TÜRKİYE'DE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN MEYVE AĞAÇLARI VE BUĞDAYIN FENOLOJİK DÖNEMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI TÜRKİYE'DE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN MEYVE AĞAÇLARI VE BUĞDAYIN FENOLOJİK DÖNEMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Serhat ŞENSOY Ankara-2015

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI TÜRKİYE'DE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN MEYVE AĞAÇLARI VE BUĞDAYIN FENOLOJİK DÖNEMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Serhat ŞENSOY Tez Danışmanı Doç. Dr. Necla TÜRKOĞLU Ankara-2015

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA (FİZİKİ COĞRAFYA) ANABİLİM DALI TÜRKİYE'DE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN MEYVE AĞAÇLARI VE BUĞDAYIN FENOLOJİK DÖNEMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Necla TÜRKOĞLU Tez Jurisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası..... Tez Sınavı Tarihi

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(21/01/2015) Serhat ŞENSOY

5 TEŞEKKÜR Bu tez çalışmamda yönlendirici, destekleyici ve yol gösterici olan ve her türlü yardımlarını esirgemeyen Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Coğrafya Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Doç. Dr. Necla TÜRKOĞLU, Prof. Dr. İhsan ÇİÇEK, Prof. Dr. Hakan YİĞİTBAŞIOĞLU, Prof. Dr. Uğur DOĞAN ve Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ülkü Eser ÜNALDI ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca fenolojik verilerin teminindeki yardımları nedeniyle Meteoroloji Genel Müdürlüğü ne ve değerli çalışanlarından Gökhan YÜCEL ve Aysun GÖKDAĞ a ve sabırlarından dolayı aileme çok teşekkür ederim. Serhat ŞENSOY I

6 İÇİNDEKİLER Sayfa TEŞEKKÜR... I İÇİNDEKİLER... II ŞEKİLLER LİSTESİ... IV TABLOLAR LİSTESİ... VI KAVRAM, TERİM ve KISALTMALAR.. VII 1. GİRİŞ Çalışmanın Amacı GENEL BİLGİLER Fenoloji Fenolojik gözlemler Önceki Çalışmalar Bitkilerin İklim İstekleri ve Fenolojik Dönemleri Buğdayın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Kirazın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Elmanın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Türkiye İklim Değerlendirmesi Türkiye iklim sınıflandırması Türkiye sıcaklık değişimleri Türkiye yağış değişimleri KULLANILAN VERİLER İklim Verileri Fenolojik Veriler ANALİZ Veri Analiz Yöntemi Verilerin İlişkilendirilmesi Türkiye Ortalama Sıcaklıklarındaki Değişimler Türkiye de Fenolojik Devre Tarihlerindeki Değişimler Kış uykusu uzunluğu II

7 Sayfa Elmanın fenolojik dönemlerindeki değişimler Kirazın fenolojik dönemlerindeki değişimler Buğdayın fenolojik dönemlerindeki değişimler Fenolojik Dönemlerin Hava Sıcaklığına Hassasiyeti Türkiye Sıcaklık Projeksiyonları Türkiye İklim İndislerindeki Eğilimler Kalite kontrolü Veri homojenitesi İndis hesaplama İndis analizi Sıcaklıkla ilişkili indisler İndis sonuçlarının fenolojik açıdan değerlendirilmesi BULGULAR VE TARTIŞMA SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA TEZ ÖZETİ ABSTARCT.. 82 III

8 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1. Bitki ve çevresi 3 Şekil 2. Türkiye buğday ekim alanları 14 Şekil 3. Buğdayın fenolojik dönemlerinden görüntüler 15 Şekil 4. Türkiye de kiraz yetiştirilen iller ve üretim miktarları 16 Şekil 5. Kirazın fenolojik dönemlerinden görüntüler 17 Şekil 6. Türkiye de illere göre elma üretimi 18 Şekil 7. Elmanın fenolojik dönemlerinden görüntüler 19 Şekil 8. Türkiye sayısal yükselti haritası 20 Şekil 9. Türkiye iklim diyagramı 20 Şekil 10. Thornthwaite yöntemine göre Türkiye iklim sınıflandırması 21 Şekil 11. Türkiye ortalama sıcaklıklarının coğrafi dağılışı 22 Şekil 12. Türkiye yıllık ortalama sıcaklık anomalisi 22 Şekil 13. Türkiye yıllık toplam yağışlarının coğrafi dağılışı 23 Şekil 14. Türkiye yıllık toplam yağış anomalisi 23 Şekil 15. Çalışmada iklim verisi kullanılan istasyonların coğrafi dağılımı 24 Şekil 16. Çalışmada fenolojik verisi kullanılan istasyonların coğrafi dağılımı 25 Şekil 17. Türkiye nin yıllık ortalama sıcaklıkları ve trendleri 28 Şekil 18. Türkiye de yıllık sıcaklıkların Mann-Kendall trendleri 29 Şekil 19. Türkiye de yıllara göre ortalama kış uykusu uzunluğu 34 Şekil 20. Türkiye de elma çiçek açma tarihlerinin coğrafi dağılımı 35 Şekil 21. Türkiye genelinde yıllara göre elma çiçek açma tarihlerindeki değişimler 35 Şekil 22. Elma çiçek açma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 36 Şekil 23. Türkiye de elma meyve oluşum tarihlerinin coğrafi dağılımı 37 Şekil 24. Türkiye de elmanın meyve oluşum tarihlerindeki değişimler 37 Şekil 25. Elma meyve tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 38 Şekil 26. Türkiye de elma hasat tarihlerinin coğrafi dağılımı 39 Şekil 27. Elma hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 40 Şekil 28. Türkiye genelinde yıllara göre elmanın hasat tarihlerindeki değişimler 41 Şekil 29. Elmanın çiçek, meyve, hasat dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler 41 Şekil 30. Türkiye de kiraz çiçek açma tarihlerinin coğrafi dağılımı 42 Şekil 31. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz çiçeklenme tarihlerindeki değişimler 42 IV

9 Şekil 32. Kiraz çiçek açma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 43 Şekil 33. Türkiye de kiraz meyve oluşum tarihlerinin coğrafi dağılımı 44 Şekil 34. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz meyve oluşum tarihlerindeki değişimler 44 Şekil 35. Kiraz meyve oluşum tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 45 Şekil 36. Türkiye de kiraz hasat tarihlerinin coğrafi dağılımı 46 Şekil 37. Kiraz hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 47 Şekil 38. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz hasat tarihlerindeki değişimler 48 Şekil 39. Kirazın çiçek, meyve, hasat fenolojik dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler 48 Şekil 40. Türkiye de buğday başaklanma tarihlerinin coğrafi dağılımı 49 Şekil 41. Türkiye genelinde yıllara göre buğday başaklanma tarihlerindeki değişimler 49 Şekil 42. Buğdayın başaklanma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 50 Şekil 43. Türkiye de buğday hasat tarihlerinin coğrafi dağılımı 51 Şekil 44. Türkiye genelinde yıllara göre buğday hasat tarihlerindeki değişimler 51 Şekil 45. Buğdayın hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki ilişki 52 Şekil 46. Buğdayın başaklanma ve hasat dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler 53 Şekil 47. Yılın günleri ile kiraz, buğday ve elmanın hasat tarihi değişimleri 54 Şekil 48. Türkiye de buğday başaklanma tarihleri ile ortalama sıcaklıkların sapması 56 Şekil 49. Hor çiçeğinin 2012 ve 2013 yıllarında çiçek açma tarihleri 57 Şekil 50. RCP4.5 senaryosuna göre sıcaklık projeksiyonları 58 Şekil 51. RClimDex yazılımı ve veri yapısı 59 Şekil 52. Alanya nın mart ayı ortalama sıcaklıkları için homojenite testi 60 Şekil 53. Ortalama sıcaklıkların türdeşlik sonuçları 61 Şekil 54. Denizli arası tropik geceler trendi 63 Şekil 55. Yaz günleri indisi trendleri 64 Şekil 56. Tropik geceler indisi trendleri 65 Şekil 57. Sıcak günler indisi trendleri 66 Şekil 58. Sıcak geceler indisi trendleri 67 Şekil 59. Serin gün indisi trendleri 68 Şekil 60. Donlu gün indisi trendleri 69 Şekil 61. Büyüme sezonu uzunluğu indisindeki trendler 70 V

10 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Yıllık fenoloji kartı örneği 5 Tablo 2. Bitki tür kodları 7 Tablo 3. Bitki fenolojik safhalar 7 Tablo 4. Yıllara göre fenolojik verisi kullanılan istasyon sayıları 26 Tablo 5. İlişki düzeyi ve yönü 27 Tablo 6. Türkiye ortalama sıcaklıklarının eğim istatistikleri 28 Tablo 7. İstasyonların fenolojileri ile şubat-mayıs ortama sıcaklıkları arası ilişki 31 Tablo 8. Türkiye geneli iklim verileri ve fenolojik veriler arasındaki ilişkiler 32 Tablo 9. Türkiye de fenolojik dönemlerle ilgili trendler ve eğim tahminleri 33 Tablo 10. Çeşitlere göre elma hasat tarihleri 39 Tablo 11. Çeşitlere göre kiraz hasat tarihleri 46 Tablo 12. Fenolojik dönemin hava sıcaklığına hassasiyeti 54 Tablo 13. Türkiye de aylık sıcaklıklarının istatistiksel parametreleri 55 Tablo 14. İklim indisleri 62 VI

11 KAVRAM, TERİM VE KISALTMALAR Anomali: Normalden sapma BBT: Buğday Başaklanma Tarihi Biyosfer: Dünyada canlıların yaşadığı km kalınlığında tabaka; "canlı yüzey" CBS: Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS-Geographic Information System) CO 2 : Karbondioksit DEM: Sayısal yükselti modeli (Digital Elevation Model) DMİ: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Ekoloji: Canlıların birbirleri ve çevreleriyle ilişkilerini inceleyen bilim, çevre bilimi Ekosistem: Canlılar ile onları saran cansız çevrelerinin karşılıklı ilişkileri ile meydana gelen ve süreklilik arz eden ekolojik sistemler ETCCDI: İklim Değişikliği Belirleme ve İndis Uzman Ekibi (Expert Team on Climate Change Detection Monitoring and Indices) Fenoloji: Çiçek açma, meyve oluşumu, üreme, göç gibi iklime ve çevre koşullarına bağlı, periyodik biyolojik olayların incelenmesi ve kaydı Fenofaz: Fenolojik dönem Fenoloji Atlası: Bitkilerin faaliyetlerini izofan (eşbelirti) eğrileri ile gösteren harita GDD: Büyüme gün-dereceleri (Growing Degree Day) Homojen veri: Değişimi yalnızca iklimsel değişimden kaynaklanan veri İklim Değişikliği: Karşılaştırılabilir zaman dilimlerinde gözlenen doğal iklim değişikliğine ek olarak, küresel atmosferin bileşimini bozan insan faaliyetleri sonucunda iklimde oluşan değişiklik (UNFCCC). İklim İndisleri: RClimDex yazılımı tarafından üretilen indisler FDO: Donlu gün (Frost Day) sayısı: Minimum sıcaklık (Tn) < 0 C olan gün sayısı GSL: Büyüme sezonu uzunluğu (Growing Season Length): Ortalama sıcaklık (T) > 5 C olan ilk 6 gün ile T < 5 C olan ilk 6 gün arasındaki günler toplamı. SU25: Yaz günü (Summer Day) sayısı: Maks. sıcaklık (Tx) > 25 C olan gün sayısı TR20: Tropik gece (Tropical Night) sayısı: Min. sıcaklık (Tn) > 20 C olan gün sayısı TX90p: Sıcak günler (Warm Days) sayısı: Maks.sıcaklık (Tx) > 90p olan gün sayısı TX10p: Serin günler (Cool Days) sayısı: Maks. sıcaklık (Tx) < 10p olan gün sayısı TN90p: Sıcak geceler (Warm Night) sayısı: Min. sıcaklık (Tn) > 90p olan gün sayısı VII

12 İndikatör: Gösterge İzofan : Eşbelirti eğrileri IPCC: Hükümetler arası İklim Değişikliği Paneli (Intergovernmental Panel on Climate Change) KHK: Kanun Hükmünde Kararname KUU: Kış Uykusu Uzunluğu: T < 5 C olduğu ve en az 6 gün devam ettiği, bitki gelişiminin olmadığı devre Metadata: Veri hakkındaki üst bilgi MGM: Meteoroloji Genel Müdürlüğü NAO: Kuzey Atlantik Salınımı (North Atlantic Oscillation) Patern: Kalıp, şablon, desen Projeksiyon: Modelin ürettiği geleceğe yönelik tahmin Rasat: Gözlem Rasatçı: Gözlem yapan görevli RClimDex: R İstatistiksel Paketi altında çalışan ve iklim indisleri üren yazılım. RHTest: R İstatistiksel Paketi altında çalışan ve homojenite analizi yapan yazılım RCP: Temsili Konsantrasyon Rotaları (Representative Concentration Pathway), Yeni kuşak iklim modeli senaryoları RegCM4: Bölgesel iklim modeli T: Ortalama Sıcaklık, Tn: Minimum sıcaklık Tx: Maksimum sıcaklık UNFCCC: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (United Nations Framework Convention on Climate Change) WMO: Dünya Meteoroloji Teşkilatı (World Meteorological Organization) VIII

13 1. GİRİŞ Orta kuşakta bitki gelişimi büyük oranda hava sıcaklığına bağlıdır. İlkbaharda kış uykusundan sonra ortaya çıkan yüksek sıcaklıklar, fenolojik fazların erkene kaymasına neden olmaktadır. Dünyada 1980 lerden sonra meydana gelen belirgin sıcaklık artışları bitki fenolojileri üzerine net yanıtlar sunmaktadır (Chmielewski vd., 2002). Türkiye de 1990 lardan sonra görülen belirgin sıcaklık artışlarının tarla ve bahçe bitkilerinin fenolojik dönemlerini öne kaydırdığı düşünülmektedir. Sıcaklık anomalilerinin bitki gelişimi üzerine etkisi kümülatiftir. Örneğin kış uykusundan sonraki 1 C lik sıcaklık artışı, bitki için 3 ayda ilave 90 gün-derece demektir ve bunun da bitki fenolojik dönemlerini erkene kaydırma kapasitesi vardır. Gerçekleştirilen bir iklim indisi çalışmasında Türkiye de büyüme sezonu uzunluğunun yüz yılda ortalama 21 gün arttığı tespit edilmiştir (Şensoy vd., 2013). Artan sıcaklıklar orta kuzey enlemlerde bitki gelişimini hızlandırmaktadır (Kadıoğlu, Şaylan, 2000). Büyüme sezonu uzunluğunun artmasının, tarla bitkileri ve bağcılıkta tür seçimi, münavebe gibi pozitif etkileri olabileceği gibi, kısalan gelişme döneminin, tahıllarda tane doluluğu ve yoğunluğu, başak başına tane sayısı ve tane ağırlığı üzerine negatif etkileri olacaktır. Meyve ağaçlarının erken çiçek açması geç don zararlarını da artırabilecektir (Chmielewski vd., 2002). 1

14 1.1. Çalışmanın Amacı Küresel iklim değişikliği 21. yüzyılda insanoğlunun yüz yüze kaldığı en büyük problemlerden biridir. İklim değişikliği hem hava paternlerindeki değişikliği arttıracak hem de ekstrem olayların frekansı ve şiddetinde artışlara neden olacaktır. Sağlık, su kaynakları, tarım ve afet risk azaltım sektörleri iklim değişikliğinden en fazla etkilenecek öncelikli sektörler arasında yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı, küresel iklim değişikliğine paralel olarak Türkiye ikliminde gözlenen değişikliklerin, buğday ve meyve ağaçlarının fenolojik dönemleri üzerine yapacağı olası etkilerin neler olacağını araştırmaktır. Çalışmada tarla bitkilerinden, ülkemizin beslenmesinde önemli bir yere ve stratejik öneme sahip buğday bitkisi seçilmiştir. Meyve ağaçlarından ise yine ülkemizin büyük bir bölümünde üretimi yapılan ve ekonomik değeri yüksek kiraz ve elma ağaçları ele alınmıştır. 21. Yüzyılda beklenen sıcaklık projeksiyonları, 20. Yüzyılda gözlenenlerden çok daha fazladır. Eğer sıcaklıkta gözlenen değişiklikler bitkilerin fenolojik safhalarında değişikliğe sebep olmuş ise 21. Yüzyıl sonları için beklenen sıcaklık artışları bitki fenolojik safhalarını daha da fazla etkileyecektir. Bu da bize yüzyılın sonlarına doğru bitkilerin fenolojik dönemlerinde önemli kaymalar olacağının sinyallerini vermektedir. 2

15 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Fenoloji Fenoloji, bitki ve hayvanların yaşam döngüsü içerisindeki olayların periyodikliğini ve bu olayların mevsimlik ve yıllar arası iklim değişkenliği ve yükselti gibi faktörlerden nasıl etkilendiğini inceleyen bilim dalıdır. Sözcük, eski Yunancada phainō 'dan gelmekte ve göstermek ya da görünmek anlamlarına gelmektedir (Wikipedia, URL 7). Başka bir kaynakta fenoloji bitki ve hayvanların büyüme ve gelişme dönemlerindeki değişik safhaları ve bu safhaların iklimle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalı şeklinde tanımlanmaktadır (DMİ, 2005). Bitkiler yaşadıkları ekosistem içerisinde, toprak, biyosfer ve atmosfer ile etkileşim halindedir (Şekil 1). Şekil 1. Bitki ve çevresi (Defila, 1992) Fenoloji yıllık çevrimde doğal olayların ilk tarihlerinin belirlenmesinde rol oynar. Bunlara örnek olarak, yaprak ve çiçeklerin açma tarihleri, kelebeklerin ilk uçuşu ve göçmen kuşların ilk görünüşü, yaprakların dökülmesi, kuşların ve amfibyumların yumurta koyma tarihleri ve ılıman bölgelerde bal arılarının sömürgelerini oluşturma tarihleri sayılabilir. Bilimsel anlamda terim, herhangi bir mevsimlik olay için zaman yapısını gösterir ve buna bitiş tarihleri de dâhil edilir. Çünkü birçok olay, iklimdeki 3

16 küçük değişimlere hassastır. Özellikle sıcaklık, fenolojik kayıtlarda birincil önemli parametredir (URL7). Canlıların gelişim basamakları ile iklim gidişi arasında çok yakın bir ilişki mevcuttur. Her canlının yaşadığı dış ortamda meydana gelen ve sürekli değişiklik gösteren sıcaklık, rüzgâr, nem ve buharlaşma gibi iklim parametreleri karşısında bireyden bireye değişen çeşitli tepkiler görülür. İklim gidişine bağlı olarak aynı bitkinin gelişme safhalarının zamanı ve süresi farklılıklar gösterir. Bu gelişme safhalarına fenolojik safhalar denir. Bu safhaların tespiti için yapılan gözlemlere de fenolojik gözlemler denir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü nde (MGM) fenolojik gözlemler sırasında herhangi bir alet kullanılmayıp rasatçıların gözlemleri ile tespit ettiği safhalar yazılmıştır. Fenolojik gözlemlerden elde edilen sonuçlar ve bunların uzun yılları kapsayan ortalamaları, bir ülkenin tarım ve ekonomisi için oldukça önemlidir. Fenolojik gözlemlerin ortalamaları, herhangi bir yörenin iklim şartlarına en iyi adapte olabilen kültür bitkilerinin seçiminde veya ıslahında dikkate alınması gereken değerlerdir. Fenolojik gözlemler sonucu yapılan değerlendirmelerin kullanım alanları 6 maddede özetlenebilir (DMİ, 2005). a) Bitki ıslahı, b) Zirai mücadele, c) Tarım teknikleri ve planlama, d) Kültürel işlemler (ekim, dikim, sulama, gübreleme), e) Uygun çeşitlerin seçilmesi, f) İklim-bitki ilişkilerinin araştırılması 4

17 Fenolojik gözlemler Fenolojik gözlemlerin doğru olabilmesi ve sonuçtan fayda sağlanabilmesi, ancak gözlem yapan görevlinin titiz ve dürüst davranmasına bağlıdır. Gözlem yapan görevlinin, yaptığı bu fenolojik gözlemler sonucunda esas amacın, iklim faktörlerinin etkisiyle bitki gelişiminde görülen değişikliklerin tespit edilmesi olduğunu bilmesi gerekir. Bazı kuruluşlar fenolojik gözlemlerin nasıl yapılacağına dair kılavuz kitaplar yayınlamıştır. Dünya Meteoroloji Teşkilatı nın (WMO) çıkardığı bir kılavuz kitap, fenolojinin ve dönemselliğin tarifi, fenolojik gözlemlerin yararları, fenolojinin iklim değişikliği çalışmaları açısından önemi, fenolojik gözlem uygulamaları, gözlem prensipleri, hangi bitki, hangi faz, hangi sıklıkta ve nerede sorularına cevaplar içermektedir (Koch vd., 2007). Eski adıyla DMİ, yeni adıyla Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) nün hazırladığı bir kılavuz kitapta, fenolojik gözlemlerin nasıl yapılacağı, dikkat edilmesi gereken hususlar, yıllık fenoloji kartlarının nasıl doldurulması gerektiği, aylık fenoloji rasat örnekleri, rasatların merkeze gönderilmesinde dikkat edilecek hususlar yer almaktadır. Kitapta ayrıca tahıllar, endüstri bitkileri, meyveler, sebzeler vb. birçok bitkinin fenolojik safhalarından örnek görüntülere yer verilmektedir (DMİ, 2005). Tablo 1. Yıllık fenoloji kartı örneği (DMİ, 2005) Bitkinin Türü Çeşidi C XI 28-I 15-III 18-IV 5-V 20-V 31-V 17-VI 28-VI Buğday Çakmak X 7-XI 10-IV 25-IV 9-V 28-V 15-VI 20-VII 28-VII Amasya 1-V 12-V 15-V 28-V 10-X Elma Misket 28-III 8-IV 28-IV 17-V 10-IX Golden 3-IV 16-IV 30-IV 16-V 13-IX 5

18 Aylık Fenoloji Rasat Kod Formu (DMİ, 2005) FNTT60 CCCC GGSSDD NNNNN YYAA ZT 1 T 1 C 1 C 1 SnGnGnAnAn = FNTT60 CCCC GGSSDD NNNNN YYAA : Gönderilen rasadın iletişim başlığı : İstasyon indikatörü : Rasadın merkeze gönderildiği gün, saat ve dakika : İstasyon milli indeks numarası : Rasadın gönderildiği yıl (YY) ve ay (AA) Z T 1 T 1 : Z: Sabite, T 1 T 1 : Bitki tür kodu (Tablo 2), C 1 C 1 : Bitki çeşit kodu (yoksa //), Sn : Bitki fenolojik safha şifresi (Tablo 3), GnGn AnAn = : Şifrenin temsil ettiği safhanın görüldüğü günün kodu, : Şifrenin temsil ettiği safhanın görüldüğü ayın kodu. = kod sonu Örnek: Kodlama Açıklaması FNTT60 POLT : Polatlı 1.gün saat 10: : İstasyon indikatörü 17728, yıl 2004 ay 06 Z01// Z87// Z24// Z11// Z23// = : Buğday, 5. Safha 24. gün : Kavun, 0. safha, 1. gün, 1. Safha 15. gün : Şeker pancarı, 3. safha 20. gün : Mercimek, 0. safha 1. gün, 1. safha 20. gün : Ayçiçeği, 0. safha 1. gün, 1. safha 19. gün 6

19 SERT KABUKLU MEYVELER (71-75) ENDÜSTRİ BİTKİLERİ (20-39) TURUNÇGİLLER (65-70) Y.ÇEKİRDEKLİ MEYVELER (60-64) BAKLAGİLLER (10-19) SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELER (45-49) SEBZELER (87-99) TAHILLAR (00-09) ÜZÜMSÜ MEYVELER (45-49) ÇAYIR MERA BİTKİLERİ (40-44) AKDENİZ MEYVELERİ (76-86) Tablo 2. Bitki tür kodları (DMİ, 2005) KOD KOD KOD TÜR TÜR (T1T1 ) (T1T1 ) (T1T1 ) TÜR Yonca 76 Muz 01 Buğday 41 Korunga 77 Zeytin 02 Arpa 42 Fiğ 78 İncir 03 Yulaf Nar 04 Çavdar Kivi 05 Darı 45 Bağ 81 T. Hurması 06 Triticale 46 Çilek 82 Y. Dünya 07 Çeltik 47 Dut 83 Avakado 08 Mısır Fasülye 50 Erik Mercimek 51 Kayısı 87 Kavun 12 Bezelye 52 Kiraz 88 Karpuz 13 Bakla 53 Vişne 89 Kabak 14 Nohut 54 Şeftali 90 Hıyar 15 Burçak 55 Badem 91 Soğan 16 Börülce 56 Kızılcık 92 Domates Biber Havuç Pamuk 60 Elma Haşhaş 61 Ayva Tütün 62 Armut Ayçiçeği Ş. Pancarı Keten 65 Limon 26 Kenevir 66 Portakal 27 Yerfıstığı 67 Mandarin 28 Patates 68 Turunç 29 Susam 69 Greyfurt 30 Anason Çay 71 Ceviz 32 Soya 72 A. Fıstığı 33 Kanola 73 Fındık 34 Kimyon 74 Kestane 35 Aspir Gül 37 Kuşburnu Tablo 3. Bitki fenolojik safhalar (DMİ, 2005) Fenolojik Tür Fenolojik Tür safha (Sn) Buğday safha (Sn) Elma 0 Ekim 0 Tomurcukların kabarması 1 Çıkış 1 Tomurcukların açılması 2 3. Yaprak 2 Yapraklanma 3 Kardeşlenme 3 Çiçeklenme 4 Sapa kalkma 4 Meyve bağlama 5 Başaklanma 5 Olgunlaşma ve hasat 6 Çiçeklenme 7 Olgunlaşma 8 Hasat 7

20 2.2. Önceki Çalışmalar Çalışmaya ışık tutması açısından literatür taraması yapılmış ve benzer konularda on iki adet yayın incelenmiştir. Chmielewski vd., (2002), Almanya da iklim değişikliği ile tarla bitkileri ve meyve ağaçlarının fenolojik dönemleri arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalarında, orta ve yüksek enlemlerde bitki gelişiminin asıl olarak hava sıcaklığına bağlı olduğunu ortaya koymuşlardır. Kış uykusundan sonraki artan sıcaklıklar genellikle ilkbahar mevsiminde görülmektedir ler sonrasında meydana gelen açık sıcaklık artışları dünyanın birçok yöresinde bitki fenolojisi açısından açık cevaplar sunmaktadır. Almanya da doğal vejetasyon, meyve ağaçları ve tarla bitkilerinin fenolojik tarihleri, 20. yüzyılın son on yılında açıkça öne kaymıştır. Almanya da bitki gelişimindeki en güçlü kayma erken ilkbaharda gözükmektedir. Geç ilkbahar ve yaz dönemleri de artan sıcaklıklara reaksiyon vermekle birlikte, trend o kadar yüksek değildir. Büyüme sezonu uzunluğunun artmasının, tarımda ve bağcılıkta tür seçimi ve münavebe gibi pozitif etkileri yanında, kısalan gelişme döneminin, tahıllarda tane doluluğu ve yoğunluğu, başak başına tane sayısı ve tane ağırlığı üzerine negatif etkileri olacaktır. Meyve ağaçlarının erken çiçek açması geç don zararlarını artırabilecektir. Yazarlar şu ana kadar bitki gelişimindeki değişikliğin ılımlı olduğunu, tahıllar üzerinde çok güçlü bir etkinin gözlenmediğini fakat 21. yüzyılda beklenen sıcaklık artışlarının 20. yüzyılda gerçekleşenden oldukça fazla olacağını vurgulamışlardır. Buna göre kış ve erken ilkbaharda beklenen sıcaklık artışlarının özellikle kış uykusundan çıkışı hızlandıracağı beklenmektedir (Chmielewski vd., 2002). 8

21 Cosmulescu vd., (2010), diğer bir çalışmada Romanya nın Oltenia bölgesinde yetiştirilen erik türünün fenolojik değişikliklerini incelemişlerdir. Araştırmacılar, erken ilkbaharda yüksek sıcaklıkların görüldüğü yıllarda fenolojik dönemlerdeki vejetasyonun normal yıllara göre çok daha erken başladığını bulmuşlardır. Analizler çiçeklenme zamanının iklim faktörlerinden ve genetik faktörlerden çok etkilendiğini göstermiştir. Bazı yıllarda meteorolojik faktörlerin etkisi belirgindir. Genellikle erken çiçek açmalarda olgunlaşma da kısa sürmektedir. Çevresel faktörlerin fenolojik etkileri üzerine yapılan çalışmalar, farklı iklim bölgeleri için yerel ekolojik şartlara uygun ağaç türlerinin seçilmesine karar verilirken yardımcı olur. Fenoloji, iklim değişikliğinin ekosistemler üzerine etkisini gösteren ana biyolojik indikatördür yılında erik ağaçları, normal yıllara göre gün erken çiçek açmıştır. Yüksek sıcaklıklar fenofazların gelişimini hızlandırmaktadır (Cosmulescu vd., 2010). Kadıoğlu ve Şaylan (2000), yaptıkları çalışmada Türkiye de büyüme günderecelerindeki eğilimleri incelemişler ve yüzey sıcaklığındaki değişimlerin atmosferik karbondioksit (CO 2 ) ile yakın bir ilişki gösterdiğini ortaya koymuşlardır. Yazarlar bu çalışmada orta ve kuzey enlemlerde artan sıcaklıkların bitki gelişimini artırdığı hipotezini ispatlamaya çalışmışlardır. Türkiye de 60 yıl kaydı bulunan 64 istasyonun günlük tarihsel kayıtları bu hipotezi araştırmak için kullanılmıştır. Çalışmada aylık ve mevsimlik büyüme gün-dereceleri (GDD) hesaplanmıştır. Bu çalışmada 5 C nin üzerindeki birikimli GDD in doğrusal olmayan trendini göstermek için Mann-Kendall sıra istatistik programının sıralı versiyonu uygulanmıştır. GDD in istatistiksel olarak önemli ve alansal olarak uyumlu trendleri, sahil kesimlerinde genellikle negatiftir. Sonuçlar Türkiye de sahil alanlarında 9

22 GDD deki azalmaların yeşil aksamda uzun dönemde düşüşlere neden olabileceğini göstermiştir (Kadıoğlu, Şaylan, 2000). Şaylan (2009) bir çalışmasında Türkiye nin coğrafi koşulları ve iklim yapısını ortaya koyduktan sonra, değişen iklimin Türkiye tarımını nasıl etkileyeceğini incelemiştir. Şaylan, Türkiye de minimum sıcaklıkların artış, yağışların ise azalış eğiliminde olduğunu belirterek, sulama gereksiniminin de arttığını belirtmektedir. Araştırmacı, su azlığının hem tarımı hem de enerji sektörünü olumsuz yönde etkileyeceğini düşünerek iklime adaptasyon, geliştirilmiş su yönetimi ve bitki seçiminde en iyi stratejilerin uygulanması gerektiğini belirtmiştir (Şaylan, 2009). Dalu vd., (2012), orta İtalya da şarap kalitesinin iklim değişikliğinden nasıl etkilendiğini araştırmışlardır. Araştırmacılar son kırk yılda artan sıcaklıklar ve azalan yağışlarla birlikte şarap kalitesinin arttığını tespit etmişlerdir. Araştırmacılar ayrıca şarap kalitesi ve Kuzey Atlantik Salınımı (NAO) arasında da bir ilişki bulmuşlardır. Buna göre şarap kalitesinin iyi olduğu yıllarda NAO indisi geç ilkbaharda negatif, yazın sıfır civarında ve erken sonbaharda ise pozitif olmaktadır (Dalu vd, 2012). Şensoy vd., (2013), yılları arası Türkiye iklim indisleri trendlerini araştırmışlardır. Araştırmacılar Türkiye de yaz günleri, donlu günler, sıcak günler, sıcak geceler, tropik geceler, büyüme sezonu uzunluğu gibi sıcaklıkla ilişkili iklim indislerin artma eğiliminde olduklarını, yıllık toplam yağışların güney bölgelerinde azalma eğiliminde, buna karşın, şiddetli yağışların ise artma eğiliminde olduklarını bulmuşlardır (Şensoy vd., 2013). 10

23 Bradley vd., (1999), güney Wisconsin de 61 yıllık verilerle, ilkbahardaki fenolojik durumları incelemişlerdir. Araştırmacılar bu uzun periyot boyunca kaydedilen fenolojik olaylarda erkene kaymanın arttığını görmüşlerdir. Çalışmada bu değişikliklerin iklim değişikliğinin kanıtı olduğu tartışılmaktadır. 55 fenofazın regresyon ortalamasına göre 0.12 gün/yıl olmak üzere erkene kayma söz konusudur. Bazı fenofazların ise erkene kaymadığı bulunmuştur. Araştırmacılar bunun nedeni olarak fenofazın yerel sıcaklıktan başka, foto periyot veya fizyolojik sinyal tarafından düzenlendiğini düşünmüşlerdir (Bradley vd., 1999). Walther vd., (2002), yaptıkları çalışmada, kutupsal karalardan, tropikal denizlere kadar son iklim değişikliklerinin ekolojik etkileri konusunda yeterli kanıtlar olduğunu düşünmektedir. Flora ve faunaların iklim değişikliğine yanıtları, türlerden toplumsal düzeylere kadar örgütsel hiyerarşi ve ekosistem dizisi içerisinde devam etmektedir. Küresel değişim altında topluluk ve ekosistem etkileri olarak var olan belirsizliklere rağmen, bu çalışma, sistemler boyunca çevreyle ilgili değişimlerin tutarlı bir patern ortaya koyduğunu göstermektedir. Yazarlara göre, projekte edilen küresel ısınma trendinin başında olmamıza rağmen, son iklim değişikliğine karşı ekolojik tepkiler açıkça görülmeye başlanmıştır (Walther vd, 2002). Fujisawa ve Kobayas (2010), Japonya nın kuzeyinde elmanın uzun dönem fenolojilerinin, uzun dönem sıcaklık değişikliklerine cevabını incelemişlerdir. Gerçekleştirdikleri çalışmada altı merkez için yılları arası elmanın tomurcuklanma ve çiçeklenme tarihleri verileri ile sıcaklıkları karşılaştırmışlar ve 11

24 çiçeklenme tarihlerindeki doğrusal trende göre elmanın çiçek açma tarihlerinin gün/yıl şeklinde öne kaydığını ve bu trendin %95 seviyesinde (P<0.05) önemli olduğunu bulmuşlardır. Araştırmacılar aynı dönemde 5 istasyonun sıcaklıklarında da C/yıl ve %95 seviyesinde (P<0.05) önemli ısınma trendi bulmuşlar; çiçeklenme döneminin 1 C lik sıcaklık artışına cevabını ise 3.8 gün olarak bulmuşlardır (Fujisawa, Kobayas, 2010). Sugiura vd. (2013), Japonya da küresel ısınmanın elmanın tadı ve yapısına yaptığı etkiyi araştırmışlardır. Araştırmacılar gerçekleştirdikleri çalışmada yıllık kayıtlara göre elmada asit konsantrasyonunun, meyve sağlamlığının ve özsu gelişiminin küresel ısınma ile birlikte azaldığını bulmuşlardır. Araştırmacılar ayrıca küresel ısınmanın erken çiçek açma ve erken olgunlaşmaya neden olduğunu, bunun da pazarda elma kalitesini düşürdüğünü tespit etmişlerdir (Sugiura vd., 2013). Dünya Meteoroloji Teşkilatı (WMO) nın hazırlattığı bir kılavuz kitapçık, fenolojinin ve dönemselliğin tarifi, fenolojik gözlemlerin yararları, fenolojinin iklim değişikliği çalışmaları açısından önemi, fenolojik gözlem uygulamaları ve gözlem prensiplerini anlatmaktadır. Kitapçıkta ayrıca hangi bitki, hangi sıklıkta ve nerede yetiştirilir sorularına cevaplar aranmaktadır (Koch vd., 2007). Eski adıyla Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü (DMİ) tarafından 2005 yılında yayınlanan Fenolojik Gözlemler kitabı, meteoroloji memurlarının el kitabı, Teknik Seri No: 6 olarak hazırlanmıştır. Kitapta fenolojik gözlemlerin nasıl yapılacağı, dikkat edilmesi gereken hususlar, yıllık fenoloji kartlarının nasıl 12

25 doldurulması gerektiği, aylık fenoloji rasat örnekleri, rasatların merkeze gönderilmesinde dikkat edilecek hususlar yer almıştır. Kitapta fenolojik rasat kod formu örnekleri ile anlatılmakta ve bu rasatları oluştururken kullanılacak bitki tür kodları ile fenolojik safha tablolarına yer verilmiştir. Kitapta ayrıca tahıllar, baklagiller, endüstri bitkileri, meyveler ve sebzelerden birçok bitkinin fenolojik safhalarından örnek görüntülere yer verilmiştir (DMİ, 2005). 13

26 2.3. Bitkilerin İklim İstekleri ve Fenolojik Dönemleri Bu bölümde buğday, kiraz ve elmanın iklim istekleri, yayılış alanları ve fenolojik safhaları incelenmiştir Buğdayın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Buğday bitkisi yetişme döneminin ilk devrelerinde düşük sıcaklık ve bol nemli hava istemektedir. Özellikle çıkış ve kardeşlenme sırasında buğday 5-10 C sıcaklık ve %60 nispi neme ihtiyaç duymaktadır. Sapa kalkma döneminde ise C sıcaklık ve %65 nispi nem isteği olmaktadır. Serin iklim tahıllarından olan buğday kışa oldukça dayanıklıdır (Süzer, 2007). Şekil 2. Türkiye buğday ekim alanları (URL 5) Türkiye de ağırlıklı olarak İç Anadolu, Trakya ve Güneydoğu Anadolu da olmak üzere ülkemizin tamamında buğday tarımı yapılmaktadır. Az da olsa Hakkâri, Trabzon, Rize ve Artvin de ekmeklik buğday tarımı yapılmaktadır (Şekil 2). 14

27 Buğdayın fenolojik dönemleri Buğdayın fenolojik dönemleri ekim, çıkış, yapraklanma, kardeşlenme, sapa kalkma, başaklanma, çiçeklenme, olgunlaşma ve hasat şeklindedir (Şekil 3), (DMİ, 2005). Şekil 3. Buğdayın fenolojik dönemlerinden görüntüler (DMİ, 2005) 15

28 Kirazın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Kiraz ağaçları, kış mevsiminde belli bir süre dinlenmeye, iklim bakımından sıcak bir büyüme sezonuna ve yağmursuz bir hasat dönemine ihtiyaç duyarlar. Türkiye kiraz yetiştirmek için uygun koşullara sahiptir. Kışın dinlenme döneminde kiraz ağaçlarının gövde ve ana dalları -28 C ye, çiçek tomurcukları -4 C ye dayanabildiği halde çiçeklenme döneminde bu sınır -2 C dir. İlkbaharın geç donları kirazlarda zararlara sebep olabilir. Kirazlarda çiçeklenme ve meyve teşekkülü sırasındaki yağış, döllenmeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Yağış, olgunlaşma döneminde de meyvelerin çatlamasına yol açtığından istenmez (MEB, 2013; URL3). Şekil 4. Türkiye de 2011 yılında illere göre kiraz üretim miktarları (veri: TÜİK, 2012) Türkiye de ağırlıklı olarak Ege, Akdeniz, Karadeniz, İç Anadolu ve Marmara Bölgeleri olmak üzere tüm yurtta kiraz yetiştiriciliği yapılmaktadır yılı toplam üretimi 438,550 ton civarındadır ve bunun yaklaşık yarısı Ege ve İç Anadolu bölgelerimizde üretilmiştir (Şekil 4). 16

29 Kirazın fenolojik dönemleri Kirazın fenolojik dönemleri tomurcukların kabarması, çiçek tomurcuklarının açılması, çiçeklenme, yapraklanma, meyve teşekkülü, olgunlaşma ve hasat şeklinde belirtilmektedir (Şekil 5), (DMİ, 2005). Şekil 5. Kirazın fenolojik dönemlerinden görüntüler (DMİ, 2005) 17

30 Elmanın iklim istekleri ve fenolojik dönemleri Elma ağacı soğuk ılıman iklimin en önemli meyvesidir. Kışın çok düşük sıcaklıklara dayanıklı olmasına rağmen, gelişimini yavaşlattığı için yüksek yaz sıcaklıklarından hoşlanmaz. Soğuklama isteği 7 C nin altında saattir. İlkbaharda 9 C den sonra çiçek açmaya başlar. Soğuğa dayanım, ilkbahar aylarında azalır ve tomurcukların kabarma devresinde bitki soğuğa en duyarlı halini alır. Yüksek ışık yoğunluğu elmada çok iyi renk oluşumunu sağlar (URL 4). Şekil 6. Türkiye de illere göre elma üretimi (Güncegörü, 2010) Türkiye de başta İç Batı Anadolu, Göller Yöresi, Güney Marmara, Taşeli Platosu, Amasya ve Niğde olmak üzere Güneydoğu Anadolu Bölgesi hariç yurdumuzun birçok yerinde elma üretimi yapılmaktadır (Şekil 6). 18

31 Elmanın fenolojik dönemleri Elmanın fenolojik dönemleri tomurcukların kabarması, tomurcuklarının açılması, yapraklanma, çiçeklenme, meyve bağlama, olgunlaşma ve hasat şeklinde belirtilmektedir (Şekil 7), (DMİ, 2005). Şekil 7. Elmanın fenolojik dönemlerinden görüntüler (DMİ, 2005) 19

32 2.4. Türkiye İklim Değerlendirmesi Türkiye ılıman kuşak ile subtropikal kuşak arasında yer alır. Üç tarafının denizlerle çevrili olması, dağların uzanışı ve yeryüzü şekillerinin çeşitlilik göstermesi, ülkede farklı özellikte iklim tiplerinin oluşmasına neden olmaktadır (Şekil 8). Ülkemizin kıyı bölgelerinde denizlerin etkisiyle daha ılıman iklim özellikleri görülürken; kuzey Anadolu ve Toros sıradağlarının deniz etkilerini engellemesi sonucu iç kesimlerde karasal iklim özellikleri görülür (Şensoy vd, 2008). Şekil 8. Türkiye sayısal yükselti haritası (Şensoy vd, 2008). Yağışlarda hem yerel hem de mevsimsel olarak büyük farklılıklar söz konusudur. Karadeniz Bölgesi her mevsim yağışlı iken Akdeniz Bölgesi yağışlarının çoğunu 20

33 Türkiye iklim sınıflandırması Türkiye nin iklim sınıflandırmasında Thornthwaite metodu kullanılmıştır. Bu metot, yağış-buharlaşma ve sıcaklık-buharlaşma arasındaki ilişkilere dayanır. Thornthwaite e göre yağışın buharlaşmadan fazla olduğu yerlerde toprak doymuş haldedir, bu yerlerde su fazlalığı vardır ve buraların iklimi nemlidir. Yağışların buharlaşmadan az olduğu yerlerde ise su noksanlığı vardır ve buraların iklimi kuraktır. Thornthwaite iklimleri, yağışla buharlaşma arasındaki ilişkiye dayanarak nemli ve kurak iklimler şeklinde iki büyük grupta toplamıştır (Şekil 10). Şekil 10. Thornthwaite yöntemine göre Türkiye iklim sınıflandırması (MGM, 2013) Thornthwaite yöntemine göre, Rize ve çevresi ile Bitlis in çok nemli, Batı Karadeniz, Ordu, Giresun, Muğla ve Bingöl civarının nemli, İç Anadolu, Göller Yöresi, Şanlıurfa, Malatya, Elazığ, Erzincan ve Iğdır civarının yarı kurak; ülkemizin diğer kesimlerinin ise yarı kurak-az nemli bir iklime sahip olduğu bulunmuştur. 21

34 Türkiye sıcaklık değişimleri Türkiye de ortalama sıcaklıkların coğrafi dağılışına göre Ardahan, Kars, Erzurum, Hakkâri, Uludağ, Çerkeş ve Sivas ta 4-9 C, Orta Anadolu da 9-13 C, Marmara, Karadeniz ve Akdeniz in kuzeyinde C Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ise C ortalama sıcaklıklar vardır (Şekil 11), (Şensoy vd., 2008). Şekil 11. Türkiye ortalama sıcaklıklarının coğrafi dağılışı (Şensoy vd., 2008). Şekil 12. Türkiye yıllık ortalama sıcaklık anomalisi (URL 10). Türkiye nin iklim periyoduna ait uzun yıllık ortalama sıcaklığı 13.2 C dir. Türkiye ortalama sıcaklıklarında 1994 yılından bu yana (1997 yılı hariç) pozitif sıcaklık anomalileri ve artış trendi izlenmektedir (Şekil 12). 22

35 Türkiye yağış değişimleri Türkiye de yıllık toplam yağışların dağılışı hem yerel hem de mevsimsel olarak büyük farklılıklar gösterir. Rize nin yağışı 2200mm iken Konya 326mm, Iğdır ise yalnızca 250mm yağış almaktadır. Akdeniz Bölgesi yağışlarının çoğunu kışın alırken, Karadeniz Bölgesi her mevsim yağışlıdır (Şekil 13), (Şensoy vd, 2008). Şekil 13. Türkiye yıllık toplam yağışlarının coğrafi dağılışı (Şensoy vd, 2008). Şekil 14. Türkiye yıllık toplam yağış anomalisi (URL 10). Türkiye nin iklim periyoduna ait ortalama yıllık toplam yağışı 643 mm dir. Türkiye yağışlarının zaman serisi ve anomalisi incelendiğinde kurak ve nemli periyotların birbirini izlediği görülmektedir (Şekil 14). 23

36 3. KULLANILAN VERİLER 3.1. İklim Verileri: Çalışma için Meteoroloji Genel Müdürlüğü nden (MGM) mevcut fenolojik verilerle örtüşecek ve en az bir iklim periyodunu içerecek şekilde yıllarını kapsayan ve il merkezleri ile büyük ilçelerden oluşan 130 istasyonun ortalama sıcaklık ve yağış verileri temin edilmiştir. Şekil 15. Çalışmada iklim verisi kullanılan istasyonların coğrafi dağılımı Çalışmada iklim verileri kullanılan istasyonların coğrafi dağılımları Şekil 15 te verilmiştir. İklim verisi kullanılan istasyonlar tüm il merkezlerini ve büyük ilçeleri içermekte olup Türkiye yi iyi temsil edecek şekilde dağılmışlardır. 24

37 3.2. Fenolojik Veriler Çalışma için MGM den yılları arası verisi bulunan; buğday için 77, elma için 70 ve kiraz için 83 istasyona ait fenolojik veriler temin edilmiştir. Çalışmada kullanılan bitkilerin her yıla ait istasyon sayıları Tablo 4 te verilmiştir. Fenolojik veriler buğday için başaklanma ve hasat dönemleri tarihlerini, elma ve kiraz ağaçları için ise çiçeklenme, meyve teşekkülü ve hasat tarihlerini içermektedir. Şekil 16. Çalışmada fenolojik verisi kullanılan istasyonların coğrafi dağılımı Çalışmada fenolojik verileri kullanılan istasyonların coğrafi dağılımları Şekil 16 da verilmiştir. Buna göre verisi temin edilebilen fenoloji istasyonları, Doğu Anadolu Bölgesi dışında Türkiye yi iyi temsil edecek şekilde dağılmıştır. Erzurum, Kars, Ardahan, Ağrı ve Muş ta ise fenolojik gözlemlerin olmaması bir eksiklik olarak değerlendirilmiştir. 25

38 Tablo 4. Yıllara göre fenolojik verisi kullanılan istasyon sayıları Yıl Buğday Elma Kiraz Verilerin temininde bazı zorluklarla karşılaşılmıştır. Örneğin 1995 yılında kirazın fenolojik dönemleri için sadece Afyon ve Kırklareli ye ait veri bulunabilmiştir. 26

39 4. ANALİZ 4.1. Veri Analiz Yöntemi İklim verileri ve fenolojik veriler işlenip analiz edilerek aralarındaki ilişki ortaya çıkartılmaya çalışılmıştır. Veriler Excel ortamında düzenlenip her fenolojik dönem için gereken gün sayıları hesaplanmış ve yılın günü şeklinde kaydedilmiştir. Trend analizi Mann Kendall trend analiz yöntemi ile, eğim tahminleri ise Sen eğim tahmini ile yapılmıştır (Salmi vd, 2002). Doğrulanmış ve ilişkilendirilmiş veri setlerinin grafikleri ve haritaları hazırlanmıştır. Haritalar Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yazılımı kullanılarak üretilmiştir Verilerin İlişkilendirilmesi Büyümenin gerçekleştiği şubat-mayıs arası ortalama sıcaklıkları ile fenolojik veriler arasındaki korelasyon katsayıları Pearson çarpım-moment korelasyon katsayısı ile aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanmıştır (URL 11). Burada; ve x i ve y i için örneklem (sıcaklık ve fenolojik veriler) aritmetik ortalamaları; s x ve s y, x i ve y i için örneklem standart sapmaları ve Σ, i=1 ile n arasındaki toplamdır. Tablo 5. İlişki düzeyi ve yönü (URL 11) Korelasyon Negatif Pozitif Düşük -0, ,10 0,10-0,29 Orta derecede -0, ,30 0,30-0,49 Yüksek -0, ,00 0,50-1,00 Hem noktasal hem Türkiye geneli Korelasyon katsayıları (r) hesaplanmıştır. Korelasyonun açıklaması Tablo 5 e göre yapılmıştır. 27

40 4.3. Türkiye Ortalama Sıcaklıklarındaki Değişimler Sıcaklıkların fenolojik dönemleri nasıl etkilediğini değerlendirebilmek için öncelikle Türkiye ortalama sıcaklıklarındaki değişimler sorgulanmıştır. Şekil 17. Türkiye nin yıllık ortalama sıcaklıkları ve trendleri Türkiye de periyodunda sıcaklıklar artmaya devam etmiştir. Artış trendi 3.3 C / yüzyıl şeklindedir ve bunun 1.3 C lik kısmı ( ) periyodunda gerçekleşmiştir (Şekil 17). Tablo 6. Türkiye ortalama sıcaklıklarının eğim istatistikleri Mann-Kendall trend Sen eğim tahminleri Zaman serisi İlk yıl Son yıl n Test Z Önemlilik Q Qmin99 Qmax99 Qmin95 Qmax95 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran *** Temmuz *** Ağustos *** Eylül * Ekim * Kasım Aralık Yıllık *** Trendlerdeki önemlilik düzeyleri: ***p<0,001, **p<0,01, *p<0,05, +p<0,1 Mann-Kendall trend analizi ile yapılan çalışmada Türkiye de tüm aylardaki sıcaklık eğilimlerinin pozitif olduğu izlenmektedir (Tablo 6). Özellikle yaz mevsimi ile yıllık sıcaklıklardaki artış eğilimlerinin %99.9 seviyesinde önemli olduğu görülmüştür 28

41 Annual (p<0.001). Eylül ve ekim ayı sıcaklık trendlerinin %95 seviyesinde önemli olduğu görülmüştür. Bunun yanında mayıs ve aralık ayı sıcaklık trendlerinin %90 seviyesinde önemli olduğu görülmüştür. Yıllık sıcaklık verisindeki doğrusal trend 0.33 C/on yıl şeklindedir. Çalışmada ele alınan yılları boyunca ortalama sıcaklıklar yaklaşık 1.3 C artmıştır. Türkiye sıcaklıklarındaki bu değişiklikler, küresel sıcaklık değişimleri ile de uyumludur (Houghton vd., 2001; Şensoy vd., 2007). Türkiye sıcaklık trendleri ( ) TsNumber 13 Name Annual Years n 42 Test S Test Z 4,53 Signific. *** Q 3,30E-02 Qmin99 1,72E-02 Qmax99 5,21E-02 Qmin95 2,28E-02 Qmax95 4,85E-02 B 1,27E+01 Bmin99 1,31E+01 Bmax99 1,23E+01 Bmin95 1,29E+01 Bmax95 1,24E+01 16,00 15,50 15,00 14,50 14,00 13,50 13,00 12,50 12,00 11,50 11, Year Data Sen's estimate 99 % conf. min 99 % conf. max 95 % conf. min 95 % conf. max Şekil 18. Türkiye de yıllık sıcaklıkların Mann-Kendall trendleri Türkiye yıllık ortalama sıcaklıklarında istatistiksel olarak %99.9 seviyesinde (p<0.001) önemli artış eğilimleri söz konusudur (Şekil 18). 29

42 4.4. Türkiye de Fenolojik Devre Tarihlerindeki Değişimler Bu bölümde aşağıdaki fenolojik devreler incelenmiştir: Kış uykusu uzunluğu Elma için o Çiçeklenme tarihi o Meyve oluşum tarihi o Hasat tarihi Kiraz için o Çiçeklenme tarihi o Meyve oluşum tarihi o Hasat tarihi Buğday için o Başaklanma tarihi o Hasat tarihi Seçilen bitkilerin burada sayılanlardan daha fazla fenolojik devreleri olsa da tüm devrelere ait veri bulunmamaktadır. Zaman içerisinde kaydedilen fenolojik devrelerin değiştiği ya da kaldırıldığı da olmuştur. Ayrıca analiz için karşılaştırılabilir bir zaman periyodunun geçmesi gerektiğinden ekim ya da dikim tarihleri gibi başlangıç tarihleri alınmamıştır. Bu nedenlerle verisi bulunan yukarıdaki fenolojik devreler çalışmaya dâhil edilmiştir. 30

43 Tablo 7. İstasyonların fenolojileri ile şubat-mayıs ortama sıcaklıkları arası ilişki katsayıları Buğday Buğday Kiraz Kiraz Kiraz Elma Elma Elma Boylam Enlem İSTASYON başak hasat çiçek meyve hasat çiçek meyve hasat 35,35 36,98 ADANA -0,11-0,18 38,28 37,75 ADIYAMAN 0,19 0,39 30,53 38,75 AFYONKARAHİSAR -0,33 0,12-0,28-0,33-0,96 0,33-0,04 0,08 34,05 38,38 AKSARAY -0,37-0,37 0,34 0,20-0,04 35,85 40,65 AMASYA -0,77-0,05-0,84-0,43-0,98-0,80-0,82 0,09 32,88 39,95 ANKARA -0,34-0,46-0,84-0,83-0,82-0,20 0,08-0,59 30,70 36,87 ANTALYA -0,13 0,41 41,82 41,18 ARTVİN -0,02 0,54 0,75 0,23-0,04-0,16-0,09 0,20 27,87 39,65 BALIKESİR 0,20-0,27 0,08 0,29 0,10 32,33 41,63 BARTIN -0,36-0,56 0,03-0,82-0,42 29,98 40,15 BILECIK -0,09-0,07-0,59-0,51-0,66 0,15-0,12 0,65 40,50 38,87 BİNGÖL -0,20-0,37-0,22-0,44-0,28 31,60 40,73 BOLU -0,10-0,06 0,23 0,35 0,49-0,17-0,03 0,19 30,30 37,72 BURDUR -0,13-0,20 0,10-0,54-0,36 0,56 0,79-0,41 29,00 40,22 BURSA -0,51-0,64-0,26-0,16-0,43 26,40 40,13 ÇANAKKALE -0,28-0,17-0,41-0,59-0,43 0,07 0,20-0,05 33,62 40,62 ÇANKIRI -0,39-0,13 0,22-0,02-0,05 34,97 40,55 ÇORUM 0,16-0,20 29,08 37,78 DENİZLİ -0,70-0,65-0,52-0,28-0,61-0,64-0,30 0,26 40,20 37,90 DİYARBAKIR -0,20 0,06 31,17 40,83 DÜZCE 0,17 0,58-0,57-0,59-0,77 0,14-0,11-0,59 26,55 41,68 EDİRNE -0,02-0,17-0,86-0,58-0,91-0,09-0,09-0,33 39,25 38,65 ELAZIĞ -0,14-0,28-0,55-0,81-0,33-0,63-0,32 0,34 39,52 39,70 ERZİNCAN -0,15 0,05-0,77-0,90-0,72-0,33-0,27-0,45 30,52 39,82 ESKİŞEHİR -0,32-0,47 0,25 0,34 0,43 37,35 37,05 GAZİANTEP -0,39 0,05-0,31-0,64 0,59 38,38 40,92 GİRESUN -0,55-0,63 0,03 44,05 39,92 IĞDIR -0,41-0,06-0,22-0,18-0,33 30,55 37,75 ISPARTA -0,72-0,72-0,96-0,97-0,93 28,78 40,98 İSTANBUL-Florya 0,29 0,16-0,13 36,93 37,60 KAHRAMANMARAŞ 0,17 0,27 32,63 41,19 KARABÜK -0,61-0,82-0,77-0,96-0,89-0,35-0,35 0,24 33,22 37,20 KARAMAN -0,36-0,33-0,43-0,47 0,40 33,78 41,37 KASTAMONU -0,15 0,02-0,27-0,03 0,17 0,15 0,25-0,10 35,48 38,72 KAYSERİ -0,14 0,10-0,29-0,40-0,09 33,52 39,85 KIRIKKALE 0,05 0,35 27,22 41,73 KIRKLARELI -0,66-0,05-0,73-0,30-0,25-0,22-0,10-0,46 34,17 39,15 KIRŞEHİR 0,07 0,07 0,01-0,25 0,08 29,93 40,77 KOCAELİ 0,04 0,24-0,50-0,32-0,63-0,37-0,27-0,01 32,55 37,98 KONYA -0,10 0,41-0,57-0,15-0,75 29,97 39,42 KÜTAHYA 0,10 0,24-0,52-0,74-0,38 0,62 0,50 0,77 38,22 38,35 MALATYA -0,25-0,11 27,43 38,62 MANİSA -0,46-0,36 0,16 40,73 37,30 MARDİN 0,08-0,19 34,63 36,80 MERSİN -0,03 0,11 28,37 37,22 MUĞLA -0,07-0,25 0,44-0,74-0,76-0,48-0,14 0,15 34,70 38,62 NEVŞEHİR -0,28-0,08 0,87 0,75 0,11 34,68 37,97 NİĞDE -0,26-0,51-0,61-0,81-0,26-0,56-0,48-0,33 40,50 41,03 RİZE -0,36-0,25-0,08 0,15 0,05-0,23 30,40 40,77 SAKARYA 0,28 0,35-0,56-0,58 0,23 36,25 41,35 SAMSUN -0,08 0,10 0,64 0,77 0,63 35,17 42,03 SİNOP -0,38-0,55-0,41 0,32 0,74 37,00 39,74 SİVAS -0,81-0,80 0,41 0,36 0,31 38,78 37,15 ŞANLIURFA -0,42-0,58 27,50 40,98 TEKİRDAĞ 0,08-0,18-0,35-0,62-0,27-0,29-0,41 0,55 36,57 40,30 TOKAT 0,12-0,19-0,52-0,74-0,54 0,19-0,60-0,57 39,55 39,12 TUNCELİ -0,94-0,67-0,72-0,76-0,79 29,40 38,68 UŞAK 0,06-0,13 43,35 38,47 VAN 0,24-0,10-0,13-0,78-0,75-0,65-0,49-0,26 29,28 40,67 YALOVA -0,43-0,21-0,63-0,61-0,02 34,80 39,82 YOZGAT -0,33-0,59-0,25 0,15-0,28 31,80 41,45 ZONGULDAK 0,06 0,55-0,43-0,33-0,31-0,19-0,23 0,30 Pozitif ilişkiler kırmızı, negatif ilişkiler mavi renkte gösterilmiştir. İlişkinin derecesi ise düşük, orta derecede, yüksek ilişki şeklindedir (Tablo 7). 31

44 Tablo 8. Türkiye geneli iklim verileri ile fenolojik veriler arasındaki ilişkiler (Tarihler yılın günü şeklinde verilmiştir). Kuş uykusu Elma uzunluğu çiçek (gün) tarihi Elma meyve tarihi Elma hasat tarihi Kiraz çiçek tarihi Kiraz meyve tarihi Kiraz hasat tarihi Buğday başak tarihi Buğday hasat tarihi Şubatmayıs O.sıc ( C) Yıl , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Ortalama ,9 Korelasyon katsayısı -0,43-0,18-0,23-0,18-0,41-0,66-0,57-0,26-0,31 1,00 Türkiye geneli olarak büyümenin gerçekleştiği şubat-mayıs arası ortalama sıcaklıkları ile fenolojik veriler arasında negatif bir ilişki bulunmuştur (Tablo 8). Özellikle kirazın meyve ve hasat dönemleri ile sıcaklıklar arasında yüksek negatif ilişki söz konusudur (r=0.66 ve 0.57). Kış uykusu uzunluğu (KUU), kiraz çiçek ve buğday hasat verilerinin sıcaklıkla ilişkisi orta derecede, elmanın tüm fenolojik dönemleri ile buğdayın başaklanma verilerinin sıcaklıkla ilişkisi ise düşük çıkmıştır. Bunda negatif ve pozitif ilişkilerin birbirlerini nötrlemesi de etkendir. 32

45 Tablo 9. Türkiye de fenolojik dönemlerle ilgili trendler ve eğim tahminleri Mann-Kendall trend Sen eğim tahminleri Fenolojik dönemler İlk yıl Son yıl n Test Z Önemlilik Q Qmin99 Qmax99 Qmin95 Qmax95 Kış uykusu uzunluğu ,41-0,38-1,13 0,31-0,95 0,13 elma çiçek , ,20-0,47 0,10-0,41 0,00 elma meyve ,22-0,13-0,46 0,17-0,36 0,08 elma hasat ,02 * -0,25-0,59 0,10-0,50 0,00 kiraz çiçek ,52-0,26-1,09 0,68-0,89 0,40 kiraz meyve , ,12-0,33 0,07-0,29 0,01 kiraz hasat ,36-0,22-0,60 0,31-0,53 0,14 buğday başak ,58 *** -0,40-0,58-0,24-0,53-0,29 buğday hasat ,52 *** -0,40-0,56-0,20-0,53-0,25 Şubat-mayıs ort. sıc ,29 * 0,05 0,00 0,09 0,01 0,09 Trendlerin önemlilik düzeyleri ***p<0,001, **p<0,01, *p<0,05, +p<0,1 (Salmi vd, 2002) Gerçekleştirilen Mann-Kendall trend analizine göre bitki gelişiminin başladığı şubatmayıs dönemi sıcaklıklarındaki 0.5 C/on yıl şeklindeki artış (%95 seviyesinde önemli) fenolojik olayların tarihlerinde fark edilir bir şekilde negatif trend olarak adlandırılabilecek ve erkene kayma ile sonuçlanacak değişikliklere sebep olmuştur. Özellikle kışlık buğdayın başaklanma ve hasat tarihlerinde yüz yılda 40 gün öne kayma eğilimi hesaplanmıştır ve bu trend %99.9 seviyesinde önemlidir. Elmanın hasat tarihinde 25 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur. Bu trend de %95 seviyesinde önemlidir. Ayrıca elmanın çiçeklenme ve kirazın meyve oluşumu tarihlerinde de sırasıyla 20 ve 12 gün/100 yıl olmak üzere erkene kayma eğilimi bulunmuştur. Bu iki trend de %90 seviyesinde önemlidir. Diğer fenolojik dönemlerde de erkene kaymanın arttığı görülmüştür fakat bunlar istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır (Tablo 9). 33

46 Kış uykusu uzunluğu (KUU) Kış aylarında ortalama sıcaklığın (T) 5 C den küçük olduğu ve en az 6 gün devam ettiği, bitki gelişiminin olmadığı devre. Aşağıdaki formül ile hesaplanmıştır:, burada; KUU: Kış uykusu uzunluğu, GSL: Büyüme sezonu uzunluğu (indis çalışmasından elde edilmiştir). Şekil 19. Türkiye de yıllara göre ortalama kış uykusu uzunluğu Yapılan eğim analizinde Türkiye de kış uykusu uzunluğunun yaklaşık 38 gün/yüzyıl (4 gün/on yıl) şeklinde azalmakta olduğu gözlenmiştir (Tablo 9). Kış uykusu uzunluğunun azalması büyüme sezonu uzunluğunun artması anlamına gelmektedir. Özellikle 2010 yılı sıcaklıklarının normallerinden 2.3 C yüksek olması, 2010 yılında kış uykusu uzunluğunu 63 günden 27 güne indirmiştir (Şekil 19). 34

47 Elmanın fenolojik dönemlerindeki değişimler Şekil 20. Türkiye de elma çiçeklenme tarihleri coğrafi dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Elma ağaçlarında çiçeklenmenin en erken görüldüğü yerler Aydın, Amasya, Samsun, Mersin, Adana, Osmaniye, Hatay, Gaziantep ve Şanlıurfa iken, en geç çiçeklenmenin görüldüğü yerler ise Şebinkarahisar, Ağrı, Van ve Hakkari dir (Şekil 20). Şekil 21. Türkiye genelinde yıllara göre elma çiçeklenme tarihlerindeki değişimler Türkiye genelinde elmanın çiçek açma tarihlerinde 20 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), (Şekil 21). 35

48 Şekil 22. Elma çiçek açma tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında elma çiçek açma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 26 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 18 istasyonda ise pozitif ilişki katsayıları bulunmuştur. Özellikle Amasya, Van, Denizli, Yalova, Elazığ, Sakarya, Niğde, Konya ve Giresun da yüksek derecede negatif ilişki söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Buna karşın Nevşehir, Samsun, Kütahya ve Burdur da ise yüksek pozitif ilişkiler bulunmuştur (r, 0,50 ile 1,00 arasında). Fakat genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 22). 36

49 Şekil 23. Türkiye de elma meyve bağlama tarihleri dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Elma ağaçlarında meyve bağlamanın en erken görüldüğü yerler Ege ve Akdeniz kıyıları ile Gaziantep iken en geç meyve bağlamanın görüldüğü yerler Sivas, Erzurum, Ağrı, Van ve Hakkari civarlarıdır (Şekil 23). Şekil 24. Türkiye genelinde yıllara göre elmanın meyve oluşum tarihlerindeki değişimler Türkiye genelinde elmanın meyve oluşum tarihlerinde 13 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), (Şekil 24). 37

50 Şekil 25. Elma meyve tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında elma meyve bağlama tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 30 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 14 istasyonda ise pozitif ilişki katsayıları bulunmuştur. Özellikle Gaziantep, Giresun, Amasya, Tokat, Bartın, Yalova ve Sakarya da yüksek derecede negatif ilişki söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Buna karşın Burdur, Samsun, Nevşehir ve Kütahya da yüksek pozitif ilişki bulunmuştur (r, 0,50 ile 1,00 arasında). Fakat genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 25). 38

51 Şekil 26. Türkiye de elmanın hasat tarihleri coğrafi dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Elma ağaçlarında hasadın en erken görüldüğü yerler erkenci çeşitlerin yetiştirildiği Kırklareli, Kütahya, Çorum, Trabzon, Muğla, Gaziantep, Iğdır civarlarıdır (Şekil 26). Diğer yerlerde ise Golden, Starking ve Fiji gibi geç çeşitler yetiştirildiğinden hasat genellikle eylül ve ekim aylarında gerçekleşmektedir (Tablo 10). Tablo 10. Çeşitlere göre elma hasat tarihleri (URL 9) Elma yetiştirilecek bölgede erken donlar mevcut ise temmuz ayından sonra hasat edilen çeşitler seçilmelidir. 39

52 Şekil 27. Elma hasat tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıkları arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında elma hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 23 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 21 istasyonda ise pozitif ilişki katsayıları bulunmuştur. Özellikle Konya, Düzce, Ankara ve Tokat ta yüksek derecede negatif ilişkiler söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Buna karşın Kütahya, Bilecik, Samsun, Gaziantep, Tekirdağ ve Gaziantep te ise yüksek pozitif ilişki bulunmuştur (r, 0,50 ile 1,00 arasında). Diğer 30 istasyonda ise orta ve düşük düzeyde ilişki katsayıları söz konusudur. Summer Red ve Gala gibi erkenci türler dışında Türkiye de elmanın hasat tarihleri genellikle eylül ve ekim ayları olduğu için şubat-mayıs sıcaklıkları ile yüksek ilişki vermemesi, beklenen bir durumdur (Şekil 27). 40

53 Şekil 28. Türkiye genelinde yıllara göre elmanın hasat tarihlerindeki değişimler Verideki düzensizlik nedeniyle elma hasat tarihleri 1989 yılından itibaren alınmıştır. Türkiye genelinde elmanın hasat tarihlerinde 25 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Şekil 28). Şekil 29. Elmanın çiçek, meyve ve hasat dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler Elmanın çiçeklenme, meyve oluşumu ve hasat olmak üzere her 3 fenolojik döneminde de sırasıyla 20, 13 ve 25 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi gözlenmiştir (Tablo 9). 41

54 Kirazın fenolojik dönemlerindeki değişimler Şekil 30. Türkiye de kiraz çiçeklenme tarihleri dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Kiraz ağaçlarında çiçeklenmenin en erken görüldüğü yerler Ege kıyıları, İstanbul, Yalova, Bandırma civarları iken, en geç çiçeklenme Doğu Anadolu Bölgesi nin doğusu ve batısı ile İç Anadolu Bölgesi nin doğusunda görülür (Şekil 30). Şekil 31. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz çiçeklenme tarihlerindeki değişimler Verideki düzensizlik nedeniyle kiraz çiçek açma tarihleri 1991 yılından itibaren alınmıştır. Türkiye genelinde kirazın çiçek açma tarihlerinde 26 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), Şekil 31). 42

55 Şekil 32. Kiraz çiçek açma tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayısı İstasyon bazında kiraz çiçek açma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 26 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 5 istasyonda ise Artvin hariç düşük pozitif ilişki bulunmuştur. Özellikle Kırklareli, Edirne, Denizli, Isparta, Kocaeli, Bilecik, Düzce, Kütahya, Karabük, Ankara, Amasya, Tokat, Niğde, Erzincan, Tunceli ve Elazığ da yüksek derecede negatif ilişki söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Sadece Artvin de ise yüksek pozitif ilişki bulunmuştur (r=0.75). Genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 32). 43

56 Şekil 33. Türkiye de kiraz meyve oluşum tarihleri coğrafi dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2) Türkiye de kiraz ağaçlarının ilk meyve oluşturmaya başladığı yerler Ege ve doğu Akdeniz kıyılarıdır. En son meyve teşekkülü ise Doğu Anadolu nun doğusu ve batısı ile İç Anadolu nun güneydoğusunda görülmektedir (Şekil 33). Şekil 34. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz meyve oluşum tarihlerindeki değişimler Türkiye genelinde kiraz meyve oluşum tarihlerinde 12 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), (Şekil 34). 44

57 Şekil 35. Kiraz meyve oluşum tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında kiraz meyve oluşum tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 28 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 3 istasyonda ise orta ve düşük derecede pozitif Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, Muğla, Isparta, ilişkiler bulunmuştur. Özellikle Bilecik, Kütahya, Düzce,Karabük, Ankara, Niğde, Tokat, Erzincan, Tunceli, Elazığ ve Van da yüksek derecede negatif ilişki söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 35). 45

58 Şekil 36. Türkiye de kiraz olgunlaşma hasat tarihleri dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Türkiye de yetiştirilen kiraz çeşitlerinin çoğu haziran ayında hasat edilmektedir. Hasadın en erken yapıldığı yerler Marmara, Ege ve Akdeniz kıyıları ile İç Anadolu nun kuzey batısı civarıdır. En son hasat ise Doğu Anadolu, Sivas ve Toroslar da görülmektedir. (Şekil 36). Tablo 11. Çeşitlere göre kiraz hasat tarihleri (URL 9) Kiraz yetiştirilecek bölgede erken donlar mevcut ise veya arazinin deniz seviyesinden yüksekliği 700 m ve yukarısı ise mayıs ayından sonra hasat edilen çeşitler seçilmelidir. 46

59 Şekil 37. Kiraz hasat tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında kiraz hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 26 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 5 istasyonda ise pozitif ilişki katsayıları bulunmuştur. Özellikle Amasya, Afyonkarahisar, Isparta, Edirne, Karabük, Ankara, Tunceli, Düzce, Muğla, Van, Erzincan, Bilecik, Kocaeli, Denizli ve Tokat ta yüksek derecede negatif ilişkiler söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Sadece Sinop ta yüksek pozitif ilişki bulunmuştur (r=0.74). Genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 37). 47

60 Şekil 38. Türkiye genelinde yıllara göre kiraz hasat tarihlerindeki değişimler Verideki düzensizlik nedeniyle kiraz hasat tarihleri 1987 yılından itibaren alınmıştır. Türkiye genelinde kiraz hasat tarihlerinde 22gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi olduğu gözlenmektedir (Tablo 9), (Şekil 38). Şekil 39. Kirazın çiçek, meyve ve hasat dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler Kirazın çiçeklenme, meyve oluşumu ve hasat olmak üzere her 3 fenolojik döneminde de sırasıyla 26, 12 ve 22 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi gözlenmiştir. 48

61 Buğdayın fenolojik dönemlerindeki değişimler Şekil 40. Türkiye de buğday başaklanma tarihleri dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Türkiye de büyük ölçüde iklimsel nedenlere bağlı olarak buğdayın en erken başaklanmaya başladığı yerler Ege ve Akdeniz kıyıları ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi dir. En geç başaklanma ise batı ve doğu Karadeniz, Sivas ve Doğu Anadolu da görülür (Şekil 40). Şekil 41. Türkiye genelinde yıllara göre buğday başaklanma tarihlerindeki değişimler Türkiye genelinde buğdayın başaklanma tarihlerinde 40 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), (Şekil 41). 49

62 Şekil 42. korelasyon katsayıları Buğdayın başaklanma tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki İstasyon bazında buğday başaklanma tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 42 istasyonda negatif ilişkiler söz konusu iken 16 istasyonda ise düşük derecede (r<0.29) pozitif ilişkiler bulunmuştur. Özellikle Kırklareli, Denizli, Bursa, Isparta, Karabük, Amasya, Sivas ve Tunceli de yüksek derecede negatif ilişkiler söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 42). 50

63 Şekil 43. Türkiye de buğday hasat tarihleri coğrafi dağılımı (Şimşek vd. 2014), (URL 2). Türkiye de buğdayın en erken hasat edildiği yerler Ege ve Akdeniz kıyıları ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi dir. En geç hasat ise batı ve doğu Karadeniz, Sivas ve Doğu Anadolu da görülür (Şekil 43). Şekil 44. Türkiye genelinde yıllara göre buğday hasat tarihlerindeki değişimler Türkiye genelinde buğdayın hasat tarihlerinde 40 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Tablo 9), (Şekil 44). 51

64 Şekil 45. Buğdayın hasat tarihleri ile şubat-mayıs ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayıları İstasyon bazında buğday hasat tarihleri ile ortalama sıcaklıklar arasındaki korelasyon katsayılarına bakıldığında 38 istasyonda negatif bir ilişkiler söz konusu iken 20 istasyonda ise pozitif ilişkiler bulunmuştur. Özellikle Bursa, Denizli, Isparta, Bartın, Karabük, Sinop, Yozgat, Niğde, Sivas, Tunceli ve Şanlıurfa da yüksek derecede negatif ilişki söz konusudur (r, -0,50 ile -1,00 arasında). Düzce, Zonguldak ve Artvin de ise yüksek pozitif ilişki bulunmuştur (r, 0,50 ile 1,00 arasında). Negatif ilişkilerin fenolojiye yansıması artan sıcaklıklar ile fenolojik devrelerin erkene kayması şeklindedir ve bu beklenen bir durumdur. Genel olarak bakıldığında hem istasyon bazında hem de ilişkinin derecesi açısından negatif ilişkilerin baskın olduğu görülmektedir (Şekil 45). 52

65 Şekil 46. Buğdayın başaklanma ve hasat dönemlerine ait tarihlerdeki değişimler Buğdayın başaklanma ve hasat olmak üzere her iki fenolojik döneminde de 40 gün/100 yıl şeklinde erkene kayma eğilimi gözlenmiştir (Tablo 9), Şekil 46). 53

66 Şekil 47. Yılın günleri ile kiraz, buğday ve elmanın hasat tarihlerindeki değişimler Fenolojik devreler için yapılan trend analizi sonuçlarına göre (Tablo 9) özellikle kışlık buğdayın hasat tarihlerinde 40 gün/100 yıl (10 temmuzdan 1 hazirana) öne kayma eğilimi hesaplanmıştır ve bu trend %99.9 seviyesinde önemlidir. Elmanın hasat tarihinde 25 gün/100 yıl (15 eylülden 21 ağustosa) erkene kayma eğilimi bulunmuştur ve bu trend de %95 seviyesinde önemlidir. Kirazın hasat tarihlerinde ise 22 gün/100 yıl (15 hazirandan 24 mayısa) erkene kayma eğilimi bulunmuştur (Şekil 47) Fenolojik Dönemlerin Hava Sıcaklığına Hassasiyeti Tablo 12. Türkiye de şubat-mayıs ortalama sıcaklıkları (T) ile fenolojik dönemler (P) arasındaki korelasyon katsayısı (r). Fenolojik dönemin hava sıcaklığına hassasiyeti ( P/ T), hata ihtimali ***p<0,001, **p<0,01, *p<0,05, +p<0,1 Fenolojik dönem (P) r(p, T) Sıcaklık cevabı ( P/ T) Kış uykusu uzunluğu /0.5 = -7.6 gün / C Elma çiçeklenme tarihi /0.5 = -2.0 gün / C + Elma meyve oluşum tarihi /0.5 = -2.6 gün / C Elma hasat tarihi /0.5 = -5.0 gün / C * Kiraz çiçeklenme tarihi /0.5= -5.2 gün / C Kiraz meyve oluşum tarihi /0.5 = -2.4 gün / C + Kiraz hasat tarihi /0.5 = -4.4 gün / C Buğday başaklanma tarihi /0.5 = -8.0 gün / C *** Buğday hasat tarihi /0.5 = -8.0 gün / C *** Beklendiği üzere bütün fenolojik dönemlerin şubat-mayıs ortalama hava sıcaklıkları ile ilişkili olduğu görülmüştür. Özellikle kirazın fenolojik dönemleri ile şubat-mayıs sıcaklıkları arasında güçlü negatif bir korelasyon bulunmuştur. Bulgular, bitkilerin kış 54

67 dinlenmesinden sonra, ilkbaharda artan sıcaklıkların, bitki gelişim süreçlerini hızlandırdığını ve ilkbahar fenolojik dönemlerini öne kaydırdığını göstermektedir. Bulunan regresyon katsayısı şubat-mayıs arası ortalama sıcaklıklarda 1.0 C lik artışın Elmanın çiçeklenme, meyve ve hasat tarihlerini sırasıyla 2, 2.6 ve 5 gün, kirazın çiçeklenme, meyve ve hasat tarihlerini sırasıyla 5.2, 2.4 ve 4.4 gün; buğdayın başaklanma ve hasat tarihlerini ise 8 gün erkene kaydıracağını göstermektedir (Tablo 12). Buğdaydaki trendler %99.9 seviyesinde istatistiksel olarak önemlidir. Tablo 13. Türkiye de aylık ve yıllık sıcaklıklarının istatistiksel parametreleri (X: ortalama, S: standart sapma) ve trendleri ( C/on yıl) (MGM den 130 istasyonun ortalaması), P: hata ihtimali ***p<0.001, **p<0.01, *p<0.05, +p<0.01 Ay Yıl X S Trend P Türkiye deki aylık ortalama sıcaklıkların istatistiksel parametreleri bize, kış aylarında standart sapmaların yüksek, yaz aylarında ise kışa göre daha düşük olduğunu; tüm aylardaki trendlerin pozitif özellikle yaz aylarındaki trendlerin yüksek, hata paylarının ise oldukça düşük olduğunu göstermektedir (p<0.001) (Tablo 13). 55

68 İlkbaharda öne kayan tarihlerle ilgili olarak başka bir enteresan özellik de Şekil 48 de verilmiştir. Buğday başaklanma tarihleri 1994 ten sonra değişen pozitif sıcaklık anomalileri ile aniden değişmiştir. Şekil 48. Türkiye de buğday başaklanma tarihleri (BBT) ve ortalama sıcaklıkların sapması. Normalde 14 mayısta başlayan buğday başaklanma tarihi (Tablo 8), 2010 yılında 11 gün öne kayarak 3 mayısta başlamıştır (Şekil 48). 56

69 Şekil kış mevsimi sıcaklık anomalisi (üst) ve hor çiçeğinin (Forsythia branches) 2012 ve 2013 yıllarında çiçek açma tarihleri (alt) Artan sıcaklıkların bitkilerin fenolojik dönemlerini nasıl öne çektiğine güzel bir örnek Şekil 49 da verilmiştir kış mevsimi sıcaklıklarının normallerinin üzerinde seyretmesi, 2013 yılında hor çiçeğinin çiçek açma tarihini 2012 yılına göre 1 ay öne (15 nisandan 15 marta) çekmiştir. 57

70 4.6. Türkiye İçin 2100 e Kadar Beklenen Sıcaklık Projeksiyonları Türkiye de ortalama sıcaklıklardaki gözlenen değişim konu 4.3 de verilmişti. Buna göre Türkiye ortalama sıcaklıklarında yılları arası 42 yılda gerçekleşen sıcaklık artışı = 1.3 C dir. Öte yandan konu 4.5 te 1.0 C lik sıcaklık artışının elma, kiraz ve buğdayın hasat tarihlerini sırasıyla 5, 4 ve 8 gün erkene kaydırdığı bulunmuştu. İklim değişikliğinin bitkilerin fenolojik dönemleri üzerine etkilerini incelerken sadece gözlenen değişikliği vermek yeterli değildir. Bu nedenle çalışmada 2100 e kadar beklenen sıcaklık projeksiyonları da verilmiştir (Şekil 50). Şekil 50. RCP 4.5 senaryosuna göre sıcaklık projeksiyonları (Demir vd., 2013). Türkiye ve çevresi için yeni Temsili Konsantrasyon Rotaları (RCP) senaryoları ile çalıştırılan RegCM4 bölgesel iklim modeli sonuçlarına göre 21. yüzyılın sonlarına doğru beklenen sıcaklık artışı 3-4 C dir. Görüldüğü üzere RegCM4 bölgesel iklim modeli projeksiyonu sonucu 2100 yılı sonuna kadar beklenen sıcaklık artışları gözlenen sıcaklık artışlarının 2 katından daha fazladır. Bu projeksiyon sonuçlarına göre 2100 sonlarına doğru elma, kiraz ve buğdayın fenolojik devrelerinde bugüne kadar gözlenenden çok daha fazla değişiklikler olacağı söylenebilir. 58

71 4.7. Türkiye İklim İndislerindeki Eğilimler İklimdeki değişimi incelerken, gözlenen ve projekte edilen değişikliklerin yanında indislerdeki (trendler) eğilimler de önem arz etmektedir. Bu nedenle bitkilerin fenolojik dönemlerini çok etkileyen sıcaklıkla ilişkili indislerin sonuçları bu tez çalışmasına dâhil edilmiştir. İndis çalışmasında Türkiye de bulunan 109 meteoroloji istasyonunun verileri kullanılarak RClimDex yazılımı ile iklim indisleri üretilmiştir (Şensoy vd., 2013). Aynı iklim periyodunda karşılaştırma yapabilmek adına her istasyon için aynı veri periyodu seçilmiştir. Ülke çapında iklim değişkenliğinin genel bir fotoğrafını çekmek için her indis için ortalama trendler iklim periyodu temel alınarak hesap edilmiştir. İndis hesaplanmasından 59

72 Veri kalite kontrolü: Muhtemel kalite sorunlarını yakalamak amacıyla yazılım günlük verinin birçok grafiğini çizmekte ve istatistiksel olarak Xort ± 4 Standart Sapma verisinin dışında kalan veriler işaretlenmektedir. Dışarıda veya problemli her veri, metadatasına bakılarak elle doğrulanmakta ve QClog dosyasına yazılmaktadır. Yazılım içindeki kalite kontrol prosedürleri şunlardır: Eğer yağış değeri ( ) ise kayıp değer olarak kabul edilir (-99.9) Tmax < Tmin ise her iki veri de kayıp değer olarak kabul edilir (-99.9) Veri Xort ± 4 standart sapmanın dışında kalıyor ise problemlidir Veri homojenitesi: Homojen iklimsel zaman serisi, değişimi yalnızca iklimsel değişimden kaynaklanan veri şeklinde tanımlanır (Aguilar vd., 2004). Veri homojenitesi için Kanada Meteoroloji Servisi tarafından geliştirilen R tabanlı RHtest programı kullanılmıştır. Bu analiz tüm zaman serisine uygulanan doğrusal trend ile iki fazlı regresyon modeline dayanmaktadır (Wang, 2003). Şekil 52. Alanya nın mart ayı ortalama sıcaklıkları homojenite testi (Şensoy vd., 2013). Şehirleşmenin istasyon verilerinde sebep olduğu kalite sorunlarını yansıtmak üzere buraya Alanya nın homojenite testi sonucu alınmıştır. Kırmızı çizgi zaman serisinde 60

73 mümkün kırılmaların büyüklük ve zamanı ile, homojen bölüm ile kırılmalar arasındaki doğrusal regresyonu göstermektedir lerdeki büyük değişiklik istasyonun tarihsel kayıtları (metadata) tarafından şehirleşme etkisi şeklinde desteklenmiştir (Şekil 52), (Şensoy vd., 2013). Şekil 53. MGM istasyonlarının dönemi için ortalama sıcaklıklarına göre RHTest yazılımı ile yapılan türdeşlik sonuçları. Üçgen simgeler sadece bir istasyonda görülen kırılma tarihlerini, yuvarlak simgeler birden fazla istasyonda aynı tarihli kırılmaları göstermektedir (Akçakaya vd., 2013). Yapılan türdeşlik analizinde 1997 yılında birçok istasyonda görülen veri kırılmasının homojenite problemi olmayıp iklimsel bir salınımdan kaynaklandığı, fakat Edirne, Eskişehir, Balıkesir, Alanya, Erzurum, Giresun istasyonlarındaki kırılmaların ise istasyon yer, alet, yöntem değişiklikleri, şehirleşme gibi problemlerden kaynaklanan birer homojenite problemi olduğu görülmüştür (Şekil 53), (Akçakaya vd., 2013). 61

74 Tablo 14. RClimDex yazılımı tarafından üretilen iklim indisleri (Zhang vd., 2004) 62

75 İndis hesaplama: Veriler kalite kontrolünden ve homojenite testinden geçtikten sonra indis hesaplamak için hazır hale gelirler. RClimDex Tablo 14 te verilen 27 adet iklim indisini hesaplar. Trend hesabında seride dışarıda kalan verilere karşı dayanıklı bir metot olan Kendall s tau tabanlı eğim tahmini kullanılmıştır İndis analizi Trendlerin hesaplanmasında artıkları hesaba katmayan ve serinin dışında kalan verilerine karşı oldukça dayanıklı bir metot olan Kendall s tau tabanlı eğim tahmini kullanılmıştır. Eğer eğimin hatası eğim tahmininden büyük ise, eğim tahminine güvenilmez. Eğer P değeri 0.05 ten küçük ise bu trend %95 güven aralığında önemlidir (Şekil 54). Şekil 54. Denizli arası tropik geceler (Tn > 20 C) trendi (Şensoy vd., 2013). Şekil 54 te verilen indis çizimi Denizli de tropik geceler sayısının 100 yılda 134 gün artacağını ve bu trendin %95 seviyesinde istatistiksel olarak önemli olduğunu göstermektedir (P < 0.05). Tropik geceler sayısının Denizli deki önemli artış trendi nedeniyle bu indis çizimi çalışmaya dâhil edilmiştir. 63

76 Sıcaklık ile ilişkili indisler Yaz günleri sayısı indisindeki değişiklikler Yaz günleri maksimum sıcaklığın 25 C den büyük olduğu (Tx > 25 C) günlerdir. Şekil 55. Yaz günleri sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda yaz günleri sayısının tüm Türkiye de artmakta olduğu görülmüştür (Şekil 55). Özellikle kuzeydeki istasyonların trendleri fazladır. Analiz sonucu ortalama artışın 39 gün/100 yıl şeklinde olduğu ve trendlerin %95 seviyesinde önemli olduğu görülmüştür (Şensoy vd., 2013). Yaz günleri sayısının artması yüksek yaz sıcaklıklarından hoşlanmayan elmayı olumsuz yönde etkileyecektir. Ayrıca buğdayda da artan sıcaklıklar erken olgunlaşma ve erken hasada neden olacağından başak başına tane sayısı ve tanelerin doluluk oranları üzerine negatif etkileri olacaktır. 64

77 Tropik geceler sayısı indisindeki değişiklikler Tropik geceler minimum sıcaklığın 20 C den büyük olduğu (Tn > 20 C) günlerdir. Şekil 56. Tropik geceler sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda tropik geceler sayısının Fırat havzası dışında artmakta olduğu görülmüştür. Elazığ istasyonunun tropik geceleri, Keban barajının yapımından sonra önemli derecede azalan bir trende sahiptir. Özellikle sahil istasyonlarının artış trendleri fazladır (Şekil 56). Hesaplanan ortalama artış trendi 37 gün/100 yıldır ve bu trendlerin çoğu %95 seviyesinde önemlidir (Şensoy vd, 2013). Tropik geceler sayısının artması Türkiye de minimum sıcaklıkların artış eğiliminde olduğunun en bariz göstergesidir. Tropik geceler yüksek yaz sıcaklıklarından hoşlanmayan elmayı olumsuz yönde etkileyecektir. 65

78 Sıcak günler sayısı indisindeki değişiklikler Sıcak günler maksimum sıcaklığın normallerinin %90 üzerinde olduğu (Tx > %90) günlerdir. Şekil 57. Sıcak günler sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda sıcak günler sayısının tüm Türkiye de artmakta olduğu görülmüştür (Şekil 57). Hesaplanan ortalama artış trendi 14 gün/100 yıldır. Trendlerin çoğu %95 seviyesinde önemlidir (Şensoy vd., 2013). Sıcak günler sayısının artması evapotransprasyonu artırarak bitkilerde sıcak stresine yol açacak, sulama gereksinimini de artıracaktır. Tüm bitkilerdeki fenolojik dönemler öne kayacaktır. Elma ve buğdayda ürün kalitesi düşecektir. 66

79 Sıcak geceler sayısı indisindeki değişiklikler Sıcak geceler minimum sıcaklığın normallerinin %90 üzerinde olduğu (Tn > %90) gecelerdir. Şekil 58. Sıcak geceler sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda sıcak geceler sayısının Fırat havzası dışında artmakta olduğu görülmüştür. En büyük artışlar Akdeniz kıyılarındadır (Şekil 58). Hesaplanan ortalama artış trendi 15 gün/100 yıldır. Trendlerin çoğu %95 seviyesinde önemlidir (Şensoy vd., 2013). Sıcak geceler sayısının artması Türkiye de minimum sıcaklıkların artış eğiliminde olduğunun en bariz göstergesidir. Bu da kışlama gereksinimi duyan meyve ağaçlarında bu gereksinimin karşılanamaması sonucunu doğuracak ve meyve üretimi düşecektir. 67

80 Serin gün sayısı indisindeki değişiklikler Serin gün maksimum sıcaklığın normallerinin %10 altına düştüğü (Tx < %10) günlerdir. Şekil 59. Serin gün sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda istasyonların çoğunda serin günler sayısının azalmakta olduğu görülmüştür. Sadece 10 istasyon artan trend görülmüştür (Şekil 59). Hesaplanan ortalama azalış trendi 6 gün/100 yıldır. Serin günler sayısındaki azalış aslında ısınmanın işaretidir. Trendlerin çoğu %95 seviyesinde istatistiksel olarak önemlidir (Şensoy vd., 2013). Serin günler sayısının azalmasının, kışlama gereksinimi duyan meyve ağaçlarında bu gereksinimin karşılanamamasına ve erken çiçeklenmeye neden olarak bitkinin geç don zararına uğrama riskinin artırmasına, dolayısı ile meyve üretimi üzerine olumsuz etkileri olacaktır. 68

81 Donlu gün sayısı indisindeki değişiklikler Meteorolojide donlu gün minimum sıcaklığın 0 C den küçük olduğu (Tn < 0 C) gün olarak tanımlanmaktadır. Şekil 60. Donlu gün sayısı indisi trendleri (Şensoy vd., 2013). Yapılan iklim indisi çalışması sonucunda donlu gün sayılarının Uzunköprü, Balıkesir, Eskişehir, Göller yöresi, Çorum, Amasya, Erzurum ve Diyarbakır da önemli olmak üzere 55 istasyonda artış, 53 istasyonda ise azalış trendinde olduğunu göstermiştir (Şekil 60). Hesaplanan ortalama azalış trendi 14 gün/100 yıldır. Trendlerin çoğu %95 seviyesinde istatistiksel olarak önemlidir (Şensoy vd., 2013). Donlu gün sayılarının bazı istasyonlarda artış eğiliminde olması, bitkilerin sonbaharın erken ve ilkbaharın geç donlarına yakalanma riskini artıracaktır. Azalan donlu gün sayıları ise kışlama gereksiniminin tamamlanamaması sonucu meyve üretiminde düşmeye neden olacaktır. 69

82 Büyüme sezonu uzunluğu indisindeki değişiklikler Büyüme sezonu uzunluğu, yılın ilk aylarında ortalama sıcaklığın 5 C nin üzerine çıktığı ve en az 6 gün devam ettiği ilk tarih ile yılın son aylarında sıcaklığın 5 C nin altına düştüğü ve en az 6 gün devam ettiği son tarih arasındaki günler toplamıdır. Bitkiler bu dönemde kış uykusundan çıkıp gelişmeye başlarlar. Şekil 61. Büyüme sezonu uzunluğu indisindeki trendler (Şensoy vd., 2013). Yapılan analizde büyüme sezonu uzunluğu (GSL) indisinin sahil kesimleri dışında Trakya, İç Anadolu ve Doğu Anadolu da artış eğiliminde olduğu görülmüştür. Donlu gün sayılarının azaldığı Balıkesir, Eskişehir, Göller Yöresi, Çorum, Erzurum ve Diyarbakır da ise GSL nin azalma eğiliminde olduğu görülmüştür (Şekil 61). Hesaplanan ortalama artış trendi 21 gün/100 yıldır. Büyüme sezonu uzunluğunun artmasının, tarımda ve bağcılıkta tür seçimi, münavebe gibi pozitif etkileri olabileceği gibi; kısalan gelişme dönemi tahıllarda tane doluluğu, başak başına tane sayısı ve tane ağırlığı üzerine negatif etkileri olacaktır. Meyve ağaçlarının erken çiçek açması da geç don zararını artırabilecektir (Chmielewski vd., 2002). 70