46100, Kahramanmaraş

Transkript

1 ŞAKAYIK BİTKİSİNİN (Paeonia mascula) BAZI EKSTREM YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ Mehmet ÖNAL 1, Turgay DİNDAROĞLU 2*, Ömer BOLAT 2 1 Orman Genel Müdürlüğü, Orman Bölge Müdürlüğü, 25050, Erzurum, Türkiye 2 Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Mühendisliği Bölümü 46100, Kahramanmaraş turgaydindaroglu@ksu.edu.tr* ÖZET Paeoniaceae familyasına ait olan ve ülkemizde süs bitkisi olarak yetiştirilen Şakayık, otsu veya odunsu bir gövdeye sahip olabilen ve 60-80cm boylarında çok yıllık bir bitkidir. Kök ve çiçekleri iltihap giderici, mikrop öldürücü, kanı temizleyici, kalp, mide ve bağırsak rahatsızlıklarını tedavi edici özelliklere sahiptir. Bu araştırma Şakayık bitkisinin bazı ekstrem yetişme ortamı özelliklerini belirlemek amacıyla Erzurum da yürütülmüştür. Araştırma alanında, erozyon tehlikesinin düşük olduğu "Kestane Rengi Orman Toprakları" üzerinde yetişmektedir. Bu topraklar, özellikle kum oranın yüksek olduğu "Kumlu Tın" ve "Kumlu Killi Tın" ve "Tınlı Kum" toprak tekstürüne sahiptir. Organik madde miktarı yaklaşık %2-4 civarındadır. Bu toprakların ph'sı 6,5-7,1 arasında ve yüzeysel taşlılık oranı %50'nin üzerindedir. Ortalama eğimin %20 ye vardığı, doğu, kuzeydoğu ve güneydoğulu bakılarda yetişebilmektedir. Ekstrem yetişme ortamlarında genelde bir ağacın siperi altında daha uygun yetişme ortamı bulabilmektedir. Bu bitki araştırma alanında m yükseklik grubunda yayılış göstermektedir. Şakayık bitkisinin bulunduğu arazinin genel olarak yüzeysel yapısı taşlıdır. Jeolojik yapı olarak üst kretase yaşlı tortul istifinden ve üst kretase yaşlı kireçtaşından meydana gelmiştir. Anahtar Kelimeler: Şakayık, Paeonia L. Ekoloji Toprak ABSTRACT SOME FEATURES OF EXTREME SITE OF Paeonia mascula. Peonies belong to the family of Paeoniaceae. It has grown as decorative plants in our country. It has a body can be herbaceous or woody 60-80cm in length, and is a perennial plant. Roots and flowers have anti-inflammatory, antiseptic, purifier the blood. It also has therapeutic properties of heart, stomach and intestinal disorders. This research was conducted in order to determine of the characteristics of Peonies plant and some of the extreme habitat around of Erzurum. In the research field, it grows on Chestnut color forest soils where erosion hazard is low. These soils, especially has high sand content like as sandy loam" and "Sandy Clay Loam" and "loamy sand" soil texture. Organic matter content is approximately 2-4%. ph changes between The average slope is 20%. Aspects are eastern, northeastern and southeastern. In general, it can grow under the shield of a tree in extreme field. In the research field Peonies plants could grows between of m elevation where the general structure of the stony surface. As a geological structure, the upper Cretaceous sediments and upper Cretaceous limestone has occurred. Keywords: Peonies Paeonia L. Soil Ecology 968

2 GİRİŞ III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Bu günkü nüfus artış hızı dikkate alındığında 2025 yılından sonra dünya nüfusu 8 milyarı geçmesi beklenmektedir (Anonim, 2003). Canlılar için yaşamsal faydalar sağlayan orman ekosistemleri sayısız fonksiyonları ile hizmet vermektedir. Bu önemli hizmetlerden bir tanesi de "Odun Dışı Orman Ürünleri" (ODOÜ)'nin sağlamış olduğu hizmetlerdir (OGM, 2014). Ülkemizde tali ürünlerin araştırılması eskilere dayanmaktadır. Bu kapsamda önemli bazı orman tali ürünlerinin teşhis ve tanıtımı ile üretim ve satış esasları belirlenmiştir (OGM, 1987, 1995). Orman ekosistemlerinden elde edilen ürünler başta gıda olmak üzere sağlık ve kozmetik sektörünün hammadde ihtiyaçlarının karşılandığı önemli bir pazar durumuna gelmiştir. Türkiye'nin dünya (ODOÜ) ithalat ve ihracat pazarında hacminin artması, kırsal ekonomik kalkınmayı da güçlendirebilecek potansiyeli ortaya koymaktadır (Anonim, 2013). Odun dışı orman ürünleri kapsamında tıbbi ve aromatik bitkiler ülkemizde yetişme ortamı özellikleri incelendiğinde önemli yayılış alanlarına sahiptirler. Ancak, önemli bir pazar payına sahip olan bu sektörün her aşaması yararlanma ve sürdürülebilirlik ilkeleri bakımından iyileştirilmelidir (Yaman ve Akyıldız, 2008). ODOÜ'lerimizden bir tanesi olan Şakayık Bitkisinin (Paeonia mascula)'nin geçmişi yunan mitolojisine kadar dayanmaktadır. Şakayık bitkisi Antik çağlarda yüksek derecede öneme sahipti. Antik Yunan mitolojisinde iyilik tanrısı olarak bilinen Painan'nın bu bitkiye isim verdiği söylenir. Herakles tarafından yaralanan yeraltı tanrısı Hades'in Şakayık bitkisinin kökleriyle iyileştirildiği anlatılmaktadır (Halda ve Waddik, 2005). Yine Roma döneminde ve orta çağda da bu bitki önemini korumaya devam etmiştir. Hippocrates (MÖ ) ve İbniel Baitar bu bitkiyi epilepsi hastalığının tedavisi için kullanmışlardır (Fisher, 2011). Günümüzde de hekimler şakayık bitkisinin kök ve tohumlarından elde edilen kürlerle mesane taşları, sarılık, mide ağrısı, ishal, kas ağrılarının giderilmesinde ve ani psikolojik tepki verme, hafıza kaybı, kişilik değişimi gibi histerik bozuklukların tedavi edilmesinde kullanmaktadırlar (Khare, 2004). Bu araştırma tıbbi ve aromatik bitkilerden birisi olan Şakayık ( Paeonia mascula) bitkisinin bazı ekstrem ekolojik özelliklerini ortaya koymak amacıyla yürütülmüştür. MATERYAL VE METOD Bu araştırmada 1: ölçekli topoğrafik haritalar, 1: ölçekli toprak ve jeoloji haritaları kullanılmıştır. Arazi etütlerinde varlığı tespit edilen Şakayık ( Paeonia mascula) bitkisinin bulunduğu alanlardan yüzey toprak örnekleri toplanmıştır. Arazide toprak küreği, eğimölçer (Klizimetre ), pusula, örnek torbaları, etiketler, tanımlama kartları vb. gibi alet ve ekipmanlar kullanılmıştır. İklim özellikleri: Araştırma alanı karasal iklim karakteristiğindedir. Yıllık yağış ortalaması yılları arasında yapılan rasatlara göre 406,1 Kg/m 2 dir. Bu yağışların yaklaşık %41 i Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında gerçekleşmektedir. Ortalama bağıl nem yıllık %64 tür. Ortalama en yüksek sıcaklık 36,5 C ve en düşük ortalama sıcaklık ise -37,2 C dır. Donlu günlerin ortalama yıllık toplam sayısı 164 gündür. En geç don 29 Mayısta ve en erken don 15 Eylülde gözlenmiştir (MGM, 2014). Temmuz, Ağustos ve Eylül ayları sıcaklık ve buharlaşmanın en yüksek yağışın ise en az olduğu dolayısıyla su açığının en fazla olduğu aylardır. Su açığının görülmediği aylar ise Aralık, Ocak, Şubat, Mart ve Nisan ayının bir kısmını kapsamaktadır (Şekil 1). 969

3 Şekil 1. Ortalama yağış, buharlaşma ve sıcaklık değerlerinin yıl içerisindeki dağılımları Şakayık (Paeonia mascula) çalışmanın yapıldığı bölgede orman örtüsünün bulunduğu alanlar meşe (Quercus sp.), titrek orman kavağı (Populus tremula), elma (Malus sp.) ve armut (Pyrus sp. ) ağaçlarıyla ile kaplıdır. Şekil 2. Araştırma alanından bir görünüm Metod Araziden Şakayık Bitkisinin (Paeonia mascula) yetiştiği ekstrem yetişme ortamlarından toprak örnekleri, uygun örnek kaplarına konularak laboratuara taşınmıştır. Bozulmuş örnekler, kurutulup tahta merdane ile ezilerek 2 mm'lik elekten elendikten sonra analize hazır hale getirilmiştir. Toprakların tane büyüklük dağılımı, Bouyoucos hidrometre yöntemi ile belirlenmiştir (Demiralay 1981). Toprak rengi, toprakların kuru ve nemli haldeki renkleri Munsell renk ıskalası kullanılarak (Anonymous 1954), toprak reaksiyonu (ph), 1/1 'lik toprak-su karışımlarında cam elektrotlu ph metre kullanılarak (Mc Lean 1986), toprakların kireç içerikleri, mineral CO 2 Scheibler kalsimetresi ile tayin edilmiş, elde edilen mineral CO 2 sonuçlarından da kireç (CaCO3) kalsiyum karbonat eşdeğeri ol arak volumetrik metoduyla (Nelson 1986), toprakların içermiş oldukları organik madde miktarları, Smith-Weldon yöntemi kullanılarak (Nelson and Sommers 1986), toprakların tuzluluk durumları, saturasyon çamuru hazırlanarak toprak ekstraktları vakum yoluyla çıkarılmış ve bu ekstraktlarda elektriki kondüktivite aleti kullanılarak (Demiralay 1993), toprakların katyon değişim kapasitesi değerleri, örneklerin Na-asetat ile doyurulmasından sonra amonyum asetat ile ekstrakte 970

4 edilmesi ve ekstrakte edilen sodyumun atomik absorbsiyon spektrofotometresinde okunmasıyla (Rhoades 1986) belirlenmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Fizyografik özellikler: Araştırma alanında bu türe Erzurum İli Aşkale İlçesi 1747m rakımda, İspir İlçesi 2450m rakımlarda ve Erzincan İli Tercan İlçesinde 1950m rakımlarda tespit edilmiştir. Eğimin %60-70 olduğu ancak erozyon tehlikesinin olmadığı dere kenarlarında, kuzey, kuzey doğu veya kuzey batı bakılarda yetiştiği tespit edilmiştir. Toprak özellikleri: Araştırma alanında tespit edilen Şakayık Bitkisinin (Paeonia mascula) 40cm-70cm boylarında olup, organik madde içeriğinin düşük olduğu alanlarda dahi yetişebilmektedir (Şekil 3). Yapılan toprak analizleri sonuçlarına göre; yetiştiği toprakların organik madde oranı % 2-5 arasındadır. Kestane rengi orman toprakları üzerinde yayılış göstermektedir. Bu topraklar, "Kumlu Tın" ve "Tınlı Kum" ve "Kumlu Killi Tın" toprak tekstürüne sahiptir. Bu toprakların ph'sı 6,5-7,1 arasındadır. Yüzeysel taşlılık oranı %20-50 arasındadır. Elektriki iletkenlik, 250 µm-950 µm arasında, Kireç oranı %1,00-2,56 arasında ve KDK 25,50 me/100gr-46,10 me/100gr arasında değişmektedir (Şekil 3,4). Jeolojik Yapı: Şakayık bitkisinin bulunduğu arazinin genel olarak yüzeysel yapısı taşlıdır. Jeolojik yapı olarak üst kretase yaşlı tortul istifinden ve üst kretase yaşlı kireçtaşından meydana gelmiştir. (Şekil 2). Şekil 3. Şakayık bitkisinin genel yetişme ortamı Şekil 4. Yüzey toprak görünümü 971

5 Şekil 4. Şakayık Bitkisi (Paeonia mascula)'ne ait çiçek, yaprak ve kök formları Ülkemizde Şakayık Bitkisi (Paeonia mascula) Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından 2012 yılında koruma altına alınmıştır (Anonim, 2012). SONUÇ VE ÖNERİLER Odun dışı orman ürünlerinin (ODOÜ) güvenilir yöntemlerle envanterinin yapılması ve sürdürülebilir yönetim, üretim ve standardizasyon kriterlerinin belirlenmesi, üretim ve pazarlama hattının sağlıklı işleyebilmesi için bir zorunluluktur. Bu süreçte önemli olan ODOÜ' nün potansiyellerinin sürdürülebilir olması için yetişme ortamlarının da kalitesinin bozulmamasıdır. Önemli tıbbi ve aromatik bitkilerimizden olan Şakayık (Paeonia mascula), erozyon tehlikesinin düşük olduğu "Kestane Rengi Orman Toprakları" üzerinde yetişmektedir. Bu topraklar, özellikle kum oranın yüksek olduğu "Kumlu Tın" ve "Kumlu Killi Tın" ve "Tınlı Kum" toprak tekstürüne sahiptir. Organik madde miktarı yaklaşık %2-4 civarındadır. Bu toprakların ph'sı 6,2-7,3 arasındadır. Ekstrem yetişme ortamlarında genelde bir ağacın siperi altında daha uygun yetişme ortamı bulabilmektedir. Bu bitki araştırma alanında m yükseklik grubunda yer almaktadır. Genelde taşlı olan toprak yapısı, jeolojik olarak kretase yaşlı tortul istifinden ve üst kretase yaşlı kireçtaşından meydana gelmiştir. KAYNAKLAR Anonim, Tarım ve Gıda Paneli Son Rapor. TÜBİTAK, s. 3 Eylül 2006 Anonim, Koruma altına alınan bitki çeşitleri listesi. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. Nisan 2012, s 12 Anonim, T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Ormancılık ve Su Şurası. Çalışma Grubu 10: Ormanlardan Faydalanma Şura Çalışma Belgesi, Mart Ankara. Fisher C, 2011 Flower of Renaissance. (Fist Edition) London: Frances Lincols Publishers. Halda JJ, Waddick JW, The genus Paeonia. Portland Timber Press. Khare CP, Indian Herbal Medicines (First Edition) Newyork: Springer 972

6 MGM, Meteoroloji Genel Müdürlüğü yıllık yağış verileri. Erişim tarihi: OGM, 1987, Ülkemizdeki Bazı Önemli Orman Tali Ürünlerinin Teşhis ve Tanıtım Kılavuzu. Orman Genel Müdürlüğü, Ankara, 157 s. OGM, Orman Tali Ürünlerinin Üretim ve Satış Esasları. Orman Genel Müdürlüğü Tebliğ No:283, Ankara, 153 s. OGM, Odundışı ürün ve hizmetler Daire başkanlığı. Type=1 Erişim tarihi: WHO, The world health report Health systems: improving performance. erişim tarihi: Yaman, K., Akyıldız, M. H., Kastamonu da Yetişen Bazı Odun Dışı Orman Ürünlerinin Toplama, İşleme ve Pazarlama Maliyetleri. Kastamonu Üniversitesi, Kastamonu MYO, Kastamonu. Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi, Kastamonu 973