TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLIK. Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ÇEVRE TEKNOLOJİLERİ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ RAPORU

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ BAŞBAKANLIK Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ÇEVRE TEKNOLOJİLERİ VE YENİLENEBİLİR ENERJİ RAPORU DECEMBER AĞUSTOS

2 İÇİNDEKİLER 1. Yönetici Özeti 3 2. Sektöre Genel Bakış Küresel Sektör Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Yenilenebilir Enerji Enerji Verimliliği Türkiye Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörü Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Yenilenebilir Enerji Enerji Verimliliği Dış Ticaret Sektörle İlgili Beklentiler Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Yenilenebilir Enerji SWOT Analizi Yatırım Fırsatları Sektördeki Kurum ve Kuruluşlar 24 Şekiller Listesi 25 Kısaltmalar 26 2

3 1. Yönetici Özeti Türkiye de çevre ile ilgili kaygılar artan enerji talebi, sanayileşme ve şehirleşmenin sonucunda yaşanan ekonomik büyümeye bağlı olarak öncelikli bir sorun haline gelmektedir. Yerli firmalar daha büyük boyutlu projeler üstlenmek için yabancı ortaklar aramakta ve yasal düzenlemeler her geçen gün bu tür yatırımları daha fazla destekler hale gelmektedir. Tehlikeli ve tıbbi atıkların arıtılmasına ilişkin danışmanlık, mühendislik ve ekipman desteği veren şirketlerin yakın bir gelecekte Türkiye de oldukça aktif hale gelmesi beklenmektedir. Ülkenin belli atık sahalarında, atıkları enerjiye dönüştürecek alternatif enerji üretim tesisi projeleri başlatılmıştır. Belediyelere ait su ve atık su arıtma tesisleri sektördeki diğer alanlardan daha hızlı gelişmektedir. Türkiye gelişmiş geleneksel enerji üretimi ve yenilenebilir enerji alanlarında olduğu kadar çevre teknolojilerinde de önemli doğrudan yatırım fırsatları barındırmaktadır. Bu alanda faaliyet gösteren yabancı danışmanlık şirketleri veya ekipman üreticileri önemli fırsatlar bulabilecektir yılında Türkiye de toplam 9,9 milyar ABD doları tutarında çevre harcaması yapılmıştır. Bu harcamaların % 78,2 sini belediye harcamaları oluştururken, özel şirketlerin çevre harcamaları 872 milyon ABD dolarıyla toplam harcamalar içinde % 9 luk paya sahip olmuştur sayılı Çevre Kanunu nda 2006 yılında yapılan değişiklikle belediyeler atık yönetim merkezleri inşa etmeye ve bu konuda protokoller hazırlamaya zorunlu hale gelmiştir. Son beş yıllık dönemde atık yönetimi ve geri dönüşüm konusundaki faaliyetlerde önemli bir artış yaşanmıştır. Hükümet Çevre Kanunu uyarınca endüstriyel kirliliği azaltmaya ve önlemeye yönelik bir teşvik olarak kendi atık arıtma tesislerini kuracak endüstriyel tesislere önemli destek ve teşvikler vermeyi planlamaktadır yılında düzenli bir atık yönetim politikası ortaya koymak ve yatırım sürecini hızlandırmak için Katı Atık Eylem Planı Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından onaylanmıştır. Eylem planına uygun olarak atık yönetim merkezlerinin sayısının ve belediyelerin bu yöndeki çabalarının artması beklenmektedir. Petrol, doğal gaz ve taş kömürü kaynaklarının azalmakta olması ve bunlar gibi birincil enerji kaynaklarının yol açtığı kirlilik alternatif enerji kaynakları arayışına girilmesine yol açmaktadır. Türkiye güneş, jeotermal ve rüzgar enerjisi alanlarında büyük bir potansiyele sahiptir, ancak bu potansiyelden faydalanmak için henüz gerekli adımlar atılmamıştır. Günümüzde Türkiye deki kurulu kapasitenin en büyük bölümünü termik santraller oluşturmaktadır yılı sonu itibarıyla toplam kurulu kapasitenin % 66 sını termik santraller, % 33 ünü hidroelektrik santralleri, % 0,1 ini jeotermal santraller ve % 0,9 unu ise rüzgar santralleri oluşturmaktadır. 2 Ülkemizde önemli miktarda yenilenebilir enerji kaynağının bulunmasına, yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili yasal düzenlemelerde gelişmeler sağlanmasına ve elektrik piyasasındaki liberalleşmeye bağlı olarak yenilenebilir enerji yatırımları için oldukça uygun bir ortam bulunmaktadır. Özellikle hidroelektrik santralleri ve rüzgar santralleri için çok sayıda lisans çıkarılmaktadır yılında özel sektöre verilen toplam 176 adet yeni lisansın % 77 si hidroelektrik santrali inşasına ilişkindir. 3 Rüzgar santralleri için Eylül 2009 tarihi itibarıyla toplamda MW kapasitesi bulunan 105 adet lisans verilmiş ve onaylanmıştır. İncelenmekte olan 727 lisans bulunmaktadır ve bu da MW lık bir kapasiteye karşılık gelmektedir. 3 Türkiye de kurulu 213 hidroelektrik santralinin 14,3 GW lık kapasitesi ülkenin 44,2 GW lık teknik hidroelektrik potansiyelinin % 36 sına karşılık gelmektedir. 4 Hidroelektrik santrallerde üretilen elektrik miktarı 2009 yılı itibarıyla 36 TWh dir. Türkiye de diğer yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin toplam üretim içindeki % 0,2 lik payı çok düşük seviyededir. Öte yandan, EPDK nın onayını bekleyen 0,4 GW lık ek bir yenilenebilir enerji kapasitesi de bulunmaktadır. 3 1 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 2 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), 3 EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), 4 ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Mayıs 2009), 3

4 Türkiye nin oldukça büyük bir rüzgar, jeotermal ve güneş enerjisi potansiyeline sahip olduğu açıktır ve bu durum sektörü son birkaç yıldır şirket birleşme ve satın alma etkinlikleri açısından en cazip sektörlerden biri haline getirmektedir. 2. Sektöre Genel Bakış 2.1 Küresel Sektör Son on yılda fosil yakıt kullanımının gezegenin ısınmasına, deniz seviyesinin yükselmesine ve canlı türlerinin soyunun tükenmesine yol açarak çevresel anlamda onarılamaz zararlar verdiği bilinen bir gerçek hâline gelmiştir. Bunun önemli sonuçlarından biri de birçok ülkenin ve şirketin fosil yakıtları daha temiz bir şekilde kullanmanın, daha çevre dostu bir şekilde üretmenin ve alternatif enerji kaynaklarından daha iyi yararlanmanın yollarını aradığı küresel bir bilincin oluşmasıdır. Öte yandan, küresel enerji talebi hızla artmaktadır yılına kadar dünya nüfusunun 10 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir ve elbette insanlığın yiyeceğe, suya ve enerjiye ihtiyacı olacaktır. Günümüzde dahi dünyada yaklaşık iki milyar insan elektrik ve temiz sudan yoksundur ya da bu kaynakları kullanmaya mali gücü yetmemektedir. Birçok petrol ve doğal gaz şirketi son dönemde yaşanan ekonomik dar boğazda hayatta kalabilmek için nakit akışını koruma stratejilerine odaklanmıştır. Son dönemde birçok ülkede gözlenmeye başlanan ekonomik iyileşme ile birlikte artan enerji talebini bu gibi yeşil teknolojilerle karşılamak zorlu olsa da sektörün güçlü yeşil ekonomiler yaratabilmesi için büyük bir fırsattır Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Hava ve deniz kirliliği, toprak ve su kirliliği, atık yönetimi ve geri dönüşüm, çevre teknolojileri sektöründeki ana sorunlardır. Sektör son on yılda büyüyerek karbon emisyonları, enerji yönetimi, karbon yakalama ve depolamanın yanı sıra karbon finansmanını da kapsar duruma gelmiştir. Yenilenebilir enerji de dahil olmak üzere, üretim yılı itibarıyla sektörün küresel pazar büyüklüğü 5,36 trilyon ABD dolarına ulaşmıştır. Küresel pazarın üçte birini oluşturan ABD ve Çin i Japonya izlemektedir. 5 Şekil 1 Küresel Pazar Büyüklüğünün Sektörel Dağılımı Küresel Pazar, Diğer %10 Biyokütle %5 Atık yönetimi %5 Alternatif yakıtlar %17 Fotovoltaik %5 Geri dönüşüm %6 Su tedariği ve atık su arıtma %8 Jeotermal %9 Alternatif araç yakıtı %11 Kaynak: UK Department for Business, Innovation & Skills Yapı teknolojileri %12 Rüzgar %12 Mamul ürün ticareti ve kömüre dayalı enerji tüketiminin artması son on yıl içinde küresel karbondioksit (CO 2 ) emisyonu düzeylerinin büyük bir hızla yükselmesine yol açmıştır. CO 2 emisyonları Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesinin (UNFCCC) imzalandığı 1992 yılından beri küresel anlamda % 30 oranında, 5 UK Department for Business, Innovation & Skills, Mart

5 Milyon ton 1971 ile 2009 yılları arasında ise yıllık ortalama % 2 lik bir oranla toplamda % 99 oranında artmıştır. Emisyon seviyesinin yüzyılın sonuna kadar üç katına çıkması beklenmektedir. 6 Küresel anlamda CO 2 emisyonu yaratan sektörler arasında en büyük pay % 41 ile elektrik ve ısıtma sektörüne aittir. Toplamdaki % 23 lük payıyla taşımacılık sektörü ikinci sıradadır. 7 Şekil 2 - Sektör Bazında Dünya CO 2 Emisyonu, 2007 Sektör Bazında Dünya CO 2 Emisyonu, 2007 Sanayi %20 Konut %6 Diğer %10 Elektrik ve ısıtma %41 Taşımacılık %23 Kaynak: IEA, Yakıtlardan Kaynaklanan CO2 Emisyonları Bölgeler açısından, aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi, Asya Pasifik bölgesinde oluşan CO 2 emisyonlarında son on yılda kayda değer bir artış yaşanmıştır. Bölge Bazında Dünya CO 2 Emisyonu 35,000 30,000 25,000 Şekil 3 - Bölge Bazında Dünya CO 2 Emisyonu 20,000 15,000 10,000 5, Amerika Avrupa ve Avrasya Orta Doğu Afrika Asya Pasifik Kaynak: BP, Dünya Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi, Haziran 2010 CO 2 emisyonlarını azaltmaya yönelik mevcut teşvikler arasında karbon ticareti, karbon ya da enerji vergileri ile cihazlar için verimlilik gerekleri de dahil olmak üzere çeşitli devlet düzenlemeleri yer almaktadır. CO 2 emisyonlarını azaltmanın en adil yolunun karbon ticareti olduğu kabul edilmeye başlanmıştır. Norveç, İrlanda, Danimarka, İsviçre ve Lüksemburg gibi Batı Avrupa ülkeleri ve ABD atık üretimi açısından önde gelen ülkelerdir. Bir ülkenin kentsel atık üretimi kentleşme oranı, kişi başına düşen GSYİH ve o şehirde yaşayan insanların yaşam tarzlarıyla doğru orantılıdır. Kentsel atıklar evsel atıkları, ofis binaları, kurumlar ve iş 6 Economist Intelligence Unit, Dünya Enerjisinin Görünümü, 4 Eylül IEA (Uluslararası Enerji Ajansı) 5

6 kişi başına düşen kg yerlerinden gelen atıkları, sokaklardan toplanan atıkları, çöp kutularındaki atıkları ve diğer benzeri atıkları kapsamaktadır yılında, OECD bölgesinde oluşan kentsel atık miktarı 623 milyon tona yükselmiştir. 8 Öte yandan, son yıllardaki büyüme hızı kişisel tüketim harcamalarındaki veya GSYİH daki büyüme hızından daha düşük olmuştur. Şekil 4 - Kişi Başına Düşen Kentsel Atık Üretimi Kentsel Atık Üretimi (kişi başına), 2007 (veya en güncel sene) Kaynak: OECD Factbook 2010 Son yüzyılda küresel su talebinin nüfus artış hızının iki katından daha yüksek bir hızda arttığı tahmin edilmektedir lı ve 1970 li yıllarda, birçok OECD ülkesindeki su tüketimi, tarım ve enerji sektörlerindeki talebe bağlı olarak artmıştır. Ancak 1980 li yıllardan beri, daha verimli sulama teknikleri, su yoğun sektörlerin sayısındaki azalma ve daha temiz üretim teknolojileri ülkelerin su tüketim düzeylerini korumalarına olanak sağlamıştır. 8 Şekil 5 - Kişi Başına Çıkarılan Su Miktarı kişi başına m 3 Çıkarılan Su (kişi başına), 2007 (veya en güncel sene) Kaynak: OECD Factbook Yenilenebilir Enerji Yenilenebilir enerji segmenti çevre teknolojileri sektöründe en büyük ikinci paya sahiptir. Yenilenebilir enerji azalan fosil yakıt kaynakları nedeniyle sıkıntılar yaşanan günümüz enerji üretiminde farklı ve uzun vadeli bir seçenektir. Sera gazlarını ve çevre kirliliğine yol açan diğer maddeleri azaltma avantajı nedeniyle büyük rağbet görmektedir. Yenilenebilir enerjinin tek dikkat çekici dezavantajı maliyetinin yüksek gibi görünmesidir. Ancak maliyetler düşmektedir ve bu da yenilenebilir enerjiyi bazı ülkelerde kolayca erişilebilir kılmaktadır. On yıl 8 OECD Factbook

7 öncesi ile kıyaslandığında yenilenebilir enerji kaynakları küresel enerji üretiminde yaşamsal bir rol oynamaktadır. Hidroelektrik enerjisi 2008 yılındaki küresel enerji tüketiminin % 6,4'ünü ve yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin büyük bir çoğunluğunu oluşturan en önemli yenilenebilir enerji kaynağıdır. 9 Toplam üretimin % 39 unu oluşturan Çin, Brezilya ve Kanada dünyanın en büyük hidroelektrik enerjisi üreticileridir. % 15 lik paya sahip Çin i her ikisi de % 12 lik paya sahip Brezilya ve Kanada izlemektedir. 10 Şekil 6 - Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Sağlanan Net Elektrik Üretimi Yenilenebilir Enerjiden Sağlanan Net Elektrik Üretimi, 2008 (%) %14.5 %14.4 %0.2 %3.9 %66.9 Biyokütle Jeotermal Hidroelektrik Güneş Rüzgar Kaynak: EIA websitesi Diğer yenilenebilir enerji kaynakları arasında rüzgar, güneş ve jeotermal enerji yer almaktadır yılında fotovoltaik güneş enerjisi talebi %20 gibi yüksek bir oranda artarak 7,3 GW a ulaşmıştır. Başlıca pazarların Almanya, İtalya ve Çek Cumhuriyeti olduğu Avrupa ülkelerindeki talep 5,6 GW büyüklüğündedir ve dünyadaki talebin % 77 sini oluşturmaktadır yılındaki küresel fotovoltaik enerji gelirleri 38,5 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. 11 Aradaki fark pek az olmasa da, en çok tüketilen yenilenebilir enerji kaynağı olan hidroelektrik enerjisini ikinci sırada yer alan rüzgar enerjisi izlemektedir. Özellikle sağladığı çevresel avantajlar nedeniyle, rüzgar enerjisi birçok ülke açısından çok caziptir. Rüzgar enerjisinin sağladığı CO 2 avantajına ek olarak, sülfür oksitler ve nitrojen gibi çevre kirliliği yaratan maddelerin emisyonu da, rüzgar enerjisi kullanılarak azaltılmaktadır ile 2009 yılları arasında, küresel rüzgar enerjisi kapasitesi % 27,4 lük yıllık bileşik büyüme hızıyla artarak 18 GW dan 159 GW'a ulaşmıştır yılında rüzgar enerjisi üretiminde önde gelen pazarlar toplam üretimin % 55 ini oluşturan ABD, Almanya ve Çin olmuştur ile 2009 yılları arasında Çin tarafından üretilen rüzgar enerjisi % 113 lük önemli bir oranla büyümüştür OECD Factbook International Energy Agency, Önemli Dünya İstatistikleri, Solarbuzz web sitesi, 12 World Wind Energy Association, Dünya Rüzgar Enerjisi Raporu,

8 Şekil 7 - Dünya Rüzgar Enerjisi: Toplam Kurulu Kapasite Aralık 2009 da Kopenhag da yapılan Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Konferansı, 2010 yılında hem yenilenebilir, hem de alternatif enerji sektörlerini etkileyecektir. Konferansın Kyoto Protokolü nün sona ereceği 2012 tarihinden sonraki hükümleri belirlemesi beklenmektedir. Kyoto Protokolü 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir ve 2008 ile 2012 yılları arasındaki beş yıllık süreçte 1990 lı yıllardaki düzeylerle kıyaslandığında, sera gazı emisyonlarının ortalama % 5 azaltılması için 37 sanayileşmiş ülke ve AB için bağlayıcı hedefler koymuştur. Bugüne kadar, taraflardan 184 ü protokolü onaylamıştır Enerji Verimliliği Enerji verimliliği genellikle tüketilen enerji miktarının azaltılması anlamında kullanılmaktadır. Enerji arzındaki kısıtlamalar enerji verimliliğini hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler açısından önemli bir konu başlığı haline getirmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde enerji verimliliği ile ilgili kaygılar yüksek ithalat rakamları ile başa çıkılması, yüksek bedelli enerji yatırımı gereklerinin azaltılması ve enerji kullanımının ve erişiminin geliştirilmesi gibi konuları kapsamaktadır. Buna karşılık, gelişmiş ülkeler daha çok kirlilik ve sera gazı emisyonlarının azaltılması konusunda kaygılar yaşamaktadır. 8

9 2.2 Türkiye Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörü Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Türkiye deki ekonomik büyüme enerji talebinde, sanayileşmede ve şehirleşmede bir artışa yol açmış ve bu da çevresel sorunlarla ilgili kaygıları artırmıştır. Bu gibi çevresel kaygılar Türkiye yi su, atıklar ve hava kirliliği konularında etkili bir kontrol yönetimi tesis etmeye zorlamaktadır yılında Türkiye deki toplam çevre harcamaları 9,9 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Çevre harcamalarının büyük bir bölümünü, toplam içindeki % 78,2 lik payıyla belediye harcamaları oluştururken, özel sektörün 872 milyon ABD doları tutarındaki çevre harcamaları toplam harcamalar içinde % 9 luk paya sahiptir. 13 Şekil 8 - Özel Şirketlerin Çevre Harcamaları ve Toplam Çevre Harcamaları (%) Özel Şirketlerin Sektör Bazında Çevresel Harcamaları, 2008 Toplam Çevre Harcamaları, 2008 %9.9 İklim ve hava koruması %8.8 %13.0 Devlet Harcamaları %24.1 %31.8 Atık su yönetimi Belediye Harcamaları Katı atık yönetimi %78.2 Özel Sektör Harcamaları %34.2 Diğer Kaynak Türkiye İstatistik Kurumu Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Türkiye nin Avrupa Birliği üyesi olma çabaları yabancı yatırımcılar için olumlu bir ortam yaratmaktadır. Sektördeki düzenlemeler yabancı yatırıma her geçen gün biraz daha uygun bir hale gelmektedir ve bunun sonucunda da, yabancı yatırımcılar atık yönetim çözümleri konusunda yerli şirketlerle ortaklıklar kurmaktadır. Çevre teknolojileri piyasası yerel düzenlemelerdeki yeniliklerden de faydalanmaktadır sayılı Çevre Kanunu nda 2006 yılında yapılan değişiklikle belediyeler atık yönetim merkezleri inşa etmeye ve bu konuda protokoller hazırlamaya zorunlu hale gelmiştir. Son beş yıllık dönemde atık yönetimi ve geri dönüşüm konusundaki faaliyetlerde hızlı bir artış yaşanmıştır. Yukarıda bahsedilen Çevre Kanunu uyarınca, endüstriyel kirliliği azaltmaya ve önlemeye yönelik bir teşvik olarak, kendi atık arıtma tesislerini kurmaları halinde, hükümet endüstriyel tesislere elektrik faturalarında % 59 a varan indirimler sunmaktadır. 13 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 9

10 Milyon TL Şekil 9 - Belediyelerin Çevre Harcamaları Bunlara ek olarak, Çevre ve Orman Bakanlığı atık yönetimi ilkelerini düzenlemek ve sektörün büyümeye devam etmesine yardımcı olmak için 2008 yılında Katı Atık Eylem Planı nı sunmuştur. Bakanlık bu raporda 2008 ile 2012 arasındaki dönem için net bir plan ortaya koyma amacı gütmektedir. Bu eylem planı sayesinde atık yönetim merkezlerinin sayısı 108 e, katılımda bulunan belediye sayısı e, bu merkezlerin kapsamında bulunan nüfus ise 50 milyona ulaşmıştır ve bu nüfusun 2012 yılına kadar 57 milyona ulaşması beklenmektedir. 14 Türkiye deki düzenlemelerin AB çevresel gerekleri ile uyumluluğunu sağlamak adına Ocak 2004 tarihinde AB tarafından finanse edilen Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması (EHCIP) projesi başlatılmıştır. Bu proje yüksek düzeyli çevre koruma kapasitesini artırmak için Çevre ve Orman Bakanlığı na fon sağlama amacını gütmektedir. Başka ülkelerde de görüldüğü gibi ekonomik büyümenin desteklediği sanayileşme ve şehirleşme Türkiye deki çevre ürünleri ve hizmetleri gereksinimini artırmıştır. Sonuç olarak atık yönetimi, su tedariki ve hava kirliliği kontrolü, talebin ve yatırım olanaklarının sürekli arttığı alanlar haline gelmiştir. Atık Yönetimi Faaliyet Türüne Göre Belediyelerin Çevre Harcamaları 9,000 8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1, Su tedariği ve hizmetleri Katı atık yönetimi hizmetleri Ayırt edilemeyen hizmet harcamaları* Atık su yönetimi hizmetleri Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Not:*Su, atık su ve katı atık ile ilgili ayırt edilemeyen harcamalar. Yılda 30 milyon ton atığın ortaya çıktığı ülkemizde, atık yönetim altyapısı ülkenin gereksinimlerini karşılamakta yetersiz kalmaktadır. 14 Çıkan atığın büyük bir bölümü belediyelere ait atık depolama tesislerinde ve atık sahalarında depolanmaktadır. Mevcut atık sahalarının sayısı yetersizdir ve ülkede tek bir tehlikeli atık bertaraf tesisi (İzaydaş) bulunmaktadır. Bu nedenle mevcut atık üretim miktarlarını yönetmek için atık sahası ve atıkenerji tesisi yönetme ve inşa etme konusunda uzmanlığa gereksinim duyulmaktadır. Atık işleme ekipmanları, atık arıtma, toplama, ayırma ve işleme teknolojileri tedariki de yine geniş kapsamlı gelişme fırsatlarının olduğu alanlardır ve dolayısıyla ülkede yatırım fırsatları sunmaktadır yılındaki kamu kurumlarının çevre harcamalarına bakıldığında, toplam çevre harcamalarının % 63 ünü su ve atık su yönetimi harcamalarının oluşturduğu görülmektedir. Sektör bazında yapılan çevre harcamaları karşılaştırması imalat sanayisindeki atık su yönetimi harcamalarının 2008 yılı içindeki toplam atık su yönetimi harcamalarının % 96 sını ve toplam katı atık yönetiminin de % 81,2 sini oluşturduğunu göstermektedir Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Eylem Planı ( ) 15 TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), 10

11 Su Arzı ve Yönetimi 2000 yılında 65,7 milyon olan Türkiye nüfusunun 2009 yılında 72,6 milyona ulaşması (% 1,1 lik yıllık bileşik artış oranı), içme ve sulama suyu talebinin artmasına yol açmıştır yılı itibarıyla, kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı yaklaşık m 3 tür ve bu da Türkiye yi su kıtlığı ile karşı karşıya olan bir ülke durumuna getirmektedir yılı içinde toplamdaki % 74 lük payı ile su tüketimindeki birincil gereksinim sulamadır ve sulamayı % 15 lik payla içme suyu ve % 11 lik payla endüstriyel kullanım izlemektedir. Şekil 10 - Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, 2008 Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, 2008 Sanayi kullanımı %11 İçme suyu %15 Kaynak: DSİ Sulama %74 Türkiye deki mevcut su tedarik ve yönetim tesisleri nüfusun taleplerini karşılamakta yetersiz kalmaktadır ve temiz su kaynaklarının azalması beklendiği için bu dengesizlik gelecekte büyük olasılıkla daha da artacaktır. Nüfusun yalnızca % 40,2 si su arıtma tesislerinden yararlanmaktadır. 17 Yeni tesislerin inşa edilmesi ve mevcut tesislerin yenilenmesi ülkede önemli yatırım fırsatları yaratmaktadır. Hava Kirliliği Kontrolü Endüstriyel CO 2 emisyonları, evsel ısınma sistemleri ve araçlardan kaynaklanan emisyonlar Türkiye deki hava kirliliğinin üç ana kaynağıdır. Hava kirliliği 116 istasyonda takip edilmektedir. İstasyonlardan alınan ölçüm sonuçları çevresel laboratuarlarda değerlendirilmekte ve saatlik ortalama değerler hava kalitesi izleme ağı web sitesinde yayınlanmaktadır. 18 Hava kirliliğini kabul edilebilir bir düzeyde tutmanın önündeki en büyük engeller şu şekilde sıralanmaktadır. 19 Evsel ısınma için düşük maliyetli - düşük kaliteli kömür kullanılması Endüstriyel üretimde enerjinin verimsiz kullanılması Termik enerji santrallerinde emisyon kontrolü olmaması Türkiye de hava kalitesinin artırılması gereksinimi hava kalite kontrol test istasyonu sağlayıcıları için uzun vadeli fırsatlar sunmaktadır ve dolayısıyla emisyon kontrol cihazları, elektronik ekranlar ve izleme cihazları gereksinimi de doğacaktır. 16 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor, DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Türkiye Su Raporu, Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye Çevre Durumu Raporu,

12 TWh GW Yenilenebilir Enerji Çevre kirliliğinin küresel bir tehdit haline gelmesi ve petrol, doğal gaz ve kömür gibi birincil enerji kaynaklarının azalmasına bağlı olarak alternatif enerji kaynakları tüm dünyada her geçen gün biraz daha cazip bir hale gelmektedir. Elektrik üretim kapasitesinin büyük bir bölümü termik santrallere ait olan (2008 itibarıyla, kurulu kapasitenin % 66 sı) Türkiye deki yenilenebilir enerji piyasası halen emekleme aşamasındadır yılı sonu itibarıyla hidroelektrik santralleri kurulu kapasitede % 33 lük bir paya sahipken, % 0,1 lik kısım jeotermal, kalan % 0,9 luk kısım ise rüzgar enerjisi kaynaklarına aittir. Son dönemde yaşanan gelişmelerden elektrik piyasasının liberalleşmesi ve yenilenebilir enerji kaynakları ile ilgili yasal düzenlemelerde yapılan iyileştirmeler yenilenebilir enerji kaynaklarında büyümenin ve yatırım fırsatlarının kapılarını aralamıştır. Ülkede doğanın sağladığı zengin güneş, jeotermal ve rüzgar enerjisi kaynakları ile bir araya gelen bu gelişmeler yenilenebilir enerji piyasasında oldukça büyük bir potansiyel yaratmaktadır. Mayıs 2005 te Türkiye de yenilenebilir enerji sektörünün geliştirilmesi için 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun yürürlüğe girmiştir. Bu yasa yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını artırmayı, bunun yanında ekonomik, güvenli ve yüksek kaliteli elektrik üretmeyi hedeflemektedir. Kurulu kapasite açısından büyük sayılan hidroelektrik santralleri yasanın dışında tutulmuştur. Yasa işletmede on yılını tamamlamamış olan elektrik santralleri için EPDK tarafından belirlenen tarife garantisini düzenlemektedir. Bununla birlikte çeşitlilik sağlamak amacıyla her enerji kaynağı için tarifeler belirlenecektir. Bunun yanında etkili vergi ve yatırım teşviklerine de ihtiyaç duyulmaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010 yılının ilk yarısında Meclis e sunulmak üzere bir taslak rapor hazırlamıştır. Ancak, yasanın gözden geçirilmesi Meclis in tatile çıktığı gün olan 23 Temmuz 2010 dan önce tamamlanamamıştır. Teşviklerdeki gecikmeye karşın, yatırımcılar yenilenebilir enerji sektörüne büyük bir ilgi göstermektedir. Şekil 11 - Elektrik Üretimi ve Kurulu Kapasite Elektrik Üretimi ve Kurulu Güç, Türkiye * Termik Kaynak: TEİAŞ Hidroelektrik Jeotermal ve Rüzgar Toplam Kurulu Güç (GW) Not: * DSİ tahminleri 2008 yılı itibarıyla, Türkiye deki toplam kurulu elektrik kapasitesi ,6 MW tır. Toplam kurulu kapasitenin % 33 ü hidroelektrik, % 32 si doğal gaz, % 24 ü kömür ve kalan % 11 lik kısmı ise diğer kaynaklara karşılık gelmektedir. Kaynak türlerine göre kurulu kapasite aşağıda görülmektedir: 12

13 Şekil 12 - Kaynak Türlerine Göre Kurulu Kapasite Kaynaklara Göre Kurulu Güç (MW), ,745 2,211 8,111 1, , ,829 Hidrolik Doğal Gaz Linyit Çok yakıtlılar Fuel Oil İthal Kömür Rüzgar Taş Kömürü Diğer Kaynak: EPDK Hidroelektrik Enerjisi Türkiye de mevcut 213 adet hidroelektrik santralinin 14,3 GW lik kurulu hidroelektrik kapasitesi ülkenin 44,2 GW lık teknik hidroelektrik potansiyelinin yaklaşık % 36 sına karşılık gelmektedir yılı itibarıyla hidroelektrik santrallerinde üretilen elektrik miktarı 36 TWh dir yılında özel sektöre verilen yeni lisansların % 77 si yeni hidroelektrik santrali inşası için verilmiştir. Hidroelektrik santrallerinin büyük bölümü kamuya aittir ve devlet tarafından işletilmektedir. Geri kalan kısım ise Yap-İşlet-Devret ve İşletme Hakkı Devri modelleriyle ve özel sektör tarafından işletilmektedir. Uygulamada lisanslar genellikle 49 yıllık olarak verilmektedir. Türkiye deki 100 MW tan yüksek kapasiteli hidroelektrik santralleri aşağıdaki tabloda sunulmuştur. 20 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor,

14 Türkiye'deki Başlıca HES'ler Şekil 13 - Türkiye deki Başlıca Hidroelektrik Santralleri Baraj İsmi Akarsu İl Tamamlanma Tarihi Gücü (MW) Kurulu Güç (GWh) Atatürk Fırat Şanlıurfa Karakaya Fırat Diyarbakır Keban Fırat Elazığ Birecik Fırat Şanlıurfa Berke Ceyhan K.Maraş Altınkaya Kızılırmak Samsun Oymapınar Manavgat Antalya Hasan Uğurlu Yeşilırmak Samsun Borçka Çoruh Artvin Sır Ceyhan K.Maraş Karkamış Fırat K.Maraş Çatalan Seyhan Adana Aslantaş Ceyhan Adana Gökçekaya Sakarya Eskişehir Gezende Ermenek İçel Menzelet Ceyhan K.Maraş Batman Batman Batman Muratlı Çoruh Artvin Yamula Kızılırmak Kayseri Özlüce Peri Bingöl Sarıyar Sakarya Ankara Hirfanlı Kızılırmak Kırşehir Kılıçkaya Kelkit Sivas Dicle Dicle Diyarbakır Kay nak: DSİ web sitesi ( ) Şekil 14 - Hidroelektrik Kapasitesi ve 2009 Lisans Başvuruları Hidroelektrik Kapasitenin Dağılımı 176 Başvurunun Dağılımı, 2009 %2.3 %1.7 %18.8 %47.3 %35.7 Kurulu Güç İnşa halindeki kapasite %17.0 İnşası henüz başlamamış %77.3 Kaynak: DSİ Web Sitesi ( Termik HES Rüzgar Jeotermal ve diğerleri Kaynak: EPDK Raporu Rüzgar Enerjisi Türkiye rüzgar enerjisi yatırımları için coğrafi olarak avantajlı bir konumdadır. Ege ve Marmara bölgeleri rüzgar enerjisiyle elektrik üretimi için en cazip bölgelerdir yılı itibarıyla kurulu rüzgar enerjisi kapasitesi 363,7 MW tır. 21 Toplam rüzgar enerjisi potansiyelinin ise MW olduğu tahmin edilmektedir ile 2018 yılları arasındaki dönem için TEİAŞ projeksiyonları yüksek veya düşük kapasite ve yüksek veya düşük talebin yer aldığı dört farklı senaryo içermektedir. 21 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), 22 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 14

15 TEİAŞ nin yüksek kapasite senaryosuna göre, GWh lik projelendirilmiş elektrik üretimiyle (bu rakamın artmaya devam ederek 2012 yılında GWh ye ulaşacağı varsayılmaktadır) kurulu rüzgar enerjisi kapasitesinin 2011 yılına kadar MW a ulaşması beklenmektedir. 23 Şekil 15 - Türkiye deki Rüzgar Enerjisi Potansiyeli - Ortalama 100 m Yüksekliğin Üzerinde Rüzgar Hızı (m/s) Kaynak: TÜREB Rüzgar enerjisinin büyük talep görmesinin sonucunda 2002 yılından bu yana toplam 86 GW lık kapasite için lisans başvurusunda bulunulmuştur. Yüksek düzeydeki bu talep aynı yer için birden fazla başvuru olmasına ve desteklenen kapasite limitlerinin aşılmasına yol açmıştır. Yalnızca 1 Kasım 2007 tarihinde toplamda 71,4 GW kapasitelik 725 lisans başvurusu olmuştur. TEİAŞ a göre 7 GW lık desteklenen şebeke kapasitesi düşünüldüğünde çakışmayan lisans başvurularının teknik bir incelemeden geçmesi ve bu başvuruların fizibilitesine karar verilmesi gerekmektedir. Çakışan başvurulardan teknik incelemeyi geçenleri için ise rüzgar santrali lisansının en yüksek teklifte bulunana verileceği bir ihale düzenlenecektir. Eylül 2009 itibarıyla MW kapasiteye denk gelen 105 adet lisansı verilmiş ve onaylanmış rüzgar santrali bulunmaktadır. İncelenmek üzere bekleyen 727 adet lisans bulunmaktadır ve bu da MW lık bir kapasiteye karşılık gelmektedir. 24 Şekil 16 - Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayısı Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayıları Değerlendirmede olan lisans başvuruları Onaylanan lisanslar Verilen lisanslar Kaynak: EPDK 727 İptal edilen lisanslar 23 TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Tahminler 24 EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), 15

16 Türkiye deki başlıca hidroelektrik ve rüzgar santrallerinin yerleri aşağıdaki haritada görülmektedir: Şekil 17 - Türkiye deki Rüzgar ve Hidroelektrik (>100 MW) Santralleri Sünjüt,Ertürk, Lodos, Teperes Rüzgar Enerjisi Santralleri (1,2MW, 60MW, 24 MW, 0,85 MW) Gökçekaya HES (278 MW) Sarıyar HES (160 MW) Altınkaya, Hasan Uğulu HES (700 MW,500MW) Hirfanlı HES (128 MW) Kılıçkaya HES (124 MW) Borçka, Muratlı HES (300 MW,115MW) Doğal, Anemon, Bores, Alize Rüzgar Enerjisi Santrali (14,9MW, 30,4MW, 10,2MW, 20,8 MW) Baki, Yapısan,Asmakinsan, Akenerji,Borasco, Alize Rüzgar Enerjisi Santrali (90 MW,30 MW,24MW,15MW,57M W,20,7 MW)) Yamula HES (100MW) Özlüce HES (170 MW) Keban, Karakaya HES (1330 MW, 1800MW) Dicle HES (110 MW) Ütopya,Alize,Ares,Mare, Mazı3,İnnores,Kores, Bergama, Ayen Rüzgar Enerjisi Santrali (15MW,1,5MW,7,2MW, 39,2MW,30MW,42,5MW, 15MW,90MW,31,5 MW) Oymapınar HES (540 MW) Batman HES (198 MW) Doğal, Deniz, Soma Rüzgar Enerjisi Santrali (34,2 MW, 10,8MW, 63,9 mw) Rüzgar Enerjisi Santrali Gezende HES (159 MW) Kurulu gücü 100MW'tan yüksek olan HES'ler. Aslantaş, Çatalan HES (138MW,169MW) Deniz,Ziyaret,Belen,Bak ras Rüzgar Enerjisi Santrali (30MW,12,5MW,30MW,15MW) Karkamış, Sır, Berke, Menzelet HES (180MW, 284MW, 510MW, 124MW) Atatürk, Birecik HES (2400MW, 672MW) Kaynak: EPDK web sitesi 16

17 Jeotermal Enerji Türkiye jeotermal kaynaklarda dünyada beşinci sırada, bu kaynakların kullanımında ise yedinci sırada yer almaktadır. Bununla birlikte toplam potansiyelin yalnızca % 3 ü ( MW) kullanılmaktadır. 25 Ülkedeki jeotermal kaynakların üçte ikisi Ege Bölgesi ndedir. 26 Şekil 18 - Jeotermal Santraller Tuzla A.Ş. Çanakkale-Ayvacık / 7.5 MW Gürmat A.Ş. Aydın-Germencik / 47.4 MW Menderes A.Ş., Dora-1 Aydın-Sultanhisar / 7.95 MW Menderes A.Ş., Dora-2 Aydın-Sultanhisar / 9.5 MW Zorlu Doğal A.Ş. Denizli-Sarayköy / 15 MW Bereket A.Ş. Denizli-Sarayköy / 6.85 MW Kaynak: EPDK web sitesi 2008 yılında EPDK tarafından verilen lisanslardan yalnızca biri 15 MW lık bir jeotermal santrali için verilmiştir. Türkiye deki jeotermal kaynakların düşük oranda kullanımının ana nedenlerinden biri, teknik uzmanlık konusunda yaşanan eksiklik olarak görülmektedir. Jeotermal kaynakların bulunması, geliştirilmesi, mülkiyet hakları ve ekonomik kullanımı 2007 yılında yürürlüğe giren 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu ile düzenlenmektedir. Lisans verme ve tarifelere ilişkin hususlar ise Elektrik Piyasası Kanunu ve Yenilenebilir Enerji Kaynakları Kanunu kapsamına girmektedir. Güneş Enerjisi Türkiye de elektrik üretimi için kullanılabilecek oldukça büyük bir güneş enerjisi potansiyeli olmasına karşın güneş enerjisinden ağırlıklı olarak düz plakalı güneş kolektörleri kullanılması suretiyle meskenlerde sıcak su üretimi için faydalanılmaktadır. Fotovoltaik üretim uygulamalarının sayısı çok azdır. Türkiye deki toplam fotovoltaik üretim kapasitesi 5 MW tır. 27 Fotovoltaik enerji otoyolların aydınlatılmasında, sinyalizasyon sistemlerinde, Çevre ve Orman Bakanlığı na ait gözetleme kuleleri gibi kırsal bölgelerde ve deniz fenerlerinde kullanılmaktadır EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu), 26 İGEME (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi), Yenilenebilir Enerjiler ve Teknolojileri, IEA, Fotovoltaik Enerji Sistemleri Programı Yıllık Raporu EİE (Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü), 17

18 Şekil 19 - Türkiye nin Güneş Haritası (kwh/m 2 -yıl) Kaynak: IEA, Fotovoltaik Enerji Sistemleri Programı Yıllık Raporu 2008 EİE ye göre, Türkiye nin yıllık ortalama güneş alma süresinin saat olduğu (günde 7,2 saat) ve ortalama yıllık güneş radyasyonunun kwh/m² (günlük 3,6 kwh/m²) olduğu tahmin edilmektedir yılındaki toplam güneş enerjisi üretimi, 420 bin ton petrol eş değeridir. Şekil 20 - Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli Türkiye'nin Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli Aralık Kasım Ekim Eylül Ağustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Şubat Ocak Kaynak: EIE Güneşlenme Süresi (saat/yıl) Aylık Güneş Radyasyonu (kws/m2-yıl) Enerji Verimliliği Türkiye nin ulaştırma sektöründe % 15, imalat sektöründe % 20 ve inşaat sektöründe de % 30 oranlarında enerji tasarrufu potansiyeline ulaşacağı tahmin edilmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı enerji kullanımında fireyi önlemeyi, enerji giderlerinin ekonomi üzerindeki yükünü hafifletmeyi, enerji ithalatını azaltmayı ve enerji kaynaklarının kullanımında verimliliği artırmayı hedeflemektedir. 29 Nisan 2007 de verimli enerji kullanımı, enerji israfını önleme, enerji giderlerinin Türkiye ekonomisi üzerindeki yükünü azaltma ve enerji kaynaklarını artırma amacını taşıyan 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu yürürlüğe girmiştir. 29 ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı), 18

19 milyon ABD$ Bu kanun sayesinde, bir endüstriyel işletmenin enerji giderlerinin % 20 si şirket ile EİE arasında imzalanan sözleşmeyle karşılanacaktır. Bunun için şirketin yenilenebilir enerji dışındaki enerji kullanımını üç yıl içinde minimum % 10 azaltma garantisi vermesi gerekecektir Dış Ticaret Türkiye Almanya, Fransa, İtalya ve İngiltere gibi ülkelere çevre teknolojileri ihraç etmektedir yılında 544 milyon ABD doları ile Almanya, Türkiye nin yaptığı çevre teknolojisi ihracatında ilk sırayı almıştır. 30 Şekil 21 - Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, 2009 Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, Kaynak: IGEME, Çevre Teknolojileri Raporu 2.3 Sektörle İlgili Beklentiler Kirlilik Denetimi, Atık Yönetimi ve Geri Dönüşüm Atık arıtma tesislerine yönelik yüksek talep kendi içinde merkezi depolama tesisi ve yakma fırını bulunduracak beş tehlikeli atık bölgesi oluşturulmasına yol açmıştır. Bu tesislerin yılda bir milyon ton tehlikeli atık işlemesi beklenmektedir ile 2012 yılları arasında atık yönetimi için yapılması gerekli olan yatırım tutarı yaklaşık 1,2 milyar avrodur. 31 Çevre ve Orman Bakanlığı nın sanayileşmedeki artışı da göz önünde bulundurarak 2008 ile 2012 arasında inşa edilmesini planladığı beş bölgedeki depolama ve yakma kapasiteleri aşağıdaki grafikte görülmektedir. İnşa edilmesi planlanan tesisler için Ege, Trakya ve Marmara bölgelerinin daha büyük bir potansiyele sahip oldukları görülmektedir. 30 İGEME (İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi), Çevre Teknolojileri ve Hizmetleri Raporu, Çevre ve Orman Bakanlığı, Atık Eylem Planı ( ) 19

20 Şekil ile 2012 Yılları Arasında İnşa Edilmesi Planlanan Yakma ve Depolama Tesisleri Atık ortaya çıkarmakta olan çok sayıda şirket de atık arıtma çözümleri aramaktadır. Örneğin, Türkiye nin en büyük petrokimya şirketi olan Petkim kendi atıklarını yönetmek için yeni bir tesis inşa etmeyi planlamaktadır. Tehlikeli ve tıbbi atık arıtma işiyle uğraşan çevre şirketlerinin de Türkiye de aktif olmaları beklenmektedir. Türkiye de atık arıtma düzeyinin düşük olmasının nedenlerinden biri de atık sahalarının, katı atık depolarının ve katı atık işleme ekipmanlarının yetersizliğidir. Atık sahalarının ve depoların inşa edilmesine önümüzdeki yıllarda başlanması beklenmektedir. Şehir suyu ve atık su arıtma tesisleri sıkça konu edilmektedir. Türkiye de standartlara uygun bir şekilde arıtılan atık su düzeyi çok düşük seviyededir ve bazı küçük şehirlerde halen arıtma tesisi bulunmamaktadır. Günümüzde kamu harcamalarının çok düşük seviyede olmasına karşın arıtma tesisi sayısının az olmasına bağlı olarak bu alan büyük bir gelişim potansiyeli barındırmaktadır. Hava politikası da Türkiye nin üzerinde çalışmakta olduğu bir diğer alandır. Diğer çevresel konularda olduğu gibi hava kirliliği ile ilgili kamu harcamaları da düşük seviyededir Yenilenebilir Enerji IEA ya göre, küresel yenilenebilir enerji gücünün toplam enerji tüketimindeki payının 2020 yılına kadar % 53 oranında artması beklenmektedir. Bu durum hidroelektrik ve diğer yenilenebilir enerji piyasalarında büyük bir potansiyele işaret etmektedir. Türkiye rüzgar, jeotermal ve güneş enerjisi açısından büyük bir potansiyele sahiptir. Arz tarafındaki kısıtlar ile bir araya gelen elektrik talebindeki büyük artış Türkiye deki yenilenebilir enerji piyasasında büyük bir potansiyel olduğunun bir göstergesidir. Günümüzde Türkiye deki elektrik üretimi büyük ölçüde kömür, doğal gaz, petrol ve hidrolik enerjiye dayalıdır. Elektriğin % 48,6 sı doğal gaz ve % 28,3 ü ise kömür kullanılarak üretilmektedir yılına kadar hidroelektrik güç üretiminin payının önemli ölçüde artması ve buna karşılık petrolün payının düşmesi beklenmektedir TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim A.Ş.), 33 BMI tahminleri (Business Monitor International) 20

21 Şekil 23 - Türkiye nin Termik Dışı Enerji Tahmini Türkiye Termik Dışı Enerji, t 2011t 2012t 2013t 2014t Elektrik üretimi, tw h Birincil enerji talebi, mn toe Hidroelektrik üretimi, tw h % elektrik üretimi % 20.3% 19.9% 19.9% 19.5% 19.6% Yenilenebilir enerji üretimi, tw h % elektrik üretimi 1 0.5% 0.7% 0.7% 0.9% 0.9% 0.9% Kay nak: 1 BMI, 2 BP Düny a Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi, Haziran 2009 Not: t: BMI tahmini Toplamda 14,3 GW lık kurulu kapasite ile Türkiye deki hidroelektrik santrallerinin sayısı 213 e ulaşmıştır. 34 BMI tahminlerine ve BP Dünya Enerjisinin İstatistiksel İncelemesi Raporu na göre 2009 ile 2014 yılları arasında hidroelektrik üretiminin % 6,5 luk yıllık bileşik büyüme oranında ve yenilenebilir enerji üretiminin de % 20 lik yıllık bileşik büyüme oranında artması beklenmektedir ve her iki enerji kaynağının büyüme oranı da % 5,6 lık yıllık bileşik büyüme oranında büyüyen elektrik üretiminin üzerindedir. TEİAŞ ın tahminlerine göre, toplam kurulu kapasitenin 2010 ile 2015 yılları arasında % 6,5'lik yıllık bileşik büyüme oranıyla artarak MW tan MW a ulaşması beklenmektedir. Şu an için toplam içinde % 34 lük paya sahip olan yenilenebilir enerji kaynaklarının toplam kurulu kapasitenin % 37 sini oluşturması ve gelecek yıllarda da istikrarını sürdürmesi beklenmektedir. Şekil 24 - Türkiye deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri Türkiye'deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri Kurulu Güç Santral Türü Termik Yenilenebilir Toplam Kurulu Güç Kay nak: DSİ, 2009 Faaliy et Raporu 34 DSİ (Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü), Yıllık Rapor,

22 2.4 SWOT Analizi Strengths (Güçlü Noktalar) Türkiye nin coğrafi konumu itibarıyla çok sayıda doğal kaynağa sahip olması Jeotermal kaynaklar açısından dünyada ilk beş ülke arasında olması Güneş enerjisi potansiyelinin birçok Avrupa ülkesinin toplam potansiyelinden yüksek olması DSİ 2009 Yıllık Raporu na göre, Türkiye deki hidroelektrik santrallerinin sayısının 213 e, kurulu kapasitesinin ise 14,3 GW a ulaşmış olması Büyüme potansiyeli açısından Türkiye elektrik piyasasının Avrupa da en çok gelecek vaat eden piyasalardan biri olması Weaknesses (Zayıf Noktalar) Çevre teknolojileri sektöründeki çoğu Türk firmasının büyük çevre projelerini gerçekleştirmek için yeterliliğe sahip olmaması nedeniyle yabancı firmaların deneyim ve uzmanlığına gereksinim duyulması Avrupa ile kıyaslandığında enerji kullanımındaki düşük verimlilik Yerli girişimciler için finansal kaynakların ve uygun kredi olanaklarının düşük seviyede olması Opportunities (Fırsatlar) Yeni yenilenebilir enerji teknolojilerinin kullanılabileceği yüksek bir kaynak potansiyeli bulunması (özellikle bor ve toryum kaynakları) Ekonomik büyüme, sanayileşme ve şehirleşme sonucunda özellikle atık yönetimi, su arzı ve yönetimi ve hava kirliliği kontrolü alt sektörlerinde olmak üzere Türkiye deki çevre ürünleri ve hizmetleri talebinin artmakta olması Türkiye nin enerji ithalatını azaltmak için yenilenebilir enerji konusuna odaklanmaya başlamış olması Yenilenebilir enerji piyasasındaki önemli yatırım fırsatları Threats (Tehditler) Hidroelektrik ve rüzgar santrali ekipmanlarında dışa bağımlılık Türkiye deki ve dünyadaki yenilenebilir enerji kaynaklarının kamuya ait olması Liberalleşme süreci ve özel sektör yatırımlarında gecikme olması 22

23 2.5 Yatırım Fırsatları Türkiye de çevre teknolojileri ve yenilenebilir enerji sektörü için cesaret verici bir yatırım ortamı bulunmaktadır. Tehlikeli ve katı atık yönetimi ile atık su arıtma ve yenilenebilir enerji sektörlerinde önemli yatırım olanakları mevcuttur. Atık yönetimi ve su arzı alanlarındaki mevcut yatırım fırsatları çok sayıda etkinliğin yer aldığı nispeten büyük bir pazarla ilgiliyken, çevre danışmanlığı alanındaki fırsatlar daha küçük boyutlu bir pazarla ilgilidir. Hava kirliliği ve kontrolü, deniz kirliliği, karbon yakalama ve depolama ve karbon finansmanı alanlarında başka fırsatlar da bulunmaktadır. Gerekli düzenlemelerin olmadığı ya da sınırlı düzeyde bulunduğu bu pazarlar henüz küçük boyutludur. Bu sektörlerin gelecekte büyümesi ve yatırımcılara cazip yatırım fırsatları sunması beklenmektedir. Son birkaç yılda birleşmeler ve satın alımlar açısından Türkiye yenilenebilir enerji sektörü en cazip sektörlerden biri olmuştur. Birçok sektör devi Türkiye ye girmiştir ve yenilenebilir enerji sözleşmeleri edinmiş olan çok sayıda yerli girişimci bulunmaktadır. Enerji piyasasının tam liberalleşmesi yolunda dağıtım şirketlerinin özelleştirilmesi Türk hükümeti tarafından atılan adımların başında gelmektedir. Elektrik üretim şirketlerinin özelleşmesi süreci ise 2010 yılında hız kazanmıştır. Toplam 19 grup altında 52 HES in özelleştirilmesine başlanmış olup bunlardan 18 inin süreci toplam 439,9 milyon ABD Doları işlem hacmiyle sonuçlanmıştır. Aşağıda listelenen satın alma ve birleşme işlemleri son beş yıl içinde yabancı yatırımcıların Türkiye piyasasına olan ilgilerinin arttığını göstermektedir. Şekil 25 - Çevre Ürünleri ve Hizmetleri ile Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yabancı Yatırımcılar Tarafından Yapılan Birleşme ve Satın Alma İşlemleri Çevre Teknolojileri ve Yenilenebilir Enerji Sektörlerinde Gerçekleşen Satın Alma ve Devir İşlemleri Satın Alan Ülke Hedef Şirket Tarih Energo - PRO as Çek Cumhuriyeti Hisse Oranı İşlem Değeri (milyon ABD$) Aralık HEPP / Hamzalı HEPP / Resadiye Çağlayanı Nisan ,0% 407,0 Undisclosed Türkiye ABK Elektrik Üretim AS Nisan 10 N/D N/D Enerco Group Türkiye Essentium Grup Ocak 10 N/D N/D Statkraft Norveç Yeşil Enerji Haziran 09 95,0% 118,8 EnBW Almanya Borusan Enerji Mart 09 50,0% N/D EDF Energies Nouvelles Fransa Polat Enerji Aralık 08 50,0% N/D CEZ Çek Cumhuriyeti Akenerji Ekim 08 37,4% 302,6 Cogentrix Energy (Goldman Sachs) ABD Taşyapı Enerji Temmuz 08 50,0% N/D Italgen İtalya Bares Elektrik Temmuz ,0% 50,2 Verbund Avusturya Enerjisa Mart 07 50,0% 326,6 Berggruen Holding ABD BND Elektrik Aralık 06 66,7% 0,7 United Development Company Katar Turk Millenya Haziran 06 60,0% N/D Sumitomo Corporation Japonya Birecik Dam and HEPP Mayıs 05 31,0% 40,7 N/D, Not Disclosed: Açıklanmamıştır Kaynak: Deloitte 23

24 2.6 Sektördeki Kurum ve Kuruluşlar Kurumlar ve Kuruluşlar Kodu Açıklama Web Sitesi Çevre ve Orman Bakanlığı ÇOB ÇOB, Türkiye'deki çevre yasaları ve politikalarından sorumludur. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Merkezi Finans ve İhale Birimi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İller Bankası Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Elektrik Üretim A.Ş. Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt A.Ş. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü Çevre Koruma ve Ambalaj Atıkları Değerlendirme Vakfı ETKB EPDK MFİB DSİ İB TEİAŞ EÜAŞ TEDAŞ TETAŞ EIE ÇEVKO 3154 Sayılı Kanun'a göre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nın kuruluş amacı; enerji ve tabii kaynaklarla ilgili hedef ve politikaların, ülkenin savunması, güvenliği ve refahı, milli ekonominin gelişmesi ve güçlenmesi doğrultusunda tespitine yardımcı olmak; enerji ve tabii kaynakların bu hedef ve politikalara uygun olarak araştırılmasını, geliştirilmesini, üretilmesini ve tüketilmesini sağlamaktır sayılı Yasa ile Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu kurulmuş, daha sonra 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu ile de Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu adını almıştır. Kuruma, 5015 Sayılı Petrol Piyasası Kanunu ile petrol piyasasını, 5307 Sayılı Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanunu ile de sıvılaştırılmış petrol gazları piyasasını düzenleme ve denetleme görevleri verilmiştir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu tarihinde görevine başlamıştır. MFİB, AB tarafından finanse edilen programlara ilişkin ihalelerin AB kural, düzenleme ve usullerine uygun bir raporlama sistemine işlenmesini sağlamaktadır. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü su kaynaklarının planlaması, projelendirmesi, inşaatı ve işletilmesi amacıyla kurulmuştur. Tarımsal sulamanın geliştirilmesi, şehirlere içme kullanma suyu temini, taşkın kontrolü ve diğer çevresel çalışmaların yanında, Hidroelektrik Santrali (HES) projelerinin geliştirilmesi DSİ nin en önemli görevlerinden biridir. İB, 2006 yılında Hükümet tarafından yürütülen seçili belediyelerdeki çevre hizmetlerinin sürdürülebilirliği amacıyla Dünya Bankası'ndan alınan 212 milyon avro tutarında kredi'yi yönetmektedir. TEİAŞ, teknoloji, nüfus ve altyapı gelişmelerine paralel olarak elektrik iletim altyapılarını genişletmek, yeni iletim tesisleri yapmak, bunlara paralel olarak kendi iletişim altyapısını genişletmek, Türkiye Elektrik Sistemini uluslararası standartlarda kaliteli, ekonomik ve güvenilir bir şekilde işletmek, bu amaçla; yeni projeler oluşturmak, bunları gerçekleştirmek ve elektrik piyasası hizmetlerini yürütmekten sorumludur. Teşekkülün başlıca amaç ve faaliyet konusu elektrik üretiminde kullanılacak maden tesislerini kurmak, kurdurmak, işletmek veya hizmet alımı yoluyla işlettirmektir. TEDAŞ, Türkiye deki kullanıcılara elektrik dağıtmak ve satmakla görevlidir. Enerji sektöründeki serbestleşme çalışmaları kapsamında 2001 yılında Türkiye Elektrik Üretim, İletim Şirketinin (TEAŞ) üçe bölünmesiyle Türkiye nin ilk ve tek kamu enerji toptan satış şirketi olarak kurulan TETAŞ, sorumluluğu sermayesiyle sınırlı bir Kamu İktisadi Teşebbüsü olup, devletin genel enerji ve ekonomi politikasına uygun olarak elektrik ticaret ve taahhüt faaliyetlerinde bulunmaktadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü (EİE), tarihinde 2819 sayılı yasa ile kurulmuş, Türkiye de elektrik enerjisi üretim imkanları ile ilgili mühendislik hizmetlerini yürüten Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'na bağlı, özel hukuk hükümlerine tabi ve ticari usullere göre yönetilen kamu tüzel kişiliğine sahip yatırımcı bir kamu kuruluşudur. EİE'nin görevleri; Türkiye nin su kaynaklarını ve diğer enerji kaynaklarını etüt ederek elektrik enerjisi üretimine elverişli olanları saptamaktır. ÇEVKO, toplumsal gelişimi sağlamak ve ekonomiye katkıda bulunmak amacıyla çevreyi koruma ve sürdürülebilir bir geri kazanım sistemi oluşturmayı hedeflemektedir

25 Şekiller Listesi Şekil 1 Küresel Pazar Büyüklüğünün Sektörel Dağılımı 4 Şekil 2 - Sektör Bazında Dünya CO 2 Emisyonu, Şekil 3 - Bölge Bazında Dünya CO 2 Emisyonu 5 Şekil 4 - Kişi Başına Düşen Kentsel Atık Üretimi 6 Şekil 5 - Kişi Başına Çıkarılan Su Miktarı 6 Şekil 6 - Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Sağlanan Net Elektrik Üretimi 7 Şekil 7 - Dünya Rüzgar Enerjisi: Toplam Kurulu Kapasite 8 Şekil 8 - Özel Şirketlerin Çevre Harcamaları ve Toplam Çevre Harcamaları (%) 9 Şekil 9 - Belediyelerin Çevre Harcamaları 10 Şekil 10 - Kullanım Yerine Göre Su Tüketimi, Şekil 11 - Elektrik Üretimi ve Kurulu Kapasite 12 Şekil 12 - Kaynak Türlerine Göre Kurulu Kapasite 13 Şekil 13 - Türkiye deki Başlıca Hidroelektrik Santralleri 14 Şekil 14 - Hidroelektrik Kapasitesi ve 2009 Lisans Başvuruları 14 Şekil 15 - Türkiye deki Rüzgar Enerjisi Potansiyeli - Ortalama 100 m Yüksekliğin Üzerinde 15 Şekil 16 - Rüzgar Enerjisi Santrali Lisans Sayısı 15 Şekil 17 - Türkiye deki Rüzgar ve Hidroelektrik (>100 MW) Santralleri 16 Şekil 18 - Jeotermal Santraller 17 Şekil 19 - Türkiye nin Güneş Haritası (kwh/m 2 -yıl) 18 Şekil 20 - Aylık Güneş Enerjisi Potansiyeli 18 Şekil 21 - Türkiye Çevre Teknolojileri İhracatı, Şekil ile 2012 Yılları Arasında İnşa Edilmesi Planlanan Yakma ve Depolama Tesisleri 20 Şekil 23 - Türkiye nin Termik Dışı Enerji Tahmini 21 Şekil 24 - Türkiye deki Uzun Vadeli Elektrik Kapasitesi Tahminleri 21 Şekil 25 - Çevre Ürünleri ve Hizmetleri ile Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yabancı Yatırımcılar Tarafından Yapılan Birleşme ve Satın Alma İşlemleri 23 25