yeraltından notlar dostoyevski rusça aslından çeviren: hilal eren sunuş: a. ömer türkeş sonsöz: a.v. arhipova, n.f. budanova, e.i.

Transkript

1

2

3 yeraltından notlar dostoyevski rusça aslından çeviren: hilal eren sunuş: a. ömer türkeş sonsöz: a.v. arhipova, n.f. budanova, e.i. kiyko

4 ayrıntı: 1122 / klasik dizisi: 29 yeraltından notlar / fyodor mihayiloviç dostoyevski özgün adı / zapiski iz podpolya rusça aslından çeviren / hilal eren sunuş / a. ömer türkeş sonsöz / a.v. arhipova, n.f. budanova, e.i. kiyko yayıma hazırlayan / derviş aydın akkoç son okuma / ahmet batmaz bu kitabın türkçe yayım hakları ayrıntı yayınları na aittir. kapak illüstrasyonu / berat pekmezci kapak ve görsel tasarım / gökçe alper dizgi / kâni kumanovalı baskı: kayhan matbaacılık san. ve tic. ltd. şti. merkez efendi mah. fazılpaşa cad. no: 8/2 tel: (0212) topkapı / istanbul / sertifika no: birinci basım: kasım 2017 / baskı adedi 2000 isbn / sertifika no: ayrıntı yayınları basım dağıtım san. ve tic. a.ş. hobyar mah. cemal nadir sok. no: 3 cağaloğlu istanbul tel: (0212) faks: (0212) info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

5 fyodor mihayiloviç dostoyevski 1821 de çok çocuklu bir ailede, Moskova da doğmuştur. Babası bir soyludur, annesi ise eski bir tüccar soyundan gelmedir. İlk çocukluk döneminden itibaren en yakın dostu, ağabeyi Mihail olmuştur yılının ilkbaharında annelerini erken yaşta veremden kaybetmelerinin ardından, babası Dostoyevski yi Petersburg a götürür ve Kostomarov yatılı hazırlık okuluna yerleştirir. Fyodor okulu bitirince Petersburg Askeri Mühendislik Okulu na girer. Dostoyevski nin babası 1839 yılında ani bir şekilde ölür. Babasının ölüm haberini almak onu sarsar, ağır bir sinir krizi geçirmesine sebep olur. Dostoyevski, askeri mühendislik okulunda olmasının bir hata olduğunu kabul etmesine rağmen, yine de buradaki eğitimini tamamlar. Edinmiş olduğu bu meslekte bir yıldan daha az bir süre çalışır. Dostoyevski 1844 yılında askerlikten istifa eder. Artık biricik gelir kaynağı edebiyattır yılında Dostoyevski nin, Balzac ın Eugénie Grandet romanının çevirisi olan ilk eseri basılır ve 1845 yılllarında hummalı bir şekilde ilk romanı olan İnsancıklar üzerinde çalışır. Roman 1846 yılında Peterburgskiy Sbornik te (Petersburg Derlemesi) yayımlanır. Bu dergi Nekrasov un, Turgenyev in, Panayev in, Herzen in, Sologub un, Belinski nin ve daha nicelerinin eserlerinin bir araya getirilmiş olduğu bir antolojidir. Dostoyevski 1845 yılında Öteki adlı eserini yazar. Proharçin Bey (1846) ve Ev Sahibesi (1847) de Belinski nin çok sert eleştirilerine hedef olmuştur. Dostoyevski bu eleştirilerden hastalanacak kadar etkilenmiş olsa da bildiği gibi yazmaya devam etmiştir. Dostoyevski yıllarının inançlarının kökten değiştiği yıllar olduğunu söyler. Bu yıllarda verdiği eserler aynı şekilde yazarın dünya görüşündeki değişimleri gözler önüne serer. Ölü Evinden Anılar da (1860) Dostoyevski nın özgürlük hakkındaki düşünceleri net bir şekilde görülür yılında Vremya (Zaman) dergisinde Ezilenler yayımlanır. Yazar 1862 ve 1863 yıllarının yaz aylarını yurtdışında geçirir, Almanya, İngiltere, Fransa ve İtalya ya gider. İlk gezisinde yaptığı gözlemleri Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları nda (1863) anlatır yılında Epoha (Çağ) dergisinin ilk sayısında Yeraltından Notlar ı yayımlar. Dostoyevski 1867 yılında yardımcısı, stenograf Anna Snitkina ile evlenir. Dostoyevski nin dört çocuğu vardır, ancak onlardan ikisi küçük yaşta ölür yılında alacaklılardan kurtulmak için uzun süreliğine Batı Avrupa ya gider, Almanya, İsviçre ve İtalya da yaşar. Bu yıllarda iki romanı Budala (1868) ve Cinler ( ) üzerinde çalışır yılının Mayıs ayında Dostoyevski yaz için Petersburg tan Staraya Russa ya gider.

6 Staraya Russa Novgorod eyaletinde sessiz küçük bir kasabadır yılında küçük, mütevazı bir yazlık satın almış olduğu Staraya Russa da Delikanlı ve Karamazov Kardeşler i, bunların yanı sıra da Yazarın Günlüğü ve Puşkin Üzerine Konuşma nın pek çok bölümünü yazar. Dostoyevski 1881 de hayatını kaybeder. Tabutunun arkasında binlerce insan yürümüş, Tihvin mezarlığındaki kabri başında gözyaşı dökmüştür. hilal eren 1986 yılında Ankara da doğdu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Rus Dili ve Edebiyatı Bölümünü bitirdi. Ardından bir yıl Rusya da Kursk Devlet Üniversitesi nde dilbilim eğitimi aldı. Türkçeye kazandırdığı biyografik romanların yanı sıra, Dostoyevski nin eserlerinin çevirilerini yapmaktadır.

7 içindekiler önsöz dostoyevski nin dünyası / a. ömer türkeş... 9 yeraltından notlar birinci bölüm ikinci bölüm sonsöz dostoyevski üzerine notlar a.v. arhipova, n.f. budanova, e.i. kiyko

8

9 9 dostoyevski yeraltından notlar sunuş a. ömer türkeş dostoyevski nin dünyası D ünya edebiyatının en tanınan, kendisinden sonraki yazarları en çok etkileyen yazarların başında şüphesiz Dostoyevski gelir. Fyodor Mihayloviç Dostoyevski, 1821 yılında Moskova da doğmuştu. Orta sınıfa mensup babası yoksullar hastanesinde cerrahtı. Çocukluğu sarhoş bir baba ile hasta bir anne arasında geçen Dostoyevski, annesinin ölümünün ardından Petersburg taki Mühendis Okulu na girdi. Babasının ölüm haberini burada aldı. Okulu başarıyla bitirdikten sonra İstihkâm Müdürlüğü ne girdi. Bir yıl geçmeden istifa ederek ayrıldı ve edebiyata yöneldi. Ailesinin ve çevrenin baskılarından kaçmak için genç yaşlarında kitaplara sığınmış, dünya edebiyatından özellikle de romantiklerden etkilenmişti. Romanlarında fantazya, gerilim, cinayet, korku gibi temaları kullanan E.T.A. Hoffmann, Schiller, Goethe, Shakespeare, Balzac ve Dickens en sevdiği yazarlardı. Dostoyevski de, bu yazarların izlerini kolaylıkla bulmak mümkündür. İlk romanı İnsancıklar ı 1846 yılında yazdı. O yıllarda Rus edebiyatını yönlendiren eleştirmen Belinski tarafından beğenilen İnsancıklar, sıradan, yoksul, çaresiz insanların hayatını anlatır. Henüz gözlemlerini yansıtma aşamasındadır Dostoyevski. Bu romanından sonra siyasetle de ilgilenmeye başlaması hayatının geri kalanını kökünden etkiledi. Siyasi görüşleri nedeniyle tutuk-

10 10 dostoyevski landı, idama mahkûm edildi, kuşuna dizilmekten son anda kurtuldu. İdam cezası affedilen Dostoyevski Sibirya ya sürgün edildi. Sürgün cezasına çarptırılana kadar sadece hikâyeler yazarak sürdürmüştü edebiyat yaşantısını. Sibirya da ise eline alabileceği tek kitap İncil di. Cezası sona erdiğinde yazmaya ve Petersburg a 1959 yılında, yine hikâyeleriyle döndü de, kendi çıkardığı dergide Ezilenler in tefrikasına başladı. Ancak, Dostoyevski ye eski ününü geri veren kitabı, Sibirya hayatını anlattığı Bir Ölü Evinden Anılar (1861) oldu. Kaybedilen özgürlük teması, özgürlük peşinde koşan Rus aydınları tarafından övgü ile karşılandı. Bu övgü, 1864 yılında çağdaşı sosyalist aydınları hicvettiği Yeraltından Notlar a kadar sürdü. Turgenyev le Dostoyevski arasındaki gerilim hem romana hem de tartışmalara yansımıştı. Oysa Yeraltından Notlar, çaresiz bir insanın hayat karşısında tutunamamasının, ruhsal olarak yaralanmasının, varoluşunu dünyaya haykırmak isterken giderek kabuğuna çekilmesinin hikâyesidir ve Dostoyevski nin daha sonra işleyeceği birçok felsefi ve ahlaki problemin tohumları bu romanda atılmıştır. Yazarlık kariyerinin Büyük Romanlar ı Yeraltından Notlar ile başlar. Onu Suç ve Ceza (1866), Kumarbaz (1866), Budala (1869), Cinler (1872) ve Karamazov Kardeşler (1881) izleyecektir. Bütün bu romanlarına rağmen, savunduğu fikirler nedeniyle devlet tarafından tehlikeli, aydınlar tarafından gerici bulunarak ülkesinde sessizlikle kuşatılan, romanlarını hak etmediği bu kuşatılmışlığın öfkesiyle yazan Dostoyevski, 1881 deki ölümünden kısa bir süre önce Puşkin in ölüm yıldönümünde yaptığı parlak konuşmayla kendisini göz ardı etmek isteyenleri utandıracak ve hiç değilse cenaze merasiminde yalnız kalmayacaktır. Hayatını maddi ve manevi sıkıntılarla, her biri bir skandal gibi yaşanan aşk ve evliliklerle, kumar ve sefahat âlemleriyle

11 11 yeraltından notlar renklenen Avrupa seyahatleriyle ve edebiyat dünyasıyla sürdürdüğü polemiklerle geçiren bu büyük yazar, çoğu kitabını yayıncılardan aldığı kaporalar nedeniyle çok kısa sürelerde tamamlamıştı. rus ruhunun peşinde Hayatı, fikirleri ve yazdıklarıyla edebiyat sohbetleri için çok verimkâr bir yazar olmasına rağmen, Dostoyevski hakkında bir yazı kaleme almak hiç kolay değil. Çünkü dehası herkes tarafından kabul görmüş Dostoyevski gibi isimler hakkında yazılacak her yazı kendisinden önceki tartışmaların ortak belleğiyle çevrili. Dostoyevski üzerine düşünmek edebiyat ve eleştiri tarihi üzerine düşünmeyi, hesaplaşmayı, zaman zaman da uzlaşmayı gerektiriyor. Bir yanda kendinizden önce söylenenleri tekrar etmek ya da yapılmış tartışmaları özetlemenin ötesine geçememek tehlikesi var. Öte yandan yeni bir şey söylemek uğruna, Dostoyevski romanlarına birer edebi metin olduklarını unutarak aşırı yorumlar getirmek tuzağına da düşebilirsiniz. Hele ki sayfa sayısı zorunlu olarak kısıtlıysa, bütün bu kaygılar hiçbir şey eksik kalmasın telaşı ile daha da kaçınılmaz olabilir ve bir yazı trajedisiyle sonuçlanabilir. Elbette okuduğunuz bu yazı da benzer tehlike ve tuzaklara düşmekten kurtulmuş değildir. Bir edebi metinden haz almanın olmazsa olmazları arasına girmemekle birlikte Dostoyevski yi anlamak için edebiyat dışı bilgilere başvurmak gerekir; hayatı, hastalıkları, acıları, aşkları, düşünsel değişimleri ve bütün bunların cereyan ettiği tarihsel/toplumsal arka plan, yani 19. yüzyıl Rusya sı... Mesela, Sibirya sürgünü sonrasında yayımladığı Suç ve Ceza nın (1866) hem bu sürgünlüğün hem sonrasının izlerini taşıdığı yorumunu hemen her Dostoyevski incelemesinde görebilirsiniz. Gerçekten de öyledir. Öncelikle si-

12 12 dostoyevski yasi ve toplumsal görüşleri değişmiş, mistisizme kaymış, Rusya nın kurtuluşu için Rus ruhunun peşine düşmüştür. O ruhun dirilmesi için gereken öğreti ise Batı da değil, Ortodoks Hıristiyan inancındadır. Basitçe Tanrı ya sığınmanın değil, ahlaki ve felsefi bir temellendirmenin arayışındaki Dostoyevski nin düşünceleri romanlarında yarattığı karakterler üzerinden cisimlenir yılında Grajdanin dergisindeki köşesinde başlayıp, yılları arasında aynı adı taşıyan bağımsız bir dergide sürdürdüğü yazılarında ise bu düşünceler açıkça ifade edilmiştir. Söz konusu günlüklerindeki asıl meselenin bir kimlik yaratmak olduğu açıkça görülür. İster Avrupa dan bahsetsin isterse Rus köylüsünden, ister Hıristiyan inancını irdelesin isterse sosyalizmi, Dostoyevski nin dönüp dolaşıp odaklandığı sorun Avrupa karşısında gerikalmış Rusya dır, ezilen Rus halkıdır. Yoksulluktan ve yoksul insanlardan, siyasal ve toplumsal sorunlardan söz ederken bile hikâye ve romanlarındaki kadar coşkulu ve parlak cümlelerle anlattığı Rus insanının ruhudur. Her özcü felsefe gibi, milletin harsı nı bulup çıkarmaya soyunan Dostoyevski nin düşünceleri de dar bir milliyetçiliğe saplanıp kalır. Öyle ki, Avrupa yla birleşmeyi ve evrenselliği savunurken gerçek Rus için Avrupa ve büyük Ari kavmin yazgısı, Rusya kadar, anayurdumuzun yazgısı kadar büyük değer taşır demekten kendini alamayacak, hastalıklı ve yozlaşmış bir toplumun sağaltılması için tek çözüm saydığı savaşı savunacaktır. Her kimlik arayışında, her milliyetçi reflekste öteki lere ihtiyaç duyulduğunda, modernliğin barbarlara göre tarif edildiğini biliyoruz. Günlüklerdeki yazılardan kolayca anlaşılıyor; Dostoyevski için öteki ler, tarihsel ve siyasal dinamikler gereği Türkler ve Yahudilerdir!... Büyük bir yazarın kaleminden çıkan bu sağduyudan uzak ifadeler, Dostoyevski nin günlüklerinin ardındaki duygusal

13 13 yeraltından notlar ve düşünsel arka plana, yani Rusya nın içinde bulunduğu ekonomik, siyasal ve toplumsal sıkıntılara, bir ideal olarak kabul gören modernizmin gecikmişliğinden Batı karşısındaki gerikalmışlıktan kaynaklanır. Aynı sıkıntılarla kıvranan Osmanlı aydınının yarattığı züppe tipiyle Dostoyevski nin halktan kopuk aydınları arasındaki benzerliğe, Osmanlı ve Rus muhafazakârlarındaki Batı düşmanlığının bir o kadar da Batı hayranlığı barındıran ikircikli yapısına dikkat çekmek istiyorum. Yaşadığı toplumla, edebiyat dünyasıyla ve kendisiyle hiçbir zaman uyum sağlayamamışlıktan kaynaklanan gerilimli ruh halini ve ikilemlerle dolu tercihlerini günlüklerine taşıyan Dostoyevski, sistematik çözümler üretememiş elbette. Ne var ki, romanlarının derinliği ve insan zenginliği tam da bu çözümsüzlüklerden, bu parçalanmışlıktan, bu arayıştan kaynaklanır. Büyük meselelere açılmak, milletin hars ını aramak isterken Rus insanını, daha da genişletelim, insandaki insanı bulmuştu Dostoyevski. Rusya nın ve Rus halkının Avrupa karşısındaki gerikalmışlığı sorunu romanlarına kapsamlı bir toplumsallık katacak, Rusya daki yaşamı hiçbir meslektaşının yapamadığı kadar canlı nakledecektir. Toplumcu bakış açısından, Dostoyevski, Rusya daki yaşamı hiçbir meslektaşının yapamadığı kadar canlı nakletmiştir. Özellikle de Petersburg bütün heybeti ve köhneliği ile katılır hikâyeye: Bir yanda mimari anıtlarıyla, parkları, bahçeleriyle soyluların başkenti Petersburg, diğer yanda ise tozlu yolları, pis evleri, atölyeleri, seyyar satıcıları, meyhaneleri, mezeci dükkânlarıyla yoksulların Petersburg u. Burada yaşama tutunmaya çalışan üniversite öğrencileri, küçük memurlar, fırsatçılar, yaşlılar, aileleri tarafından fuhuşa zorlanan kadınlar, işsizler, sarhoşlar, küçük burjuvaların vurdumduymaz ve boş hayatları, polis devletinin yarattığı korkular... Sibirya sürgününden sonra muhalefet etmeye niyeti olmasa bile, çizdiği bu karanlık tablo ile Dostoyevski,

14 14 dostoyevski Rusya da bıçağın kemiğe dayandığını çok çarpıcı renklerle sergiler. sesler seslere karışırken Roman sanatının dış dünyayı anlatma konusunda düştüğü tekdüzelikten, yani nesnel dünyanın sadece yansıtılmasından, insanın iç dünyasında olup bitenlerin de işin içine sokulmasıyla kurtulması, insan psikolojisinin derinliklerine inme kaygıları Dostoyevski ile başlar. Öylesine bir derinlik ki Freud un teorilerini etkileyecektir. İnsan psikolojisini yakalamadaki bu olağanüstü başarı ile Bahtin in işaret ettiği çoksesliliği birlikte ele alabiliriz. Bahtin in Dostoyevski okumasında dikkat çektiği diyalojik anlatım ve çokseslilik, roman kişilerine benzeri olmayan bir derinlik ve gerçeklik kazandırır. Bahtin e göre Dostoyevski nin romanları yazarının bakış açısını dahi diğer görüşlerle eşitleyebilecek denli güçlü bir çoksesliliğe ve renkliliğe sahiptir. Üstelik farklı bakış açıları ya da fikirler kendi başlarına yalıtılmış bütünlükler olarak durmuyor, bitimsiz bir çatışma, kışkırtma ve büyük bir diyalog içerisinde var oluyorlar. Pek çok yazar eserlerine çokseslilik katmak istemiş ancak pek azı farklı sesleri duyurabilmiştir. Çünkü çokseslilik basitçe anlatım tekniğine indirgenemez. Yazarın bu sesleri duyması, insanın derinliklerinden çıkan sessiz çığlıkları taşıması gerekir. Dostoyevski nin diyaloglar, tasvirler, mimik ve jestlerle canlandırdığı roman kişileri tuhaf biçimde sahicidir. Oysa bu kişiler bildik anlamda roman kahramanlarına benzemezler. Gerek edebiyatta gerek hayatta ne bir Raskolnikov a ne Prens Mişkin e ne de Yeraltı Adamı na rastlanır. Ancak hayatta maddi karşılığı olmayan bu kahramanlar ruhlarıyla canlıdırlar. Çünkü insan ruhundaki hakikati yakalamıştır Dostoyevski. O ruhlara romanlarında serbestlik

15 15 yeraltından notlar tanır. Bu nedenle roman örgüsü gevşektir. Serbestlik ve gevşeklik zaman zaman olmadık rastlantısallıklar, inandırıcılık yaratmayan duygusal hezayanlar, abartılı ya da karikatürleşmiş karakterler kullanmasına yol açar. Kısa bir tereddüt ânı yaşanır. Hemen ardından o coşkulu, heyecan verici üslubuyla hikâyesine bağlar okuru. Yüreklerin sağır olmadığı bir dünyayı tasavvur etmişti Dostoyevski. Bütün karamsarlığına rağmen, romanlarının sonlarında soru işaretleri de barındıran iyimser bir kapı araladı. Artık o kapının açılamayacağı bir dünyada yaşadığımızı biliyoruz. Bugünkü yaşam tarzımız ve ideolojilerimizle yeniden okuduğumuzda, onun romanlarındaki ahlaki çatışmalar, rastlantılar, vicdan azapları abartılı gelebilir. Hissettiğimiz abartı, Dostoyevski nin giderek rasyonelleşen, metalaşan, ahlaki kaygılardan uzaklaşan bir toplumda yaşamaktan dolayı daha o yıllarda attığı çığlığın haklılığının kanıtıdır. Hermann Hesse çok güzel özetlemiş: Dostoyevski, ancak kendimizi berbat hissettiğimizde, acı çekebilme sınırımızın sonuna varmışsak ve yaşamı bütünüyle alev alev yanan bir yara diye algılıyorsak, eğer artık yalnızca çaresizliği soluyorsak ve umutsuzluğun bin bir ölümünü yaşamışsak, işte ancak o zaman okumamız gereken bir yazardır. Ancak o zaman, yani acıdan yapayalnız kalmış, felce uğramış olarak yaşama baktığımızda, o vahşi ve güzel acımasızlığı içerisinde yaşamı artık anlayamaz olduğumuzda ve ondan hiçbir şey istemediğimizde, evet, ancak o zaman bu korkunç ve görkemli yazarın müziğine açığız demektir. Böyle bir durumda artık birer izleyici olmaktan, yalnızca okuduklarımızın tadına varıp onları değerlendirmekle yetinen kişiler olmaktan çıkmış, Dostoyevski nin eserlerindeki o zavallı ve yoksul kardeşlerin arasına katılmışız demektir; o zaman biz de onların acılarını çekeriz, onlarla birlikte, soluk bile almaksızın, ya-

16 16 dostoyevski şamın anaforuna, ölümün sonrasız öğüten değirmenine bakışlarımızı dikip kalırız. Ve yine ancak o zaman Dostoyevski nin müziğine, bizi teselli etmek için söylediklerine, sevgisine kulak veririz; ancak o zaman onun korkutucu, çoğu kez cehennemden farksız dünyasının anlamını kavrarız.