Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu

Transkript

1

2 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ FEN FAKÜLTESİ ASTRONOMİ ve UZAY BİLİMLERİ BÖLÜMÜ Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu Mayıs 2012 İSTANBUL 2013

3 İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu Mayıs 2012 ISBN Kapak Tasarım: Hikmet ÇAKMAK İSTANBUL 2013

4 İÇİNDEKİLER Editörden... i Sempozyum Fotoğrafı... ii Katılımcı Listesi... iv Bilim Kurulu ve Düzenleme Kurulu... ix Program... x Açılış Konuşması M. Türker ÖZKAN... xii Bildiriler İstanbul Üniversitesi Gözlemevinin Dünü, Bugünü ve Geleceği M. Türker ÖZKAN... 1 İstanbul Üniversitesi Robotik Astrofizik Gözlemevi: İstanbul - Çanakkale Projesi A. Talât SAYGAÇ Türkiye de Bir İlk: CaII K Kromosferik CCD Görüntüleme Mevlânâ BAŞAL Yılında Ankara Üniversitesi Rasathanesi Birol GÜROL Ege Üniversitesi Gözlemevinin Teknik Durumu: Mevcut Durum ve Gelecek Ahmet DEVLEN Küçük Teleskoplar ile Neyi Nasıl Gözler, Hangi Sonuçları Çıkartabiliriz? Cafer İBANOĞLU ve Esin SİPAHİ Kandilli'nin Teleskopları Hülya YEŞİLYAPRAK Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinin Kuruluşu ve Gelişimi: Yeni Projeler Osman DEMİRCAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinden Bilimsel Çıktılar Faruk SOYDUGAN RTT150 Teleskobu Irek KHAMITOV T100 Teleskobu Timur ŞAHİN T60 Teleskobu Hasan H. ESENOĞLU TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde Geliştirilen Robotik Teleskop: RT40 Tuncay ÖZIŞIK

5 İÇİNDEKİLER Posterler Orta-Yüksek Çözünürlüklü Uzun-Yarık Tayfçeker Tasarımı, İmalatı ve Test Sonuçları Volkan BAKIŞ Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Teleskobu (ATA50) ve Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) Cahit YEŞİLYAPRAK Erciyes Üniversitesinde Radyo ve Optik Astronomi Çalışmaları: Son Gelişmeler ve Hedefler İbrahim KÜÇÜK İnönü Üniversitesi Gözlemevi Tuncay ÖZDEMİR Türkiye de Son Otuz Yılda Yapılan Astronomi Yayınları Selçuk BİLİR The Odissey of Small Telescopes Antonio BIANCHINI Ege Üniversitesi Gözlemevinin Teleskoplarıyla Ulaşılan En Sönük Cisimler Günay TAŞ Türkiye'deki Amatör Astronomi Çalışmaları ve Akademisyenlerin Amatörlerle Birlikte Çalışma Olanaklarının Araştırılması Sedat BİLGEBAY Sempozyumdan Fotoğraflar DAG Projesi Çerçevesinde Galaksi Dışı Astronomi Çalışmaları İçin Birkaç Örnek Sinan ALİŞ UZAYBİMER - Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi Ferhat Fikri ÖZEREN Seçilmiş Bazı Ortak Zarf Sonrası Çift YıldızlarI (PCEBs) ve Kataklismik Değişenlerin CCD Fotometrisi Dicle ZENGİN ÇAMURDAN NGC 225 Kümesinin CCD UBVRI Fotometrik Gözlemleri Z. Funda BOSTANCI Kromosferik Aktif V1379 Aql Sisteminin T60 Gözlemleri Esin SİPAHİ Ege Üniversitesi Gözlemevi Teleskoplarıyla Kromosferik Aktif Yıldız Gözlemleri Hasan Ali DAL

6 İÇİNDEKİLER RTT150 Teleskobu ile Kırmızıya Kayması Belirlenen En Uzak Galaksiler Korhan YELKENCİ CIST 60 Teleskobunun İlk Gözlemleri Mehmet TÜYSÜZ Küçük Teleskoplarla Gökyüzü Taramaları İçin Bir Yaklaşım Varol KESKİN Türkiyede ilk Yakın-Kırmızıöte Gözlemler Sacit ÖZDEMİR Sempozyumdan Fotoğraflar

7

8

9 Editörden Değerli astronomlar ve astronomi meraklıları, Keşfi Lippershey e atfedilen ve Galileo tarafından geliştirilerek astronomik amaçlarla kullanılan teleskop, insanoğlunun varoluşla ilişkilendirdiği Evren i anlama çabalarının en önde gelen araçlarından biridir. Nitekim gizemli gökyüzü üzerindeki mistik örtü 1609 da onunla kaldırılmaya başlanmış; yalnızca 2,5cm açıklıklı ve 30 büyütmeli basit bir örneği kullanılarak, Ay ın yüzey yapıları, Jüpiter in uyduları ve çıplak gözle görülemeyen sayısız yıldız Sidereus Nuncius ta Galileo tarafından tartışmasız şekilde ilk kez onunla ortaya koyulmuş, böylece dogmatizm bağlamında Aristo kozmolojisine sıkı bir darbe vurulmuştur. Nihayet aberasyonlarla malul küçük bir dürbünle başlayan gözlemler analitik mantığın zaferiyle yeni bir Evren algısı doğurmuş, bu suretle büyük bir devrimin ayak sesleri olmuşlardır. 10m sınıfı teleskopların kullanımda olduğu ve çok daha büyüklerinin planlandığı günümüzde devrimsel gelişme beklentileri başlıca büyük teleskoplarla ve uzay temelli gözlemlerle alakalı olmakla beraber, derin uzayın geniş alanlarını farklı bantlarda tarama amaçlı 8,4m lik LSST gibi dev teleskoplar yanında, TUG ve birkaç üniversite gözlemevinde bulunanlara benzer 1m altı ve civarı teleskoplarla yürütülen YETİ ve BOOTES gibi ağ araştırmaları da giderek önem kazanmaktadır. Genellikle robotik teleskopların kullanıldığı bu ağlarda otomasyonun önemi büyüktür. Gözlemsel veri hacmi Petabayt larla ifade edilen geniş ölçekli taramaların ileri analiz teknikleriyle değerlendirilmesinin, 21. yüzyıl astronomisinde Evren i anlamak yolunda yeni bir keşifler çağına zemin hazırlayacağı düşünülmektedir Bundan başka, büyük teleskopların kurulum ve kullanım giderlerinin fazlalığı da astronomları daha küçük teleskoplarla büyük işler başarmaya teşvik eden önemli bir kısıtlamadır. Bir sonuç olarak denilebilir ki, gözlemsel astronomi çalışmalarının önemini, kullanılan teleskobun büyüklüğünden ziyade, belirlenen hedef ve çalışma stratejisi tayin etmektedir. Yukarıda değinilenlerden itibaren, özellikle kısıtlı kaynaklarla yapılacak gözlemsel astronomi yatırımlarının yönlendirilmesinde, kurulumu ve kullanımı pahalı bir büyük teleskop yerine daha küçük ama işlevsel bir kaç teleskop kurmak suretiyle, kaliteli gözlem imkânlarının çeşitlendirilerek tabana yayılması ve çok taraflı araştırmaların özendirilmesi daha makul bir seçenek gibi görünmektedir. Yatırımların eldeki imkânlara, mevcut ihtiyaçlara ve astronominin geleceğine dair sağlıklı bir bakış açısıyla değerlendirilmesinin önemi açıktır. Astronomi ve uzay bilimlerindeki hızlı gelişimden ilhamla, istikbalin uzayda olduğunu söylemek herhalde kehanet olmayacaktır Bizi sonrakilere teşvik eden katılımınız ve katkılarınız için çok teşekkürler. Mevlânâ BAŞAL i

10 ii

11 Hatice Kırbıyık 18 Hikmet Çakmak 35 Melike Erdi 52 Cengiz Sezer 2 Halil Kırbıyık 19 Irek Khamitov 36 Dursun Koçer 53 Cahit Yeşilyaprak 3 Elif Beklen 20 Şeyma Mercimek 37 Sefa Saylan 54 Tolga Güver 4 Ethem Derman 21 Elif Arslan 38 Volkan Bakış 55 Büşra Gürbak 5 İbrahim Küçük 22 Gamze S. Demirci 39 Zeki Eker 56 Mehtap Sakallı 6 Osman Demircan 23 Ümit Kavak 40 M. Türker Özkan 57 Serkan Yıldız 7 Antonio Bianchini 24 Barbaros Kurt 41 Kayahan Demir 58 Neslihan Alan 8 A. Tâlat Saygaç 25 Tuğrul Uşşaklı 42 Saliha Budak 59 Şivan Duran 9 Nuri Emrahoğlu 26 Serdar Evren 43 Mehmet Kara 60 Mehmet Tüysüz 10 Asuman Gültekin 27 Neşever Baltacı 44 Hüseyin Baş 61 Ferhat Fikri Özeren 11 Hulusi Gülseçen 28 Salih Karaali 45 Remziye Canbay 62 Yasemin Kaçar 12 Varol Keskin 29 Sacit Özdemir 46 Nadir Horoz 63 Seda Kaptan 13 Tuncay Özdemir 30 Faruk Soydugan 47 Birol Gürol 64 Ahmet Dervişoğlu 14 Uğur İkizler 31 Erbil Gügercinoğlu 48 Adnan Ökten 65 Serap Ak 15 Ahmet Devlen 32 Sedat Bilgebay 49 Bahar Ünsal 66 Selçuk Bilir 16 Nurol Al Erdoğan 33 Olcay Plevne 50 Sinan Kaan Yerli 67 Z. Funda Bostancı 17 Fatma Esin 34 Eyüp Kaan Ülgen 51 Sinan Aliş iii

12 Katılımcı Listesi Sıra Adı Soyadı Kurum İsmi E-Posta 1 Adnan Erkurt İstanbul Üniversitesi @ogr.iu.edu.tr 2 Adnan Ökten İstanbul Üniversitesi aokten@istanbul.edu.tr 3 Ahmet Erdem Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi aerdem@comu.edu.tr 4 Ahmet Devlen Ege Üniversitesi ahmet.devlen@ege.edu.tr 5 Ahmet Dervişoğlu Erciyes Üniversitesi triviahd@gmail.com 6 Ahmet Kale Amatör Astronom ahmetkale@gmail.com 7 A. Talât Saygaç İstanbul Üniversitesi saygac@istanbul.edu.tr 8 Ali Aslantürk Ondokuz Mayıs Üniversitesi aliaslanturk@gmail.com 9 Ali Koç İstanbul Üniversitesi alikoc@bigstring.com 10 Alper Aslan Erciyes Üniversitesi alperenaslan66@gmail.com 11 Anıl Atalan İstanbul Üniversitesi anilatalan@facebook.com 12 Anıl Çoroğlu İstanbul Üniversitesi anilcoroglu@hotmail.com 13 Anıl Uz Plato Meslek Yüksekokulu enentelbenim@gmail.com 14 Antonio Bianchini İtalya Padova Üniversitesi saygac@istanbul.edu.tr 15 Arif Solmaz Çağ Üniversitesi arif.solmaz@gmail.com 16 Asap Toprak Marmara Üniversitesi asapemre@hotmail.com 17 Asuman Gültekin İstanbul Üniversitesi asumang@istanbul.edu.tr 18 Atila Özgüç Boğaziçi Üniversitesi ozguc@boun.edu.tr 19 Aykut Özdönmez İstanbul Üniversitesi aykutozdonmez@gmail.com 20 Ayla Yıldırım Özel Çınar İÖO aylayildirim@hotmail.com.tr 21 Ayşe Ulubay-Sıddıki İstanbul Üniversitesi aulubays@istanbul.edu.tr 22 Ayşe Yalçınkaya İstanbul Üniversitesi yalcinkayayse@gmail.com 23 Başak Ekinci İstanbul Üniversitesi baekinci@windowslive.com 24 Berke Bora Mutafoğlu Maçka Akif Tunçel ATL / Bilişim Blm. berkebora@gmail.com 25 Betül Atalay Atatürk Üniversitesi betulatalay2011@gmail.com 26 Betül Civelekler İstanbul Üniversitesi betulcivelekler@gmail.com 27 Birol Gürol Ankara Üniversitesi Birol.Gurol@science.ankara.edu.tr 28 Burak Kay İstanbul Üniversitesi burak17kay@gmail.com 29 Buşra Gürbak Darüşşafaka Eğitim Kurumları busra.gurbak@darussafaka.net 30 Bülent Yaşarsoy Ege Üniversitesi bulent.yasarsoy@gmail.com 31 Büşra Dınmaz İstanbul Üniversitesi busra_dinmaz@hotmail.com 32 Cafer İbanoğlu Ege Üniversitesi cafer.ibanoglu@ege.edu.tr 33 Cahit Yeşilyaprak Atatürk Üniversitesi cahity@atauni.edu.tr 34 Can Güngör İstanbul Teknik Üniversitesi gungor.can@itu.edu.tr 35 Cansu Bilgebay İstanbul Bilgi Üniversitesi cansubilgebay@gmail.com 36 Cengiz Sezer Ege Üniversitesi cengiz.sezer@ege.edu.tr 37 Ceren Karaaslan İstanbul Üniversitesi scerenkaraaslan@gmail.com 38 Cevdet Bayar TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) cbayar@tug.tubitak.gov.tr 39 C. Muzaffer Çamurdan Mevlana Toplum ve Bilim Merkezi cmcamurdan@gmail.com 40 Çağla Candan İstanbul Üniversitesi cag11341@hotmail.com 41 Çetin Uğur Amatör Astronom (Eski AMAD üyesi) cetinug@hotmail.com 42 Damla Erakuman İstanbul Üniversitesi damla.erakuman@gmail.com 43 Deniz Yazıcı İstanbul Üniversitesi denizyaziciiu@gmail.com 44 Deniz Birol Gökçe İstanbul Üniversitesi gokce.denizbirol@gmail.com 45 Dicle Çamurdan Ege Üniversitesi dicle.zengincamurdan@ege.edu.tr 46 Didem Özdemir İstanbul Üniversitesi dinimbus@gmail.com 47 Doğukan Özbey İstanbul Üniversitesi dogukanozbey@gmail.com 48 Duygu Durmuş İstanbul Üniversitesi duygudurmus@msn.com 49 Ebubekir Genç Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ebubekirgenc@gmail.com 50 Eda Güzel Ege Üniversitesi edaguzel1919@hotmail.com iv

13 Katılımcı Listesi (Devam) Sıra Adı Soyadı Kurum İsmi E-Posta 51 Ediz Çelik İstanbul Üniversitesi 52 Ekrem Kandemir TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) 53 Elif Beklen Süleyman Demirel Üniversitesi 54 Elif Yavuzsoy İstanbul Üniversitesi 55 Elif Buket Kolaylı Ege Üniversitesi 56 Emel Yılmaz İstanbul Teknik Üniversitesi 57 Emre Ongun İstanbul Üniversitesi 58 Emre Can Alagöz Dr.Oktay Duran Teknik ve E.M.L. 59 Ender Gökçebay Ataköy Hastanesi 60 Erdem Dilbaz İstanbul Bilgi Üniversitesi 61 Ersin Alan İstanbul Üniversitesi 62 Esin Sipahi Ege Üniversitesi 63 Esma Yaz Gökçe İstanbul Üniversitesi 64 Esra Efendioğlu İstanbul Üniversitesi 65 Ethem Derman Ankara Üniversitesi 66 Evrim Kıran Ege Üniversitesi 67 Eyüp Kaan Ülgen İstanbul Üniversitesi 68 Faruk Soydugan Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 69 Ferhat Ata Serbest meslek - 70 Ferhat Pınar İstanbul Üniversitesi dissago@hotmail.com 71 Ferhat Fikri Özeren Erciyes Üniversitesi ozeren@erciyes.edu.tr 72 Fethi Oktay Özü İstanbul Üniversitesi oktayozu@hotmail.com 73 Fulin Gürsoy İstanbul Üniversitesi fulingursoy@hotmail.com 74 Furkan Ali Küçük İstanbul Üniversitesi falikucuk@gmail.com 75 Gamze Sevim Demirci İstanbul Üniversitesi gamzesevimdemirci@gmail.com 76 Gözde Çolak İstanbul Üniversitesi gozdeecolak@gmail.com 77 Gülnur İkis Gün Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi gulnur@comu.edu.tr 78 Günay Taş Ege Üniversitesi gunay.tas@ege.edu.tr 79 Gürbüz Ak Dokuz Eylül Üniversitesi gurbuza@windowslive.com 80 Güven Özkan Amatör astrofotoğrafçı guvenozkan@gmail.com 81 Hakan Ürgüp İstanbul Üniversitesi hakanurgup@gmail.com 82 Hakan Zorluer zorluerhakan@hotmail.com 83 Halil Kırbıyık TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) hhes@metu.edu.tr 84 Hasan Ali Dal Ege Üniversitesi ali.dal@ege.edu.tr 85 Hasan H. Esenoğlu TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) esenoglu@istanbul.edu.tr 86 Hatice Yaşar Zirve Üniversitesi yasar_hatice@hotmail.com 87 Hatice Bahar Atalı İstanbul Üniversitesi baharunsal7@gmail.com 88 Hatice Burcu Barlas İstanbul Üniversitesi wburcubarlas@gmail.com 89 Haydar Şahin İstanbul Üniversitesi haydarsahinn@gmail.com 90 Hikmet Çakmak İstanbul Üniversitesi hcakmak@istanbul.edu.tr 91 Hulusi Gülseçen İstanbul Üniversitesi hgulsecen@istanbul.edu.tr 92 Hülya Memiş Erciyes Üniversitesi hulyamemis1@gmail.com 93 Hülya Yeşilyaprak Kandilli Gözlemevi yesilyap@boun.edu.tr 94 Hüseyin Baş İstanbul Üniversitesi hbastronom@gmail.com 95 Irek Khamitov TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) irekk@tug.tug.tubitak.gov.tr 96 Işıl Erdeve İstanbul Üniversitesi 97 İbrahim Küçük Erciyes Üniversitesi kucuk@erciyesl.edu.tr 98 İhsan Bargan Çanakkale OMÜniversitesi ihsanburak84@gmail.com 99 İpek Bostancıoğlu Serbest Meslek ipek@denpar.com 100 İpek Hamami Çay İstanbul Üniversitesi v

14 Katılımcı Listesi (Devam) Sıra Adı Soyadı Kurum İsmi E-Posta 101 Kaan Karayılmaz Bremen Üniversitesi 102 Kayahan Demir İstanbul Üniversitesi 103 Kerem Halıcıoğlu Boğaziçi Üniversitesi 104 Kerem Cem Torun İstanbul Kültür Üniversitesi 105 Keziban Ertan İstanbul Üniversitesi 106 Korhan Yelkenci İstanbul Üniversitesi 107 Kübra Fevzioğlu İstanbul Kültür Üniversitesi 108 Levent Altaş Getronagan Lisesi 109 M. Raşid Tuğral Ortadoğu Teknik Üniversitesi 110 M. Taşkın Çay İstanbul Üniversitesi 111 M. Türker Özkan İstanbul Üniversitesi 112 Mahmut Tekeş Özel Diyarbakır Eflatun Koleji 113 Mehmet Albay Erciyes Üniversitesi 114 Mehmet Tanrıver Erciyes Üniversitesi 115 Mehmet Tüysüz Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 116 M. Hanifi Suna İstanbul Üniversitesi 117 Mehtap Sakallı İstanbul Üniversitesi 118 Melani Uykız İstanbul Üniversitesi 119 Melike Erdi İstanbul Üniversitesi 120 Melisa Mercimek Yıldız TÜniversitesi 121 Mert Anlar Ege Üniversitesi 122 Mevlânâ Başal İstanbul Üniversitesi 123 Mihriban Akı Ankara Üniversitesi 124 Mimoza Ezgi Onar Uludağ Üniversitesi 125 Muaz Erdem İstanbul Üniversitesi 126 Muhlis Sezgin İstanbul Üniversitesi 127 Mukadder Sen İstanbul Üniversitesi 128 Murat Dindar TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) 129 Murat Kaplan Akdeniz Üniversitesi 130 Murat Potur MOP PLANETARYUM 131 Mustafa Can Akan Ege Üniversitesi 132 M. İdil Aktuğ İstanbul Üniversitesi 133 Nadir Cinar Autodesk 134 Nadir Horoz Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 135 Nazlı D. Dağtekin İstanbul Üniversitesi 136 Nebile Çolakel İstanbul Üniversitesi 137 Neslihan Alan Ankara Üniversitesi 138 Neşe Atar Sakarya Üniversitesi 139 Neşever Baltacı TÇMB Teknik ve Endüstri Lisesi 140 Nuri Emrahoğlu Çukurova Üniversitesi 141 Nurol Al Erdoğan İstanbul Üniversitesi 142 Ogün Öge İSTEK ATANUR OĞUZ LİSESİ 143 Oğuz Öztürk Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 144 O. Altay Yönet Selçuk Üniversitesi 145 Okan Bodur Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 146 Olcay Plevne İstanbul Üniversitesi 147 Onur Atılgan Kalkınma Ajansı 148 Orçun Bilgin Marmara Üniversitesi 149 Orhan Selim Duro Kadir Has Üniversitesi 150 Osman Demircan Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi vi

15 Katılımcı Listesi (Devam) Sıra Adı Soyadı Kurum İsmi E-Posta 151 Ömür Çakırlı Ege Üniversitesi 152 Özer Kanat İstanbul Üniversitesi 153 Özge Şen İstanbul Üniversitesi 154 Özgecan Önal İstanbul Üniversitesi 155 Özgenç Ebil İzmir Y.T.E. 156 Özgüç Bayrak Özel Yazılım Şirketi 157 Özgün Arslan Erciyes Üniversitesi 158 Özgür Türk Ondokuz Mayıs Üniversitesi 159 Özgür Ünat İstanbul Teknik Üniversitesi 160 Özkan Doğan İstanbul Üniversitesi 161 Özlem Söyler İstanbul Üniversitesi 162 Pelin Öztürk MEB Murat Atılgan İÖO 163 Remziye Canbay İstanbul Üniversitesi 164 Reyhan Atalan K.M.O. 165 Sabahattin Bilsel Astrofotografi.net 166 Sabiha Tunçel Güçtekin İstanbul Üniversitesi 167 Sacit Ozdemir Ankara Üniversitesi 168 Salih Karaali İstanbul Üniversitesi 169 Saliha Budak İstanbul Üniversitesi 170 Seda Işık İstanbul Üniversitesi 171 Seda Kaptan İstanbul Üniversitesi 172 Sedat Bilgebay Amatör astrofotoğrafçı 173 Sefa Saylan İstanbul Üniversitesi 174 Selçuk Bilir İstanbul Üniversitesi 175 Selda Demirel 176 Serap Ak İstanbul Üniversitesi 177 Serdar Evren Ege Üniversitesi 178 Serkan Özçelik Marmara Üniversitesi 179 Sevgi Onar İstanbul Üniversitesi 180 Sinan Aliş İstanbul Üniversitesi 181 Sinan Gözcü Recep Güngör Lisesi 182 Sinan Kaan Yerli Ortadoğu Teknik Üniversitesi 183 Songül Özırmak İstanbul Üniversitesi 184 Sunay Ibryamov Bulgaristan Bilimler Akademisi 185 Süleyman Fişek İstanbul Üniversitesi 186 Şeyda Şen Ege Üniversitesi 187 Şeyma Mercimek İstanbul Üniversitesi 188 Şirin Yılmaz Abant İzzet Baysal Üniversitesi 189 Şivan Duran İstanbul Üniversitesi 190 Şükriye Cihangir Çukurova Üniversitesi 191 Talar Yontan İstanbul Üniversitesi 192 Tansel Ak İstanbul Üniversitesi 193 Tayfun Varol Gökbilim forum 194 T. Umutcan Kasar İstanbul Üniversitesi 195 Tijen Öztürk İstanbul Üniversitesi 196 Timur Şahin TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) 197 Tolga Güver Sabancı Üniversitesi 198 Tuba İkiz Ege Üniversitesi 199 Tuğrul Uşşaklı 200 Tuncay Özdemir İnönü Üniversitesi vii

16 Katılımcı Listesi (Devam) Sıra Adı Soyadı Kurum İsmi E-Posta 201 Tuncay Özışık TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) 202 Uğur İkizler Gökbilim Forumu 203 Ulaş Gökgöz İstanbul Üniversitesi 204 Umut Demirkol Gaziantep Üniversitesi 205 Umut Koca Yıldız TÜniversitesi 206 Umut Çetin Aslan İstanbul Üniversitesi 207 Utkucan Bulut Ege Üniversitesi 208 Ümit Deniz Abant İzzet Baysal Üniversitesi 209 Ümit Kavak İstanbul Üniversitesi 210 Varol Keskin Ege Üniversitesi 211 Volkan Bakış Akdeniz Üniversitesi 212 Yağmur Erdoğan Ankara Üniversitesi 213 Yakup Dastan İstanbul Üniversitesi 214 Yakut Burak Yeşilmen Denizbank 215 Yasemin Üre İstanbul Üniversitesi 216 Yasemin Kaçar Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 217 Yavuz Güney Atatürk Üniversitesi 218 Yeliz Aksoyu İstanbul Üniversitesi 219 Yener Yalçın Nevşehir Üniversitesi 220 Yılmaz Emrem İstanbul Üniversitesi 221 Z. Funda Bostancı Sabancı Üniversitesi 222 Zeki Eker TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) 223 Zekiye Tutal İstanbul Üniversitesi 224 Zeynep Bozkurt Ege Üniversitesi viii

17 BİLİM KURULU Prof. Dr. M. Türker ÖZKAN Prof. Dr. Halil KIRBIYIK Prof. Dr. Zeki EKER Prof. Dr. Osman DEMİRCAN Prof. Dr. Serdar EVREN Doç. Dr. Birol GÜROL DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Adnan ÖKTEN Prof. Dr. A. Talat SAYGAÇ Prof. Dr. Serap AK Prof. Dr. Ahmet ERDEM Prof. Dr. Tansel AK Doç. Dr. Selçuk BİLİR Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN Dr. Tuncay ÖZIŞIK Araş. Gör. Dr. Sinan ALİŞ Araş. Gör. Özgecan ÖNAL Astronom Hikmet ÇAKMAK Lisansüstü Öğr. Nazlı D. DAĞTEKİN Lisansüstü Öğr. Şivan DURAN Lisansüstü Öğr. Talar YONTAN ix

18 PROGRAM 14 Mayıs 2102, Pazartesi, Türkiye nin Gözlem Potansiyeli ve Optik Teleskopları Kayıt Açılış Oturum Başkanı: Adnan ÖKTEN M. Türker ÖZKAN İstanbul Üniversitesi Gözlemevinin Dünü, Bugünü ve Geleceği A. Talât SAYGAÇ İstanbul Üniversitesi Robotik Astrofizik Gözlemevi: İstanbul - Çanakkale Projesi Mevlânâ BAŞAL Türkiye de Bir İlk: CaII K Kromosferik CCD Görüntüleme Birol GÜROL 50. Yılında Ankara Üniversitesi Rasathanesi I. ARA Oturum Başkanı: Osman DEMİRCAN Ahmet DEVLEN Ege Üniversitesi Gözlemevinin Teknik Durumu: Mevcut Durum ve Gelecek Cafer İBANOĞLU ve Esin SİPAHİ Küçük Teleskoplar ile Neyi Nasıl Gözler, Hangi Sonuçları Çıkartabiliriz? Hülya YEŞİLYAPRAK Kandilli'nin Teleskopları YEMEK Oturum Başkanı: Serdar EVREN Osman DEMİRCAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinin Kuruluşu ve Gelişimi: Yeni Projeler Faruk SOYDUGAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinden Bilimsel Çıktılar Ahmet ERDEM Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinde Bilim-Toplum Etkinlikleri ve Eğitim Çalışmaları Irek KHAMITOV RTT150 Teleskobu II. ARA Timur ŞAHİN T100 Teleskobu x

19 Hasan H. ESENOĞLU T60 Teleskobu Oturum Başkanı: Ahmet ERDEM Tolga GÜVER ROTSEIIId Teleskobu Tuncay ÖZIŞIK TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde Geliştirilen Robotik Teleskop: RT40 Volkan BAKIŞ Orta-Yüksek Çözünürlüklü Uzun-Yarık Tayfçeker Tasarımı, İmalatı ve Test Sonuçları Akşam Yemeği 15 Mayıs 2102, Salı, Türkiye nin Gözlemsel Vizyonu Oturum Başkanı: Zeki EKER Cahit YEŞİLYAPRAK Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Teleskobu (ATA50) ve Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) İbrahim KÜÇÜK Erciyes Üniversitesinde Radyo ve Optik Astronomi Çalışmaları: Son Gelişmeler ve Hedefler I. ARA Tuncay ÖZDEMİR İnönü Üniversitesi Gözlemevi Nuri EMRAHOĞLU 1991 den Günümüze UZAYMER Oturum Başkanı: Varol KESKİN Selçuk BİLİR Türkiye de Son Otuz Yılda Yapılan Astronomi Yayınları Antonio BIANCHINI The Odissey of Small Telescopes Günay TAŞ Ege Üniversitesi Gözlemevinin Teleskoplarıyla Ulaşılan En Sönük Cisimler Öğle Yemeği Oturum Başkanı: Halil KIRBIYIK Sedat BİLGEBAY Türkiye'deki Amatör Astronomi Çalışmaları ve Akademisyenlerin Amatörlerle Birlikte Çalışma Olanaklarının Araştırılması PANEL " Türkiye deki Gözlemevlerinin Teknik ve Mali Gereksinimleri " Kapanış xi

20 AÇILIŞ KONUŞMASI Sayın Rektörüm, Rektör Yardımcılarım, Dekanlarım, Meslektaşlarım ve Saygıdeğer Konuklarımız, İÜ Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi tarafından düzenlenen Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumuna hoş geldiniz. Sanırım geçen yılın Aralık ayı idi. Sayın Prof. Dr. Osman Demircan hocamız bölümümüze gelmişti. Tam da o sıralarda bölümümüzün yeniden yapılması dolayısı ile geçici yeni binamıza taşınma telaşı içindeydik ve hatta kendimize oturacak sandalye bile zor buluyorduk. Aramızda Çanakkale Ulupınar Gözlemevi ne kurduğumuz İST60 teleskobu ve diğerleri ile ilgili neler yapılabileceğini konuşurken bu düşünce gelişti ve Osman hocam çalışmayı bir sempozyum haline çevirmemiz teklifini yaptı. Daha sonra TUG Müdürü Sayın Prof. Dr. Zeki Eker ve Prof. Dr. Osman Demircan ile aramızda tartışarak sempozyumu ve konusunu bu haliyle kesinleştirmiş olduk. Zaman zaman bu konuda belki ulusal astronomi toplantılarında kendi aramızda konuşuyorduk ve kullandığımız teleskop gözlemlerinden üretilen sunumlar da yapıyorduk. Ancak konuyu Ülke boyutuna genişleterek mevcut teleskoplarla neler yapıldığını sorgulamak ve bilimsel açıdan değerlendirmesini yapmak ayrıca önemliydi. Böylece bütün ayrıntıları bir kitapta toplamak, bundan sonra yapılacak çalışmalara ışık tutacak ve bu bilgilerin zamanla nasıl değiştiğini ve geliştiğini ortaya koyacaktır. Bugün TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi ve üniversite gözlemevlerinin işlevleri birkaç bakımdan çok önemlidir: 1. Teleskoplar ve buna bağlı yardımcı aletlerle alınan gözlem verilerinin bilime katkısının ortaya koyulabilmesi, 2. Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümlerinde okuyan lisans ve lisansüstü öğrencilerinin yetişmesi, 3. Gözlemevleri vasıtasıyla toplumun gökyüzüne ve dolayısıyla doğaya olan ilgisinin ve merakının arttırılması. Sanıyorum bu işlevlerden son ikisini iyi yapmakta ve giderek gelişmekteyiz. Ancak ilk madde de çok önemlidir. Bu konuyu daha da genişleterek tüm astronomlar ve astrofizikçiler olarak geniş bir kapsamda tartışmalıyız. Bu düşüncelerden hareketle, bu sempozyumda size, toplantı web sayfasından da duyurduğumuz gibi; 1. TUG ve üniversitelerdeki teleskoplarla yapılmış gözlemlerden ortaya çıkan çalışmaların değerlendirilmesi, 2. Mevcut teleskopların teknik alt yapılarının gözden geçirilmesi ve geliştirilmesi, 3. Kurulu teleskopların limit ve kapasitelerinin ortaya koyularak değerlendirilmesi ve proje ortaklıklarıyla ortak çalışma alanlarının buna göre belirlenip geliştirilmesi, böylece teleskop zamanlarının verimli kullanılması, 4. Kurulacak yeni teleskopların çalışma alanları ve teknik özelliklerinin tartışılması, 5. Mevcut gözlem aleti envanterinin elde edilmesi, 6. Teleskopların ve odak düzlemi aletlerinin tasarımları ve teknik alt yapılarının mümkün olduğunca Türkiye de geliştirilmesi için yönetim politikalarının oluşturulması, konuları tartışılacaktır. Az önce taşınmadan bahsetmiştim. Umuyoruz ki yakın zamanda yeni binamıza taşınacağız ve orada daha büyük bir heyecanla çalışmalarımıza devam edeceğiz. Yeni binamızda bir gezegenevi ve bir öğrenci gözlemevimiz de olacak. Böylece hem bölümümüze gelen öğrencilerimize derslerini daha iyi anlayabilecekleri modern bir ortam sunabilecek, hem de bilimin topluma tanıtılması görevimizi daha üst düzeyde yerine getirebileceğiz. Ülkemizin 1933 Üniversite Reformu ile kurulan ilk Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü nde ilk kez böyle bir konuda sempozyum düzenlemekten mutluluk duymaktayız. Bu konuşma vesilesi ile bize her açıdan desteklerini esirgemeyen İstanbul Üniversitesi Rektörlüğüne, Bilimsel Projeler Birimi ne, Yapı İşleri Daire Başkanlığı na, Fen Fakültesi Dekanlığı na, ortak projemizin yürütülmesine katkılarından dolayı Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüğü ne, Fen Edebiyat Fakültesi Dekanlığı na, Astrofizik Araştırma Merkezi ve Ulupınar Gözlemevi Müdürlüğü ne, toplantıya desteklerinden ötürü TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Müdürlüğü ne, Yönetim Kurulu na, Akademik Kurulu na, Teknik Komisyonu na ve bu toplantının gerçekleşmesinde çok önemli pay sahibi olan Bilim Kurulu ve Düzenleme Kurulu mensuplarına teşekkürlerimi sunuyorum. xii M. Türker ÖZKAN Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Başkanı

21 BİLDİRİLER xiii

22 xiv

23 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİNİN DÜNÜ, BUGÜNÜ VE GELECEĞİ M. Türker ÖZKAN İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Beyazıt İSTANBUL (e-posta: Özet: Üniversite gözlemevlerinin işlevleri her bakımdan çok önemlidir. Çünkü Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümlerinde okuyan öğrencilerin en çok merak ettiği konu gözlemevi ve içindeki ekipmandır. Benzer şekilde bölümde çalışanlar olarak gözlemevlerindeki teleskopların ve buna bağlı yardımcı aletlerin iyi çalışması ve bakımları bizleri de çok yakından ilgilendirmektedir. Buradan hareketle bu çalışmada Türkiye de ilk üniversite gözlemevi olarak kurulan İstanbul Üniversitesi Gözlemevinin geçmişini ve bugününü tartışarak gelecekte neler yapılabileceği daha kolay ortaya koyulabilir. Bölümde yapılan tez ve yayın bilgileri için son kısımda bağlantılar verilmiştir. 1. Giriş Türkiye Büyük Millet Meclisinin kabul ettiği 2252 sayılı kanunla 31 Temmuz 1933 günü İstanbul Darülfünunu kaldırılmış ve yerine, 1 Ağustos 1933 tarihi itibariyle hizmete girmek üzere "İstanbul Üniversitesi" adı altında yeni bir yükseköğretim kurumu kurulmuştur. Atatürk'ün başlattığı bir dizi reformun içinde İstanbul Üniversitesi adı altında yeni bir yükseköğretim kurumunun kurulmuş olması kuşkusuz en önemlilerinden biridir. Böylece bu reform ile, Batı'nın bilim anlayışı, yeni eğitim yöntemleri ve araştırmacı ruhu Üniversiteye taşındı. Bunun sonucunda gerek eğitim gerekse bilimsel çalışmalar açısından yeni anlayışın uygulamaları ortaya çıkmıştır. Astronomi Enstitüsü, 1933 Üniversite Reformu yla beraber Zeynep Hanım Konağı nda bulunan Fen Fakültesinde faaliyete geçmiştir. Modern İstanbul Üniversitesi kurulmadan hemen önce 1932 yılında yukarıda ifade edilen yeni anlayış çerçevesinde Cenevre Üniversitesinde eğitim profesörü Dr. Malche, Dr. Kerim Erim ile bir rapor hazırlamıştır. Dr. Malche, Astronomi öğretimi için 6 Temmuz 1933 de Berlin-Postdam'da Einstein Enstitüsünün direktörü ve Berlin Astrofizik Gözlemevi profesörlerinden Dr. E.F. Freundlich ile temasa geçerek, ders yılı başında Astronomi Enstitüsü müdürü olarak davet edilmiştir. Daha sonra, Üniversitenin merkez binası bahçesinde ufak bir gözlemevi kurulması düşünülmüştür. Bu binanın planları İstanbul Güzel Sanatlar Akademisinden Mimar Arif Hikmet Holtay tarafından yapılmıştır yılının Aralık ayında temeli atılan gözlemevi müteahhit Y. Müh. Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından 6 ayda tamamlanmıştır. Bu arada Prof. Dr. Freundlich bir kütüphane kurmaya başlamış ve kendisi aracılığı ile İngiltere'den 10 santimetrelik bir dürbünle bir pasaj âleti hediye edilmiştir. Dr. Freundlich tarafından 11 Aralık 1934 de Almanya'da Zeiss firmasına ısmarlanan astrograf 25 Eylül 1936 da İstanbul'a gelmiş ve aynı yılın devamında üniversite merkez kampüsündeki yeni binadaki kubbeye yerleştirilmiştir ders yılından itibaren, Astronomi Enstitüsü, üniversite merkez binası bahçesindeki bugün bulunduğu konumda çalışmaya başlamıştır. Ord. Prof. Dr. Freundlich'in 1937 yılında ayrılmasından sonra 1 Eylül 1938 tarihinde Ord. Prof. Dr. Rosenberg Astronomi Enstitüsü Müdürlüğüne getirilmiştir. Bu görevini 26 Temmuz 1940 da İstanbul'da vefat edene kadar sürdürmüştür. 1

24 dönemi başında Astronomi Kürsüsü başkanlığına Ord. Prof. Dr. Royds getirilmiştir. Ord. Prof. Dr. Royds öğretim yılı sonunda görevinden ayrıldıktan sonra 1948 yılında Astronomi Kürsüsü başkanlığına Prof. Dr. Gleissberg atanmış ve bu görevini 1958 yılına kadar devam ettirmiştir yılından başlayan süreçte Güneş gözlemleri ve lekelerin morfolojik çalışmalarının yanısıra astrofizik araştırmalarına da hız verilmiş ve bu amaçla yurt dışındaki birçok gözlemevi ve araştırma merkeziyle bağlantı kurulmuştur yılında çıkarılan 1750 Sayılı Üniversiteler Kanunu uyarınca Astronomi Kürsüsü Astronomi Bölümü haline gelmiş, nihayet 1982 yılında Yüksek Öğretim Kurumunun fakültelerdeki bölümler hakkında yaptığı düzenlemeler sonucunda Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü adını almıştır. Bu çalışmada arasında Gözlemevinde ve Bölümde bulunan teleskoplarla ne tür gözlemlerin ve bunların sonucu olarak hangi tür bilimsel çalışmaların yapıldığı değerlendirilecektir. Bu çerçevede, Bölümde yapılan tüm etkinliklerin tarihsel gelişimi izlenerek, gereğinde öz eleştiriden de kaçınmamak suretiyle, hedeflere daha kolay ve çabuk ulaşılabilmesi için teleskopların nasıl daha etkin kullanılabileceği konusunda bir takım sonuçlara varılmaya çalışılacaktır. 2. Bölümde Bulunan Gözlem Aletleri ve Gözlemler Bu kısımda bölümümüzde bulunan gözlem aletlerinin teknik özellikleri verilerek 1936 dan bugüne kadar geçen sürede nasıl bir değişim olduğu tartışılaşacaktır Gözlemevinde Kullanılan Gözlem Aletleri Gözlemevinin dürbün sistemi iki kolon üzerine oturmuş bir ekvatoral sistemdir ve en önemli gözlem aleti astrograftır. Bu astrografa bağlı güneş dürbünü, kromosfer dürbünü ve uygulama (takip) dürbünü bulunmaktadır. Astrograf (D = 30cm, f = 150cm, mercek sayısı = 4 ): Bu dürbünle, çeşitli büyüklükte cam plâklar kullanmak suretiyle yıldızların, gezegenlerin, kuyruklu yıldızların ve küçük gezegenlerin (asteroidlerin) resimleri çekilmektedir. Gök cisimlerinin koordinatlarını belirlemek için kullanılabilmektedir. Şekil 1. İstanbul Üniversitesi Gözlemevinde bulunan astrograf, fotosfer ve kromosfer dürbünlerinin oluşturduğu teleskop sistemi. Prof. Dr. Gleissberg, astrografla çeşitli boyutlarda cam plâklarla gözlediği küçük gezegen gözlemlerini ilgili merkezlere gönderiyordu. Yaptığı çok sayıda gözlem nedeniyle 3 Ağustos 1937 yılında K. Reinmuth tarafından keşfedilen PA küçük gezegenine ANKARA ismi verilmiştir [1], [2]. Güneş Dürbünü (D=13cm, f=200cm, mercek sayısı=2): 1945 yılından beri güneş leke çizimleri için kullanılmaktadır. İlk kurulduğunda leke grupları 10cm lik projeksiyon günes diski üzerinde X koyulmak suretiyle işaretlenmekte, grubun tipi tek boyutlu Zurich 2

25 Sınıflaması na göre (1938 de Waldmeir tarafından önerilen [3]) belirlenerek leke sayısı yazılmakta (Örnek leke grubu ve sayısı: D20) ve helyografal koordinatları ölçülmekteydi. Şekil 2. Gleissberg trafından yapılan 1950 yılına ait güneş fotosfer leke gözlemi den itibaren çizimler 25cm lik bir projeksiyon diski üzerinden yapılmaktadır. Böylece lekelerin morfolojisi daha ayrıntılı çizilmeye başlandı. Gridlenmis Stonyhurt şebekeleri ile helyografal koordinatları ölçülmeye başlanmıştır. Şekil 3. Güneş lekelerini ölçmek üzere kullanılan bir stunyhurst diski. 3

26 Şekil yılına ait bir güneş leke gözlemi. İÜ Gözlemevinde havanın açık olması durumunda her gün sabah 09:00 ile 11:00 saatleri arasında fotosfer ve kromosfer gözlemleri yapılmaktadır. Gözlemevimizin bulunduğu boylam kuşağında yukarıda belirtilen söz konusu saatlerde gözlem yapılması önemlidir yılından 2011 yılı sonuna kadar yapılan yıllık gözlem gün sayıları Şekil 5 de verilmiştir. Bu gözlemler güneş lekeleri ve plaj alanlarının çizimlerini içermektedir. Bunun için fotosfer dürbününün odak düzlemine yerleştirilmiş tabla üzerine konulan gözlem kâğıdına Güneş in 25cm çaplı izdüşüm diski düşürülerek lekeler ve plaj alanları çizilmektedir. Değerlendirilen gözlem kâğıtları arşivlenip saklanmaktadır yılından beri yapılan tüm fotosfer gözlemleri dijital formata dönüştürülmüş olup, Bölümün web sitesinde kullanılabilecek şekilde yer almaktadır. Her yılın sonunda fotosfer gözlemlerindeki leke grupları analiz edilerek her grubun gelişimi dikkate alınıp grup numaraları düzenlenir. Elde edilen istatistiksel bilgiler University of İstanbul Faculty of Science the Journal of Mathematics, Physics and Astronomy, New Series dergisinde yayımlanır. Fotosfer gözlemlerinde 25cm çaplı gözlem kâğıdı izdüşüm diskine yerleştirildikten sonra kuzey-güney noktaları işaretlenir. Ardından gözlem kâğıdına lekeler ve plaj alanları dikkatlice elle çizilir. Sonraki adım, gözlem tarihi ve saatine göre ilgili yıla ait astronomik almanak (The Astronomical Almanac) kullanılarak Güneş in yönlenmesiyle ilgili pozisyon açısı (yani Güneş in dönme ekseninin kuzeyle yaptığı açı) P, Güneş diski merkezinin enlemi Bo ve Güneş diski merkezinin boylamı Lo ın hesabıdır. Bulunan Bo değerine uygun Stonyhurst şebekesi kullanılarak gözlem kâğıdı üzerindeki lekelerin enlem ve boylamları bulunur. Ayrıca her leke grubu Geliştirilmiş Zürih Sınıflaması na göre isimlendirilir ve leke sayısı grup ismiyle birlikte yazılır yılından itibaren yukarıda anlatılan fotosfer değerlendirmeleri Rasat Değerlendirme Sistemi ile yapılmaya başlanmıştır [5]. Bu sistemde her işlem bilgisayar ortamında yapıldığından fotosferik gözlemlerle ilgili tüm değerlendirmeler doğrudan Güneş veri tabanına kayıt edilir. 4

27 Şekil 5. Çizimlerin 25cm lik projeksiyon diski üzerinden yapılmaya başlandığı 1951 den itibaren fotosfer gözlemi sayılarının yıllık değişimi. Kromosfer Dürbünü (D=12cm, f[dürbün+filtre]=232cm, mercek sayısı=2): 1956 yılından beri Güneş in kromosfer tabakasında meydana gelen aktif olaylar gözlenmekte ve fotoğrafları çekilmektedir. Gözlemler günde 2 saat (07:00-09:00 UT) olmak üzere devam etmektedir. 5

28 Şekil 6. Kromosfer gözlemlerinin gün sayılarının yıllara göre değişimi. Kromosfer gözlemleri 1956 yılında başlamakla beraber, esas olarak 1958 yılından itibaren gözlemler kayıt altına alınmaya başlamıştır. Bu gözlemlerde termostatlı (42.5C) Lyot Hα filtresi (6562.8Å, 0.7Å pass band) ve Leica marka fotoğraf makinesi kullanılmıştır. Bu düzenekle kromosfer gözlemleri 2006 Ocak ayına kadar yapılmıştır. Ancak ile arasında termostat bozuk olduğundan gözlemler yapılamamıştır. Benzer bir sebeple 2006 yılının Ocak ayından itibaren de gözlemler aksamış, bunun sonucunda 2007 yılında, kromosfer gözlem düzeneğinin yenilenmesi amacı ile İÜ Gözlemevi Kubbe/Teleskop Bakım ve Onarımı ve Kromosfer Gözlem Düzeneğinin Yenilenmesi isimli 1230 numaralı güdümlü proje verilmiştir [6]. Bu amaçla 50 yıldır kullanılan Lyot tipi Hα filtresinin yerine yeni bir filtre takılacak, fotoğrafik kayıt sisteminin yerini de bir CCD dedektör alacaktır. Yeni düzenekte kromosfer dürbünün önünde bir diyafram ve bunu takiben bir ERF filtresi, arkasında ise bir Hα filtresi, aynayı açıp-kapama düzeneği ve odak düzleminde bir CCD kamera bulunmaktadır. Bu düzenek ayrıntılı olarak Şekil 8 ve Şekil 9 da gösterilmiştir. Ayrıca Çizelge 1 de düzenekte yer alan aletlerin teknik özellikler verilmiştir. Böylece, kromosfer gözlemleri doğrudan CCD görüntüleri alınarak bilgisayara kayıt edilecek, gerektiğinde sayısal olarak değerlendirmeler yapılabilecektir. Bu proje 2009 yılında tamamlandığından, 2006 Ocak ayından tarihine kadar kromosfer gözlemleri yapılamamıştır. 6

29 Şekil 7. Kromosfer gözlem sürelerinin yıllara göre dağılımı. Yeni düzenekle ilk ışık tarihinde alınarak tarihleri arasında olmak üzere sadece 36 gün gözlem yapılabilmiştir. Teleskop ve diğer araç-gereçlerin teknik bakımı ile kubbenin içinin yeniden onarımı İstanbul Üniversitesi Gözlemevindeki Tarihi Carl Zeiss Jena Teleskobunun Bakım, Onarım ve Modernizasyonu isimli BYP-4419 numaralı BAP projesi ile tarihleri arasında yapılmıştır [7] tarihinden itibaren yeni sistemle düzenli gözlemler yeniden başlamıştır. Bu gözlemlerden bir örnek Şekil 10 da gösterilmiştir yılından itibaren kromosfer gözlemlerinin gün ve saatlerinin yıllara göre değişimleri Şekil 6 ve Şekil 7 de verilmiştir. Bu arada güneş laboratuarının kurulumu ile ilgili de İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Güneş Servisi Laboratuvarının Kurulumu isimli Normal-6024 numaralı BAP projesi verilmiş, bu kapsamda sunucu bilgisayar, değerlendirme bilgisayarları ve çeşitli gözlem araçları alınarak Rasat Değerlendirme Sistemi programı geliştirilmek suretiyle modern Güneş çalışmalarının gerektirdiği donanımsal ve yazılımsal alt yapı tamamlanmıştır [8]. 7

30 Şekil 8. Kromosfer dürbününün yeni düzeneği astrografın diğer bileşenleri. Şekil 9. Kromosfer dürbününe bağlıfiltre-ccd sisteminin ayrıntılı görünümleri. Çizelge 1. Kromosfer dürbününün yeni düzeneğinde kullanılan aletler ve tenik özellikleri ALET Ayarlanabilir İris Enerji İndirgeme Filtresi (ERF) Hα Filtresi Flip-Mirror Düzeneği w/uhtc CCD Photo Visual Flip Mirror System (for 1.25 inch eyepieces) CCD Kamera SBIG STL-11000M Class 1 CCD Kamera ÖZELLİK Teleskobun giriş açıklığının önüne takılarak, açıklığın mm arasında ayarlanabilmesini sağlar. Teleskobun optik sistemini ve filtreyi aşırı ısıdan korumak amacıyla kullanılmakta olup, çok sayıda dielektrik kaplamadan üretilmiştir. Teleskobun giriş açıklığının önüne takılır. Çapı 135 mm dir. Çap: 32 mm, arlı, Elektrikli parçalar 220 V ve 50 Hz şebeke elektriğine uygundur. UHTC kaplı Pyrex optik düz ayna. Ayna, bir mekanizma ile optik yola hızla girip çıkabilir. Giriş ve çıkış açıklıklarının çapları 35 mm dir. CCD : KAI-11000M Interline transfer CCD (Class 1) Toplam Piksel Sayısı : 11 milyon Dizi : 4008 x 2672 aktif piksel (35 mm film boyutu) Piksel Büyüklüğü : 9 mikron (kare) 8

31 Antiblooming : Var Sınıf (Class) : 1 (bozuk kolon yok) Kuantum Etkinliği: 500 nm de %50, 656 nm de %30 Tam Kuyu Kapasitesi: e - A/D Çevirici: 16 bit Kara Akım: 0.5 e/p/s (0 C de) Okuma Gürültüsü : 13 e - RMS Kazanç: 0.8 e - /ADU (unbinned) Poz süresi: sn (10 ms adımlarla) Tam Görüntü Aktarım Süresi : ~ 26 sn Görüntü Alanı: 36 x 24.7mm Piksel Ölçeği: 0.80"/piksel (90mm açıklık ve 2320mm odak uzunluğu için Nyquist Kriteri ne uymaktadır) İşletim Sistemi Uyumu : Windows 98/NT/2000/Me/XP/Mac OS-X Boyut : 16.5x15.2x8.9 cm (giriş borusu ve tutacaklar hariç) Ağırlık : 1.8 kg Bilgisayar Arayüzü : USB 1.1 (yaklasik piksel/saniye) Filtre Tekerleği : Yoktur Shutter : İç mekanik shutter + elektronik shutter Soğutma : İki aşamalı termoelektrik, su çevrimli. Çevre sıcaklığının 40 C altına 0.1 C duyarlıkla inebilme özelliği. Güç:10-18V DC, 12V DC nominal. Adaptörler 220V 50Hz şebeke elektriğine uygun Yazılım : CCDOPS ver. 5.xx, CCDSoftV5, CCDSharp, TheSky v.5, level II Uygulama Teleskobu (D=7cm, f=90cm): Çeşitli amaçlar için öğrenci uygulamalarında kullanılmaktadır Gözlemevi Dışında Kullanılan Gözlem Aletleri Gözlemevi nde, yerleşik olanlar dışında, portatif teleskoplar da vardır. Bunlar gerek Amatör Astronomi Klübü öğrencilerinin faaliyetlerinde, gerek halka açık gözlem günlerinde, gerekse önemli gök olaylarının gözlemlerinde kullanılan teleskoplardır. Bu teleskoplar vasıtası ile 11 Ağustos 1999 ve 29 Mart 2006 Tam Güneş Tutulmalarında korona gözlemleri de yapılmıştır. Bu şekilde kullanılan teleskoplar ve bunlara ilişkin teknik özellikler Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Bölümde bulunan portatif teleskoplar ve özellikleri TELESKOP T150 MEADE LX200, 8" MEADE LX200, 12" Objektif Türü MERCEKLİ AYNALI AYNALI Sınıfı - SCMİDT-CASSEGRAIN SCMİDT-CASSEGRAIN Montür Türü EKVATORAL EKVATORAL/AZİMUTAL EKVATORAL/AZİMUTAL Takip Sistemi MOTORLU (220V) MOTORLU (220V) MOTORLU (220V) Açıklık 130 mm 203 mm mm Odak Uzunluğu 1500 mm 1280 mm 3048 mm Odak Oranı (F/Sayı) f/11 f/6.3 f/10 Odak Eşeli 140"/mm 165"/mm 68"/mm Görüş Alanı 60x60 mm filme göre 140'x140' 24x35 mm filme göre 66'x96' Güneş Diski Çapı 13.6 mm 11.6 mm 28 mm Ayırma Gücü 1".06 0".69 0" x12.7 mm CCD ye göre 14'.3x14'.3 Söz konusu tam güneş tutulmaları kapsamında gerçekleştirilen projeler şunlardır: Ağustos 1999 Tam Güneş Tutulmasında Koronal Polarizasyonun Elektropolarimetrik ve Fotoğrafik İncelenmesi, UP-16 /160399, T. Özkan. 9

32 2. 11 Ağustos 1999 Tam Güneş Tutulmasında İyonik Koronanın, Beyaz Işık Koronasının, Kromesferik Flaş Spektrumunun ve Koronal Polarizasyonun (Elazığ da) Yapılacak Gözlemlerle İncelenmesi, UP-15 / , A. Ökten Mart 2006 Tam Güneş Tutulmasında Koronal Beyaz Işık, Polarizasyon ve İnce Yapı gözlemleri, 470/ , T. Özkan. Son olarak 2009 yılında İstanbul Üniversitesi BAP birimine verilen bir proje [9] ile Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Astrofizik Gözlemevine kurulan 60cm teleskop çalışmaya başlamıştır. Bahsedilen proje bu toplantıdaki bir başka sunumun konusudur. Şekil 10. İÜ Gözlemevinde yeni kromosfer düzeneği ile elde edilen bir Hα görüntüsü ve halka şeklindeki bir madde çıkışının (loop prominens) büyüklüğünün Dünya ile karşılaştırılması (küçük resim). 3. Araştırma Alanları Bölümümüz gözlemevindeki astrograf dışındaki 2 dürbün de Güneş i gözlemek amacıyla kullanılmaktadır. Güneş, Bölümün kurulduğu 1933 den beri en çok çalışılan konulardan biridir yılından beri Güneş leke gözlemleri yapılmakta ve bu tarihten itibaren de Güneş üzerinde çalışılmaktadır. Bu grup altındaki çalışma konularının ayrıntıları ise şöyle verilebilir: a) Güneş leke çevriminin özelliklerini ortaya çıkarmak için yapılan istatistiksel çalışmalar. b) Diferansiyel rotasyon. c) Güneş in atmosfer tabakalarındaki küçük ölçekli yapıların dinamiğinin incelenmesi. d) Kromosferik osilasyonlar. e) Spektrel çizgi asimetrisi problemi. f) Prominenslerin yapısı ve dinamiği. g) Güneş tutulmaları. h) Güneş etkinlik istatistikleri Bölümdeki Dürbünlerle Yapılan Çalışmalar 10

33 Bu kısımda bölümümüzde yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri verilmektedir. Bu bilgiler bölümümüzün adresli web sayfasında yer almaktadır. Keza bağlantısı yoluyla, bölümümüzde yapılan yayınlara da ulaşılabilir Tezler Bölümümüzde Güneş konusunda ilk doktora çalışmaları Dr. Gleissberg ile başladı. Onun danışmanlığında yapılan doktora tezleri aşağıdaki çizelgede görülmektedir. Çizelge 3. Dr. Gleissberg'in üniversitemizde bulunduğu yılları arasındayaptırdığı doktora tezleri Sayı Doktora Öğrencisi Tez Adı Yıl 1 Hasan Tayşi Güneş Lekelerinin Hayat Müddetleri Hakkında Muammer Dizer Güneş Leke Gruplarının Bazı Özellikleri Metin Hotinli Güneş Lekelerinin Perspektif Kısalmasına Dair Oğuz H. Veli Güneş Leke Sikllerine Ait Relatif Sayı Eğrilerinin Önceden 1953 Hesaplanması 5 Tarık Gökmen Group-Sequence Criterion For Series Of Observations Adnan Kıral Güneş Lekelerinin Bölge Kaymasının Denklemi yılında Prof. Dr. Gleissberg'in Kürsüden ayrılmasından sonra Prof. Dr. N. Gökdoğan danışmanlığında Fatma E. Yılmaz Bipolar Güneş Leke Gruplarının Bazı Özellikleri adlı doktora tezini 1960 yılında tamamlamıştır. Çizelge 4. YÖK sonrası İÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde yapılan doktoralar Sayı Doktora Öğrencisi Tez Konusu Danışman Yıl 1 Atilla Özgüç Güneşin Kuzey-Güney Yarıkürelerinde Leke Edibe Ballı 1982 Aktivitesindeki Asimetri 2 Adnan Ökten İstanbul Üniversite Rasathanesinin Enlemi Adnan Kıral M. Türker Özkan Leke Alanlarındaki Doğu-Batı Asimetrisinin Metin Hotinli 1986 Nedenleri Üzerine 4 Hulusi Gülseçen Güneş Leke Gruplarının Oluşumunda Coriolis Fatma Esin 1989 Kuvvetinin Etkisi 5 Mevlânâ Başal Güneş Spektrumundaki Fraunhofer Çizgilerinin Asimetrisi Problemi. Adnan Ökten 1998 Çizelge 5. YÖK sonrası İÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde yapılan yüksek lisans tezleri Sayı Yüksek Lisans Öğrencisi Tez Konusu Danışman Yıl 1 Talat Fırlar Güneş Lekeleri Yardımıyla Güneşte Diferansiyel Rotasyon Tayini Ve Lekelerin Kuzey-Güney Hareketleri Abdüssamet Marşoğlu Zafer Zeynep Sezer Güneş Çevriminde İkinci Maksimumun Araştırılması Fatma Esin Bülent Hüseyin Üner Güneş'te Diferensiyel Rotasyon Abdüssamet Marşoğlu Tuncay Özışık 22. Güneş Çevriminde Üniversite Gözlemevinde Gözlenen Madde Çıkışı Adnan Ökten

34 Olaylarının Fiziksel Ve Morfolojik İncelenmesi 5 Nurol Al Güneş Leke Gruplarını Kullanarak Diferansiyel Dönmenin Ve Meridyenel Sirkülasyonun Tayini Adnan Ökten 1992 Kaynaklar [1] [2] [3] [4] [5] Çakmak, H., 2010, Güneş ve Güneş Benzeri Yıldızlar Sempozyumu Kitabı, ed. M. T.Özkan, N.A.Erdoğan, M.Başal, sahife [6] Güdümlü Proje No:1230, İ.Ü.Gözlemevi Kubbe/Teleskop Bakım ve Onarımı ve Kromosfer Gözlem Düzeneği ninyenilenmesi, G. Tektunalı, T. Ak, S. Bilir, T. Çay, H. Esenoğlu, M. Kara, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi, 19 kasım kasım 2009, YTL (Tamamlandı) [7] BYP-4419, İstanbul Üniversitesi Gözlemevindeki Tarihi Carl Zeiss Jena Teleskobunun Bakım, Onarım ve Modernizasyonu, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeler Birimi, , S. Bilir, T. Özkan, T. Saygaç, S. Ak, T. Ak, N. Erdoğan, T., Çay, H., Esenoğlu, İ. Çay, A. Gültekin, 26,063 TL (Tamamlandı). [8] Normal 6024, İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Güneş Servisi Laboratuvarının Kurulumu, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeler Birimi, , M. Başal, N. Erdoğan, S. Bilir, 350,000 TL (Tamamlandı). [9] Güdümlü 3685, İstanbul Üniversitesi Robotik Astrofizik Gözlemevi, adlı proje İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeler Birimi, , T. Saygaç, T. Özkan, S. Ak, T. Ak, S. Bilir, H. H. Esenoğlu, E. Yaz, B. Çoşkunoğlu, O. Demircan, A. Erdem, F. Soydugan, E., Soydugan, V. Bakış, 589,000 TL (Tamamlandı). 12

35 13

36 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ROBOTİK ASTROFİZİK GÖZLEMEVİ: İSTANBUL - ÇANAKKALE PROJESİ A.Talat SAYGAÇ 1,2 1 İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Beyazıt İSTANBUL 2 İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Araştırma ve Uygulama Merkezi (e-posta: saygac@istanbul.edu.tr) Özet: Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Proje Birimine 2009 yılında verilen ve 3685 numara ile kaydedilen proje sonucunu özetler. Bölüm,1936 dan bu yana kurulu astrograf dürbünü ile güneş fotosfer ve kromosfer gözlemlerini gerçekleştirerek gözlemsel çalışmalarını sürdürmüştür. Güneş dışındaki konularda gözlemsel çalışan araştırmacılar TUG kurulumu öncesi yurt dışı kaynaklardan verilerini karşılamışlardır. TUG kurulumu sonrasında veriler önemli ölçüde buradan ve daha az ölçekte yurt dışından sağlanmaya başlamıştır. Bir gece gözlemevi eksikliği hep hissedilen bölümümüzdeki bu ihtiyaç; Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ile ortak bir protokol ile kurulan gece gözlemleri gözlemevi ile bir ölçüde giderilerek, hem bu alanda ilk çalışma birlikteliği örneği oluşturdu, hem de iki üniversite araştırıcılarının daha yoğun bilgi paylaşımına yol açtı. 1. Giriş Sunumumuza konu 3685 numaralı güdümlü proje, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine verilmiş olan TL bütçeli ve 3 yıl süreli ( ) bir gözlemevi kurulumu projesidir. Görüntüleri ve ilk ışık gözlemi örnekleri Şekil 1 de verilen Gözlemevi, İstanbul Üniversitesinden 15 ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesinden 6 kişinin katılımıyla, bütçesinin %92 si kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Başlıca amacı, bir gündüz (Güneş) gözlemevi olan İÜFF Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümüne bir de gece (yıldız) gözlemevi kazandırarak, gözlemsel çalışma imkânlarına katkıda bulunmaktır. Hâlen yerinde gözlemlerle kullanılmakta olan teleskop, zamanla robotik hâle getirilecektir. Şekil 1. İST60 Teleskobu, Gözlemevi ve 21 Haziran 2011 tarihinde alınan ilk ışık görüntüleri. 14

37 2. Teleskop ve Kubbenin Yerleşim Özellikleri Paslanmaz çelik ve sert alüminyum parçalardan oluşan Teleskop ekvatoral kurgulu olarak yapımcı firma tarafından tasarlanan ve ülkemizde imal edilen bir metal pilye üzerinde çalışmaktadır. Alman kurguludur ve ihtiyaca göre ekvatoral veya altazimut kurguya çevrilebilmektedir. Şekil 2 de görüldüğü gibi, metal pilyenin daha önce kubbe içerisinde var olan ve merkez dışında bulunan bir beton pilye üzerine oturması sağlanmıştır. Kurgu ağırlığı yaklaşık 85kg, aksesuvar yükleme kapasitesi ise 90kg ın üzerindedir. Kubbe ve teleskop gözlem başlangıcına kadar gün boyu klima sistemi ile sabit ısı ve nemde tutulmaktadır. Şekil 2. Teleskop kurgusu ve pilyenin yerleşimi. 15

38 3. Kurgu, Yönelim ve İzleme Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Alman ekvatoral kurgulu olan ve altazimut kurgulu olarak da ayarlanabilen teleskobun yönelme hızı 20 /sn dir. NTM 500 ekipmanı ile maksimum yönelme hızı 100 /sn olabilmektedir. İvmelenme hızı 20 /sn, hedefleme hassasiyeti (1.5 0 lik bir yarıçap içerisinde) < 5 RMS dir. Diferansiyel hedefleme hassasiyeti CCD bağlı olmak üzere, beraberindeki Apogee Alta U42 ve STS1001E CCD tarafından belirlenebilen değerler arasındadır. Otomatik rehber (autoguider) olmaksızın izleme hassasiyeti < 1 /120dk dır. Yüksek yönelim ve takip duyarlılığını sağlamak üzere yüksek hassasiyetli bilyeli rulmanlar kullanılmıştır. Doğrudan tork motorları ile yönlendirilmekte olup, periyodik yönelim hatalarından arındırılmıştır. Ortalama güç kullanımı 750W/230V, maksimum güç kullanımı ise 1500W/230V değerlerindedir. Enlem ayarı arasında yapılabilmektedir. Herhangi bir pozisyonda azimut ince ayarı ±10 kadardır. 4. Kontrol ve Yazılım Yazılım üretici ASTELCO firması tarafından temin edilmiştir ve zaman zaman yeni sürümleriyle internet üzerinden desteklenmektedir. Sky, Linux, Windows, Xephem ve SkyMap Pro programları ile uyumlu olan yazılım, standart bir kontrol bilgisayarı aracılığıyla çalıştırılmaktadır. 5. Kaynaklar - Saygaç, A.T., Özkan, M.T., Bilir, S., Ak, S., Ak T., Esenoğlu, H.H., Yaz, E., Coşkunoğlu, B., Çay, T., Çay, İ., Aliş, S., Yelkenci, K., Demircan, O., Erdem, A., Soydugan, F., Soydugan, E., Bakış, V., Çiçek, C., 2009, İstanbul Üniversitesi Otomatik Astrofizik Gözlemevi, 2009 Astronomi Yılı nda Türkiye deki Astronomi Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi Sempozyumu, İstanbul Üniversitesi, İstanbul. 16

39 TÜRKİYE DE BİR İLK: CAII K KROMOSFERİK CCD GÖRÜNTÜLEME Mevlânâ BAŞAL, Hikmet ÇAKMAK, Asuman GÜLTEKİN, Nurol AL İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü İstanbul Üniversitesi Merkez Yerleşimi, Beyazıt-İSTANBUL (e-posta: mbasal@istanbul.edu.tr) Özet: Güneş, Dünya daki canlılığın kaynağı ve Evren i anlamanın anahtarıdır. Bu nedenle onu incelemek ve anlamak, hem bilimsel hem de yaşamsal bakımdan büyük öneme sahiptir. Öncelikle Güneş in fotosfer ve kromosfer tabakalarında çok belirgin olarak kendini gösteren değişken Güneş aktivitesinin anlaşılması, Güneş in ve ondan itibaren emsali yıldızların anlaşılması yolunda atılacak çok büyük bir adımdır. Zira, Arz a yakın uzaya ve atmosfere göz ardı edilemeyecek yansımaları olan bu değişkenlik, yıldızları tanıma imkânı doğuracak olan temel bilimsel önemi yanında, yörüngedeki uydulardan atmosferdeki ve Yeryüzü ndeki faaliyetlere kadar uzanan çok geniş bir yelpazede günlük hayatımızı da etkilemektedir. Günümüzde çok önemli olan Güneş faaliyetlerini takibe ve anlamaya yönelik çabalar yukarıda kısaca bahsedilen nedenlerle gelecekte daha da önem kazanacak, ilgili teknik alt yapının değişen ihtiyaçlara cevap verir şekilde sürekli geliştirilmesi gerekecektir. İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde bu anlamda atılan önemli bir adımın ilk sonuçlarını verdiğimiz çalışmamızın konusu, mevcut ve aktif olan H-alfa kromosferik CCD görüntüleme sistemimizin yanı sıra, Türkiye de bir ilk olarak, Güneş kromosferinin CaII K dalgaboyunda da CCD gözlemine imkân tanıyan sayısal bir gözlem ve değerlendirme siteminin daha kurulmuş olmasıdır. Kesin raporu verilerek Mayıs-2012 itibariyle tamamlanan 6021 numaralı ve İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Güneş Servisi Laboratuvarı nın Kurulumu isimli bilimsel araştırma projesi kapsamında gerçekleştirilen bu yatırımla, Güneş in hem alt hem de üst kromosfer tabakası bundan böyle iki farklı gözlem penceresinde doğrudan doğruya sayısal ve eş zamanlı olarak gözlenebilecek, çalışılabilecek ve elde edilen CCD verileri esnek bir veri tabanında saklanarak kullanıma sunulabilecektir. 1. Gelişim ve Genel Bilgiler 1933 Üniversite Reformu nu takiben, İstanbul Üniversitesinin ilk dört fakültesinden biri olan Fen Fakültesi bünyesinde Astronomi Enstitüsü adıyla kurulan ve zamanla Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümüne dönüşen kurumumuzun çatısı altındaki İstanbul Üniversitesi Gözlemevinde yapılan düzenli Güneş gözlemlerinin yaklaşık 67 yıllık bir geçmişi vardır yılında Alman Carl Zeiss Jena firmasına sipariş edilen taşıyıcı astrograf ve beraberindeki refraktörlerin bu iş için inşa edilen binaya kurulmasıyla 1936 yılında faaliyete geçen gözlemevimizde, rutin Güneş gözlemleri, her hangi bir sınıflama kullanılmaksızın, yalnızca 10cm çaplı bir iz düşüm fotosfer görüntüsü üzerinde Güneş leke gruplarının yerlerini işaretlemek suretiyle, 1945 yılında başlatılmıştır. Yanı sıra başka çalışmalar da yapılmakla beraber, Ülkemizde süreklilik arz eden gözlemsel Güneş çalışmalarının başlangıcı budur yılından itibaren uluslararası standarda uygun olarak iz düşüm diskinin çapı 25cm ye çıkarılmış, böylece leke grupları daha ayrıntılı çizimlerle resmedilmeye başlanmış ve Güneş aktivite çevriminin lekeler üzerinden analizi aşamasına geçilmiştir. 17

40 Fotoğraf; Korhan Yelkenci Şekil 1. İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ve Gözlemevinde bir gözlem gecesi yılında hizmete sokulan dar bant (geçirgenlik aralığı 0,69Å) Hα filtresi sayesinde, Güneş in fotosfer tabakasının gözlemi ve çiziminin yanı sıra kromosferik gözlem ve fotoğraflamaya da başlanmış, böylece önemli bir çevrimsel aktivite göstergesi olarak Güneş parlama ve fışkırmalarının kaydedilmesi ve incelenmesi de mümkün hâle gelmiştir. Bu suretle yaklaşık son 60 yıllık zaman zarfında uluslararası standartlara uygun olarak ortalama 11 yıllık 5 tam Güneş leke çevriminin kaydı tutulmuş, bunlar üzerinden çalışmalar yapılmış ve geniş bir arşiv oluşturulmuştur. Şekil 2. Odak arkası gözlem tablası üzerine iz düşürülmüş fotosfer görüntüsü (sol) ve daha büyük bir taşıyıcı teleskoba bağlı olan fotosfer teleskobu (sağ). Bununla beraber, yakın zamana kadar çizim, fotoğrafik gözlem ve fiziksel arşivlemeden ibaret olan Güneş gözlem ve değerlendirme sistemi hızla değişen şartlara cevap veremez olmuş, çok daha hızlı, esnek, etkin, hatasız ve masrafsız gözlem, değerlendirme, depolama ve paylaşma ihtiyacı doğmuştur. Bahsedilen ihtiyaçlara cevap verecek yegâne yapılanma olarak sayısal gözlem, arşiv ve değerlendirmeye geçilmiş, bunun için programlar yazılmış, ayrıca kromosfere CaII K dalgaboyunda yeni bir gözlem penceresi daha açılmıştır. 2. Güneş in Önemi ve Başlıca Hedefler Diğer yıldızların ve Evren in daha iyi anlaşılmasına kılavuzluk edebilecek yapısı ve evrimiyle, enerjisiyle, kaynaklık ettiği olaylar ve bunların değişimiyle, en önemlisi, bizim için hayati olabilecek Arz a etkileriyle Güneş i anlamak için pek çok sebebimiz var. Bu çerçevede Güneş in önemini birkaç maddeyle şöyle özetleyebiliriz: i) İçyapısı, yüzeyi ve dış atmosferi ayrıntısıyla araştırılabilen yegâne yıldız olması, bu sayede Evren in kalanını anlamayı kolaylaştırması, 18

41 ii) Güneş ten radyasyon ve parçacık yayınımının ve bunların zamanla değişiminin Arz ın atmosferinde, ikliminde ve yakın uzay çevresinde önemli bir etkiye sahip olması, iii) Ve elbette en önemlisi; hayat kaynağımız olması ve temiz enerjisinden çok daha fazla faydalanabilecek olmamız Dolayısıyla hem yaşantımız bakımından hem de fizik ve astrofizik açıdan temel önemi haiz bir araştırma alanı olduğu için, Güneş i öncelikle ve iyi anlamaya çalışmalıyız. İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Güneş çalışanları olarak sunum tarihi itibariyle Güneş i anlamaya ve çalışmalarımızı paylaşmaya yönelik başlıca bilimsel hedeflerimiz şunlardır: i) Zengin bir çeşitlilikle uzun dönemli ve esnek (kolayca indirgenebilir, çalışılabilir ve paylaşılabilir) Güneş aktivite kayıtları elde etmek, ii) Güneş in çevrimsel aktivite değişimlerini tanımlı fotosferik ve kromosferik göstergelerden itibaren tespite ve açıklamaya çalışmak, iii) Uluslararası data servislerine üye olmak suretiyle fotosferik ve kromosferik rutin gözlem ve değerlendirmelerimizi küresel paylaşıma açmak. 3. İstanbul Üniversitesi Gözlemevindeki Sayısal Görüntüleme Sistemleri Proje bazında yapılan yatırımlarla, mevcut Hα sayısal görüntüleme sisteminin iyileştirilmesinin yanı sıra, CaII K CCD görüntülemeye geçilmesi ve bu suretle Güneş in kromosfer tabakasının iki farklı dalgaboyu bölgesinde sayısal takibi imkânının sağlanması Türkiye de bir ilktir. Bu sayede Güneş in hem alt hem de üst kromosfer tabakası eş zamanlı olarak gözlenip incelenebilecektir. Şekil 3 deki kompozit fotoğraf İÜ Gözlemevi Güneş görüntüleme sistemlerini özetlemektedir (Başal, 2010). Alt Kromosfer Üst Kromosfer Şekil 3. İstanbul Üniversitesi Gözlemevi kromosferik CCD görüntüleme sistemleri: Hα (üst kromosfer) ve CaII K (alt kromosfer) gözlem düzeneği bileşenleri CaII K Kromosferik CCD Görüntüleme Kromosfer tabanından tavanına farklı yapı ve dinamikleri barındıran, bu sebeple alt, orta ve üst kromosfer olarak kendi içinde bölümlenen yaklaşık 2000km kalınlığında bir tabakadır. Alt kromosfer yapı ve özelliklerini 3933,7Å dalgaboylu CaII K çizgisi misali kısa dalgaboylarında 19

42 gösterirken, üst kromosfer kendini en iyi kırmızı bölgedeki 6562,8Å dalgaboylu Hα çizgisinde gösterir. Alt kromosferin gözlendiği ilk bölgede aktif olarak CaII plajları, süpergranüler network ve network içi özellikler, üst kromosferin gözlendiği ikinci bölgede ise başlıca parlamalar, filamentler ve plaj alanları dikkat çeker. Bunlar Güneş in çevrimsel değişiminden çeşitli derecelerde etkilenen, onun şiddetini ve safhasını yansıtan yapı ve oluşumlardır. Dolayısıyla Güneş aktivitesinin kromosferik çevrimsel takibi her iki bölgede de yapılabilir. Yukarıdaki tespitin bir sonucu ve Türkiye de bir ilk olarak kurduğumuz CaII K CCD görüntüleme sistemi ile yapılması düşünülen çevrimsel takip, özellikle CaII plajları üzerinden olacaktır. Zira bu plajların alanlarına ve şiddetlerine bağlı olarak adına kalsiyum plaj indeksi denen bir aktivite indeksi tanımlanır. Müteakip çizim ve fotoğraf Güneş in alt kromosferinin incelenebilmesi maksadıyla tasarlanan CaII K kromosferik CCD görüntüleme sistemi ve onun İÜ Gözlemevi kromosfer dürbününe uyarlanmasıyla elde edilmiş dijital deneme görüntüsüne aittir. Bilgisayar veya Göz Nötral Filtre Objektif Açılır-kapanır aynalı göz merceği Bilgisayar UV/IR Kesici Filtre CaII K Filtre CCD Kamera Şekil 4. İstanbul Üniversitesi Gözlemevi Güneş Servisi Laboratuvarı nın Kurulumu projesi çerçevesinde tasarlanan ve uygulanan CaII K görüntüleme sistemi şeması. Şekil 5. Şeması Şekil 4 de verilen düzeneğin İÜ Gözlemevinde başarıyla test edilmesi sonucu elde edilen Güneş in CaII K CCD görüntüsü. Bu vesileyle, geçirgenlik aralığı 2Å olan dar bant elektronik filtreye alternatif olarak, 80Å bant genişlikli bir CaII K katı filtre ve bir UV/IR kesici ön filtre içerecek şekilde tasarlayıp kendi imkânlarımızla üretimini sağladığımız ikili filtre kaseti de sistemde başarıyla denenmiştir (Bkz. Şekil 6). 20

43 UV/IR kesici ön filtre Kesik koni hacimli filtre kaseti CaII K katı filtre 2 1,25 Ön vidalı tespit bileziği Son vidalı tespit bileziği 2 1,25 Şekil 6. Elektronik dar bant CaII K filtrasyona alternatif olarak geliştirilen geniş bant katı filtre kaseti. Güneş aktivitesinin çevrimselliğini toplam Güneş ışınımı ve çok daha geniş ışınım bantları üzerinden de gözlemek mümkün olmakla beraber (Bir örnek olarak Güneş in UV irradyans değişkenliği için bkz. Kariyappa, 2000), çalışmamız misali spektroheliyografik gözlemler kaynak tabakalara has karakteristik olaylar üzerinden çok daha kolay ve belirgin takip imkânı sağlayabilmektedir. Magnetik akının yığıştığı yerler olduğunu bildiğimiz kromosferik ağ yapı ile süpergranülasyon arasındaki yakın ilişki, magnetik alanın kromosferik emisyon için anahtar rol oynadığına işaret etmektedir (Stix, 19898). Nitekim ağ yapıdaki toplam CaII K emisyonunun lokal magnetik alan şiddetiyle orantılı olduğu gösterilmiştir (Bkz. Ör. Skumanich ve ark., 1975). Kromosferin daha detaylı görüntüleri için Hα da 1Å dan CaII K da ise 10Å dan daha küçük geçirgenlik aralıklı filtrelere ihtiyaç vardır. Bilimsel araştırma amacıyla üretilmiş 6562,8Å merkezli 0,5Å bant genişlikli Hα ve 3933,7Å merkezli 2Å bant genişlikli CaII K elektronik filtrelerimiz beraberindeki yüksek çözünürlüklü astronomik CCD kameralarımızla ayrıntılı kromosferik görüntüler alınabilmektedir. Şekil 7. İÜ Gözlemevi kromosfer gözlemlerinde kullanılan dar bant CaII K (sol) ve Hα (orta) elektronik filtreler ile 35mm standart film formatında birinci sınıf CCD li 11 megapiksel astronomik kamera (sağ). İÜ Gözlemevinde açıklığı 120mm ve odak uzaklığı 2320mm olan f/11 odak oranlı bir refraktör ve anlatılan görüntüleme elemanlarıyla elde edilen üst ve alt kromosfere ait örnek Hα ve CaII K görüntüleri Şekil 8 de verilmektedir. Gözlemevimizde elde edilen CDD görüntülerinin indirgenmesinde düz alan düzeltmesi için KLL yöntemi (Kuhn, Lin ve Loranz, 1991) kullanılacaktır. Güneş in kromosfer görüntülerine uygulanması gereken önemli bir diğer düzeltme kenar kararmasına ilişkindir. Bahsedilen düzeltmelerin görüntü kalitesine yansıması kayda değerdir. 21

44 Şekil 8. Geniş bant CaII K katı filtre ile elde edilen alt kromosfere ait (sağ) ve dar bant Hα elektronik filtre ile elde edilen üst kromosfere ait (sol) CCD görüntü örnekleri. 4. Tartışma ve Sonuç Güneş in fotosfer ve kromosfer tabakalarında çok belirgin olarak kendini gösteren değişken Güneş aktivitesinin, Güneş i ve ondan itibaren emsali yıldızları tanıma imkânı doğuracak olan temel bilimsel öneminden başka, Arz a yakın uzayı ve atmosferi etkilemesi suretiyle, yörüngedeki uydulardan atmosferdeki ve Yeryüzü ndeki faaliyetlere kadar uzanan çok geniş bir yelpazede günlük hayata göz ardı edilemeyecek yansımaları vardır. Güneş in çevrimsel özellikli magnetik alan ve bununla ilişkili partiküler enerji akısı değişimleri sonucu, dünyamız dönem dönem her zamankinden daha fazla yüklü parçacık bombardımanına maruz kalmakta, bağlı olarak magnetik ve elektrik alan fırtınaları yaşamakta, bu durum iletişim bağlantılarının devre dışı kalmasından göç eden kuşların yön duyularının bozulmasına, yörüngesi düzeltilemeyecek ölçüde değişen uyduların kaybedilmesinden yeryüzündeki sinyalizasyon hatalarına ve uçakların elektronik sistem arızalarına kadar birçok alanda önemli mahsurlar doğurmaktadır. Öyle ki, günümüzde pek çok gelişmiş ülkede uzay havası nı tahmin ve yayım ile görevli birimler vardır. Bu nedenlerle Güneş faaliyetlerini takibe ve anlamaya yönelik çabalar hem akademik hem de güncel yansımaları itibariyle giderek daha da önem kazanacak, teknik alt yapının değişen ihtiyaçlara cevap verir şekilde sürekli geliştirilmesi gerekecektir. Çalışmamızda bu amaçla yürütülen ve hedeflerine ulaşan bir proje çerçevesinde İstanbul Üniversitesi Gözlemevine yapılan gözlemsel yatırımlar konu edilmiştir. Bu kapsamda Güneş in kromosfer tabakasının mevcudun yanı sıra eş zamanlı olarak ikinci bir dalgaboyu penceresinde daha çalışılabilmesi için yeni bir CCD görüntüleme sistemi kurulmuş ve önceki kısımlarda anlatıldığı üzere başarıyla denenmiştir. Çevrimsel Güneş aktivitesinin hem alt hem de üst kromosferik yapı ve oluşumlardan itibaren eş zamanlı olarak takip edilecek olmasının öneminden başka, yüksek ayırmalı sayısal görüntüleme sayesinde gözlemsel bilgilerin kolayca derlenerek güvenilir ortamlarda saklanabilmesi, zengin ve esnek bir veritabanı oluşturulması ve bunların yaygın paylaşımı, zaman ve kaynak tasarrufu, erişim kolaylığı ve daha verimli bir değerlendirme ve sunum imkânı gibi çok yönlü avantajları dikkate alındığında, yapılan yatırım ülkemizde Güneş faaliyetlerini takibe yönelik imkânların geliştirilmesi ve yeni yatırımların yapılması yolunda atılmış önemli bir adımdır. 22

45 Bu çalışma İÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından İÜ Gözlemevi Güneş Servisi Laboratuvarı nın Kurulumu amaçlı 6021 numaralı normal proje ile desteklenmiştir. Kaynaklar - Başal, M., 2010, Güneş ve Güneş Benzeri Yıldızlar Sempozyumu Kitabı, 9, Editörler; Özkan, M.T., Erdoğan, N.A., Başal, M., İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 11 Haziran 2010, ISBN Kariyappa, R., 2000, J. Astrophys. Astr., 21, Kuhn, J.R., Lin, H., Loranz, D., 1991, PASP, 103, Skumanich, A., Smythe, C., Frazier, E.N., 1975, Astrophys. J. 200, Stix, M., 1989, The Sun, 320, Springer-Verlag, 1989, ISBN

46 50. YILINDA ANKARA ÜNİVERSİTESİ RASATHANESİ Birol GÜROL Ankara Üniversitesi Rasathanesi, Ahlatlıbel, ANKARA (e-posta: Özet: Açılışı 26 Ağustos 1963 tarihinde gerçekleşen Ankara Üniversitesi Rasathanesi, Gökbilim alanında ülkemizin en eski ve köklü kurumlarından biridir. Yakın zamanda 50. yılını kutlayacak olan Rasathanemiz, bilimsel anlamda olduğu kadar, eğitim-öğretim ve sosyal alanlarında da önemli hizmetlerde bulunmuş ve bulunmaya da devam etmektedir. Bu çalışmada, Ankara Üniversitesi Rasathanesine ilişkin kısa bir tarihçe ile günümüze ilişkin durum irdelenecek ve geleceğe yönelik planlar sunulacaktır. 1. Giriş Ankara Üniversitesi Rasathanesi, Cumhuriyet in ilk Üniversitesi olan Ankara Üniversitesine bağlı olarak çalışan, ülkemizin en eski ve köklü kurumlarından biri olma özelliğini taşımaktadır. Kuruluşundan günümüze kadar çok sayıda saygın ve değerli bilim insanının yetişmesine, benzer kurumların kuruluşunda olduğu kadar sürdürülmesinde de önemli katkılarda bulunmuştur. 26 Ağustos 2013 tarihinde 50. yılını kutlayacak olan Ankara Üniversitesi Rasathanesi, bölgesinde hem bilimsel hem de sosyal anlamda yoğun çalışmalarda bulunan tek kurumdur. Ulus a yaklaşık 15km uzaklıkta, 1256m yükseklikte bulunan Ahlatlıbel (İncek) tepesinde bulunan yerleşke, hızlı şehirleşmenin yol açtığı yoğun ışık kirliliği altında bulunmasına neden olmuştur. Bu çalışmada kısa bir tarihçe ile birlikte, mevcut altyapımız, bilimsel çalışmalarımız, geleceğe yönelik plan ve programlarımız ele alınacaktır. 2. Tarihçe Aşağıda yer alan tarihçe Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri ve ona bağlı olarak çalışan Ankara Üniversitesi Rasathanesine aittir. Tarihçenin 1985 yılına kadar olan kısmı Prof. Dr. Zeki Tüfekçioğlu ve yılları arası ise Prof. Dr. Osman Demircan tarafından kaleme alınmıştır yılı ve sonrası hakkında, bu dönemi çok daha iyi bilen ve halen sağ olan kişilerin bulunması nedeniyle kaleme alınmamıştır. Ankara Üniversitesi Rasathanesi tarihçesine başlamadan önce rasathanemiz kurucusu Prof. Dr. E. A. Kreiken e ve kuruluşundan günümüze kadar yaptıkları katkılar ile rasathanemizin gelişiminde emeği geçen kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkürlerimi sunmak isterim yılında kurulan Ankara Fen Fakültesine (o zaman Ankara Üniversitesi henüz kurulmamıştı) bağlı olarak 1944 te "Astronomi Kürsüsü kuruldu. Kurucusu ve ilk başkanı Prof. Dr. Tevfik Okyay Kabakçıoğlu, Belma Yurtsever i yanına asistan olarak aldı ve Matematik Bölümünden astronomiyi yan dal olarak seçen az sayıda öğrenciyle eğitimi başlattı yılında Dilhan Ege, önce laborant ve sonra da asistan kadrosunda kürsüye katıldı. Bu durum 1952 yılına kadar devam etti, eğitimin yanında öğrencilere enlem, boylam ve zaman tayini gözlemleri sürekli olarak yaptırıldı. Kabakçıoğlu'nun H. Rosenberg'den çeviri yaptığı "Astrofizik Dersleri" adlı kitap 1946'da Astronomi Kürsüsünün ilk yayını olarak basıldı. Bu yıllarda Matematik Bölümü öğretim üyelerinden Ali Nazıma Ergun ve Esat Egesoy, Astronomi Kürsüsünde bazı dersler 22

47 vermişlerdir. Belma Yurtsever, sürekli rahatsızlığı yüzünden kürsüye fazla yardımcı olamamıştır, ağırlık daha ziyade Dilhan Ege üzerine yüklenmiştir. Şekil 1. Prof. Dr. E. A. Kreiken ve Ankara Üniversitesi Rasathanesinin kuruluş yılları yılında, İngilizce sini ilerletmek için Dilhan Ege kendi imkânları ile Michigan Üniversitesine altı ay süre ile gitti yılında, Astronomi Kürsüsüne yeni kadrolar ve mali destek verilmeyişi nedeniyle T.O. Kabakçıoğlu başkanlıktan istifa etti ve kürsüden ayrıldı yıllarında kürsüde eğitim yapılamadı, kapatılması düşünüldü, ancak Matematik Bölümünden Prof. Dr. Saffet Süray'ın gayretleriyle devam ettirildi yılı sonunda UNESCO ya başvuruldu ve Hollanda uyruklu Prof. Dr. Edberg Adrian Kreiken kürsü başkanlığına getirildi. Kreiken, asistan kadrosuna Dilhan Ege'nin yanında Abdullah Kızılırmak ve Bedri Süer i alarak, eğitim ve araştırmaları yeniden başlattı. Dersler Kreiken tarafından İngilizce, Almanca veya Fransızca anlatılıyor ve ilgili asistan tarafından Türkçe ye çevriliyordu. Bu yıllarda da öğrenci sayısı 5 veya 6 yı geçmiyordu. Asistanlar sırayla yabancı dillerini ve bilimsel çalışmalarını ilerletmek için yurt dışına gönderiliyordu de kürsüye Ali Nihat Eskioğlu ve Rümeysa Süslü (Kızılırmak) asistan olarak alındı. Bu arada Dilhan Ege, Bedri Süer ve Abdullah Kızılırmak doktoralarını tamamladılar yılları arasında kürsüde 25 ten fazla bilimsel yayın yapıldı. Bu yayınların çoğu yurt dışında tanınmış mecmualarda basıldı. Gözlemsel çalışmaların ciddi bir şekilde başlayabilmesi için bir gözlemevine gereksinim vardı. Kreiken, 1958 de ODTÜ nün Ahlatlıbel köyü yakınındaki arazisinden 110 dönümlük bir kısmını almayı başardı. Gözlemevinin temeli atıldı. İdari binaların yapılması Fen Fakültesi bütçesinden sağlanan parayla, özellikle zamanın dekanı Saim Saraçoğlu'nun yardımları ile başladı. Ancak, dürbün ve diğer aletlerin alınması büyük güçlükler arz ediyordu. O yıllarda uzay araştırmaları dünyada bir yarış haline gelmişti ve Amerika da bu çalışmaları askeri bir kurum olan NASA yönetiyordu. O halde, Türkiye de de askerlerle işbirliği yapılabilirdi. Kreiken, zamanın MS Bakanı ve MSB ARGE (Araştırma ve Geliştirme) Dairesi başkanı ile görüşerek işbirliğini sağladı de, Kreiken in öğrencisi olmuş dört askeri öğretmen üsteğmen (Zeki Tüfekçioğlu, Güner Omay, İşmen Kendir ve Ali Gökgöz) ARGE ye tayin edildi ve Kreiken in emrine verildi. İleride isim ve özelliklerini vereceğimiz bütün dürbün ve ölçü aletleri de ARGE kanalıyla (onların mülkiyetinde kalmak üzere) temin edilip gözlemevine yerleştirildi. Bu işbirliğinde ARGE Dairesinin ilk başkanı Fuat Uluğ Paşa nın büyük emeği geçmiştir. Aynı yıl içerisinde İşmen Kendir ve Ali Gökgöz İtalya daki Merate Gözlemevine iki yıl için gönderilmiş, orada üç adet bilimsel yayın yapmışlar, dönüşlerinde Prof. Dr. Kreiken'in emrinde kürsüye ve gözlemevine büyük yararları olmuştur. Zeki Tüfekçioğlu ve Güner Omay, önce 6 ay için Washington daki US Deniz Kuvvetlerine ait Naval Gözlemevinde çalışmışlar, 23

48 daha sonra iki yıl Yale Üniversitesinde yüksek lisans ve bu arada her ikisi de orada birer yayın yaparak 1964 te yurda dönmüşlerdir yılında R. Kızılırmak bir yıl süreyle Maryland Üniversitesinde doktora sonrası çalışmada bulundu. Bu arada Doç. Dr. Dilhan Ezer, 1962 de bir yıllığına NASA da çalışmak üzere New York a gitti, süresinin uzama isteği kürsüdeki gereksinim yüzünden kabul edilmediği için istifa ederek orada kaldı. Yine aynı yıl Dr. Bedri Süer çok iyi bir bursla (National Science Foundation) bir yıl süreyle Amerika ya gönderildi, ailevi nedenlerle üç ay sonra geri döndü, bu burstan daha sonraki yıllar yararlanma olanağı yok olduğu için Kreiken le arası açıldı ve ODTÜ ye geçti yılı yaz aylarında henüz resmen açılmamış olan Gözlemevinde Dr. Pohl'un yönetiminde değişen yıldızlarla ilgili çalışmalar yapıldı. Bu arada önce Kreiken'in bulduğu bir yıllık bursla Meudon da çalışmış bulunan Nihal Yılmaz, daha sonra da Nadir Doğan Kürsüye asistan olarak alındılar. Bayan asistanların gözlem yapamayacağı gerekçesiyle asistan olarak alınmalarına açıkça karşı olan Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak, diğer nedenleriyle birlikte, 1962 yılı sonunda kendi isteğiyle R. Kızılırmak la beraber Kürsüden ayrıldılar ve Ege Üniversitesine geçtiler yılı Ağustos ayında Avrupa nın en büyük astronomlarının katıldığı bir NATO yaz okulu ile Ankara Üniversitesi Gözlemevi resmen açıldı. Bu okulda verilen dersler daha sonra "Summer Institute in Galactic Structure at Ankara University" adı altında yayınlandı. Kreiken, 1963 yılında, yüksek öğretmen okulunda MEB burslusu olarak okuyan ve Fen Fakültesini bitirmiş olan üstün yetenekli öğrencilerden bir kısmını bilim adamı yetiştirmek üzere kendi emrine aldı. Cemal Aydın ve Semanur İşlik iki yıllığına Merate Gözlemevine, Zeki Aslan Greenwich Gözlemevine, Fevzi Ünlü ve Ali Osman Aşar eğitim için Amerika ya gönderildi. Hilmi Hacısalihoğlu ertesi yıl yurt dışına gönderilmek üzere Kürsüye asistan olarak alındı yılında "Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü Yönetmeliği" yayınlanarak Gözlemevi ayrı bir enstitü haline getirildi. Bu tarihte yurt dışında ve içinde yayınlanan bilimsel çalışmaların sayısı 51 e yükselmişti yaz aylarında Kürsünün ve Gözlemevinin durumu şöyle idi. 15cm lik Zeiss Coude refraktör, 15cm lik fotoğrafik refraktör, radyo teleskop, mikro fotometre, iris fotometre vb. ve NATO'nun askeri kanadıyla getirtilecek olan 100cm aynalı teleskop Ağustos ayında Prof. Kreiken beklenmedik bir şekilde 68 yaşında öldü Ekim ayında Zeki Tüfekçioğlu ve Güner Omay yurda döndüler. Fakat MSB ARGE Dairesi dört elemanını harekat araştırma konularında çalıştırmak üzere geri çekti. Sadece Zeki Tüfekçioğlu na kürsüde Gök Mekaniği ve Güner Omay a da Astrofizik derslerini vermek üzere haftada iki yarım gün izin verildi yılı ilk sömestrisinde İtalya dan Dr. Faragiana ve İstanbul dan Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan kürsüde dersler verdiler. İkinci sömestride ise Prof. W. Gleissberg bir yıllığına getirtildi. Bu arada Nadir Doğan doktorasını tamamladı te Cemal Aydın ve Semanur İşlik, Italya da iki çalışma yayınladılar ve yurda döndüler, asistan olarak kürsüye katıldılar. Dr. Nihat Eskioğlu da doçent olarak Gleissberg'ten sonra kürsü başkanı oldu. Ancak bir yıl sonra Hizbullah örgütü üyesi diye tevkif edildiğinden kürsünden ayrılmış oldu yılları arasında kürsü başkanlığını bazen Saffet Süray bazen de Numan Zengin vekaleten yürüttüler. Bu arada Nihal Yılmaz yılları arasında Fransa da doktorasını yaptı ve kürsüye döndü. Zeki Tüfekçioğlu, Cemal Aydın ve Semanur İşlik, 1967 de doktor oldular yılında Dr. Nadir Doğan bir yıl süreyle İtalya da Catania Gözlemevinde güneş lekeleri ile ilgili çalışma yaptı ve 1970 te doçent olarak kürsü yöneticisi oldu, de Dr. Cemal Aydın ve Dr. Semanur Engin bir yıllık sürelerle Trieste Gözlemevine gittiler arası Kürsüde on altı adet bilimsel yayın yapıldı. 24

49 1971 de Dr. Zeki Aslan İngiltere den geldi ve asistan olarak kürsüde göreve başladı. Aynı yıl Dr. Nihal Yılmaz bir yıl süreyle İngiltere ye gitti yılı sonunda Dr. Zeki Tüfekçioğlu ve Dr. Cemal Aydın doçent oldular. Zeki Tüfekçioğlu 1973 yılı başında ordudan ayrıldı ve Kürsüde kadrolu doçentliğe geçti yılında kürsü başkanı oldu. Astronomi Kürsüsü, Astronomi Bölümü haline getirildi ve ana dal Astronomi eğitimi vermeye başladı. Arkasından 1974 te Dr. Semanur Engin ve 1975 te Dr. Nihal Yılmaz doçent oldular yıllarında 30cm lik Maksutov teleskop getirtildi ve 1976 yılından başlayarak fotoelektrik fotometri çalışmaları Gözlemevinin en önemli konusu haline geldi de Nadir Doğan profesör oldu ve bölüm başkanlığına geldi. Abdurrahman Aşır asistan oldu da ise Zeki Tüfekçioğlu profesör olup tekrar bölüm başkanlığına getirildi. Aynı yıl sonunda Cemal Aydın profesörlüğe, Zeki Aslan doçentliğe yükseldi yılında Ethem Derman asistan olarak Bölüme katıldı yıllarında Gözlemevinde sadece gözlemcilerin ve ailelerin kalabilmeleri için 6 adet lojman yaptırıldı sonunda bölüm başkanlığına tekrar Nadir Doğan geçti yılında Dr. Abdurrahman Aşır ayrılarak Petrol Ofisinde bir göreve geçti yılında da Zeki Tüfekçioğlu Cidde Üniversitesine gitti ve altı yıl orada kaldı yılları arasında Bölümde 40 civarında bilimsel çalışma yayınlandı. Bu arada yayınlanan kitap sayısı da altıya yükseldi yılında Prof. Dr. Cemal Aydın Bölüm Başkanı oldu kış ve bahar aylarında Halley kuyruklu yıldızının görünmesiyle Gözlemevinde yoğun halk günleri yapılmış, katılanlar astronomi konusunda bilgilendirilmiş, hava koşullarının uygun olduğu geceler kuyruklu yıldız ve başka ilginç gök cisimleri halka teleskopla gösterilmiştir yılında Zekeriya Müyesseroğlu, 1986 da Fehmi Ekmekçi, Selim O. Selam, Ayvur Akalın ve Ferhat F. Özeren araştırma görevlisi olarak, 1987 yılında da Osman Demircan doçent olarak Bölüme katıldılar. Nadir Doğan, 1987 de Konya Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesine dekan olarak, aynı yıl Zeki Aslan da Yüksek Öğrenim Yasası na göre bulunduğu yerde profesör olamadığı için İnönü Üniversitesi Fizik Bölümüne profesör olarak gitti. Zeki Aslan, daha sonra 1992 de Ulusal Gözlemevinin kuruluşuyla ilgili güdümlü projesinin yürütücüsü olarak projenin daha etkin yürütülebilmesi için Akdeniz Üniversitesi Fizik Bölümüne geçmiştir da Semanur Engin ve Nihal Yılmaz, 1990 da Osman Demircan, 1995 de Ethem Derman profesör oldular de yürürlüğe giren Yüksek Öğrenim Yasası yla Astronomi Bölümümün adı Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü olurken, gözlemevi yönetmeliği ve enstitü adı iptal edildi yılından beri çalıştırılamayan Maksutov teleskobu, 1987 yılından itibaren düzenli olarak kullanılmaya başlandı. Aktif bilimsel araştırmalara yönelik düzenli seminerlerle beraber yüksek lisans ve doktora dersleri başlatıldı, araştırma fonu projeleriyle yeni bir fotometre, elektronik veri kaydedici ve iki Macintosh bilgisayar alındı, yurtdışı ortak bilimsel araştırma bağlantıları kuruldu, Gözlemevinin yıllık etkinlik raporları hazırlanmaya başlandı. Yıllardır biriken henüz indirgenmemiş fotometrik örten çift yıldız gözlemleri indirgenerek yayına hazırlanmaya başlandı. Etkileşen çift yıldızlarla ilgili ulusal veya uluslararası hemen hemen her bilimsel toplantıya elemanlar gönderildi ve tebliğler sunuldu. Osman Demircan'ın yürütücülüğünü yaptığı iki TÜBİTAK projesiyle Bölümün bilgisayar alt yapısı kuruldu. Osman Demircan'ın başında olduğu araştırma grubu, 1992 yılında Prof. Dr. Mustafa Parlar Vakfı bilim teşvik ödülünü kazandı. Araştırma grubu üyelerinden Osman Demircan ve Selim O. Selam, 1993 yılında Türk Hava Kurumunun bilim teşvik ödülünü aldılar. Osman Demircan'ın sağladığı yurt dışı burs olanaklarıyla Ayvur Akalın Kanarya Adaları Astrofizik Enstitüsüne, Sacit 25

50 Özdemir Hollanda Utrecht Üniversitesine, Berahitdin Albayrak ABD Citadel Üniversitesine, Kutluay Yüce Almanya Bamberg Gözlemevine, Hasan Ak Çek Cumhuriyeti Ondrejov Gözlemevine ve Ferhat Özeren Macaristan Konkoly Gözlemevine ve İrlanda Armagh Gözlemevine 3 ay ile 1 yıl arasında farklı süreler için tez çalışmalarıyla ilgili yetiştirilmek ve bilimsel araştırmalara katılmak üzere gönderildi. TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezinden iki öğrencimize sağlanan yüksek lisans burslarıyla Radyo Astronomi alanında ilk tez çalışmaları yaptırıldı. Radyo Astronomi alanında iki yaz okulu yapıldı. Ulusal Amatör Astronomi Derneği kuruldu ve etkinlikleri yönlendirildi. Bu arada Bölümdeki eleman sayısında değişiklikler oldu yılında Nadir Doğan Selçuk Üniversitesindeki görevinden dönerek emekli oldu. Aynı yıl Zeki Tüfekçioğlu yurtdışındaki görevinden dönerek Bölüme katıldı. Bu yıllarda Bölüme başka katılımlar da oldu: Göksel Kahraman (1989), Sacit Özdemir (1990), Berahitdin Albayrak (1991), Birol Gürol (1992), Kutluay Yüce (1994) araştırma görevlisi olarak Bölüme katıldılar yılında yaklaşık 20 yıldır Bölüm Sekreterliği yapan Solmaz Ertürk ayrıldı. Modernize edilemediği için D=15cm Coude teleskobuyla yapılan Güneş leke gözlemleri 1989 yazında durduruldu yılında Satı Daştan Bölüme yeni sekreter olarak alındı. Gözlemevinde tamamlanan altı lojman 1988 yılından itibaren C. Aydın, O. Demircan, E. Derman tarafından kullanılmaya başlandı. Lojmanlardan biri misafirhane olarak ayrıldı, bir diğeri gözlemciler tarafından kullanılmaya başlandı. Sonraki yıllarda Z. Müyesseroğlu boş bir lojmana, B. Albayrak, S. Özdemir ve H. Ak eski lojmanlara ve B. Gürol O. Demircan'ın boşalttığı lojmana yerleştiler yılında İtalya Trieste Gözlemevinden ortak bilimsel araştırma çerçevesinde bağış olarak alınan ikinci el D=30cm Cassegrain teleskobu için bir derslik, mutfak ve tuvalet de içeren iki katlı yeni bir bina yapılmıştır. Bu teleskobun montaj ve optik ayarları 1995 yılı başlarında tamamlanmış, bir yıl kadar kullanıldıktan sonra hantallığı nedeniyle kullanımını durdurulmuş, bina kilitlenmiş ve araştırma fonu projesiyle alınan fotometresi de Ulusal Gözlemevine ödünç verilmiştir. Cemal Aydın'ın 1991 yılında Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne ardından Fen Fakültesi dekanlığına atanmasından sonra Semanur Engin yılları arasında Bölüm Başkanlığı yapmıştır dan sonra bölüm başkanlığını yine Cemal Aydın yürütmüştür. Gözlemevinde başlangıçtan beri etkin kullanılamayan büyük bina 1994 yılı başlarında Ankara Üniversitesi Geliştirme Vakfı İlköğretim Okuluna iki yıllık kullanım için verildi yılından sonra yönetim biçimi belirsiz olan Gözlemevi, 1994'te Araştırma ve Uygulama Merkezine dönüştürülmüş, müdürlüğüne de Osman Demircan atanmıştır. Gözlemevinde, Hyakutake ve Hale-Bopp kuyruklu yıldızlarıyla bağlantılı olarak, 1994 ve 1995 yılları boyunca düzenli halk günleri ve öğrenciler için astronomi haftaları düzenlenmiştir. Yüksek Lisans ve doktora öğrencileri için de ulusal bir yoğun astrofizik yaz okulu düzenlenmiştir. Büyük binanın onarımı nedeniyle atölyeler teleskop binalarına, kullanılmayan teleskop ve ölçüm aletleri de yine kullanılmayan ve yeni onarılmış olan bir başka binaya taşınarak Gözlemevi Müzesi oluşturulmuştur. Bölümün (ve aynı zamanda Merkezin) bilimsel yayın sayısı 1987'de 133'ten, 10 yıl içinde iki katından fazla arttırılarak, 283'e çıkarılmıştır. Osman Demircan, çok başlı yönetimin yürümemesi üzerine Gözlemevi Müdürlüğünü 1996 ilkbaharında bırakmıştır öğretim yılında Vakıf İlköğretim Okulu Gözlemevi binasında öğretime başlamış, Gözlemevi Müdürlüğünü üstlenen Bilgi İşlem Dairesi Başkanı Ethem Derman ve Fen Fakültesi Dekanı Cemal Aydın İlköğretim Okulu Yönetim Kuruluna girmişlerdir. İlköğretim Okulu ek binalarla kapalı kullanım alanını 1997 Eylül ünde iki katına, 1998 Eylül ünde ise üç katına, arazide kullandığı alanı da yıldan yıla katlayarak birkaç katına çıkarmış, çevre güzelleştirilirken Gözlemevi binaları ve etrafı terk edilmişlik atmosferi içinde bırakılmıştır. İki yıl dolduğu halde Vakıf İlköğretim Okulu Gözlemevi binalarını boşaltmadığı gibi, yönetim kurulunun çabalarıyla Gözlemevi olanaklarını 20 yıllık kullanım hakkı almıştır. Gözlemevinde 3 teleskoptan biri kullanılmaktadır. Gök cisimlerini teleskopla görmek isteyen okulların istekleri geri çevrilmekte 26

51 ve Bölüm öğrencileri bile Gözlemevini görmeden mezun olmaktadır. Bölümün tek laboratuvarı durumunda olan Gözlemevi son yıllarda kuruluş dönemindeki olanaklarının çok gerisinde bırakılmıştır. 3. AÜ Rasathanesi Yerleşkesi Ankara Üniversitesi Fen Fakültesine yaklaşık 10km uzaklıkta bulunan merkezimiz, tarihi Ahlatlıbel Tepesi nde (Coğrafik Enlem: 39 50' 37 K, Coğrafik Boylam: 02 sa 11 dk 07 sn D, Rakım=1256,69m), yaklaşık 110 dönümlük bir arazi üzerinde kurulmuştur. Batı yönünde Askeri Radar, kuzeyinde Adalet Akademisi, Güney-Batı yönünde TED Kolejinin yeni yerleşkesi ve güney yönünde Deprem Araştırma Merkezi ile çevrili olan arazimiz içerisinde Ankara Üniversitesi Geliştirme Vakfı Özel Okullarına ait Anaokulu, İlköğretim ve Lise binaları yer almaktadır. Yerleşim yerlerinin hızlı gelişmesi sonucu Rasathane mizin önünden geçen yol adeta bir otoyola dönüşmüş durumdadır. Şekil 2. Ankara Üniversitesi Rasathanesi Yerleşkesi. Kuruluşunda gökyüzünün son derece karanlık olduğu bir ortamda bulunan rasathanemiz, hızlı şehirleşmenin getirdiği değişim nedeniyle yoğun ışık kirliliğine maruz kalmıştır. Rasathanemizin önünden geçen bağlantı yolu ve yol aydınlatması, Ahlatlıbel Spor Tesislerinin kuruluşu, Gölbaşı bölgesindeki hızlı gelişme, İncek köyü ve devamında gerçekleşen yapılaşma, TED Koleji tarafından kurulan yeni yerleşke, Rasathane bahçesi içerisinde yer alan AÜ Geliştirme Vakfı Özel Okulları için kurulan yeni binaların varlığı, gözlemsel açıdan rasathanemizi olumsuz yönde etkilemektedir. 27

52 Şekil 3. Rasathane ve çevresinin 360 derece gündüz ve gece panoramik görüntüsü (7 Mayıs 2012). Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından bilimsel, eğitsel ve konaklama amacıyla kullanılan birim ve alanlar aşağıdaki gibidir; Teleskop Birimleri 1. Kreiken Binası 2. Maksutov Binası 3. Coude Binası 4. Yeni Teleskop Binası İdari ve Konaklama Birimleri 1. İdari Bina 2. Gökbilim Okulu Binası 3. Gözlemci ve Hizmet Konutları Eğitim-Sosyal ve Tamir Birimleri 1. Radyo Teleskop 2. Gökbilim Müzesi 3. Atölye 4. Güneş Saati 5. Sunum Alanı 6. AÜ Geliştirme Vakfı Lisesi Sunum Salonu Merkezimizde şu an için görevli ikisi uzman, biri daktilograf ve biri hizmetli olmak üzere çalışan dört eleman bulunmaktadır: Uzman Abdullah Okan (AÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bil. Böl. kadrosunda) Uzman Özgür Baştürk (AÜ Rektörlüğü kadrosunda) Daktilograf Zülfikar Ali Zeka (AÜ Fen Fakültesi kadrosunda) Hizmetli Kemal Uçar (AÜ Ziraat Fakültesi kadrosunda) Şekil 4. Yeni Maksutov Binası ve Güneş Saati. Yerleşkede mevcut yapılardan biri İdari Bina, biri Gökbilim Okulu, biri Gözlemci Konutu olup, kalan 6 sı yöneticiler ile öğretim üye ve yardımcıları tarafından kullanılmaktadır yılından itibaren Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi olarak faaliyetlerini sürdüren merkezimizde sırasıyla Prof. Dr. Osman Demircan, Prof. Dr. İ. Ethem Derman, Prof. Dr. Berahitdin Albayrak ve Doç. Dr. Birol Gürol yönetici olarak görev yapmıştır. Merkezimiz, 28 Şubat 2006 tarih ve sayılı Ankara Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi Yönetmeliği gereği, 3 ü Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünden, ikisi bölüm dışından olmak üzere toplam 5 yönetim kurulu üyesi tarafından yönetilmektedir. 28

53 AÜ Rektörlüğüne bağlı olarak çalışan merkezimizin herhangi bir bütçesi bulunmamaktadır. Bakım-onarım ve tamir giderleri, ihtiyaç duyulması halinde AÜ Rektörlüğüne iletilmekte ve uygun görülmesi halinde karşılanmaktadır. 1 Nisan 2009 tarihinden itibaren merkezimiz tarafından yürütülen sosyal etkinliklerde kurum dışı katılımcılardan belirli miktarda ücret alınmakta ve bu gelir doğrudan AÜ Döner Sermayesine aktarılmaktadır. Merkezimiz ihtiyaçlarının bir kısmı yine uygun görülmesi durumunda Döner Sermaye kaynaklarından karşılanabilmektedir. Merkezimize bağlı konutların tahsis işlemleri Ankara Üniversitesi Yönetim Kurulunun 31 Mayıs 2005 tarih ve 702 sayılı yönergesi çerçevesinde değerlendirilmekte ve AÜ Rektörlüğü nün oluru ile 1 yıllığına olmak üzere ilgili kişilere tahsis edilmektedir. Merkezimizde yürütülen bilimsel gözlemler, AÜ Astronomi ve Uzay Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi Gözlem ve Değerlendirme Yönergesi çerçevesinde, yılda 4 ayrı proje döneminde sunulan gözlem projelerinin, yine bu yönerge çerçevesinde oluşturulmuş Gözlem ve Değerlendirme Komisyonu tarafından gerçekleştirilen değerlendirme sonucunda kabul edilmektedir. Gözlem projelerinin değerlendirilmesinde dikkate alınan öncelikler, projelerin; Uluslararası ortaklık içeren araştırma projeleri Lisansüstü tez projeleri Diğer projeler Gözlemevinin sürekli olan (rutin) gözlemleri olması şeklindedir. Gözlem projeleri, ilgili araştırmacılar tarafından aşağıdaki çizelgede verilen dönem ve tarihlerde kabul edilmekte ve Gözlem Değerlendirme Komisyonu tarafından en kısa zamanda değerlendirilerek internet ortamında duyurusu yapılmaktadır. Çizelge 1. Gözlem proje başvuru dönem ve tarihleri Dönem Başvuru Tarihi Gözlem Dönemi I 1-15 Aralık 1 Ocak 31 Mart II 1-15 Mart 1 Nisan 30 Haziran III 1-15 Haziran 1 Temmuz 30 Eylül IV 1-15 Eylül 1 Ekim 31 Aralık Çizelge 2. Yıl ve Dönemlere Göre Gözlem Projelerinin Dağılımı Yıl Dönem Proje Sayısı Proje Dönemindeki Gün Sayısı İstenen-Verilen Gün Sayısı 2009 IV I II III IV I II III IV I II Not. Proje dönemindeki gün sayısı ile projelere verilen gün sayılarındaki farklılık, aynı gözlem gecesinde birden fazla gözlem projesine zaman tahsisi yapılması ve/veya bazı gözlem projeleri için T40 teleskobu dışında farklı gözlem araçlarının tahsis edilmesinden kaynaklanmaktadır. Gözlem projeleri kabul edilen araştırmacılar, kendilerine tahsis edilen gün ve zamanlarda gözlemlerini yapmakta ve gözlemsel verilerini alarak araştırmalarını sürdürebilmektedir. Gözlemler, proje sahibi ve/veya yetkili kıldığı araştırmacılar tarafından sürdürülmekte ve bu gözlemsel çalışmalara istekte bulunan Lisans/Yüksek Lisans öğrencilerinin katılımı 29

54 sağlanmaktadır. Hava koşulları nedeniyle gözlemlerin yapılamadığı zamanlarda ise gözlem gecesinden sorumlu kişi veya kişiler tarafından öğrencilere çeşitli gökbilim konularında sunumlar yapılmakta ve gözlemsel astronomi konularında bilgiler verilmektedir IV II dönemleri arasında merkezimize sunulan gözlem projelerinin konularına göre dağılımları aşağıdaki gibidir. 1. Örten değişen çift yıldızların ışık eğrisi gözlemi 2. Minimum zamanı gözlemi 3. Zonklama yapan değişen yıldızların gözlemi 4. Standart sisteme dönüşüm katsayılarının belirlenmesine yönelik gözlemler 5. Asteroid gözlemleri 6. Ötegezegen geçiş gözlemleri 7. Kromosferik etkin çift yıldız gözlemleri 8. Optik teleskopla uydu ve çöp gözlemleri 9. Açık yıldız küme gözlemleri 10. Mira ve yarı-düzenli değişen yıldızların standart parlaklıklarının belirlenmesi 11. Linux işletim sistemi ile teleskop kontrolü ve yazılım geliştirme Merkezimizde ağırlıklı olarak örten değişen çift yıldızların fotometrik gözlemleri yapılmasına rağmen, zaman zaman yürütülen gözlemsel çalışmalara ek olarak, süpernova ve kuyruklu yıldız gözlemleri de bu dönemlerde fırsat gözlemleri olarak gözlem projeleri dışında gerçekleştirilmiştir. 4. Merkezimizde Bulunan Teleskop, Dedektör ve Diğer Teçhizatlar Ankara Üniversitesi Rasathanesinde kullanılmakta ve/veya yakın zamanda kullanılacak olan teleskop, dedektör ve diğer gözlem araç ve gereçlerine ilişkin bilgiler aşağıdaki gibidir; Çizelge 3. Merkezimizde mevcut teleskop ve özellikleri Teleskop (Çap, Geliş Yılı) Açıklık Odak Uzaklığı Görüntü Ölçeği Odak Oranı (mm) (mm) ( /mm) Meade LX200 GPS 16 (40cm, 2004) 406,4 f/ Meade LX200 GPS 14 (35cm, 2008) 355,6 f/ Meade LX200 GPS 8 (20cm, 2010) 203 f/ Zeiss-Coude Teleskobu (15cm, 1964) 150 f/ Maksutov Teleskobu (30cm, 1973) 300 f/ Meade ETX 12,5 (12,5cm, 2008) 127 f/ Bresser Mars Explorer (7cm, 2010) 70 f/ Bresser RB60 6 adet x (6cm, 2009) 60 f/ Radyo Teleskop (1964) Çalışma Frekansı: 200 ve 545 Mhz Not. Rasathane mizde ayrıca geçici bir süreliğine Prof. Dr. Sacit Özdemir tarafından getirilen ve bilimsel gözlemlerde kullanılan Meade LX200 GPS 8 teleskop bulunmaktadır. Çizelge 4. Merkezimizde mevcut dedektörler ve özellikleri Dedektör / Kamera Yonga Yonga Boyutu Piksel Boyutu Soğutma Apogee ALTA U47 (BB) CCD Marconi, E2V Arkadan Aydınlatmalı 1024 x x 13 µ Termoelektrik Apogee ALTA U47 (BB) CCD Marconi, E2V Arkadan Aydınlatmalı 1024 x x 13 µ Termoelektrik Meade DSI II Color CCD (Deep Sky Imager) Sony Exview HAD CCDT Sensor (ICX429AKL) 752 x 582 8,3 x 8,6 µ - Kamera Watec WAT-120N 752 x 528 8,6 x 8,3 µ - 2xOptec SSP-5A Hamamatsu R1414-1mm (diyafram) - 30

55 Filtre Setleri ve Filtre Tekerleği 2xJohnson UBV 2xJohnson-Cousins UBVRI- Strömgren uvby H -RGB 2xOPTEC IFW-50mm çaplı 5 yuva Lyott H-alfa monokromatörü Meteoroloji İstasyonu Davis Vantage Pro Yazılım MaximDL StarryNight Guide 8 Sky6 IRAF 5. Merkezimiz Tarafından Yürütülen Etkinlikler 5.1. Halk Günü Etkinlikleri Prof. Dr. Osman Demircan ın yönetimi ile başlayan ve geçmiş yönetimlerce de devam ettirilen bu uygulama ile bilim-toplum buluşması adına önemli çalışmalar gerçekleştirilmiş ve gerçekleştirilmeye de devam edilmektedir. Kış ayları hariç her ay düzenlenen bu tür etkinlikler ile Gökbilim meraklıları rasathanemize davet edilmekte ve kendilerine önceden belirlenmiş konularda sunumlar yapılmaktadır. Sunumun ardından teleskoplar ile gözlemler yapılmakta ve katılımcıların merak ettikleri konular açıklanmakta soruları cevaplanmaktadır. Gökyüzünün, takımyıldızların, önemli gök cisimlerinin ve gök olaylarının tanıtıldığı bu etkinliklerde, konuklarımıza Rasathane Müzesini ziyaret imkânı da tanınmaktadır. Şekil 5. Halk günü etkinliği sunumu. Halk günü etkinliklerimizin müdavimi olan ziyaretçiler olduğu kadar, basın ve yayın organları tarafından yapılan duyurular sayesinde etkinliklerimizden haberdar olup gelen konuklarımız da olmaktadır. Zaman zaman gerçekleştirilen özel konulu gökbilim etkinliklerimize ilgi normal zamanlardakinden çok daha fazla olabilmektedir. Merkezimizin ziyaret edilmesi gereken kurumlardan biri haline gelmesi, bu faaliyetlerimizin önemli bir sonucudur Özel Gökbilim Etkinlikleri Önemli gök olaylarının (tutulma, meteor yağmuru, Venüs geçişi gibi) gerçekleştiği zamanlarda düzenlenen özel etkinliklerde, konuya uygun genel bir sunumun/bilgilendirmenin ardından, ilgili gök olayına ilişkin gözlemler yapılmaktadır. Etkinlik süresince teleskoplarımız katılımcılara gökyüzünde görülebilen önemli gök cisimlerinin gözlemleri için açık tutulmakta ve uzman elemanlar tarafından katılımcıların soruları cevaplandırılmaktadır. Şekil 6. Perseid Meteor Yağmuru etkinliği ( ). Özel gökbilim etkinlikleri arasında son 3 yıldır 21 Haziran tarihlerinde uygulanmaya başlanan Güneş Günü Etkinliği ile gün boyunca teleskoplarımız halkımıza açık tutulmakta ve ilgili kişilerin teleskoplarımız ile Güneş ve lekelerini izleyebilmesi ve bu özel tarih ile ilgili bilgi alabilmesi mümkün olabilmektedir. 31

56 5.3. Gökbilim Okulu Etkinlikleri Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Ülkemizin ilk Çocuk Üniversitesine sahip Ankara Üniversitesi küçük yaşlardaki çocuklarımıza bilim ve bilim kültürünün aktarılabilmesi amacıyla çok sayıda okul açmış (Gökbilim Okulu, Böcek Şenlik Okulu, Felsefe Okulu, İnsan Hakları Tiyatrosu, Mimarlık Okulu, Su Okulu, Toprak Bilim Okulu, Yaratıcı Fikirler Okulu, Yaşam Bilimleri Okulu, Matematik Okulu, Dünyamızı Kim Sarsıyor?) ve bazılarının (Dağcılık ve Doğa Okulu, Küçük Bahçevanlar Okulu) ise açılması aşamasına gelinmiştir. AÜ Çocuk Üniversitesinin okullarından biri olan Gökbilim Okulumuz, fiziki bir ortamı bulunan ender okullardan biridir. Temel olarak ilköğretim 5, 6, 7 ve 8 inci sınıf öğrencileri için düzenlenmiş olan eğitim programımız gerçekte her yaştan ve bilgi düzeyinden insana hitap edebilecek özelliklere sahiptir. Gökbilim Okulumuz ile amacımız, küçük yaşlarda başlayan sorgulama yetisini bilim alanına yöneltmektir. Bu amaçla uyguladığımız eğitim programı ile bilim ve bilimsel çalışmaların vazgeçilmez öğesi olan; deney-gözlem-sonuç ilişkisini kurabilecek bireylerin yetişmesine yardımcı olunabilmektir. Şekil 7. Gökbilim Okulu etkinliği. Eğitim-öğretimin sürdüğü tarihler arasında, haftada bir gün olmak üzere ilköğretim 5, 6, 7 ve 8 inci sınıf öğrencileri yürüttüğümüz programın konu ve içerikleri tamamen katılımcı öğrencilerin tercihleri doğrultusunda oluşturulmaktadır. Gökbilim Okulu eğitimine katılan öğrenciler ile birlikte öğretmenlerin de katılımına dikkat edilmektedir. Katılımcılar daha önceden hazırlanmış olan ve kendilerine tercih etmeleri için sunulan ders, deney, gözlem, gezi, gösteri alanlarından yapmış oldukları seçimler ile programı oluşturmakta ve eğitmenlerimiz bu programı kendilerine uygulamaktadırlar. Fiziksel ortamımızın yetersizliği nedeniyle aynı anda en fazla 30 öğrenciye eğitim verilebilmektedir Okul Ziyaretleri Genel olarak eğitim-öğretimin sürdürüldüğü tarihler arasında gerçekleşen bu etkinliklerde gün boyunca çok sayıda okul ziyaretleri gerçekleşmektedir. Randevu alınarak gerçekleştirilen bu tür etkinliklerde katılımcı öğrenci sınırı bulunmamaktadır. İdari binamızda bulunan sunum salonunun sınırlaması nedeniyle zaman zaman guruplar iki veya üçe ayrılarak merkez çalışanlarımız ve Yüksek Lisans öğrencilerimiz tarafından çeşitli gökbilim konularında sunumlar yapılmakta, teleskoplar gezilmekte, Güneş ve lekeleri gözlenmekte, Güneş Saati ile zaman ölçülmekte ve Müze Gezisi gerçekleştirilmektedir. Son yıllarda bu tür ziyaretlerin sayısının hızlı bir şekilde artması, sadece Ankara içi değil şehir dışından da çok sayıda ziyaret başvurusunun alınıyor olması, Ankara Üniversitesi Rasathanesinin gezilip görülecek mekânlar arasına girdiğini göstermektedir. 32 Çizelge yılları arasında Rasathanemizi ziyaret eden okul ve öğrencilerin sayısı Yıl Okul Sayısı Katılımcı Sayısı Not yılında eğitim-öğretim dönemi boyunca havaların genel olarak yağışlı geçmesi, çok sayıda randevu alan okulun ziyaretinin iptal edilmesine yol açmıştır.

57 5.5. Şehir Dışı Etkinlikler Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Zaman zaman gerçekleşen bu tür etkinliklerde bizleri davet eden kişi, kurum veya toplulukların bulundukları illere teleskoplarımız ile giderek gökbilim etkinlikleri düzenlemekte ve bilimtoplum buluşması için çalışmalarda bulunmaktayız. Şehir dışı etkinlikleri için genel olarak kendi araçlarımız ile bu il veya ilçelere giderek gökbilim ile halkımızı buluşturmaya özen göstermekteyiz. Normal Halk Günü ve/veya özel etkinliklerimiz genel olarak gökbilime meraklı kişilerin katılımı ile gerçekleşirken, şehir dışı etkinliklerimizde her türden kültüre sahip insanlarımız ile birlikte olabilme şansına sahip olabilmekteyiz. Bilim insanı ile halkımızın karşılaşabildiği ender ortamlar olması nedeniyle önemsediğimiz bir etkinlik türüdür. Şekil 8. Bolvadin (Afyon, 2009), Şırnak (2009), Halfeti (Urfa, 2009; UFO nun yakalanışı...) Yaz Okulu Etkinlikleri Sonuncusu Temmuz 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilen IRAF: Işıkölçüm Yaz Okulu etkinliğimiz ile katılımcı öğrencilerin bizzat kendi gözlemlerini gerçekleştirmesi ve ardından bu gözlemlerin IRAF programı kullanılarak indirgenmesi ile değerlendirme aşamaları konularında etkinlik düzenlenmiştir. Katılımcıların gözlemlerini gerçekleştirdikleri gözlem verileri daha sonra bu tür analizleri tekrar yapabilme imkânı sağlanması amacıyla ilgili kişilere verilmiştir. Bu etkinlikte ASAS ve ASAS sistemlerine ilişkin gözlemler gerçekleştirilmiştir. Şekil 9. IRAF: Işıkölçüm Yaz Okulu ( 2010) Bilim Şenlikleri/Panayırlar Ankara Üniversitesi Rasathanesi ve Gökbilim Okulumuz üniversitemiz ve diğer kurumlar tarafından düzenlenen, organize edilen bilim şenlikleri ve/veya panayırlara katılarak kendini tanıtmakta ve katılımcıların gökbilim konusunda bilinçlenmesi amacıyla çeşitli etkinliklerde bulunmaktadır. Çok sayıda üniversiteden katılımın gerçekleştiği Researches Night etkinliği Avrupa genelinde yaklaşık 200 şehirde gerçekleştirilen bir etkinlik olmuştur. Temel amacı ise gökbilimcilerin zaten uzun bir süredir gerçekleştirmekte olduğu bilim-toplum buluşmasıdır. 33

58 Şekil 10. Çocuk Üniversitesi Bilim Şenliği ( , Ankara). Şekil 11. TÜBİTAK başkanlığında Bilkent Üniversitesinde tarihinde Ankara da gerçekleştirilen Researches Night etkinliği ile çok sayıda öğrenci, eğitmen ve insanımıza ulaşarak gökbilim tanıtımı alanında çalışmalar yapılmıştır. 6. Bilimsel Gözlemler Merkezimizde, bilimsel gözlemler şu an için çalışmakta olan 40cm çaplı Meade LX200 GPS teleskobu ile yürütülmektedir. Bilimsel gözlem yapmak isteyen araştırmacı veya araştırmacılar rasathanemize önceden belirlenmiş tarihlerde gözlem projeleri sunmakta ve bu projelerin kabul edilmesi halinde kendilerine tahsis edilen gün ve zamanlarda gözlemlerini yapabilmektedir. Bir sonraki gözlem döneminde devreye girecek olan 35cm çaplı Meade LX200 GPS teleskobu ile bilimsel gözlemlerde kullanılabilecek teleskop sayısı artacak ve daha fazla gözlem zamanı proje sahiplerine sağlanacaktır. 35cm çaplı teleskoba bağlanacak olan odaklayıcı, filtre ve CCD dedektörü birlikte dikkate alındığında, teleskobun çatal boyutunun küçük kalması nedeniyle teleskobumuz ile ancak sınırlı bir bölgede bulunan cisimler gözlenebilecektir. Teleskobumuz ve sistemimiz hazır olmasına rağmen, halen kubbe otomasyonunun ilgili firma tarafından gerçekleştirilmemiş olması nedeniyle sürecin tamamlanması beklenmektedir. Şekil 12. AÜ Rasathanesi gözlem veri tabanı FileMakerPro veri tabanı programında oluşturulmuştur ve istenmesi durumunda anında internet ortamında erişime açılabilmektedir. Gözlem projeleri ile yürütülen bilimsel gözlemler; proje sahibi veya yetkili kıldığı gözlem gurup başkanı ve Lisans/Yüksek Lisans öğrencileri birlikte yürütülmekte, bu sayede bilimsel gözlem yapabilme kabiliyetine sahip yeni gözlemciler yetiştirilmesine özen gösterilmektedir. 34

59 Bilimsel gözlemlerimize ilişkin bilgiler, eski gözlem kayıtları ile birlikte bilgisayar ortamında hazırlanmış olan veri tabanına aktarılmakta ve bu sayede isteyen araştırmacının geçmiş gözlemsel veriler hakkında hızlı bir şekilde bilgi edinebilmesi mümkün olabilmektedir. Ayrıca böylesi veri tabanları sayesinde gerçekleştirilen gözlemlere ilişkin istatistiksel bilgi elde edilebilmesi ve diğer konularda inceleme yapabilmesi mümkün olabilmektedir. Geçmiş gözlemsel çalışmalar dikkate alındığında ağırlıklı olarak Örten Değişen Yıldızlar ile Zonklayan Yıldızların gözlemlerinin gerçekleştirildiği merkezimizde, genel olarak BVRI bantlarında gözlemlerin yapıldığı görülmektedir. U bandında gözlemlerin tercih edilmemesinin temel nedeni, dedektör ve seçilen cisimlerin özelliklerinden kaynaklanmaktadır. İncelenen cismin yeterince parlak olması durumunda U bandı dahil, Strömgren uvbyhbet filtrelerinde de gözlem yapılabilmesi mümkündür. Şekil 13. TYC sisteminin teorik ve gözlemsel ışık eğrisi (AÜ Rasathanesi, 2009). Merkezimizde yürütülen bir başka çalışma türü ise astrofotoğrafçılık alanında gerçekleşmekte ve çoğu lisans öğrencisi olan bir grup tarafından yürütülmektedir. Öğrencilerimizin vermiş oldukları gözlem projeleri ile seçilen gök cisimlerinin RGB filtrelerinde aldıkları görüntüleri kendileri tarafından indirgenerek aşağıdaki gibi çalışmalar ortaya çıkarılabilmekte, bu çalışmalar internet ortamında yayınlanmaktadır. Şekil 14. M57 Halka Bulutsusu (AÜ Rasathanesi). Yaratıcılık ve uygun teknolojinin birlikte kullanımı sayesinde halk günü etkinliklerinde kullanılmak üzere satın almış olduğumuz 20cm çaplı bir teleskop ve sadece bir gecelik gözlem ile 2011 yılında uluslararası bir toplantıda sunulabilecek bir çalışma gerçekleştirilebilmiş ve sunulmuştur. Çalışmada TÜRKSAT 2A ve 3A uydularının göreli hareketleri ile gözlemcinin bulunduğu konuma göre uzaklıklarındaki değişim incelenmiş ve uydu takip ve yönlendirmede optik teleskoplar ile bu cisimlerin yörünge düzeltmelerinin takip edilmesi ve yakın konumda tehlike oluşturabilecek uzay çöplerinin takibinin yapılabileceği gösterilmiştir. Gerçekleştirmiş 35

60 olduğumuz bu çalışma sonucunda TÜRKSAT yetkilileri 50cm çaplı optik bir teleskop ve donanımının alımına ilişkin girişimler başlatmıştır. Şekil 15. TÜRKSAT 2A ve 3A nın optik (siyah noktalar) ve radyo frekans (kırmızı noktalar) gözlemleri ile belirlenen uzaklıklarının karşılaştırması (RAST 2011, İstanbul). Zaman zaman önemli gök olaylarında (kuyruklu yıldız, süpernova gibi) bilimsel gözlem programımıza ek olarak bu tür cisimlerin gözlemleri gerçekleştirilmekte ve yapılan bu çalışmalar özellikle halk günü etkinliklerinde ve derslerimizde, halkımıza ve öğrencilerimize gösterilmektedir. Öğrencilerimiz ve halkımızın güncel konularda bilgi sahibi olabilmesini bu tür çalışmalar ile canlı tutmak ve ilgisini çekmek bu şekilde mümkün olabilmektedir. Şekil 16 da Mart 2012 tarihinde keşfedilen SN2012aw nin merkezimizde gerçekleştirilmiş V bandı gözlemleri ile literatürden alınan gözlemler birlikte verilmiştir SN2012aw (M95) Ankara Üniversitesi Rasathanesi V-mag Şekil 16. SN2012aw cisminin V parlaklığının zamana göre değişimi (Gözlemler halen devam etmekte) HJD V AUG_CCD_V Gerçekleştirilen bilimsel gözlemler sonucunda çok sayıda sistemin ışık eğrisi tamamlanmış veya tamamlanmak üzeredir. Bu tür çalışmaların uluslararası düzeyde bir bilimsel yayına dönüştürülebilmesi için belirli koşulların sağlanması gerektiği açıktır. En önemli koşullardan birisi ise tayfsal gözlemlere ihtiyaç duyulmasıdır. Bu konuda yararlanabileceğimiz tek kaynağın TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde bulunan RTT150 teleskobunun olması önemli bir eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Merkezimiz elemanları tarafından Kasım 2010 tarihinde gözlemi gerçekleştirilen ve Ocak 2011 tarihinde yayına gönderilen V404 Peg sistemine ilişkin çalışmanın yayına kabul edilmesinin temel nedeni, sisteme ilişkin dikine hız eğrisinin bir başka araştırmacı tarafından yayınlanmış olmasıdır. Bir başka örnek, Asiago (İtalya) gözlemevinde bulunan 122cm çaplı Galileo Teleskobu ile gerçekleştirilen benzer bir çalışmanın sadece 8 adet tayfsal gözlem ile yine SCI kapsamında bir dergide yayınlanabilmiş olmasıdır. 36

61 Merkezimiz çalışanları arasında ışıkölçüm alanında olduğu kadar tayfsal alanda da önemli bilimsel çalışmalar yürütebilecek nitelik ve özellikte elemanlar bulunmaktadır. Işıkölçüm yöntemi ile mevcut koşullarda 12 m -13 m parlaklığında yıldızların duyarlı ışık ölçüm gözlemleri yapılabilmekte ve bu durum gerçekleştirilebilecek bilimsel çalışmaları önemli derecede sınırlamaktadır. 7. AÜ Rasathanesi Projeleri yılları arasında Ankara Üniversitesi Rasathanesi tarafından hazırlanmış ve ilgili kurumlara sunulmuş çeşitli projeler bulunmaktadır. Bu projeleri ile merkezimiz hem bölgemiz hem de ülkemiz araştırmacılarının yararlanabileceği altyapı olanaklarına kavuşmayı hedeflemiştir İç Anadolu Büyük Teleskop Projesi (Başkent Rasathanesi) 2009, 2010 ve 2011 yıllarında Devlet Plânlama Teşkilatına altyapı geliştirme amacıyla sunulan projemiz ile bölgemize olduğu kadar ülkemize de tayfsal gözlemler gerçekleştirebilecek büyüklükte teleskop, tayfçeker ve dedektörlerin alınması konusunda girişimlerde bulunulmuştur. Girişimlerimizin tamamının olumsuz sonuçlandığını belirtmem gerekiyor yılında sunulan projemizin değerlendirme raporuna ise nedenini bilemiyoruz fakat hâlâ ulaşamadığımız bir gerçektir. Ülkemizin atmosferik koşullar açısından en kurak bölgelerinden biri olan İç Anadolu Bölgesi, özellikle tayfsal gözlemler açısından çok uygun koşullara sahiptir. Projemiz kapsamında istenen altyapının, mevcut merkezimizin bulunduğu alanın dışında, şehir merkezinden uzakta ve ormanlık bir alana kurulması plânlanmıştır. Projemize özellikle altyapı bakımından yerel yönetimler tarafından destek bulunmuş olmasına rağmen, olumlu olarak sonuçlanmamıştır. Projemiz ile ülkemizde mevcut tayfsal gözlem altyapısının güçlendirilmesi, TUG RTT150 teleskobu üzerindeki yükün azaltılması, bilimsel çalışmalarda ihtiyaç duyulan gözlemlere ulaşılması, her geçen yıl altyapı olarak daha da geriye gitmekte olan Ankara Üniversitesi Rasathanesinin güçlendirilmesi, bölgemizde önemli bir etki faktörü yaratılması, yeni ve yaratıcı bilimsel çalışma alanlarına kavuşulması, öğrencilerimizin büyük teleskoplarla çalışma tecrübesine kavuşturmak gibi daha sayamayacağımız konu ve alanlarda açılımların ortaya çıkarılabilmesi mümkündür yılında 50. yılına girecek olan Ankara Üniversitesi Rasathanesi, hedeflemiş olduğu amacına ne yazık ki projemizin kabul edilmemesi nedeniyle ulaşamamıştır Gökevi (Planetaryum) Projesi Gökevi Projemiz, Ankara Üniversitesi ile Çankaya Belediyesi arasında gerçekleştirilen ve neredeyse yapım aşamasına gelindikten sonra nedenini bilemediğimiz bir şekilde sonuçlanamayan bir projedir. Gökevi nin kurulacağı arazi Çankaya Belediyesi tarafından verilmiş, bina plânları ODTÜ Mühendislik Fakültesi elemanları tarafından çizilmiş ve gerekli olan altyapının hazırlıkları Ankara Üniversitesi Rasathanesi ve Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü elemanları tarafından tamamlanmış, çalıştırılmasına ilişkin plân ve programların belirlenmiş olduğu bir aşamada iken aniden yapımından vazgeçilmiştir. Bölgesel gelişmişliğin önemli öğelerinden biri olan ve hemen her yabancı ülkede büyük ve küçük kentlerin tamamında bir veya birden fazla sayıda bulunan Gökevleri, ne yazık ki başkentimizde henüz mevcut değildir. Bu konudaki çabalarımız devam etmektedir ve mutlaka bir gün bölgemizde önemli büyüklükte bir gökevinin kurulması sağlanacaktır. 37

62 7.3. TÜBİTAK 4004: Gökbilim Okulu Projesi Haziran 2010 da açılışı Ankara Üniversitesi Rektörü sayın Prof. Dr. Cemal TALUĞ tarafından gerçekleştirilen Gökbilim Okulu muz, açılışından günümüze kadar bölgemizde bulunan çok sayıda öğrenciye eğitim vermiştir. Haftada bir gün olmak üzere 09:30-16:30 saatleri arasında yaklaşık 30 kişilik guruplara verilen eğitim ile bilim ve bilimsel çalışma esaslarını kavrayan çocukların yetiştirilmesinde önemli katkılar sağladığına inandığımız bu çalışmayı sürdürmeye devam edeceğiz yılında TÜBİTAK a verilmiş olan ve bölgemizdeki maddi durumu iyi olmayan okulların eğitim-öğretim olanaklarına katkı amacı taşıyan Gökbilim Okulu projemiz, altyapı geliştirme amacına yönelik olduğu gerekçesiyle, reddedilmiştir. Projemiz kapsamında, Gökbilim Okulu nun teknolojik altyapısının güçlendirilmesi yanında, katılımcı öğrencilerin ulaşım giderleri ve yiyeceklerinin karşılanması da plânlanmıştı. Projenin reddedilmesi ile, eğitim-öğretim döneminde Milli Eğitim Bakanlığı/Müdürlüğü tarafından belirlenecek olan okullara sunulması plânlanan bu hizmet gerçekleştirilemez olmuştur BAP: AÜ Rasathanesi Tayfsal Gözlem Altyapı Geliştirme Projesi Projemiz ile merkezimizde gerçekleştirilen fotometrik (ışıkölçüm) gözlemlere ilaveten tayfsal gözlem yapabilme olanağına kavuşulması hedeflenmiştir. Bilimsel olduğu kadar eğitsel amaçlarla kullanılabilecek olan bir tayfçeker ile; Parlak yıldızların etkin sıcaklıklarının ve/veya tayf türlerinin belirlenmesi, Farklı tayf türünden standart yıldızların tayf kütüphanesinin oluşturulması, Parlak yıldızların dönme hızı, element bolluğu (yüksek ayırma gücü gerektirmekte), yüzey çekim ivmesinin belirlenmesi Parlak yıldızlarda çizgi profili değişimlerinin belirlenmesi, Parlak yıldızlarda salma/soğurma çizgi yapılarının incelenmesi, Parlak cisimlerde (Süpernova, nova vb.) çevreye atılan maddenin genişleme hızının belirlenmesi, Güneş in yüksek ayırma güçlü tayfının incelenebilmesi, Jüpiter ve Satürn gibi gezegenlerin dönme hızlarının belirlenmesi, Farklı özelliklere sahip değişen yıldızların tayfsal özelliklerinin belirlenmesi, Önemli gök olaylarında tayfsal gözlem yapabilme yeteneğinin kazandırılması, Öğrencilerimizin kendi tayfsal gözlem projelerini oluşturabilmesi ve kullanabilmesi, Öğrencilerimizin başka büyük gözlemevlerinde gerçekleştirecekleri bilimsel çalışmalar için tayfsal gözlem ve analizi konularında tecrübeli bir şekilde yetiştirilebilmesi, gibi konu ve alanlarda çalışma yapabilmek mümkün olabilecektir. Alınması düşünülen tayfçeker eşel türüdür ve ayırma gücü in üzerindedir. Ayrıca projemiz kapsamında yeni bir CCD alınması da plânlanmaktadır. Bu altyapımızın güçlendirilmesi yolunda önemli bir katkı sağlayacaktır. Projemiz kapsamında alınması düşünülen tayfçeker aynı zamanda RTT150 teleskobu ile kullanılabilecek özellikte, mevcut TFOSC tayfçekerinden daha yüksek ayırma güçlü ve ışığın fiber-optik kablolar ile ilk odaktan alınması hâlinde çok daha sönük cisimlerle çalışabilecek şekilde tasarlanmıştır. Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine sunulmuş olan projemiz henüz sonuçlanmamıştır ve fakat yakın zamanda sonuçlanması beklenmektedir Çankaya Belediyesi Teleskop Projesi 2009 yılının Dünya Astronomi Yılı olması nedeniyle bölgemizde yine AÜ Rasathanesi elemanları ile Çankaya Belediyesi arasında imzalanan bir anlaşma çerçevesinde Çankaya 38

63 bölgesinde bulunan devlet okullarına birer adet 7cm çaplı teleskop hediyesi gerçekleştirilmiştir. Teleskopların temin ve dağıtımı Çankaya Belediye Başkanı sayın Bülent TANIK tarafından yapılmıştır. Bu projemiz ile çok sayıda okula ulaşılmış ve gökbilim alanında seminerler verilmiştir. Şekil 17. Okullara teleskop dağıtımı projesi haberi. Ayrıca yine projemiz kapsamında bölgemizde Dünya dan Evren e, DAY2009 isimli halka açık bir resim sergisi düzenlenmiştir. Projemiz sayesinde ülkemizde ve belki de Dünya da ilk defa önemli sayıda teleskobun okullara dağıtımı gerçekleştirilmiş ve öğrencilerin teleskopla tanışabilmeleri sağlanmıştır. 8. AÜ Rasathanesi Gözlemlerine Dayalı Yüksek Lisans ve Doktora Çalışmaları 1975 li yıllardan sonra yoğun bir şekilde kullanılmaya başlanan 30cm çaplı Maksutov teleskobu ve ona bağlı EMI6256S fotokatlandırıcı tüpü ile ilk bilimsel çalışmalar Zeki Tüfekçioğlu ve Zeki Aslan tarafından gerçekleştirilmiştir. Ardından bir duraklama yaşanmış olmasına rağmen 1980 li yıllarda Osman Demircan ve Ethem Derman ın gerçekleştirmiş oldukları çalışmalarla tekrar aktif olarak bilimsel amaçla kullanılmaya başlanmıştır. Çoğunlukla bu tarihlerden sonra başlayan ve temeli rasathane gözlemlerine dayalı yüksek lisans ve doktora çalışmalarının arttığı görülmektedir. Ankara Üniversitesi Rasathanesi teleskopları kullanılarak gerçekleştirilen yüksek lisans ve doktora tez çalışmaları: Yüksek Lisans Tez ve Dönem Projeleri , Zekeriya Müyesseroğlu, Fotoelektrik fotometri gözlemlerin uluslararası standart sisteme indirgenmesi , Varol Keskin, RS Vulpeculae nin üç renk ölçümü , Göksel Kahraman, V350 Lac Çift Yıldızının Fotometrik Gözlemleri , Birol Gürol, A.Ü. Fen Fakültesi Ahlatlıbel Rasathanesinde Atmosferik Sönümleme Katsayılarının Mevsimsel Değişiminin İncelenmesi , Yalçın Kaya, BK Peg Ayrık Örten Çift Yıldızının Fotometrik İncelemesi , Berahitdin Albayrak, RS CVn türü V1762 Cygnus Yıldızının Moröte Tayflarının ve Fotometrisinin İncelenmesi , Mustafa Helvacı, U Peg Değen Çift Yıldız Sisteminin Dönem Analizi , İbrahim Bulut, V364 Lac Örten Çift Yıldızının Fotometrik İncelemesi , Nurtekin Kitaplı, Minimum Zamanının Saptanmasında Dalgaboyunun Etkisinin İncelenmesi , Mehmet Tanrıver, Minimum Zamanı Saptama Yöntemleri ve Bunların Karşılaştırılması , Hasan Ak, Büyük Kütleli Etkileşen Çift Yıldızlar , İbrahim Kılıç, Pulsasyon Yapan Yıldızlarda Dönem Değişimi , Serdar Koçak, Bazı Yüksek Genlikli Delta Scuti Yıldızlarının Fotometrik İncelemesi , Bekir Candan, BK Peg Örten Çift Yıldızının Fotometrik İncelemesi , Hakan Volkan Şenavcı, Bazı Örten Çift Yıldızların Fotometrik Analizi , Mesut Yılmaz, Yakın Çift Yıldızların Işık Eğrisi Analizi İçin Nightfall Programının Uygulanması , Tolga Çolak, HS Herculis Örten Çift Yıldızının Dönem Problemi , Aslı Elmaslı, Bazı Çift Yıldızların Görülmeyen Bileşenleri , Rahşan Kalcı, CK Boo nun Işık Eğrisi ve Dönem Analizi , Turgay Karakaş, V451 Oph Çift Yıldızının Dönem Analizi. (Dönem Projesi) , Fevzi Çetin, Beta Lyrae Çift Sisteminin İncelenmesi (Dönem Projesi) , Selçuk Topal, Delta Scuti Türü Değişen Yıldızlar CC And ve V350 Peg in Fotometrik Özellikleri , Zahide Terzioğlu, Parçalı Tutulma Gösteren Örten Değişen Sistemlerde Işık Eğrisi Çözüm Yöntemi ile Kütle Oranı Taraması , Didem Çınar, VZ Psc nin Işık Eğrisi Analizi , Doğuş Özuyar, W UMa Türü Değen Çift U Pegasi nin Işık Eğrisi ve Dönem Analizi. 39

64 , M. Ertan Törün, GO Cyg Örten Çift Sisteminin Işık Eğrisi ve Dönem Analizi (Dönem Projesi) , Dilek Çakan, V372 And Örten Çift Yıldızının Fotometrik Analizi (Dönem Projesi) , Figen Zehra Eriş, Wolf Rayet Bileşenli V444 Cyg Çift Yıldız Sisteminin Fotometrik ve Tayfsal Özellikleri (Dönem Projesi) , Lale Çelik, RR Lyrae Türü Değişen Yıldızlar T Sex, RR Leo ve ST Boo nun Fotometrik Analizi (Dönem Projesi) , Neslihan Alan, V772 Her Etkin Çift Yıldız Sisteminin Işıkölçüm Analizi , Serhat Sipahioğlu, LS Del Örten Çift Yıldızının Fotometrik Analizi , Nermin Deniz Uluş, Bazı RR Lyrae Türü Değişen Yıldızlarda Blazhko Etkisi (Dönem Projesi) , Emine Derya Bilgiç, W UMa Türü Değen Çift Yıldız V1128 Taurus un Işık Eğrisi Analizi. Doktora Tez Çalışmaları , Zekeriya Müyesseroğlu, Yakın Çift Yıldızlarda Yörünge Elemanları Çözümü İçin Wilson-Devinney Yönteminin Uygulanması , Selim Selam, Yakın Çift Yıldızların Dönem Değişimleri , Birol Gürol, Wilson-Devinney Programının Macintosh Türü Bilgisayarlara Uygulanarak Bazı Örten Değişen Çift Yıldızların Parametrelerinin Elde Edilmesi , Sacit Özdemir, X-Işın Çift Yıldızlarının Fotometrik ve Tayfsal İncelenmesi , Ferhat Fikri Özeren, Kısa Dönemli RS CVn Yıldızları , Hakan Volkan Şenavcı, SW Lac ın Uzun Dönemli Işık Değişimi. 9. AÜ Rasathanesi Teleskopları ile Gerçekleştirilen Yayınlar AÜ Rasathanesi gözlemsel verilerine dayalı olarak gerçekleştirilen uluslararası ve ulusal bilimsel çalışmaların sayılarının kullanılan teleskoplara göre dağılımı şöyledir: Uluslararası T30 Maksutov Teleskobu : 114 yayın T40 Kreiken Teleskobu : 11 yayın T20 Meade LX200 Teleskobu: 1 yayın T15 Coude Teleskobu T30 Cassegrain Teleskobu : 14 yayın : 2 yayın Ulusal T30 Maksutov Teleskobu : 49 yayın T40 Kreiken Teleskobu : 12 yayın 10. Sonuç Ankara Üniversitesi Rasathanesi, gözlem araçları bakımından ülkemizin diğer rasathaneleri arasında geri sıralara düşmüş, teknolojik açıdan gelişme sağlaması gereken önemli merkezlerden biridir. Bölgesinde yürütmüş olduğu etkinlikler ile sosyal alanda önemli çalışmalara sahip olmasına rağmen, yerleşkenin ışık kirliliği altında kalmış olmasının gelecekte gerçekleştirilecek bilimsel amaçlı gözlemlerimizi olumsuz etkileyeceği bir gerçektir. Kuruluşundan günümüze kadar ulusal ve uluslararası çok sayıda bilimsel çalışma üretmiş, fotometrik çalışma yapabilecek çok sayıda yüksek lisans ve doktoralı eleman yetiştirmiş olan ve yeni Astronomi bölümlerinin kurulmasında, yürütülmesinde önemli katkıları olmuş bir kurumdur. 50 nci yılında Ankara Üniversitesi Rasathanesinin önemli atılımlarda bulunması bir zorunluluk hâlini almıştır. Teşekkür: Kuruluşundan günümüze kadar Ankara Üniversitesi Rasathanesinin gelişmesine emeği geçmiş kişi ve kurumlara sonsuz teşekkürlerimizi bir borç biliriz. 11. Referanslar - Tüfekçioğlu, Z., 2010, Ankara da Astronominin İlk Yılları, XVI. Ulusal Astronomi Kongresi. - Yılmaz, N., 2010, Ankara Üniversitesi Astronomi Bölümünün İlk Yılları, XVI. Ulusal Astronomi Kongresi. - Engin, S., 2010, Ankara da Astronomi Heyecanı, XVI. Ulusal Astronomi Kongresi

65 41

66 EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ TEKNİK DURUM: MEVCUT VE GELECEK Ahmet DEVLEN Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü,35100 Bornova- İZMİR (e-posta: Özet: Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak ın Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsüne 8 Ocak 1963 tarihinde atanmaları ile Matematik Kürsüsünün yönetiminden ayrılan Astronomi Kürsüsü bağımsız şeklini almıştır. Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak, halkın astronomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amacıyla bir gözlemevi kurulması kararlaştırılmıştır. Bu amaçla Abdullah Kızılırmak önderliğinde Ege Üniversitesi Rasathanesi (1965) kurulmuştur. 1. Giriş öğretim yılında iki fakültesi ile (Tıp ve Ziraat) kurulan Ege Üniversitesinin üçüncü fakültesi olan, Fen Fakültesi öğretim yılında kurulmuştur. Bu fakültenin Astronomi Kürsüsü, öğretim yılında Matematik Kürsüsünün yönetiminde kurulmuş ve öğretim faaliyetine geçmiştir. Başlangıçta kadrosunda hiçbir öğretim üyesi bulunmadığından, astronomi derslerini, AÜ Fen Fakültesinden Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak, İstanbul Kandilli Rasathanesinden Doç. Dr. Muammer Dizer misafir öğretim üyesi olarak okutmuşlardır. Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak ın EÜ Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsüne 8 Ocak 1963 tarihinde atanmaları ile Matematik Kürsüsünün yönetiminden ayrılan Astronomi Kürsüsü bağımsız şeklini almıştır. Böylece birdenbire çoğalan yönetim ve öğretim hizmetlerini yürütmek üzere aynı yıl içerisinde atanan ve görevlerine başlayan asistanlarla, Sezai Hazer (19 Şubat 1963), M. Ünal Akyol (28 Şubat 1963), Şükrü Bozkurt (23 Eylül 1963), İlhami Yavuz (26 Eylül 1963) kürsü daha da güçlenmiş ve gelişim yolunu tutmuştur. Öğretim yılları ilerledikçe, mevcut öğretim üyesi azlığı nedeniyle öğretim yılında İstanbul Fen Fakültesinden Doç. Dr. Adnan Kıral ve Doç. Dr. Metin Hotinli den misafir öğretim üyesi olarak yararlanılmıştır. Batı Almanya uyruklu Prof. Dr. Hans Kienle, sözleşmeli olarak 1 Kasım 1965 de kürsüdeki görevine başlamıştır. Amerikalı Prof. Dr. T. L. Swihart , Prof. Dr. R. H. Wilson ve öğretim yıllarında sözleşmeli öğretim üyesi olarak kürsümüzde görev almışlardır. Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak, halkın astronomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amaçlarını gerçekleştirmek için bir gözlemevi kurma çabalarına da girilmiştir. 2. Gözlemevinin Kuruluşu Kürsü kuruluşunda, yönetim ve öğretimde görev alanların tümü, gözlemevinin kuruluş, işleyiş, gözlem ve bilimsel çalışmalarında görev almışlar, onun gelişiminde içtenlikle çalışmışlardır. 42

67 Başlangıçta gözlemevinin küçük çapta kurulması ve bilimcilerin yetişmesine paralel olarak zamanla geliştirilmesi öngörülmüştür. Gözlemevi merkez binası ile teleskop kubbesinin yapımı için, zamanın Fen Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Yusuf Vardar ve Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mustafa Uluöz'ün büyük destek ve yardımlarıyla TL sağlanmıştır. Gözlemevinin kuruluşu için, şehir ışıklarından uzak, çevresi ıssız ve karanlık, mümkün olduğu kadar yüksekte, arazisi sağlam ve kayalık, havası tozsuz ve üniversiteye yakın bir bölgenin seçimi gerekiyordu. Bu seçim Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak, Doç. Dr. Recep Egemen ve yabancı uzman Dr. Fleckenstein'dan kurulu komisyonca yapıldı. En uygun yer olarak Bornova'nın güney doğusuna rastlayan Kemalpaşa dağlarının eteğinde Kurudağ Tepesi seçildi. Bu yer, üniversitenin 17km güneyinde 632 rakımlı fundalık bir dağ üzerindedir. Yer belirlendikten sonraki ilk iş enlem ve boylam saptaması olmuştur. Buna ilişkin gözlemlerin yapılabilmesi için gerekli beton gözlem pilyesi Sezai Hazer'in çabalarıyla 19 Haziran 1963'de dökülmüştür. Böylece gözlemevi yapımının ilk adımı atılmıştır. Enlem ve boylam gözlemleri için, Harita Genel Müdürlüğünce görevlendirilen Bnb. Arif Çöklü başkanlığındaki ekibin çalışması sonucu nirengi pilyesinin bulunduğu nokta için; Coğrafya Enlemi : ' 52" Coğrafya Boylamı : -1 sa 49 dk 03 s Denizden Yüksekliği : 632m Yerçekimi İvmesi : 979,94cm/s 2 Şekil 1. Gözlemevi Kütüğü. değerleri saptanmıştır. Bu çalışmaların yanı sıra 15cm çaplı mercekli teleskobun kurgusu Mayıs 1965 günleri tüm görevlilerin elbirliğiyle yapıldı. Gözlemevinde ilk gözlem, Doç Dr. Abdullah Kızılırmak, Dr. Rümeysa Kızılırmak, Sezai Hazer, Ünal Akyol ve Şükrü Bozkurt'un 22 Haziran 1965 gecesi "değişen yıldız" gözlemi oldu. Gözlemevimizin temel gözlem ve araştırma alanı olan değişen yıldız gözlemleri böyle başladı ve bugüne kadar geldi. Bundan sonra gelişim daha da hızlandı. Gözlemevimiz türlü bağışlarla alet yönünden desteklendi. Prof. Dr. H. Kienle'nin aracılığıyla Alman hükümetinin bağışladığı kısa dalga radyo alıcısı, Alman Bilim Akademisinin bağışı olan 13cm çaplı tayfçeker ve kolimatör, Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak'ın girişimiyle Almanya'da Alexander Von Humbolt Vakfının iris ışıkölçeri bağışı, Alman hükümetinin bağışladığı fotoelektrik gözlem düzeneği ve yazıcısı bunların en önemlilerindendir. 43

68 Şekil 2. 15cm çaplı mercekli teleskop. Almanya Nürnberg Gözlemevi ile ortaklaşa yapılacak "Değişen Yıldız Gözlemleri" için NATO'nun bağışı olan 48cm çaplı aynalı teleskop ve fotoelektrik düzeneği 1967'de bize ulaştı. Önceleri geçici olarak ana binadaki kubbede kurgusu yapılarak hizmete girdi. Sonra 800m yükseklikteki Yıldız Tepe'de yapılan kubbesine taşındı. 3. Gözlemevinin Tüzel Kişiliği Gözlemevimiz 1967 yılında Fen Fakültesine bağlı "Ege Üniversitesi Rasathanesi" adıyla tüzel kişilik kazanmış, gözlemevinin yönetmeliği, Senatonun tarih ve 30-3 sayılı kararıyla kabul edilip tarihli Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. Gözlemevimizin ilk müdürlüğüne Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak atanmış, yönetim kurulu üyeliklerine de Prof. Celal Saraç ve Ord. Prof. Dr. Hans Kienle seçilmişlerdir. 44 Şekil 3. Gözlemevinin kurucusu ve ilk müdürü Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak. Ege Üniversitesi Rasathanesi, tarihinde EÜ Gökbilimleri Araştırma Enstitüsü adıyla enstitü statüsüne kavuşmuştur tarihinde yürürlüğe giren 2010 sayılı kanunla bu enstitüye 2 profesör, 3 doçent, 6 asistan, 4 uzman ve 4 araştırıcı kadrosu tahsis edilmiştir yılında, Yükseköğretim Kurumları Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK 41)'nin yürürlüğe girmesinden sonra enstitü sıfatı kalkmış ve EÜ Senatosunun tarihli kararıyla Fen Fakültesine bağlı EÜ Gökbilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi şekline dönüştürülmüştür. Üniversitelerde akademik kadroları yeniden düzenleyen

69 78 sayılı KHK nin tarihinde yürürlüğe girmesiyle bu merkezin bütün akademik kadroları iptal edilmiş ve yeni kadro tahsisi de yapılamamıştır. Bu tarihten sonra Gözlemevi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümüne bağlı olarak eğitim ve bilimsel çalışmaların gözlemlerinin yapıldığı bir laboratuvar görevini sürdürmüştür ve Fen Fakültesine bağlı personel görev yapmaktadır. Gözlemevimizin olanaklarının artması amacı doğrultusunda Rektörlüğe bağlı olması düşüncesi ile uzun süreli hazırlıklar yapılmış ve nihayet 12 Ağustos 2009 günü Resmi Gazetede yönetmeliğinin yayınlanması ile resmen, Ege Üniversitesi Rektörlüğüne bağlı, EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ kurulmuştur. Gözlemevi Müdürlerimiz: ( ) Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak ( ) Prof. Dr. Raymond H. Wilson ( ) Doç. Dr. Ömür Gülmen ( ) Prof. Dr. Sezai Hazer ( ) Doç. Dr. Ömür Gülmen ( ) Prof. Dr. İlhami Yavuz ( ) Prof. Dr. Şükrü Bozkurt ( ) Prof. Dr. Serdar Evren ( ) Prof. Dr. Zeynel Tunca 4. Gözlemevinin Teknik Durumu: Mevcut ve Gelecek Kurulduğundan bu yana bilimsel verilerin üretildiği ve yakın zamana kadar ülkemizin en büyük teleskobu olan 48cm lik teleskopta fotokatlandırıcı ışıkölçer ile yapılan gözlemler daha sonra, sırayla foton sayıcı ışıkölçer ve SSP5 ışıkölçeri ile yapılmıştır. Daha sonra uluslararası standartlara uygun soğutmalı, üç kanallı, hızlı bir ışıkölçer 1999 yılı başlarında takılmış ve bu tarihten sonra da A48 teleskobunda çok kanallı ışıkölçer kullanılmıştır yıllarında, A48 teleskobunun bulunduğu 800m yükseklikteki Yıldıztepe'de yeni bina yaptırılmış ve bu binadaki iki kubbenin altına, 40cm ve 35cm çaplı Meade teleskoplar kurulmuştur. Her iki teleskopta da CCD ile gözlemler yapılmaktadır. Daha önce ana bina yakınındaki eski tayfçekerin bulunduğu kubbe ve bina yenilenerek kurulan 30cm ayna çaplı teleskop ve ona bağlı SSP5 ışıkölçer ile gözlemler yapılmış şimdi Bilim-Toplum Etkinlikleri nde kullanılmaktadır. Gözlemevinde bilimsel çalışmaların yanı sıra 1997 yılından beri aralıksız olarak Amatör Astronomlar Yaz Okulu yeni adıyla Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı düzenlenmektedir. Bu yıl 16. Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı 25 Haziran-28 Temmuz 2012 tarihleri arasında düzenlenmiştir. 16 yıldır bu yaz okullarına her yaştan ( 10+) ve Türkiye nin her yerinden gelen 1000 den fazla katılımcı amatör astronom olma yolunda ilk adımlarını atmış, bilinçli ve güvenilir bilgiye ulaşmıştır. Halkın doğru bilgiye ulaşması amacıyla düzenlenen halk günlerinin yanı sıra öğrenci ve öğretmenlere yönelik etkinlikler de sürdürülmektedir. İMKB nin bağışı olan 30cm çaplı teleskop artık tamamen bilim-toplum projelerinde, halk günlerinde, Gözlemevi ni ziyaret eden okulların etkinliklerinde, amatör astronomlar yaz okullarında kullanılmaktadır. Ege Üniversitesi Gözlemevi Ege nin Evren e açılan penceresi olmaya devam etmektedir. 45

70 Şekil 4. Ege nin Evren e açılan pencereleri A48 ve T40-T35 teleskop binaları. a) Mevcut Durum Bilimsel çalışmalarda kullanılan teleskoplar ve alıcıları: 1- A48 CassegrainTeleskop Optik model : Cassegrain aynalı Net açıklık : 480mm Odak uzunluğu : 6240mm Odak oranı : f/13 Kurgu : Eşlek-Alman kurgu, Ayırma gücü : 0,25 yay saniye GPS : yok Alıcı : 3 Kanallı Vilnius fotometre : SSP5 fotometre : Johnson UBVR süzgeçleri Şekil 5. A48 Cassegrain Teleskop. 2- T40 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 400mm Odak uzunluğu : 4064mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,28 yay saniye GPS : Gerçek kuzey belirlemek için manyetik dikaçıklık düzeltmeli elektronik sensörlü,16-kanal GPS alıcısı. Alıcı: Alta Apogee U42 CCD kamera + Bessel UBVRI süzgeçleri Şekil 6. T40 Schmidt-Cassegrain Teleskop. 46

71 Alta Apogee U42 CCD Özellikleri: CCD Yongası E2V CCD42-40 Matris Boyutu (Piksel) 2048 x 2048 Piksel Boyutu 13,5 x 13,5 mikron Görüntü Alanı 27,6 x 27,6mm (764mm 2 ) Alanın Köşegeni 39,1mm Video Görüntüleyici Boyutu 2,44 Linear Full Well (tipik) 100K elektron Dynamic Range 82dB QE at 400nm 52% (MB); 75% (BB) Peak QE (550nm) >90% Anti-blooming Yok 3- T35 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 356mm Odak uzunluğu : 3556mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,32 yay saniye GPS : Gerçek kuzey belirlemek için manyetik dikaçıklık düzeltmeli elektronik sensörlü,16-kanal GPS alıcısı. Alıcı: Alta Apogee U47 CCD kamera + Bessel UBVRI süzgeçleri Şekil 7. T35 Schmidt-Cassegrain Teleskop. Alta Apogee U47 CCD Özellikleri: CCD Yongası E2V CCD47-10 Matris Boyutu (piksel) 1024 x 1024 Piksel Boyutu 13 x 13mikron Görüntü Alanı 13,3 x 13,3mm (177mm 2 ) Alanın Köşegeni 18,8mm Video Görüntüleyici Boyutu 1,2 Linear Full Well (tipik) 100K elektron Dynamic Range 83dB QE at 400nm %52 (MB); %75 (BB) ; %57 (UV) Peak QE (550nm) %96 (MB); %86 (BB) ; %65 (UV) Anti-blooming Yok 47

72 Toplum-Bilim Faaliyetlerinde kullanılan teleskoplar: 1- T30 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 305mm Odak uzunluğu : 3048mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,38 yay saniye GPS : yok 2- A15 Newtonian Teleskop Şekil 8. T30 Schmidt-Cassegrain Teleskop. Şekil 9. A15 Newtonian Teleskop. 3- ETX 125 Maksutov-Cassegrain Teleskop 48

73 4- Çok sayıda 6-8cm çaplı küçük teleskoplar Diğer Alet ve Olanaklar Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Gözlemevi 5Mb/s hızında internet bağlantısına sahiptir. Binalar arası internet bağlantısı 100Mb/s ile sağlanmaktadır. Ayrıca bir adet Davis vantage pro2 meteoroloji istasyonu bulunmaktadır. Gözlemevinin bir göktaşları koleksiyonu olup, Türkiye deki en büyük Göktaşı (şimdilik) EÜ Gözlemevinde bulunmaktadır. b) Gelecek Durum Şekil 10. Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak ve Türkiye deki en büyük Göktaşı. I. Mevcut gözlem kubbelerinin otomasyonu: Gözlem sırasında, teleskop gökcisimlerini izlerken, kubbenin açıklığının da aynı şekilde teleskobun baktığı yerde olması gerekir. Bunun otomatik olarak yapılması en doğru olanıdır. Bu sistem gözlemevimizde yoktur. Yeni kurulan gözlemevlerinde yeni teleskop ve kubbelerde bunlar hazır olarak sunulur. Bu nedenle, teleskop kubbelerinin otomasyonu konusunda, kubbe kontrol işleminin gözlem odasından yapılmasını sağlayacak, ya da kubbe açıklığının teleskobun baktığı yöne doğru otomatik hareket etmesini sağlayacak sistemin kurulması gerekmektedir. İlk olarak öncelikle T40 ve T35 kubbelerinin otomasyonunun yapılması planlanmakta ve bu konuda girişimlerimiz sürmektedir. II. 60cm ayna çaplı robotik-tam otomatik teleskop kurulması: Gelişen teknoloji, yeni alıcılar ve büyüyen teleskop çapları yeni araştırma alanlarının çeşitlenmesini ve duyarlı olmasını sağlamıştır. Bölüm öğretim üyelerinin çalışma alanlarına cevap verebilecek bir yeni teleskop alınması girişimleri sürmektedir. III. Ege Üniversitesi Gökevi: Bugün bilime önem veren gelişmiş ülkelerin büyük kentlerinde ve ülke genelinde çok sayıda gökevi bulunmaktadır. Ege nin Evren e açılan penceresi Ege Üniversitesi Gözlemevinin de bir GÖKEVİ olmalı düşüncesiyle bu yönde çalışmalar sürdürülmektedir. IV. Toplum-Bilim Etkinlikleri: Ege Bölgesi illerinde, İzmir ilçelerinde turne şeklinde Bilim Şenlikleri yapmak ve Gözlemevinde 16 yıldır düzenlenen Amatör Astronomlar Bilim- Eğitim Kampı ve Halk Günleri ni daha geniş kitlelere ulaştırmak, bu etkinliklerin amaçları arasında yer almaktadır. 49

74 5. Tartışma ve Sonuç Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Gözlemevimiz, kuruluş amaçlarına uygun olarak; Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünün lisans ve lisansüstü öğrencilerine eğitim ve öğretim hizmeti vermek; Bölüm akademik elemanları başta olmak üzere Türkiye üniversitelerindeki benzer bölümlerin akademik elemanlarına astronomik gözlem ve ölçü olanakları sağlamak; meraklı halk için ziyaretçi ve yaz okulları gözlem programları düzenleyerek onlara Evren in yapısı ve gök olayları hakkında popüler bilgiler vermek; araştırma sonuçlarına ve popüler astronomiye dayanan yayımlar yapmak üzere faaliyetlerini sürdürmektedir. Ege Üniversitesi Gözlemevi kurulduğundan bu yana Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünün laboratuvarı işlevini sürdürmektedir. Gözlemevi, yalnız bilimsel araştırmaların yapıldığı bir yer olarak değil aynı zamanda öğrenci ve öğretim üyelerinin birbirlerini daha iyi tanıdığı, karşılıklı saygı ve sevginin gelişmesine önemli katkılar sağlayan bir kurum olmuştur. Bu kurum bilimsel üretim için gerekli sınırlı sayıda araç-gereciyle halka yönelik çalışmalarını da sürdürmektedir. Bir yerde, üniversitenin halka dönük yüzlerinden birisidir. Ege Üniversitesi Gözlemevi, Ege nin Evren e açılan penceresi dir; 1997 den bu yana düzenlediği Amatör Astronomlar Yaz Okulu yeni adıyla Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı ile halkın bilinçli ve güvenilir bilgiye ulaşmasını sağlamıştır. Ancak, gözlemevimizin İzmir şehrine çok yakın olması, yerleştiği tepenin de deniz seviyesinden yüksekliğinin yeterli olmaması nedeniyle bilimsel veri üretiminde zorlanılmaya başlanmıştır. Işık ve hava kirliliğinin önümüzdeki yıllarda yapılan gözlemleri daha da etkileyeceği kaçınılmaz bir gerçektir. Çağdaş teknolojiye dayalı yeni gözlem araçlarıyla gözlemevimizin uluslararası projelere katılabileceği, Rektörlüğe bağlı bir merkez olarak, gözlem araçlarını sürekli yenileyebilir duruma geleceği umulmaktadır. Ülkemizin uluslararası projelere katılması ve uluslararası projeler hazırlayabilmesi, astronomi ve astrofizik alanında bilim üretimine önemli katkılar sağlayacağı gibi, uluslararası bilim alanında bulunması gereken konuma bir an önce ulaşabilmesine de yardımcı olacaktır. EÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde yapılan gözlemsel tez çalışmalarının tamamına yakını gözlemevimiz kaynaklıdır. Aşağıdaki linkten bu çalışmalara ulaşılabilir; EÜ Gözlemevindeki çalışmalardan çıkan yayınları, aşağıdaki linkten bölüm çalışanlarından birini seçip ilgili yayınlar arasından görebilirsiniz Kaynaklar Tunca, Z., 2012, ege den Gökyüzü 2012, Ege Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını. 50

75 KÜÇÜK TELESKOPLARLA NEYİ NASIL GÖZLER HANGİ SONUÇLARI ÇIKARTABİLİRİZ? Cafer İBANOĞLU, Esin SİPAHİ Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 35100, Bornova, İZMİR (e-posta: Özet: Bu bildiride, Ege Üniversitesi Gözlemevindeki 48cm lik teleskopla yapılan çalışmalardan giderek teleskop-araştırmacı birlikteliği ile ulaşılmış sonuçlardan söz edilecektir. 1. Giriş Bir teleskop ile gökyüzüne ilk kez 1609 yılında Lippershey ve Galilei tarafından bakıldı (Galilei, 1610). Galilei nin kullandığı ilk teleskop 1,6cm çaplı basit bir aletti. İnsan gözünün özelliklerinden yararlanılarak yapılmıştı. Ancak, bu küçük alet büyük işler yapmıştı. Galilei daha büyük çaplı teleskoplar yapmayı denedi ve 1612 de 2,6cm, 1620 de ise 3,8cm çaplı teleskoplarla gök cisimlerini incelemeye başladı. Bundan sonra teleskop teknolojisinde hızlı bir gelişim oldu yılında 60cm, 1789 yılında 120cm, 1845 yılında 180cm lik teleskoplarla gök cisimleri izlenmeye başlandı yılında 250cm ve 1948 yılında 510cm lik teleskoplar devreye girdi (Racine, 2004). Birinci ve İkinci Büyük Savaşların büyük bir hızla ilerlediği yıllarda bile bilimsel çalışmaların hızını kaybetmediği, teleskop teknolojisinde önemli aşamalar yapıldığı görülüyor yılında 980cm çaplı KECK I, 1996 yılında ise bu teleskobun ikizi evrenin derinliklerindeki gök cisimlerini incelemeye başladı. Önümüzdeki 3-5 yıl içerisine m çaplı teleskoplarla uzaydaki cisimlerin gözlenmeye başlanacağı tahmin edilmektedir. Yukarıda teleskop yapımındaki ilerlemeleri özetledik. Yüz elli yıllık zaman diliminde teknoloji 60cm lik teleskop yapımına ulaşmış, sonraki otuz yılda da bunu ikiye katlamıştır. Ülkemiz teleskobun bulunuşundan ancak 350 yıl sonra 48cm lik bir teleskop edinebilmiştir. Benzer büyüklükte 60cm lik teleskobun kullanılmaya başlamasından yaklaşık 200 yıl sonra böyle bir olanağa kavuşabilmiştir. Türkiye de fotoelektrik teknik kullanılarak yıldızların parlaklık ölçümlerine başlandığında Avrupa, Amerika, Afrika ve Rusya da birçok gözlemevi 3, 4 ve hatta 5m lik teleskopları kullanıyorlardı. Ülkemizdeki en büyük teleskop ise 1967 yılında Ege Üniversitesi Gözlemevinde gök cisimlerine bakmaya başlayan 48cm çaplı teleskoptur (Bkz. Fotoğraf 1-2). NATO projesi kapsamında temin edilen bu teleskoptan önce 8cm çaplı küçük bir dürbün ile örten çift yıldızların tutulma zamanlarını belirlemeye çalışıyorduk. Bu küçük teleskobun takip motoru olmadığından gözlemci yıldızın devinimine bağlı olarak teleskobu hareket ettiriyordu. Bu gözlemler bizim için iyi bir eğitim aracı oldu. Gökyüzünü tanıma, aranılan yıldızı kolay ve hızlı bulma yollarını, yıldızların parlaklıklarını ölçme ve karşılaştırma yöntemlerini öğrendik. 48cm lik teleskopla 1967 yılı baharında deneme gözlemleri başladı. Bu bildiride 48cm lik teleskopla yapılan çalışmalardan giderek teleskop-araştırmacı birlikteliği ile ulaşılacak sonuçlardan söz edilecektir. Temel araştırma alanı olarak örten çift yıldızlar seçilmişti. Neden bu alanın seçildiğini Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak hoca sonraları bize şöyle anlatmıştı: Örten çift yıldızların gözlemleri ve tutulma zamanlarının belirlenmesinde epeyce yol aldık. Daha önce çıplak gözle yıldızların parlaklıklarını karşılaştırıyorduk. Şimdi bu işi teleskop ve ona bağlı ışıkölçer yapacak. Böyle küçük bir teleskopla ancak bu türden çalışmalar yapabiliriz. 51

76 Şekil 1. Necdet Güdür ve Cafer İbanoğlu 48cm lik teleskobun ilk düzeneği ile gözlem yaparken. Teleskop bir NATO projesi ile alınmıştı. Proje ortakları Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak ve Nürnberg Gözlemevi Müdürü Dr. Eckhardt Pohl idi. Nürnberg Gözlemevi ve Ege Üniversitesi Gözlemevinde örten çift yıldızların tutulma (minimum parlaklık) zamanlarını belirlemek için aylık gözlem programları hazırlandı. Her gece konsayı ve parlaklıkları yanında tutulma zamanları uygun olan yıldızlardan seçim yaparak gözlemlerine başlıyorduk. İlkemiz, Kızılırmak hoca tarafından belirlenmiş, her konuşmamızda bize anımsatılıyordu: Bu gözlemevi halkın alın teri dökerek kazandığı paralarla yapılmış, onun ödediği vergilerle yaşamaktadır. Bu nedenle gözlem zamanlarının her saniyesi iyi değerlendirilmeli, gecenin tamamı iyi kullanılmalı idi. Gözlemevinde 5-6 çalışan, ulaşımı sağlayan iki araç ve üç gözlem asistanı bulunuyordu. Gözlemcilerin haftada bir gece dinlenme hakları vardı, tatil diye bir kavram da yoktu. 52

77 Gözlenecek yıldızın tutulma süresinin uzunluğuna bağlı olarak hemen hemen her gece bir veya iki yıldızın tutulma zamanlarını gözlüyorduk. Gözlemle bulunan tutulma zamanları ile daha önce verilmiş olan tutulma zamanı ve yörünge dönemini kullanarak tutulma zamanlarını ve aradaki farkı hesaplıyorduk. Bu veriler A. Kızılırmak ve E. Pohl ün denetiminden geçiyor sonra yayımlanmak üzere Uluslararası Astronomi Birliğinin Information Bulletin on Variable Stars (IBVS) adlı bülteninde tüm bilim dünyasına duyuruluyordu. Bir yıl içerisinde yüzlerce yıldızın tutulma zamanlarını belirledik ve IBVS de yayınladık. Örten çift yıldızların tutulma zamanlarının gözlenmesi ve yayınlanması olağan bir iş durumuna gelmişti. 2. Örten Çift Işık Eğrileri 1970 li yılların ortasına doğru örten çift yıldızların yalnızca tutulma içindeki parlaklık ölçümleri yerine yörünge dönemlerinin tümü boyunca parlaklıklarının ölçülmesi, ışık eğrilerinin elde edilmesine yöneldik. Bizi böyle bir çalışmaya iten, tutulma zamanlarını gözlediğimiz kimi yıldızların yörünge dönemleri konusunda belirsizliklerle karşılaşmamızdı. Işık eğrisini elde etmek için seçtiğimiz ilk yıldız PV Cas örten çift yıldızı idi. Işık eğrisi belirmeye başlayınca gördük ki daha önce 0,875 gün olarak verilen yörünge dönemi aslında bunun iki katıdır. Bileşenlerin kütle, yarıçap ve etkin sıcaklıkları birbirine çok yakındır. Ancak, yörünge tam bir daire değildir. Dolayısı ile ardışık tutulmalar arsındaki zaman farkı aynı değildir. Bundan sonra, bir yandan tutulma zamanı gözlemleri sürerken bir yandan da ilginç örten çiftlerin ışık eğrilerini elde etmek için gözlemler yapıyorduk. Bu tür gözlemler çoğaldıkça ışık eğrilerinin analizi ile bileşen yıldızların yarıçaplarının doğrudan bulunabildiğine ilişkin makaleler ile karşılaşıyorduk. Ancak analiz yöntemlerini bilenimiz de yoktu. El yordamı ile bu işi yapmaya çalışıyorduk. Analiz yöntemlerini içeren makale ve çözüm tabloları H.N. RUSSELL ve J. MERRILL tarafından hazırlanmış ve Princeton Üniversitesi Basımevinde yayınlanmıştı. Bu çizelgeleri aldıktan sonra çözüm yöntemlerini öğrenme ve uygulama işlemlerine başladık. Ancak, ele aldığımız ilk ışık eğrileri yakınlık ve tutulmalar dışında bozulmaya uğramıştı. Dolayısı ile anlamlı çözümlere ulaşmamız kolay olmadı. Örten çift yıldızların yörünge dönemi değişimleri ve ışık eğrilerinin analiz sonuçlarına ilişkin ilk makalelerimiz Astronomy and Astrophysics (A&A) dergisinde yayınlandı. Bu makaleler bizi adeta kamçıladı. Daha çok daha duyarlı gözlemler yapmaya başladık. Şekil 2 de A&A da yayınlanan VZ CVn örten çift yıldızının ışık eğrisi görülmektedir. Bu yıldızın ışık eğrisindeki değişimleri o zamanki bilgilerimiz ile açıklayamamıştık (İbanoğlu, 1974). Yıldızlarda bu tür değişimlerin kaynağı ancak 1995 yılında anlaşılabildi. Hertzsprung-Russell (HR) diyagramında zonklayan yıldızların bulunduğu kararsızlık kuşağında Scuti yıldızlarından biraz soğuk, düşük ışıtmalı yıldızların, düşük genlikli ve 0,4-3 gün dönemli zonklayan yıldızlar olduğu 1995 yılında keşfedildi. Çekim moduyla zonklayan bu yıldızlara Dor yıldızları adı verildi (Krisciunas ve Handler, 1995; Kaye ve ark., 1999). VZ CVn örten çiftinin gözlemlerini 2007 yılında tekrar yaptık ve 1970 li yıllarda elde edilen verileri de kullanarak yeniden analiz ettik. Bu analizler gösterdi ki başyıldız B renginde 0,034 kadir genlik ve 1,069 gün dönemle zonklamakta ve Dor yıldızlarının tüm özelliklerini göstermektedir (İbanoğlu ve ark. 2007). 53

78 Şekil 2. VZ CVn örten çift yıldızının 1970 li yılların başında elde edilen ışık eğrisi (İbanoğlu, 1974) li yılların ortalarında daha önce ışık eğrisi elde edilmemiş, önemli gördüğümüz on kadar örten çift yıldızın ışık eğrisini elde etmek için Ş. Bozkurt, Ö. Gülmen ve N. Güdür ile birlikte bir TÜBİTAK projesi hazırladık. (Çok ilginçtir, bu projeyi tamamlayıp, son şeklini vermek üzere gözlemevinde toplandığımız bir gün gözlemevi baskına uğramış, her yer, çevre dahil aranmış, iki arkadaşımız bulundurdukları kitaplar nedeniyle kısa bir süre için gözaltına alınmıştı.) Tutulma gözlemlerinden çok, ışık eğrilerinin elde edilmesi, bileşen yıldızların etkin sıcaklık, ışıtma ve yarıçaplarının tayini çalışmalarına ağırlık verdik. Birçoğu uzun dönemli olan bu yıldızların kısa zaman diliminde ışık eğrilerinin elde edilmesi için yoğun gözlem yapmaya başladık. Işık eğrilerinde gözlem noktalarının saçılmasını azaltmak için çok dikkatli gözlemler yapıyor ve yazıcının kaydettiği sapmaları titiz bir şekilde ölçüyorduk. Bu ölçümler sırasında gözlem noktalarının saçılmasını önlemeye çalışırken gözlediğimiz kimi örten çiftlerin bileşenlerindeki kısa süreli ve küçük genlikli bünyesel değişimleri gözden kaçırdığımızı yıllar sonra öğrendik. Buna örnek olarak Şekil 3 de verilen AI Hya örten çiftinin ışık eğrilerini gösteriyoruz (Güdür ve ark., 1976). Her ne kadar saçılmaları azaltmaya çalışmışsak da bunu tamamen önleyemediğimiz açıkça görülmektedir. Bu çiftin baş yıldızının Scuti türü zonklama yaptığı yıllar sonra ortaya çıkartıldı. Şekil 3. AI Hya örten çift yıldızının 1970 li yılların ortalarında elde edilen iki-renk ışık eğrisi ve renk değişimi (Güdür ve ark., 1976). 3. Bilinçli Çalışmalar 54

79 Örten çift yıldızlar konusunda deneyimlerimiz ve bilimsel bilgi birikimlerimiz arttıkça daha bilinçli gözlemler yapmaya başladık. Saçılmaları ortadan kaldırmaya çalışmakla birçok bilimsel bilgiyi de kaçırdığımızı fark ettik. Gözlemsel veriyle fazla oynanmaması gerektiğini anladık. Teleskop ve ona bağlı alıcı kadar ve hatta ondan da önemli olanın gözlemcinin bilimsel bilgi donanımı olduğunun ayırdına vardık. Şekil 4 te baş yıldızı Scuti türü zonklama yapan AB Cas örten çiftinin Ege Üniversitesi Gözlemevinde Soydugan ve ark. (2003) tarafından elde edilen ışık eğrilerini gösteriyoruz. Şekil 4. AB Cas örten çift yıldızının iki-renk ışık eğrisi. Tutulma ve yakınlık etkileri yanında baş yıldızdaki kısa dönem ve küçük genlikli bünyesel değişimler açıkça görülmektedir (Soydugan ve ark., 2003) yılında 48cm lik teleskoba Üç Kanallı Hızlı Işıkölçer High Speed Three Channel Photometer (HSTCP) takıldı. Bu alıcının özelliği foton sayma tekniğine dayanması ve saniyenin kesirlerinde bile ölçüm yapabilmesi idi. Dolayısıyla çok hızlı parlaklık değişimi gösteren FLARE yıldızları ve ZONKLAYAN BEYAZ CÜCELER benzeri çalışmalar için ideal bir aletti. Bu yeni düzenek ile dıştan teğet ile içten teğet süresi arasında 58s zaman olan V471 Tau örten çiftinin tutulma eğrisini Şekil 5 de gösteriyoruz. Şekil 5. V471 Tau örten çift yıldızının iki renk ışık eğrisi (solda) ve yalnızca tutulma bölümü (sağda), (İbanoğlu ve ark., 2005). Yine HSTCP kullanılarak Dr. Hasan Ali Dal ve Prof. Dr. Serdar Evren tarafından gözlenen bazı anlık değişen (Flare) yıldızların ışık eğrilerini Şekil 6 da gösteriyoruz. 55

80 Şekil 6. Hızlı ve yavaş parlaklık değişimi gösteren Flare yıldızlarının U süzgecinde elde edilmiş ışık eğrilerinden örnekler (Dal ve Evren, 2010; 2011). 56

81 Ege Üniversitesi Gözlemevinde şimdi 48cm lik teleskoba ek olarak 40cm, 35cm ve 30cm lik MEADE teleskopları bulunmaktadır. Bu teleskopların alıcıları ise çağdaş teknolojinin ürünleri olan CCD lerdir. Buraya kadar hem alet hem de onu kullanan insanın bilgi birikiminin ne denli önemli olduğunu örnekler ile göstermeye çalıştık. Giriş bölümünde belirttiğimiz gibi günümüzde bilimsel çalışmalar 6m den daha büyük teleskoplar ile yapılıyor. Ancak, bu demek değildir ki küçük teleskoplar ile bilimsel bilgi üretilemez. Kanımızca öncelik insandadır. Bizim ünlü savsözlerimiz vardır: İnsanın hünerini gösterebilmesi için gerekli donanım olmalıdır. Başka bir savsözümüz de İnsan ne kadar usta olursa olsun gerekli araçlar olmadan ustalığını gösteremez. Elbette bu sözler doğrudur. Bir bilimcinin bilimsel donanımını geliştirmesi kendisine bağlıdır. Bunu sağlamada eğitim gördüğü okulların ve bulunduğu ortamların katkısı çok önemlidir. Bilimsel araştırma yapmak için mali destek ve gerekli araçlar ve laboratuvar olanakları ülkenin kalkınmışlık düzeyine bağlı olup bilimcinin dışındaki ortama bağlıdır. 4. Sonuç Gözlemevlerimizde şimdi birçok küçük teleskoplar bulunuyor. Bu teleskoplar ne yazık ki tayfsal gözlemler için yeterince büyük değildir. Bu tür küçük teleskoplar ile ancak yıldızların ışık ölçümleri yapılabilir. Bunun için gözlemcinin yeterli donanıma sahip olması gereklidir. Unutmayalım ki ustalık, deneysel verileri çözümleyebilme ve yorumlayıp yeni bilgiler üretebilme sanatıdır. Bunu becerebilenler ancak bilime katkıda bulunabilirler. Donanımlı bir araştırmacı küçük gözlem araçlarıyla bile bilime önemli katkılarda bulunabilir. Işık ölçüm çalışmaları yapabilmek için kendi deneyimimden yola çıkarak aşağıdaki önerileri dikkate sunuyorum: Kullandığın aleti iyi tanı. Süzgeç + alıcı dalga boyunu belirle. Standart yıldızlar ile duyarlığını ölç. Fark ışık ölçümünü yeğle. Gözlem sırasındaki koşulları bil. Verileri standart sisteme dönüştür. Her verinin bir bilgi taşıdığı gerçeğini göz önünde bulundur. Deneysel verilerin yorumu gözlem ve kuramın karşılaştırılmasına bağlıdır. Kullanılan alet ne kadar çağdaş olursa olsun çıkarılacak sonuçlar onu inceleyen bilimcinin bilgi donanımına bağlıdır. Küçük teleskoplarla bile bilimsel bilgi üretilebilir. Kaynaklar: - Galilei, G., 1610, Siderius Nuncius, trans. A. van Helden (Chicago: Univ. Chicago Press, 1989). - Racine, R., 2004, PASP, 116, İbanoğlu, C., 1974, A&AS, 13, Krisciunas, K, Handler, G., 1995, IBVS, Kaye, A. B., Handler, G., Krisciunas, K., Poretti, E., Zerbi,E., 1999, PASP, 111, İbanoğlu, C., Taş, G., Sipahi, E., Evren, S., 2007, MNRAS, 376, Güdür, N., Gülmen, Ö., İbanoğlu, C., Bozkurt, S., 1976, IBVS, Soydugan, E., Demircan, O., Akan, M.C., Soydugan, F., 2003, AJ, 126, İbanoğlu, C., Evren, S., Taş, G., Çakırlı, Ö., 2005, MNRAS, 360, Dal, H.A., Evren, S., 2010, AJ, 140, Dal, H.A., Evren, S., 2011, AJ, 141,

82 58 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul

83 KANDİLLİ NİN TELESKOPLARI Hülya YEŞİLYAPRAK Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Astronomi Laboratuvarı (e-posta: Özet: Bu çalışmada, geçmişteki rasathanelerle ilgili özet bilginin yanı sıra, kuruluş hedefi, toplumun günlük hayattaki meteorolojik, astronomik ve jeofizik konularındaki bilgi ihtiyacına cevap vermek olan, bu nedenle çok disiplinli olarak faaliyetini sürdüren Kandilli Rasathanesinde, astronomi ile ilgili tarihsel bilgi ile beraber, kuruluşundan bugüne astronomi çalışmalarından, bunun için alınan gözlem araçlarından, bu gözlem araçlarının hangi amaçla kullanıldıklarından ve bugünkü durumlarından bahsedilecektir. 1. Giriş İslâm âleminde marsad, rasâdhâne ya da bayt al-raşad adlarıyla anılan rasathaneler, sahası itibariyle uzmanlığa ve işbirliğine dayanan teşkilatlanmış kurumlardır. Buralarda muntazam ve oldukça devamlı gözlem çalışmaları yapılırdı. Yalnız şunu vurgulamak gerekir ki gözlem çalışmaları rasathanelerin kısmî değil, esas çalışmalarını teşkil eder. Yine rasathanelerin, sabit ve coğrafi konumu belli bir yeri, ilmî ve idarî işleriyle görevli bir müdürü ve çalışanları, dikkat ve özenle hazırlanmış aletleri ve özel bir kütüphanesi olmalıdır. 1 Bunlara ilaveten günümüzde, gözlem araçlarının düzenli çalışmasını sağlayacak mekanik, elektronik ve optik konularında uzman bir teknik destek ekibi olmalıdır. 2. İslâm Ülkelerinde Rasathaneler Eldeki kaynaklar giriş kısmındaki tanıma uyan ilk rasathanelerin İslâm âleminde ortaya çıktığında hemfikirdirler. Eski Mısır ve Mezopotamya medeniyetlerinde rastlanan ilk rasad faaliyetleri, Yunanlılarca daha devamlı bir şekilde sürdürülmüştür. 9. yüzyılda Abbasi halifesi Me mun un( ) halifeliği sırasında Bağdat taki Şammãsiye ve Şam daki Kasyun (Kassiyun) rasathaneleri bilinen ilk rasathane örnekleridir. 1,2 El Sufi ve Ebu l Vefa Şammãsiye Rasathanesinde çeşitli gözlemler yapmışlardır. Aynı rasathanede Ptolemaios un El Macesti (Almageste) adlı eserindeki yıldızlar gözlenerek bir katalog hazırlanmıştır. O devirde Yahya ibn Mansur ve Muhammed bin Musa el Harezmi gündönümü (solstice) gözlemleri de yapmışlardır. El Harezmi nin hazırladığı gezegen yerleri ve dolanım süreleri ile ilgili cetveller 200 yıl elden ele dolaşmıştır. Yahya ibn Mansur her iki rasathanede de yapılan çalışmaları Muntahan Zic adı altında toplamıştır. 2 Halife El Me mun dan sonra bu günkü amatör gözlemevlerine karşılık gelen kişisel gözlem evlerini görüyoruz. Şüphesiz bu devrede de birçok bilim adamı yetişmiştir. Dicle nehri yakınında kendi evlerinde Banu Musa kardeşler bir seri gözlemler yapmışlar ve hatta Kufe deki Jeodetik ölçüleri yönetmişlerdir. İran da yaşamış olan Ebu Hanife Ahmet Dinaveî devrin en tanınmış astronomi ve fizik bilim adamı olup gözlemlerini Kitap el Rasad da toplamıştır. Fırat nehri yakınında, Rakka da özel bir rasathanesi olan Ebu Abdullah Muhammed İbn Cabir İbn Sinan el Battani 887 den 918 yılına kadar gözlemler yapmıştır. Battani gözlemlerini Zic el Şabi de toplamıştır. Battani nin rasathanesinde Astrolab, gronom, yatay ve düşey Güneş saati, kürre, paralaktik cetveller, yarıçapı bir metreden büyük bir de duvar kuadranı vardı. 10. yüzyılda küçük kişisel gözlemevlerinden tekrar büyük rasathanelere dönülüyor. Bu yüzyılda kurulan rasathaneler gelişim yönünden yeni bir dönemi temsil eder. Zira rasathaneler 59

84 belli yerlere yerleştirilmiş, ihtisaslaştırılmış, kuruluşlar haline getirilmiş ve hassas aletlerle donatılmıştı. Zamanın en önemli rasathanesi Şeref ül Devle nin Bağdad da sarayının bahçesinde inşa ettirdiği rasathanedir. 988 (h.378) yılında iki astronom bu rasathanede 7 gezegenin gözlemleri ile meşgul olmuşlardır. 994 (h.384) yılında Rey şehrinde Ebu Mahmud Hamid Hücendi ekliptik eğimine ait gözlemler yaptı. Büveyhî melikleri kendi saraylarında birer rasathane kurarak zamanın tanınmış astronomlarından Abdurrahman Sufî, İbnülalâm, Ebu l Vefa gibi astronomları topladılar Yüzyıl ın sonlarında Fãtimi halifelerinden Aziz devrinde yapımına başlanan ve Halife al- Hakîm ( ) tarafından yapımı devam ettirilen Kahire deki rasathanede, meşhur Zic el Hakîm adlı eserin sahibi Ebu l Hasan Ali İbn Abdurrahman İbn Yunus gözlemler yapmıştır. 1,2 11. yüzyılın en mühim rasathanesi Selçuk Sultanı Melik Şah ( ) tarafından Isfahan da kurulmuş olan Melik Şah Rasathanesidir. Bu rasathane o zamana kadar en uzun ömürlü rasathane ünvanını almıştır. Bu rasathane de gezegenlerin gözlemi çalışma programı içinde bulunuyordu. Güneş in ilkbahar noktasında bulunduğu günü başlangıç alarak, yılı başlatan bir takvim de yapılmıştır. 12. yüzyılda Kahire de yılları arasında tamamlanan ve al-afdal al-bataihi nin adıyla anılan rasathane bilim tarihinde yerini almıştır. 13. yüzyıl İslâm rasathaneciliği bakımından çok önemli bir periyottur. Bu yüzyılda Nasır el Tusi idaresinde (h.637) yılında Merağa Rasathanesi kuruldu. Bu rasathane gerek aletlerinin zenginliği gerekse içinde çalışan bilim adamlarının sayısı ve seçkinliği bakımından büyük önem taşır. Bu rasathane de Güneş in ortalama hareketini saptamak için ortası delik bir kubbe bulunuyordu. 14. yüzyılda İlhanlı hükümdarı Gazan Han tarafından yılları arasında inşaatı tamamlanan bir rasathane kurulmuş ve Gazan Han ın buluşu olan bir yarı küre ve çeşitli gözlem araçları kullanılmıştır. 13. ve 14. yüzyılda yukarıda açıklanan rasathaneler dışında astronomi eğitiminin medreselere intikal ettiğini görüyoruz. Bu medreseler arasında başta Kırşehir ve Kütahya Medreseleri gelmektedir yılında Kırşehir de kurulan CACABEY Medresesi nde ve 1308 de inşa edilen Kütahya nın VECİDİYE Medresesi nde, özellikle 14. yüzyılın ilk yarısında astronomi dersleri verilmiştir. 15. ve 16. yüzyıllarda İslâm âleminde rasathane kurma geleneğinin devam ettiğini görüyoruz. 15. yüzyılda Timur un saltanatı sırasında Türkistan da Semerkant bir kültür merkezi haline gelmişti. Timur un torunu Uluğ Bey zamanında ise bilimsel çalışmalar büyük hız ve önem kazanmıştır. Zira kendisi devlet işleri yanında matematik ve astronomi ile çok yakından ilgileniyordu. Uluğ Bey, 1450 yılında Semerkant da kurduğu rasathaneye devrin büyük bilim adamlarını toplamıştır. Bunlar arasında Kadızâde Rumi, Gıyasüddin Çemşid El Kaşi (Kaşani) ve Ali Kuşçu bulunuyordu Osmanlılarda Astronominin Başlangıcı 14. yüzyılın başında İznik te kurulan ilk Osmanlı medresesi ile başlayan ve Fatih Sultan Mehmet in fetihten sonra İstanbul da tesis ettiği Semâniye Medreseleri ile devam eden ve yine İstanbul da Kanuni Sultan Süleyman tarafından kurulan Süleymaniye Medreseleri, Osmanlı nın yüksek öğrenim sisteminin kurumlarıdır. Öte yandan klâsik islâm biliminin Kahire, Şam, Meraga ve Semerkant gibi ana bilim merkezlerindeki gelenekler ve birikimler İstanbul a aktarılmıştır. 60

85 Öğrenimini Horasan ve Türkistan da tamamlayan Osmanlı Türkleri nin ilk astronomu ve matematikçisi Kadızâde Rumi nin iki öğrencisi, Fethullah Şirvani ve Ali Kuşçu dur. Ali Kuşçu aynı zamanda Uluğ Bey in de öğrencisi idi. Semerkand Rasathanesinin müdürü olan Kadızâde Rumi nin ölümü üzerine gözlemevinin başına geçmiş, Zic-i Uluğ Bey in (Uluğ Bey Zici) tamamlanmasına yardımcı olmuştur. Uluğ Bey in öldürülmesinden sonra Şirvani ve Kuşçu Osmanlı İmparatorluğuna gelerek Astronomi ve Matematik biliminin yayılmasında etkili olmuşlardır. Fethullah Şirvani Kastamonu Medresesine Ali Kuşçu ise Ayasofya Medresesi müderrisliğine atanmıştır. Ali Kuşçu Fatih Külliyesinin ders programlarını Molla Hüsrev ile birlikte hazırlamış, ayrıca İstanbul un enlem ve boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş Saatleri yapmıştır te ölümünden sonra astronomi bilimi eski eserlerin çeviri ve açıklama çalışmaları ile sürdürülmüştür. 16. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğunun en ileri gelen matematikçisi ve astronomu Kadızâde ile Ali Kuşçu nun torunu Mahmud bin Mehmet (Mirim Çelebi) dir. Mirim Çelebi Beyazıd II nin emri ile Uluğ Bey in Zic ine Farsça bir açıklama yazmış, zamanın modasına uygun olarak astroloji üzerine El-Makasıt adıyla bir de kitap hazırlamıştır. 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda astronomi ile ilgili birçok eser meydana getirilmiş ise de, bunların çoğu çeviri ve derleme eserlerdir. 2,3 16. yüzyılda Osmanlı Devletinde, doğrudan Osmanlı saray teşkilâtının bir unsuru olan ve Osmanlılarda resmi astronomi işlerini yürüten Müneccimbaşılık ve daha çok câmilerin bir unsuru olarak vakit tayini ile ilgilenen Muvakkıthaneler başlıca astronomi kurumlarıdır. i. Muvakkkıthâneler Emeviler döneminde ( ) ortaya çıkan muvakkıthaneler, Osmanlılarda özellikle İstanbul un fethinden sonra yaygınlaşmıştır. İstanbul da ilk inşa edilen muvakkıthane, 1470 yılında Fatih Camii Muvakkıthanesidir. Osmanlı-Türk medeniyetinde, imaret adıyla bilinen bu kurumlar hemen her şehir ve kasabada cami veya mescidlerin bahçesinde bir-iki oda halinde inşa edilmişlerdir. Bu kurumlar bulundukları külliyenin vakfı tarafından idare edilirdi. Özellikle namaz vakitlerini belirlemek için kurulmuş olan muvakkıthanelerde bu iş için güneş saatleri de yapılırdı. Ayrıca muvakkıtlar, isteyenlere basit astronomi dersleri de verirlerdi. Bazı muvakkitler senelik takvim ile Ramazan ayı için imsakiye hazırlarlardı. Hemen hemen tamamı basit astronomi aletlerini kullanmayı bildikleri gibi, bu sahada eser verecek seviyede bilgi sahibi olanlar da vardı. İstanbul daki bazı mavakkıthanelerin müneccimbaşıların yetişmesinde önemli bir yeri bulunmaktaydı. Muvakkıthaneler, 19. yüzyılda mekanik saatlerin yaygınlaşmasına rağmen, Osmanlı Devletinin sonuna kadar varlıklarını muhafaza etmişlerdir. Cumhuriyet in ilanı ile baş muvakkıtlık (1927) adı altında kurulan yeni bir müesseseye devredilen muvakkıthaneler, 20 Eylül 1952 de kapatılmıştır. ii. Müneccimbaşılık Osmanlı Devletinde ve hususiyle sarayda bulunan müneccimlerin başında bulunan kişiye müneccimbaşı denilmektedir. Müneccimbaşılık arşiv belgeleri ve kaynaklardaki bilgilere göre 15.yüzyılın sonları ile 16. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış bir kurumdur. Osmanlı sarayında bîrun (selamlık) erkânından olan müneccimbaşılar, aslen ilmiye sınıfına mensup, medrese mensubu kişiler arasından seçilmekteydi. 16. yüzyılda müneccimbaşıların astronomi ve astroloji alanında saraya ait birçok vazifesi bulunmaktaydı. Müneccimbaşılar 16. yüzyıldan itibaren saray ve ileri gelen devlet adamları için takvim, imsakiye ve zayiçe (yıldızların belli zamanlardaki yerlerini gösteren cetvel) gibi işler yapmaya başlamışlardı. Müneccimbaşının en önemli vazifesi takvim hazırlamaktır. Takvimler 1800 senesine kadar Uluğ Bey Zici ne göre bu tarihten sonra da Jacques Cassini 61

86 Zici ne göre hesap edilmiştir. İmsakiye hazırlamak, önemli olayların tatbikinde uğurlu saatleri belirlemek, kuyrukluyıldız, yangın, deprem, Ay ve Güneş tutulmaları gibi olayları takip edip yorumları ile birlikte saraya bildirmek görevleri arasında idi. Ulema sınıfına mensup saray memurlarından olan müneccimbaşılar, silahtar ağaya bağlı olan hekimbaşının maiyetinde bulunduklarından tayin ve azilleri de onun tarafından yürütülürdü. Osmanlı devletinde 37 kişi müneccimbaşılıkta bulunmuştur. Müneccimbaşılar ilmiye mensubu olduklarından kadılık ve müderrislik gibi vazifeleri de yapmışlardır. En ünlüleri: Takîyüddîn el-râsıd ( ) kurduğu rasathane ile, Hüseyin Efendi (Ö.1650) zayiçelerinin isabetiyle, Derviş Ahmet Dede (Ö.1702) yazdığı Câmi al-duval adlı tarih kitabı ile tanınmışlardır. Müneccimbaşılık müessesesi 1924 yılında Müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi nin ölününden sonra yeni tayin yapılmayarak lağvedilmiş, yerine 1927 yılında baş muvakkıtlık makamı tesis edilmiştir Osmanlılarda İlk Rasathane 9. ve 15. yüzyıllar arasında islâm âleminde, serpilip gelişen rasathaneler 16. yüzyıldan itibaren batı âleminde ciddiyet ve önemle ele alınmış ve bu hususta üstünlük batı âlemine geçmiştir. Batı da Kopernik le başlayan kuvvetli astronomi akımı, 1576 yılında Danimarka kralı II. Frederik in yardımıyla Hven de Tycho Brahe nin inşa ettirdiği Uraniborg Rasathanesi ile modern astronomiye giden yolu açtı. O devir için en mükemmel aletlerle donatılan bu rasathanede 20 yıl aralıksız süren gözlemler, eksikleri ve yanlışları da olsa, daha sonra gelen Kepler in modern astronominin temelleri sayılan kanunlarını ortaya koymasına imkân verdi yüzyılda batıda modern rasathaneler kurulurken Osmanlılarda ilk rasathane İstanbul da Sultan III. Murad döneminde ( ) Takîyüddîn el-râsıd tarafından kurulmuştur. Şam da dünyaya gelen Takîyüddîn, Şam ve Mısır da eğitimini tamamladıktan sonra bir müddet kadılık ve müderrislik yapmıştır. Bu arada astronomi ve matematik alanında önemli çalışmalarda bulunmuştur te Mısır dan istanbul a gelen Takîyüddîn, bir sene sonra vefat eden Müneccimbaşı Mustafa b. Âlî yerine tayin edilmiştir. İstanbul da başta Hoca Sadeddin Efendi olmak üzere meşhur ulemâ ve önemli devlet adamları ile yakınlık sağlayan Takîyüddîn, sadrazam Sokullu Mehmet Paşa vasıtasıyla da Sultan III. Murad ile tanışmıştır. Takîyüddîn astronomiye meraklı olan padişaha kullanmakta oldukları Uluğ Bey Zici nin hesaplara kâfi gelmediğini ve yeni bir zic in hazırlanması gerektiğini anlatarak rasathane kurulması fikrini açmıştır. Bu teklife destek veren III. Murad, çalışmalarını Galata Kulesi nde sürdüren Takîyüddîn e Kabataş sırtlarında bir rasathane kurulması için bütçe ayırmıştır de kısmen tamamlanan, iki ayrı binadan oluşan Dâr al-raşad al-cadîd adındaki rasathanede 40 arşın (27,2m) derinliğinde bir gözlem kuyusu da (çah-ı rasad) bulunmakta idi. Takîyüddîn, eski islâm rasathanelerinde kullanılmış olan aletleri imal etmiş, ilaveten yeni aletler de icat etmiş ve gözlemlerinde kullanmıştır. Çoğunluğu astronomi ve matematik kitaplarından oluşan büyük bir kütüphanesi de bulunan Rasathane nin, Takîyüddîn ile beraber 8 râsıd, 4 kâtip, 4 yardımcı eleman olmak üzere, 16 kişilik kadrosu bulunuyordu. Takîyüddîn, ilk defa mekanik saat kullanarak çok dakik gözlemler yapmıştır. Diğer taraftan da astronomi hesaplarında altmış tabanlı sayı sistemi yerine on tabanlı sayı sistemini kullanmakla ve ondalık kesirlere göre trigonometri cetvelleri hazırlamakla dikkat çekmiştir. Ekliptik ile ekvator arasındaki lık açıyı bularak ilk defa gerçeğe en yakın değeri hesaplamıştır. Güneş parametreleri hesabında da yeni bir yöntem uygulamıştır. Sabit yıldızların boylamlarının tespitinde ise Ay yerine Venüs ü kullanarak daha dakik neticeler elde 62

87 etmeyi plânlamıştır. Osmanlılarda otomatik makinalar üzerine ilk eseri de Takîyüddîn yazmıştır. 1 Rasathane de bulunan aletler ise: Zât al- halak (armillae zodiak) Kadran (mural quadrant) Zât al-samt va l-irtifâ (azimuthal semicircle) Zat al-şu beteyn (triqutrum) Rub u mistar (Rub u deffe) Zât al-sukbatayn (dipotra) Zat al-avtâr (Güneş in ekinoks noktasına geldiğini bildiren alet) Al-muşabbaha bi l-manâtik (yıldızlar arasındaki uzaklığı ölçmeye yarayan alet) Rasathane de çok kısa sayılabilecek bir zamanda oldukça önemli çalışmalara imza atılmış, yapılan rasatlar Sidrat Muhtaha l-afkâr fî Malakût al-falak al-davvâr (al-zic al-şahinşâhî) adlı eserde toplanmıştır. Rasathane çalışmaya başladıktan kısa bir süre sonra, Ekim ayında, 1577 nin meşhur kuyruklu yıldızı gözlenmiş, Takîyüddîn, bu olayın İran ordusuna karşı kazanılacak zaferin vesilesi olduğuna dair kehânetini padişaha iletmiştir. Takîyüddîn in çalışmalarını destekleyen Hoca Sadettin Efendi ile anlaşmazlık içinde olan Şeyhülislâm Ahmet Şemşeddin Efendi 1578 yılındaki veba salgının rasat yapılmasından dolayı olduğuna karar vererek ihracı rasad meş um ve perde-i esrarı felekiyeye küttahane ittilan cür etin vehamet ve akibeti meczundur; hiçbir mülkte mübaşeret olunmadı ki mamur iken harap ve bünyanı devleti zelzelenaki inkilâp almaya şeklinde fetva vermiştir. Bunun üzerine rasathane 22 Ocak 1580 tarihinde Padişah ın emriyle Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa tarafından top ateşi ile yıkılmıştır. 1,2 Takîyüddîn in kurduğu rasathanenin yıkılmasından sonra Osmanlı telgraf şebekesini iyileştirmek amacıyla davet edilen Mösyö Aristide Coumbary nin bir Meteoroloji Merkez Bürosu niteliğindeki büroyu kurmasına kadar Osmanlı İmparatorluğunda resmi bir rasathane oluşumunu görmüyoruz. Bu arada elbette astronomi eğitimi devam etmiş ve astronomi ile ilgili eserler yayınlanmıştır. 17. yüzyılda Şamlı Ebu Bekir bin Behram-üd-Dımışki adında bir yazar coğrafya üzerine çalışmış ve Kopernik in Evren sisteminden söz etmiştir. Siirt te Tellu köyünde oturan Erzurumlu İbrahim Hakkı, astronomiye dair iki eser yayınlamıştır. Ahmet III ( ) zamanında Cassini nin cetvelleri getirtilmiştir. Özellikle Mustafa III ( ) zamanında bu cetveller Türkçe ye çevrilmiş, Fransa dan astronomi alanında kitaplar alınmış, Prusya Kralı Frederik den üç müneccim istenmiştir. Astronominin ülkemizde yeniden canlanması bugün İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde faaliyetini sürdüren Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (1773) ve Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1795) okullarının açılması ve takiben 1845 yılında Harbiye mektebinin iyileştirilmesi, rüştiye (ortaokul) ve 1869 da açılan idadilerde (lise) astronomi derslerinin okutulması ile yeniden sağlanmıştır. 5. Osmanlılarda İkinci Rasathane, Türkiye Cumhuriyetinde İlk Rasathane Rasathane-i Amire (Observatoire Imperial Meteorologique) Rasathane-i Amire-i Ala-i Mülcev (1868) 8 Rasadhane-i Havaiyye-i Osmaniye 10 Maarif Vekâleti Hey et Fizîkî Arzî İstanbul Rasathanesi (1928) 2 Kültür Bakanlığı İstanbul Rasathanesi (1936) 2 63

88 Milli Eğitim Bakanlığı Astronomi ve Jeofizik İstanbul Kandilli Rasathanesi (1940) 2 Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü 17 Boğaziçi Üniversitesi Rektörlüğü, Kandilli Rasathanesi, Gök ve Yer Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi (1984) 18 Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü, Kandilli Rasathanesi Araştırma Merkezi ( ) 19,20 Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü (1995) 1863 yılında, Fransız meteoroloji teşkilatı, telgraf şebekesi vasıtasıyla meteorolojik bilgileri iletmeye başladı. PTT idaresinin Türkiye telgraf şebekesini iyileştirme amacıyla Fransa dan davet ettiği Mösyö Aristide Coumbary, ( ) Fransa daki sistemi örnek göstererek fırtınaları bir mahalle gelmeden önce telgrafla haber verme esasına dayanan bir sistemin kurulabileceğine dair raporu zamanın yönetimine sundu. Bunun üzerine ülke içindeki telgrafhanelere meteoroloji aletleri konulmuş ancak verim alınamamıştır. Rasathane-i Amire meteoroloji rasathanesi olarak kurulmuş ise de, eldeki evrak ve basılı eserlerden Astronomi Rasathanesi olma çabası içinde olduğu anlaşılmaktadır. İlk müdürü Mösyö Coumbary 3 Ağustos 1869 tarihinde Maliye Nezareti ne yazı yazarak alet ve kitap alımı için istekte bulunmuştur. İstediği kitaplar içinde astronomi kitapları da vardır. Alınmasını istediği aletler arasında da yıldızları gözlemek ve aralarındaki mesafeyi belirlemek için rakkas-i nücumi (yıldız sarkacı) gibi aletler vardır. Ayrıca telgrafhaneye yakın bir binaya taşınmak istemektedir yılında yayınlanan Rasathane-i Amire Salnamesi (Yıllığı; Bkz. Şekil 2) bir Astronomi takvimi olup, gezegenler, kuyruklu yıldızlar, ışık yılı uzaklığı, yıldız zamanını Güneş zamanına dönüştürülmesi, yıldız yüksekliklerinin tayini, enlem tayini vs. den bahsetmektedir Rasathane Binası Yapımı ve Yer Seçimi Çalışmaları 1894 Büyük İstanbul Depremi nden sonra 1895 yılında Rasathane-i Amire de depremle ilgili alet alımları ve Rasathane ye ait özel bir bina yapılması için yer seçimi çalışmaları başlamıştır. 16 Ocak 1895 tarihli irade-i seniye (Padişah emri) ile İstanbul da yeni bir rasathane inşası ve bunun için bir komisyonu kurulması istenmektedir. Bu belgede G. Agamennone un İtalya dan getirttiği rasat aletlerinin gümrükte bulunduğu ve İstanbul da rasathane olarak özel bir bina olmadığı, oysa buranın uygar bir ülke olduğu, bu nedenle gerekenin yapılması için adı verilen kişilerden bir komisyon kurulduğu belirtilmektedir. Ancak irade-i seniyye, uygun yerin aranması ve bulunmasının ardından rasathanenin öyle külliyetli masraf edilmeyerek inşa edilmesi gereğinin de altını çizmektedir. Harita ve projenin hazırlanıp sadrazama sunulması ve bu işler yapılana kadar gümrükte bulunan aletlerin korunması amacıyla silahhaneye teslim edilmesi de istenir. 64 Şekil 1. Rasathane amblemleri. Şekil yılına ait salname 2.

89 Rasathane ile ilgili ilk haber Moniteur Oriental in 28 Ocak 1895 tarihli nüshasında yayınlanır. Sadaret (sadrazam) makamına iletilen bir irade-i seniyye, Sultan ın kurulmasına karar verdiği meteorolojik gözlemevinin üzerinde inşa edileceği yerin seçilmesiyle görevli olacak bir komisyon kurulduğunu bildirmektedir. Kurulan komisyon: Rasathane-i Amire Müdürü: A. Coumbary Efendi Posta Telgraf Umum Müdürlüğü teknik danışmanı: Emile Lacoine Mimar: D Aranco Roma Rasathanesi Deprem Müdürü: G. Agamennone Maiyyet-i Mülûkâne müşiri Şakir Paşa nın belirlediği bir subay dan oluşuyordu. Şekil yılında zamanın yönetimine sunulan raporun 1. ve 5. sayfaları 5. Gazetede, komisyonun tercihinin, Üsküdar civarında Çamlıca yakınında olduğunun haber alındığı yazıyordu. Buna göre, 21 Şubat 1895 de sadrazama sunulan komisyon raporunda yer olarak Şişli de sergi için öngörülen Darülacaze binasının karşısındaki araziyi öneriliyordu. Sözkonusu arazi Jeodinamik, Astronomi, Meteoroloji ve Manyetik servislerinin tümünü içerecek büyüklüğe ve koşullara sahipti. İnşaat 1 yıl kadar sürecek, tümünün bitmesi beklenmeden rasathane (observatoire météorologique) belirlenen arazide tek odalı bir yere taşınabilecekti, bunun maliyeti kuruşu bulacaktı. 5 Buradan anlaşılıyor ki günümüzde de aynı disiplinlerde faaliyetini sürdüren Kandilli Rasathanesinin teşkilat yapısı o zamanlarda oluşturulmuştur. Bu rapora yanıt 19 Mayıs 1895 tarihli irade-i seniye dir. İrade-i seniye, Şişli deki arazinin daha sonra tevsi ve mükemmel surette tanzim olunmak uzre rasathane için uygun bulunduğunu söylemekte ve geçici yerleşmenin Silahhane-i Hümayun bahçesine veya Kadın Efendi nin konağının karşısındaki dutluğa yapılabileceğini ancak yeni bina yapıldığında terk edilecek gecici yapının Silahhane ye kalabilmesi için kendi bahçesinde yapılmasının daha uygun olduğuna karar verildiğini belirtmekteydi. 65

90 23 Mayıs 1895 tarihinde Moniteur Oriental ordre supérieur olarak nitelediği haberinde Rasathanenin Maçka daki büyük Silahhane-i Amire nin bahçesinde inşa edilecek bir binaya yerleşeceğini bildirmektedir. 10 Ekim 1895 tarihinde Moniteur Oriental yapılmakta olan rasathanenin bitmek üzere olduğunu, G. Agamennone un İtalya dan gelen aletlerin montajı, kullanımı ve personel eğitimi konularında bir rapor düzenlediğini bildiriyordu. 5 Kandilli Rasathanesi arşivinde mevcut 23 Şubat 1896 tarihli rasathane asistan ve sekreteri imzasını taşıyan gözlem defterinin ilk sayfasında (Şekil 4), Rasathane-i Amirenin Beyoğlu nda Pera (İstiklâl) Caddesi Della Suda Eczane sinin karşısında, Müdürü M. Coumbary in evinin ise İsveç Sefareti yanında olduğu belirtilmektedir. İçinde bulunduğu binanın tamiri gerektiği zaman, yine İstiklâl Caddesi üzerinde, bu defa Taksim meydanına yakın bir yere taşınmıştır. Şekil 4. Rasathane-i Amirenin gözlem defterinin ilk sayfası 2. Bu arada Mösyö Coumbary nin vefatı ile boşalan Rasathane müdürlüğüne, Astronomi ve özellikle takvim hesabında bilgili, Rasathane-i Amire müdür yardımcılığını yapan hocası Emile Lacoine vasıtasıyla Rasathane ile ilişkisi 1890 lı yılların başında başlamış olan Salih Zeki Bey ( ), 1896 yılında atanır. O sırada Posta ve Telgraf Nezâret-i Aliyesi Fen Kalemi nde mühendis olarak çalışmakta, diğer yandan Darüşşafaka ve Mülkiyede dersler vermekte, orta öğretime yönelik kitaplar yazmaktadır yılına ait hazırladığı ilk takvim ve 1894 de E. Lacoin ile birlikte hazırladıkları takvimde Güneş doğuş-batış, Ay doğuş-batış, imsak, öğle, ikindi zamanları Ay, Güneş ve gezegenler hakkında bilgiler yer almaktadır yılına gelindiğinde Rasathane hâlâ inşa edilmemiştir. 17 Eylül 1900 tarihinde Moniteur Oriental Rasathane-i Amirenin Cadde-i Kebir de (Grand Rue de Péra) hâlen yerleşmiş olduğu binadan atmosferik gözlemlerin daha iyi yapılabileceği bir başka binaya taşınacağını yazmaktadır. İkdam Gazetesi ise bir binadan ötekine taşınma göçebeliğinden kurtulmak için bir rasathane inşa edilmesini tavsiye etmektedir. Buradan Rasathanenin birkaç kez taşındığı ve zamanın maddi imkânsızlıklarından etkilendiği sonucu çıkmaktadır. Bu haberler dizisinden başka belge bulunmamasına karşın rasathanenin yapımının gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. 66

91 Şekil 5 te görüldüğü gibi Fatin Hoca (Gökmen) ni 30 Eylül 1340 (1924) tarih ve 100 sayılı Milli Eğitim Bakanlığı Özel Kalem Müdürlüğüne yazdığı rasathane çalışanları hakkında bilgi verdiği yazıda Selefi Salih Zeki Bey in Hicri 1324 (1906) yılı Eylül veya Ekim sonlarında ayrıldığını ve yeni tayin yapılıncaya kadar, yani Fatin Gökmen Rasathane-i Amire müdürlüğüne tayin edilinceye kadar Müdürlüğün münhal (boş, memuru bulunmayan yer) olduğunu yazmıştır. Şekil Eylül 1924 tarih, 100 sayılı yazı 2. Salih Zeki Bey in ayrılmasından sonra (1906), Kâtip Bedii Bey Rasathaneyi Maçka topçu okulunun karşısındaki telgrafhaneden Emile Lacoin in sismograflarının bulunduğu binaya taşıyor. Buradan anlaşılıyor ki tamamlanan inşaata, irade-i seniyye isteği ile önce sismograflar, daha sonra diğer gözlem aletleri konulmuş. Sonunda, kalıcı yerini bulmuş olmasına rağmen müdürü olmayan Rasathane, 12 Nisan 1909 da (31 Mart ihtilâli) şeriatcı askerler tarafından tahrip edilip aletleri parçalanmıştır. Bu gün İTÜ maçka kampüsünü oluşturan tarihi Silahhane bahçesinde böyle bir yapı bulunmamaktadır. Parçalanan aletler içinde demode bir mürur aleti, ufak bir teodolit ve iki elektrikli duvar saati devir alınmıştır. Şekil 6. R. D Aranco imzalı, 1895 tarihli keşif raporunun ekindeki çizim 5. Şekil 6 da görüldüğü gibi mimarların tanımı ile baraka olarak tanımlanan yapı 6,05mx8m boyutunda bir temel üzerine yerleşen ve küçük bir antreden girilen iki odalı bir yapıdır. Küçük oda görevliye, büyük olan ise sismografa ayrılmış ve sismograf için bir pilye hazırlanmıştır. 67

92 5.2. Rasathane İcadiye Tepesi nde Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Bu ihtilalden sonra kurulan hükümette Eğitim Bakanı (Maarif Nâzırı) Emrullah Efendi, 1909 da Dârülfünun Fen Medresesi (Fakültesi) astronomi ve hisab-ı ihtimali (olasılık) müderrisliği görevini sürdüren Fatin Gökmen i tarih, 1076 sayılı yazı ile ve 3000 kuruş maaşla Rasathane-i Amire Müdürlüğüne tâyin etmiş, rasathane kurmaya uygun bir yer aramasını istemiştir. Bunun üzerine Fatin Gökmen Vaniköy ün üstündeki İcadiye Tepesi nde bulunan ve Boğazlar Kumandanlığına mensup bir topçu birliği ile İstanbul Şehremanetine (Belediyeye) mensup köşkçülerin (yangını haber veren memurların) ikamet ettiği bir kâgir kule ile iki ufak odadan ibaret binanın yerini beğenmiş, buranın tahliyesi ve Eğitim Bakanlığına teslimi için çalışmalara başlamıştır. Önce Maliye Bakanlığının bu konudaki izni Harbiye Nezaretine (Savunma Bakanlığına) bildirilmiş ve buradaki topçu birliğinin çekilmesi için emir verilmiştir (4 Eylül 1910). Köşkçüler ise daha sonra ayrılmışlardır. 68 Şekil yılında Rasathanenin kullanımına tahsis edilen bina 1. Çalılıklarla kaplı olan İcadiye tepesinde kule ve binadan başka topçu beygirlerinin bağlandığı ahır vardı ve arazi hazineye aitti. Öncelikle bina restore edilmiş, Fransa dan Prof. Angot ile temasa geçilerek yeni meteoroloji cihazları alınmış ve 7, 14, 21 saatlerinde meteorolojik rasatlara başlanmıştır de İtalya nın Trablusgarb a saldırısı, ardından Balkan savaşı ve sonrasında Birinci Dünya Savaşı, bitiminde Mondros Mütarekesi ve Kurtuluş Savaşı sebebiyle, Rasathane, Cumhuriyet in kurulup gelişmeye başlamasını beklemek durumunda kalmıştır. Bu nedenle bütçe için 1925 yılına kadar 14 yıllık bir süre geçmiştir Kandilli Rasathanesinde Astronomi Bu arada Fatin Hoca eline geçen bir fırsatı değerlendirerek 1918 yılında Carl Zeiss firmasına BÜYÜK EKVATORAL TELESKOP u (rasathanede genellikle kullanılan adı dürbün) sipariş etmiş, ancak bu teleskop Birinci Dünya Savaşı na ait Almanya daki hesapların tasfiyesine kadar ülkemize gelememiştir. Kaynaklardan bu teleskobun ülkemize gelen üçüncü teleskop olduğu anlaşılmaktadır. Bundan önceki iki teleskoptan ilki Harbiye Mektebine alınan uzunluğu 5m, açıklığı 1m olan teleskoptur ve bu teleskobun Kırım Savaşı sırasında hastaneye dönüştürülen Harbiye Mektebinde çıkan yangında enkaz haline geldiği belirtilmektedir. İkincisi ise 31 Mart Vakası sonrasında toplanan alet parçaları içinde bulunduğu ve Kabataş Lisesine verildiği bildirilen 8cm açıklıklı dürbündür yılı Rasathanenin basının ilgisini çektiği yıl olmuştur. 20 Mart 1925 te Cumhuriyet Gazetesi nde Fatin Hoca ile Rasathane Müdürü ile Mülakat başlıklı röportaj yayınlanır.

93 Ardından Yıldız Dergisi nden bir gazeteci rasathaneyi ziyaret eder ve 9. sayıda (Mayıs 1925) rasathane ile ilgili bir yazı yayınlanır. Bu röportajda rasathaneye keçi yolundan ulaşan muhabir, yegâne rasathanemiz ne halde konu başlığı altında rasathaneyi şu ifadelerle anlatır: Rasathane bir kule ile iki küçük odadan oluşan ahşap bir binadan ibaret küçük ve zarif bir iş yeridir. Müdür Fatin Efendi ile birlikte bütün memürler dört kişiyi geçmemektedir. Rasathanemiz hava durumunu ve yer sarsıntılarını kaydetmek için muhtaç olduğu aletlerden yoksun durumdadır. Avrupa rasathanelerinin metrûkat anbarı bile olmuyacak kadar fakir olan rasathanemizin gözlemcileri bütün mahrumiyetlere rağmen çalışıyorlar ve çoğunlukla hava durumu hakkında doğru bilgiler veriyorlar. Rasathanede gördüğüm nısfünnehar dairesi altına ve hizasına konmuş eski ve küçük bir dürbünden başka rasat aleti yoktur. Bütün aletlerin toplamı barometre dahil 10 u geçmemektedir. Şekil 8. Yıldız Dergisi 9. sayı, s.7-8 (Prof. Dr. Atila Özgüç Arşivi). Fatin Hoca nın hem Cumhuriyet Gazetesi ne, hem de Şekil 8 de görülen yıldız dergisinde yayınlanan röportajlarında teleskopla ilgili verdiği bilgi şu şekildedir: Avrupa dan dürbün aldık. Teferruatıyla beraber bize 23 bin liraya mal oluyor. 15 gün evvel yola çıkarılmıştır. Bu dürbün için bir bina projesi hazırladık. 3-4 odalı ve 10 metro yüksekliğinde, bir de kulesi olmak şartıyla 35 bin liraya yapılabilecektir. Para verilmezse dürbünden maateessüf istifade edilemeyecek. Rasathanelerin üç çeşit dürbünü vardır. Birisi kutru 20 santime diğeri 50 ve üçüncüsü de 110 santime kadardır. Biz ancak 20 santimliğini aldık. Bu dürbün ile fiziki astronomi tetkikatı yapılır. Kevakibin (yıldızların) fotoğrafları alınır ve ışık ölçme tetkikatında bulunulur. Bu dürbüne malik olmakla Türk Rasathanesi de beynelmilel teşkilata girecektir. Çünkü mesela Avrupa dan bize şu yıldıza bakınız derler. Biz de tetkikatımızı (araştırmamızı) yaparak telsiz telgrafımızla cevap verecegiz. Yalnız dürbünümüz küçük mikyastadır (ölçektedir). Bulgaristan 15 sene evvel bu dürbüne malik olmuştur. Şekil 9 da görüldüğü gibi 1926 yılında verilen 35 bin lira ile bir taraftan dürbün binasının temeli atılmış, bir taraftan da atelye ve kütüphane binaları yapılmıştır yılında dürbün binasının inşaatı tamamlanmıştır yılında gelen dürbün 1933 yılında yerine koyulmuştur. Fatin Hoca, Milli Eğitim Bakanlığına Rasathane teşkilat ve tesisatı hakkında malumat konulu, tarih, 1147 sayılı bir yazısında rasathane ilgili bilgileri şöyle vermektedir: Rasathane dört şube-i ilmiye ile bir idare şubesi ve bir de atelye dairesinden ibarettir. 69

94 Astronomi ile ilgili birimlerin isimleri; Şekil 9. Dürbün Binası nın inşaatı (Prof. Dr. Atila Özgüç Arşivi). Hey et Şubesi (Kronometri Servisi/Zaman Servisi olarak hizmet veren servis) Hey et Fizikiye Şubesi (Heliofizik Servisi/Güneş Fiziği Servisi olarak bilinen servis) olarak geçen yazı;... Yazın ise Güneş in lekelerinin ve hedabatın tahavvulatını tetkik etmek sipektroskopik ve fotografik bazı tecrübelerde bulunmaktadır. Bu faaliyetimiz tecrübe mahiyetinde olup ilmi tetkikat yapmaktayız. Hey etin bu şubesi en külfetli ve masraflı bir kısımdır. Yalnız bu küçük dürbün ile iktifa etmek ve Güneş tetkikatı için bir yelyosta ve 40cm bir objektifle ve bazı tali teferruatı lazım ile takviye ve itmam için 20 bin lira kadar bir masrafa ihtiyaç vardır ki bu nevakisi mutad tesisat masrafımızla dört beş senede ikmal edebilmek ümidindeyiz. Bu dürbün Fizik Hey etinin en küçük aletidir. Fiziki Hey inin orta aleti yani açıklığı 60-70cm olan bir teleskop ve 35, 50cm olan bir muadele ve tefferruatı ve bunlara ait binayı husule getirecek bir tekâmülü bittabi uzun bir atiye bırakmış oluyoruz. İfadelerini de içermektedir. Kandilli Rasathanesinde ilk astronomi çalışması 19 Haziran 1936 tarihinde Uludağ da gözlenen tam Güneş tutulması olmuştur. Bu olayla ilgili olarak tam tutulma hattı hesapları yayınlanmış ve ekvatoral dürbünün tüp ve mercekleri Uludağ a, sonradan Fatin Tepe olarak anılan gözlem alanına götürülmüştür. Şekil 10. Uludağ da Tam Güneş Tutulması hazırlık çalışmaları (Prof. Dr.Atila Özgüç Arşivi). 70

95 Bu arada yılları arasında rasathane çeşitli kurumlara bağlanmaya çalışılmış, bazı kurumlar da rasathaneye bağlanmak istemiştir. En son 1950 yılında Teknik Üniversiteye bağlanması işlemleri de sonuçsuz kalmıştır. Şekil 11 deki Kültür Bakanlığı İstanbul Rasathanesi başlığı dikkat çekicidir yılından itibaren KANDİLLİ RASATHANESİ adı zikredilmeye başlamıştır. Şekil Haziran 1936 Tam Güneş Tutulması kitap kapağı Zaman (Kronometri) Servisi Bu servis Rasathanenin en eski servisidir. Şöyle ki, Fatin Gökmen in 11 Aralık 1924 tarih, 90 sayı ile Milli Eğitim Bakanlığına yazdığı yazıda, deprem, mıknatıs ve mareograf istasyonlarının yanısıra zamanın incelikli tayini ve muhafazası için alınacak alet ve yapılacak tesislerin teklifi de yer almaktadır lı yılların başındaki hedefi, bir şef, bir asistan ve bir yardımcıdan ibaret olan kadrosu ile, ülke içinde doğru saat ayarını tesis etmek, bölgesinde uluslararası bir saat merkezi haline gelmek olan zaman servisi, teknolojik gelişmelerle bu yöndeki hedefinden vazgeçmek durumunda kalmıştır. İnşaatı 1945 yılında tamamlanan, bugün Jeodezi Anabilimdalının faaliyetini sürdürdüğü binada, 90mm lik geçiş aleti (askania, alınışı 1927), Zenit Teleskobu (alınışı 1934), Omega kronografı, Rohde und Schwartz kuars saati makayese osiloskobu (alınışı 1964), Danjon Astrolabı ve Hewlett Packard elektronik kontör kronografı (alınışı 1967) ile çalışmalarını 1974 yılına kadar sürdüren Zaman Servisi nin, gözlemsel çalışmaları: Danjon astrolabı ile yıldız gözlemlerinin sonucunda zaman ve enlem tayini yapmak, Çeşitli rasathanelerin yayınladıkları zaman işaretlerini Güneş in muhtelif anlarında kuvars saatleri ile mukayese etmek, İsviçre de bütün gün süresince zaman işaretleri yayınlayan HBG İstasyonunun Kandilli Rasathanesindeki rölatif alan şiddeti kaydedilip, değişimleri ile manyetik alan değişimleri arasında bağıntı aramak üzerine idi. Zaman Servisi nin gözlem araçları, rasathanenin diğer bölümlerinin kullanım dışı gözlem araçları ile birlikte, Kandilli Rasathanesi Müzesi ve Rahmi Koç Müzesinde sergilenmektedir. 1984, 1990 ve 1995 yıllarında TÜBİTAK a ve Boğaziçi Üniversitesi Araştırma Fonuna verilen projelerle hizmete girmesi sağlanmaya çalışılan Danjon Astrolabı da, kullanım imkânının ortadan kalkması nedeniyle, Kandilli Rasathanesi Müzesinde sergilenecektir. Şekil 12. Danjon Astrolabı. 71

96 26 Aralık 1925 tarih, 698 sayılı kanunun 3. maddesine göre hicri-kameri aybaşları hesabının yanısıra Adli Astronomi konusunda bilirkişilik çalışmaları, zamanla artan kadrosu ile, 1970 yılına kadar sürdürülmüştür yılında Adli Astronomi konusunda çalışan personel, kadrolarıyla birlikte Adli Tıp Kurumuna dâhil olmuştur. O yıldan itibaren, Adli Tıp Kurumu Kanunu nun 1982 de yayınlanmasının ardından Zaman Servisi, 1983 yılı başına kadar Adli Tıp personeline ev sahipliği yapmıştır yılında mahkemelerden Rasathaneye gelen yazılar yeniden cevaplandırılmaya başlanmıştır. Adli Tıp Kurumunda bu konuda çalışan tek elemanın 2003 yılında emekli olmasıyla, Adalet Bakanlığının tarih 2004 sayılı ve tarih 2552 sayılı genelgeleri ile, bu konudaki yetkili kurumun Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü olduğu belirtilmiştir lı yılların başında Zaman Servisi nin tek çalışanının da Güneş Fiziği Servisi ne katılımıyla, Güneş Fiziği servisi ve Zaman Servisi Astronomi Laboratuvarı adı altında birleşmişlerdir. Hâlihazırda vaktiyle Zaman Servisi'nin yürüttüğü adli astronomi, hicri-kameri aybaşlarının hesabı ve diğer çalışmalar Astronomi Laboratuvarı nda sürdürülmektedir yılları arası adli astronomi konusunda hazırlanan raporların sayısı Şekil 13 de gösterilmiştir yılından itibaren Güneş doğuş-batış bilgilerinin web ortamında sunulması üzerine, mahkemelerden gelen bilgi talebinde azalma olmuştur Güneş Fiziği (Helyofizik) Servisi 72 Şekil 13. Adli astronomi konusunda hazırlan raporların sayısı lu yıllarda Fatin Hoca ile beraber rasathanenin bilimsel servislerinde çalışan 3 üniversite mezunu genç vardır: Kemal Erkman, Hamit Dilgan, Yakup Elbek. W. Gleissberg, Kandilli Rasathanesinin d=20cm, f=305cm lik Zeiss mercekli teleskobunun 1935 yılında binaya yerleştirildiğini, ancak uygun personel olmadığı için on yıldan fazla öksüz kaldığını, gözlemlerin öğrencisi Muammer Dizer tarafından başlatıldığını yazar 16. Fatin Hoca nın 1932 yılında yazdığı yazı ile belirttiği gibi, dürbünle deneme mahiyetinde gözlemler yapılsa da, sistematik gözlemler henüz başlamamıştır lı yılların ortalarında astronom kadrosunda Güneş Fiziği ve Zaman Servisi nde çalışan Muammer Dizer, Hasan Tayşi ve Tarık Gökmen i görüyoruz. Kandilli Rasathanesinde Güneş Fiziği çalışmalarının başlama gerekçesini, 1973 yılında yayınlanan kitabında 2, o zaman müdürlük görevini yürüten Muammer Dizer şu şekilde açıklıyor: 1947 yılına kadar mevcut dürbünün hangi astronomi konusu hizmetinde kullanılacağı planlanmamıştır yılında dürbünün hizmete sokulması ve en yararlı şekilde kullanılması bir sorun olmuştur. O yıllarda İstanbul Üniversitesi Astronomi Enstitüsünün çalışmaları sorunumuzun kolaylıkla çözümüne yardım etmiştir. Çalışma konusu olarak yıldızlar astronomisi değilde Güneş in seçiminin başlıca iki nedeni vardır:

97 a) Birinci neden ekonomiktir. Bilindiği gibi yıldızlar üzerinde araştırma yapabilmek için çok büyük, yani çok pahalı araçlara ihtiyaç vardır. Halbuki Güneş gözlemleri için..cm açıklıklı bir dürbün kafi gelmektedir. Böyle bir dürbünün teorik ayırma gücü bir yay saniyesi altındadır. Esasen atmosferimizin var olan koşulları bir yay saniyesi altında gözlem yapma olanaklarını vermemektedir. Bu nedenle Güneş araştırıcıları dürbün objektifini büyütmeyi değil de atmosfer koşullarının iyi olduğu yerleri tercih etmektedirler. b) İkinci neden ise batı bilim ortamına çabuk girmektir. Zira Güneş problem olarak ele alınınca karşımıza incelenecek ve gözlenecek birçok olay çıkmaktadır. Yıldızların evrimi, içindeki çekirdek üretimi, onların yapıları gibi konular astrofiziğin ilginç sorunlarıdır. Bu sorunlar evrenin doğuşunu, yapısını giderek yaşamın sırlarını içerir. Bu yüzden günümüzde yıldızları devamlı ve inatla gözlemek onlardan bilgi almaya çalışmak kaçınılmaz olmuştur. Güneş te bu milyonlarca yıldızdan biridir ve dünyamıza en yakın olanıdır. Bu nedenle onu incelemek diğer yıldızları incelemekten hem daha kolay hem daha ucuzdur. Ayrıca onun evrimi dünyamızdaki yaşam ile sıkı sıkıya ilgili olduğundan çok merak edilen bir konudur. Güneşteki plazmanın bulunduğu fizik koşullar yeryüzündeki laboratuvarlarda yaratılmasının olanaksız olması bakımından da ilginçtir. Bütün bu sorulara cevap verebilmek ve bu bilim dalında diğer ülkelerle yarış edebilme amacı, Kandilli Rasathanesinde Güneş Fiziği nin kurulup gelişmesine yol açmıştır. Muammer Dizer in 1953 yılında rasat yöntemi ve rasat aleti ile ilgili olarak yaptığı açıklamaları ise şu şekildedir 14 : 1947 yılının Temmuz ayında Güneş leke rasatlarına başlanmıştır. Rasatlar iki metodla yapılmakta idi: a- Fotoğraf metodu, b- Projeksiyon metodu. İstanbul Boğazı nın hemen kenarında rasathanemizin semasında, umumiyetle relâtif rutubet miktarının fazla olmasından fotoğraf ve projeksiyonla elde edilen neticeler arasında oldukça büyük bir fark görüldü. Bu hava şartları içinde elde edilen Güneş fotoğraflarının memnuniyet verici olmamasından dolayı, kısa bir zaman sonra bu metoddan vazgeçildi ve güneş leke rasatları yapan rasathanelerin ekseriya kullandığı projeksiyon metodu tercih edildi. Rasat aleti: Güneş leke rasatları Zeiss ekvatoral dürbünün vizüel rasatlar yapmaya yarayan, açıklığı 20cm ve odak uzaklığı 3.05m olan, double (çift) objektif ihtiva eden, tüpü ile yapılmaktadır. Bu tüpün üzerinde, açıklığı 6cm ve odak uzaklığı 0.75m olan bir arayıcı bulunmaktadır. Keza vizüel tüpün her iki yanında, simetrik olarak, iki fotoğrafik tüp yerleştirilmiştir. Bunlardan biri, 18cm açıklığında 1.20m odak uzaklığında bir triple (üçlü) objektif ihtiva eden astrofotoğraftan, digeri ise, 16cm açıklığında ve 1.07m odak uzaklığında bir prizm objektiften ibarettir. 73

98 Şekil 14. Zeiss ekvatoryal dürbüne ait triple ve prizma objektifler ve çeşitli aksesuvarlar. Günümüzde zeiss ekvatoryal teleskop ile gözlemlere devam edilmektedir. Gözlem gün sayımız Şekil 15 de, gözlemleri paylaştığımız veri merkezleri Şekil 16 da gösterilmektedir. Günlük leke sayıları raporumuzu, SIDC (Solar Influences Data Analysis Center) ve AAVSO ya (American Association of Variable Star Observers) göndermekteyiz. Fotosfer gözlemlerimiz ve leke çizim arşivimizin tamamı ise, web sayfamızdan yayınlanmaktadır. Dürbün aynı zamanda tarihi geçmişi ve heybetli görünüşünden dolayı rasathanenin gezi programı dâhilinde gelen ziyaretçiler tarafından ve program dışı rasathaneye gelen her ziyaretçi tarafından ısrarla görülmek istenmektedir. Tarihi teleskobun son durumu: Merceklerinin ve takip sisteminin bakıma ihtiyacı vardır. Bunun için Zeiss firmasının 2004 te kurduğu -4H- JENA engineering GmbH servis firması ile yazışılmış, Optik Laboratuvarı sorumlusu Dr. Engin Sözen tarafından müdürlüğe iletilen "kendisinin bu bakımları yapabileceği şeklindeki isteği müdürlük tarafından uygun bulunduğu için Almanya ile temaslar dondurulmuştur. Şekil 15. Fotosfer gözlem sayısı. Şekil 16. SIDC ve AAVSO veri merkezlerinin Rasathaneye ait günlük veri tranfer arayüzleri. 74

99 Şekil 17. Web sayfamız. Güneş üzerinde leke bölgelerinin konumu ve leke gruplarının evrimi ile ilgili raporumuzu geçmişte veri alışverişinde bulunduğumuz rasathanelere ve NGDC ye, günümüzde ise sadece NGDC ye göndermekte, ayrıca leke gruplarına ait tüm raporlarımızı web sayfamızda yayınlamaktayız İlk Teleskoptan Sonraki Gözlem Araçlarımız Radyo Teleskop Her ne kadar 1969'da Güneş Radyoteleskop Anteni projesi TÜBİTAK tarafından kabul edilmiş, 3.2cm radyo dalgalarının gözlemi için radyo teleskop kurulmasına başlanmış, elektronik kısmı, binası tamamlanmış, 4m çapında fiber bir küresel anten alınmış, antenin Güneş i izlemek için gereken mekanik sistemi tamamlandığında çalışmaya açılacağı ve ilerideki yıllarda kurulacak interforometrik anten dizgesi ile radyo Güneş haritalarının elde edilmesi plânlanmış ise de 2, proje hedeflerine ulaşılamamıştır. 1987'de Boğaziçi Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenen proje ile radyo teleskobun hizmete girmesi için tekrar çalışılmıştır, fakat bu çaba da sonuçsuz kalmıştır. Gözleme başlanamayan radyo teleskobun anteni 1990 lı yılların başında kaldırılmış, tek odalı gözlem binası ise, bulunduğu alana Biyomedikal Mühendisliği Enstitüsü inşaatının başlayacak olması nedeniyle Kasım 2007 de yıkılmıştır. Radyo teleskoba ait bazı aksesuvarlar laboratuvarımızda bulunmaktadır Spektroskop ile Görsel, Filtreler ile Fotoğrafik Kromosfer Gözlemi Prizmalı spektroskop: 1949 da Zeiss prizmalı spektroskopla protüberans gözlemlerine görsel olarak başlanmıştır. 17 Ekim 1950 de Kandilli Rasathanesinde Güneş kenarındaki protüberansların sistematik rasatı başlamış, 17 Ekim 1950 den 30 Haziran 1951 e kadar yapılan protüberans rasatlarının neticeleri, Kandilli Rasathanesi neşriyatı arasında Protüberans Rasatları, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası nda ise Les Observations des Protubérances Faites a l Observatoire de Kandilli ismi altında neşredilmiştir. M. Dizer in bir ifadesi zamanın personel durumu hakkında fikir vermektedir: Paris-Meudon Rasathanesinde bulunmam dolayısiyle Eylül 1951 den Kasım 1952 ye kadar protüberans rasatlarına devam edemedim 15. Nitekim 1960 lı yılların başında Güneş Fiziği Servisi bir şef ve rasatlara yardım eden bir asistandan (Gökmen Çöloğlu) ibarettir 4. Şekil 18. Zeiss prizmalı spektroskop. Zeiss prizmalı spektroskopun son durumu: Kullanım ömrünü tamamlamış olarak laboratuvarımızda muhafaza edilmektedir. Kandilli Rasathanesinde 1960 yılların başında başlayan sadece astronomide değil diğer birimlerde de büyük atılımların gerçekleştiği Plânlı Dönem diye anılan dönem önemlidir. Birinci ve ikinci beş yıllık plân çerçevesinde astronomi ile ilgili plânlanan yatırımlar 1971 tarihli Günes Fiziği Bölümü Tanıtma El Kitabı nda 13 şöyle belirtilmektedir: 75

100 İyi Görüntü elde etmek için 15 metreden daha yüksek bir gözlem kulesi ile buna ek bir laboratuvar binasının yapımı. Bilimsel toplantı ve araştırma yerleri ile laboratuvarını kapsayan bir binanın yapımı. Rasathanede kısa süreliğine çalışacak bilim adamları için konukevinin yapımı. Radyo-Güneş araştırmalarına bir başlangıç olarak radyo astronomi pavyonunun yapımı. Güneş ışınlarını Güneş Kulesi ne ve laboratuvara iletecek coelostatın siparişi. Güneş kromosferinde cereyan eden olayların dinamiğini incelemek için 0.25Å pass-bandlı bir Hα filtresinin siparişi. Laboratuvarda kullanılmak üzere iki küresel aynanın siparişi. Spektroskopik araştırmalar için bir şebeke aracının siparişi. Şekil 19. Güneş Kulesi (sol) ve havuzlu (kuğu) gözlem pavyonu (sağ) lı yılların ortalarında personel sayısı 4 e yükseliyor: Ünite şefi: Muammer Dizer (1970 yılında Kandilli Rasathanesi Müdürü oluyor.). Asistanlar: Erden Soytürk, Tekin Tekman, Atila Özgüç. Spektroskopik düzenekler: Spektroskopik çalışmalar olarak, kuledeki düşey coelostat ile laboratuvara düşürülen Güneş ışığı üzerinde, Czerny-Turner sistemi spektrograf ile, spektrumun muhtelif dalga boylarında Güneş olaylarının, spektrel çizgilerin şiddet değişimlerinin ve Doppler olayının incelenmesi hedeflenmiş, bu dizge için 40cm çapında 14m odak uzaklığında ve 20cm çapında 625cm odak uzaklığında iki küresel cervit ayna ile 600çizgi/mm bir şebeke satın alınmış 2, Güneş Kulesi bu sistemin kurulumuna özel bir mimarı plânla yapılmış, fakat bu dizge kurulamamıştır. Şekil 20. Spektroskopik çalışma için alınan aynalar ve şebeke. İkinci bir spektrografın havuzlu (kuğu) laboratuvara kurulması plânlanmış, bu dizge için 30cm çaplı ve 800cm odak uzaklıklı parabolik ve sistem için zorunlu olan düzlem aynalar sağlanmış 2, fakat bu dizge de kurulamamıştır. 76

101 Şekil 21. Düzlem aynalar. Spektroskopik düzeneklerin son durumları: İlk spektroskopik düzeneğin aynaları optik laboratuvarında muhafaza edilmekte, kullanılabilirliği bilinmemektedir. Şebeke iyi durumda laboratuvarımızda tutulmaktadır. İkinci spektroskopik düzenek için alınan düzlem aynalar ise, Şekil 21 de görüldüğü gibi, laboratuvarımızda iyi durumda muhafaza edilmektedir yılına kadar Güneş Fiziği Servisi nde uzun süreli çalışan personel sayısı artmıştır: Ünite Şefi: Doç.Dr. Muammer Dizer. Asistanlar: Erden Soytürk, Tekin Tekman, Atila Özgüç, Selahattin Bayazıt. Gözlemciler: Engin Sözen, Cemal Yıldız. Fotoğrafçı: Hüseyin Kendik. Teknisyen: Aybent Gökgöz. Şekil 22. Hα Filtresi-I ve CaK filtresi ile birlikte takılı olduğu ekvatoral büyük dürbün (Prof. Dr. Atila Özgüç arşivi). Hα I filtresi: Bernar Halle firmasınca imal edilen bu filtre, 1964 yılı sonlarında Rasathaneye gelmiş ve ilk gözlem 15 Aralık 1964 te yapılmıştır. Merkezi çizgisi 6563Å etrafında spektrumun 1.0Å kırmızı ve mor bölgelerine kayabilme özelliğine sahip, geçirgenlik aralığı 0.50 ve 1.00Å olabilen bu Hα polarizan filtre, Zeiss firmasına sipariş edilen 15cm çaplı 225cm odak uzaklıklı dürbün ve film karesinde görüntünün yanında fotometrik kama, saat ve tarihin görünmesini sağlayan recorder cihazı ile birleştirilerek, büyük ekvatoral teleskobun üzerine yerleştirilmiştir. Bu filtre 1970 yılına kadar dürbünün üstünde, 1977 yılına kadar da kuğu gözlem pavyonunda hizmet vermiştir. Gözlemler filtrenin arkasına yerleştirilen, bir sinyal jeneratörü ile beslenen ve 30m film alabilen Robot marka bir fotoğraf makinası ile yapılmaktaydı. Bu robot ile kromosfer kayıtları bir dakikalık aralıklarla alınmaktaydı. Filtre, objektif ve fotoğraf makinası dışındaki bütün dizge elemanları Kandilli Rasathanesi personelince yapılmıştır. Hα I filtresinin son durumu: İncelememizde filtrenin bozulduğu anlaşılmış, emekli Optik Laboratuvarı şefimiz Dr. Engin Sözen onarabileceğini belirtmiştir. 77

102 CaK Filtresi: 1960 lı yılların başlarında Bernar Halle firmasına 3933Å dalga boyuna duyarlı, 0.3, 0.6 ve 1.2Å bant genişliklerinde kullanılabilen ve merkezi çizgi etrafında spektrumun 0.6Å mor ve kırmızı bölgesine gidebilme özelliğine sahip bir Lyot filtresi sipariş edilmiştir. Bu filtre de 11cm objektif çaplı ve odak uzaklığı 165cm olan özel bir dürbün ile büyük ekvatoral teleskobun üzerine yerleştirilmiş, 1978 yılına kadar dürbünün üzerine 1980 yılına kadar da kuğu pavyonunda hizmet vermiştir. Halen Kuğu gözlem pavyonumuzda kurulu bulunan bu filtre ile, kayıtlarımıza göre, 19 Nisan Ekim 1993 tarihleri arasında başta Tamer Ataç olmak üzere aralıklarla diğer gözlemciler gözlem yapmışlardır. Bu filtre ile ilgili ve yılları arası film ve gözlem defterleri arşivi bulunmaktadır. CaK filtresinin son durumu: Gözlem dizgesi tamalanmadığından dolayı kullanılabilirlik durumu bilinmemektedir. Şekil 23. Kullanıldığı yıllarda kuledeki aynalar (sol) ve kuğu pavyonundaki CaK ve Hα II filtreleri (sağ). Hα II Filtresi: Zeiss firması tarafından yapılan bu filtre 1970 yılı ortasına doğru rasathaneye gelmiştir ve 0.50Å band genişliklerinde merkezi çizgi (6563Å) etrafında spektrumun 15Å mor ve kırmızı bölgelerine gidebilme özelliği vardır. Filtre, objektif çapı 15cm ve odak uzaklığı 225cm olan bir dürbün ile birlikte kullanılmaktadır. Bu dizge esas aynası 60cm tali aynası 45cm olan düşey bir coelostat ile aydınlatılıyordu. Coelostat azimutal olup elektronik bir takipcinin komutları ile Güneş i izliyordu. Bu dizge 15m yüksekliğindeki Güneş Kulesi nin üst katında çalışıyor, yere yakın atmosferik turbulanstan etkilenmeden iyi kalitede kromosfer görüntüleri elde edilebiliyordu. O yıllarda bu filtre ile birlikte verilen bir gözlem programını otomatik uygulayan bir kontrol ünitesi ile birlikte kullanılıyordu. Dizge Zeiss firması tarafından yapılmıştı. Kule de 1977 yılına kadar hizmet veren filtre, daha sonra kuğu pavyonunda kullanılmıştır. Hâlihazırda kuğu pavyonunda bulunmaktadır. Hα filtreleri ile gözlemelere ait arası film ve yılları arası gözlem defterleri arşivimiz bulunmaktadır. Hα II filtresinin son durumu: Gözlem dizgesi tamalanmadığından dolayı kullanılabilirlik durumu bilinmemektedir yılında yeniden başlayan gözlemlerde kontrol ünitesi kullanılamamıştır. Kontrol ünitesi laboratuvarımızda muhafaza edilmektedir. He filtresi (10830Å): Bernar Hale firması tarafından imal edilen bu filtre ile 1973 yılı sonlarında gözlem yapılması beklenmesine rağmen, sadece kırmızı ötesine duyarlı ve muhafazası zor filmlerle gözlem yapmaya olanak verdiği için, bu filtre ile gözlem yapılamamıştır. f=225cm D=15cm'lik bir tüpü bulunmaktadır. Bir CCD kamera ile çalışabilir. 78

103 Şekil 24. Helyum filtresi ve tüpü. Helyum filtresinin son durumu: Laboratuvarımızda tüpü ile birlikte iyi şartlarda muhafaza edilmektedir. Sodyum Filtresi: 5890Å dalgaboyuna duyarlı bu filtre laboratuvarımıza 1975'te gelmiştir. Filtrenin 1976 Güneş tutulması sırasında bazı elemanlarının bozulduğu anlaşılmıştır. Optikçimiz Engin Sözen, 1989'da Boğaziçi Üniversitesi Araştırma Fonuna verdiği proje ile bir sodyum filtresi üretmiştir. f=100cm ve D=10cm bir tüpe entegre bu filtreyle kromosferin fotosfere yakın "derin bölgeleri" gözlenebilmektedir. Bu gözlem flare'in başlangıç evresinde ortaya çıkan flare çekirdeklerinin ince yapılarını tespit etme olanağı vermektedir. Sodyum filtresinin son durumu: Optik Laboratuvarı nda muhafaza edilen filtrenin çalışabilirlik durumu bilinmemektedir arası Güneş Fiziği ne alınan yeni elemanlar: Haşmet Bölge, Tamer Ataç, Levent Altaş, Hülya Canbaz (Yeşilyaprak), Ayten Düzgelen, Hüseyin Şahin, Mualla Sağlamsaatçi Kromosferin Yeniden Gözlemi 1987 yılında kromosfer, ikişer saatlik nöbetlerle, Hα II filtreli düzenek kullanılarak kuğu gözlem pavyonunda tam gün gözlenmeye başlandı. Fotosfer ve kromosfer gözlem değerlendirmeleri için iki ekip kuruldu. Fotosfer Ekibi: Tekin Tekman, Haşmet Bölge, Hülya Canbaz (Yeşilyaprak). Kromosfer ekibi: Tamer Ataç, Levent Altaş, Ayten Düzgelen. Oryal Barlas film banyosu ve diğer işlerde her iki gruba yardım ediyordu. Gözlemler değerlendirilip NGDC ye gönderiliyordu: FTP directory /STP/SOLAR_DATA/SOLAR_FLARES/FLARE_PATROL/ at ftp.ngdc.noaa.gov (Şekil 25) 1976 yılından itibaren Tamer Ataç tarafından hesaplanmaya başlanan Flare Index, hâlen laboratuvarımızda hesaplanmaktadır. Şekil 25. Flare (parlama) değerlendirme rapor örneği. 79

104 Kromosfer gözlemlerinin son durumu: Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul a) Hα II Filtre: Filtre nin yağ akıtması sonucu 1994 yılında ara verilen gözlemlerin, Dr.Engin Sözen in vaat ettiği ilgisiyle yeniden başlaması umuluyor. b) Kuğu gözlem pavyonu: Boğaziçi Üniversitesi Yaşam Bilimleri Merkezine ait projenin uygulanması ile kuğu gözlem pavyonunun kaldırılma ihtimali vardır. Bundan sonra oluşacak yapılanma içerisinde kromosfer gözlemleri için yeni bir yer bulunmaya çalışılacak ve kurulacak laboratuvarın çalışabilmesi için teknik desteğe ihtiyaç olacaktır CCD Video Kamera ile Kromosfer Gözlemi 1996 da kromosferin CCD video kamera ile görüntüsünü alıp bir video kayıtçıya kaydetmek, ardından bilgisayara aktarılan görüntüleri bir kart (frame grabber) yardımıyla gerektiğinde sayısal görüntüye dönüştürmek ve bu görüntüler üzerinde görüntü işleme programlarıyla duyarlı ölçüm ve çalışmalar yapabilmek için CCD video kamera monitör ve video kayıtçıdan oluşan bir dizge kurulmuş, ancak yazılım problemi nedeniyle hayata geçirilememiştir. Bu sistemin elemanları halen laboratuvarımızda bulunmaktadır. Şekil 26. XC-77CE model video kamera. Bu arada kuğu gözlem pavyonunun yeniden çalışmasını sağlamak için binanın yenilenmesi, coelostat ın kullanımı ve digital gözlem kaydı (CCD) alınması amaçlarıyla projeler verilmiş, gelişmiş bir kamera (TM-1010 Progressive Scan High Resolution Shutter Camera) alınmış, fakat gözlem araçları çeşitli nedenlerle tekrar çalışır duruma getirilememiştir Şekil 27. TM-1010 yüksek çözünürlüklü kamera. Diğer Kameralar: Meade LX200 teleskobu ile birlikte alınan Meade pictor 216 XT model CCD kamera ve Venüs geçişi öncesi alınan DMK41 mono model astrokamera Kromosferdeki İlginç Olayları Morfolojik ve Dinamik Olarak İncelemek Joyce-Loebl İzodansitometre ve Mikrofotometre 1965 de elde edilen kromosfer filmlerini değerlendirmek için, Joyce-Loebl İzodansitometre ve mikrofotometre film okuma cihazları temin edilmiştir. İzodansite haritalarının elde edilmesi, Güneş yüzeyindeki olayların morfolojik değişimlerinin, enerji değişimlerinin sayısal olarak belirtilmesinde çok önemlidir. Araç, 0.1mm 2 lik bir alanın, 20cm 2 lik izodansite haritasını verebilecek yapıda ve %0.5 dansitelik bir yoğunluk farkını ölçecek duyarlılıktadır. İzodansitometre ve mikrofotometrenin son durumu: Teknolojik ömrünü tamamlayan cihazlar laboratuvarımızda muhafaza edilmektedir. 80

105 Sprint Scan 35 Cihazı Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul 1995 yılında, kromosfer gözlemlerinden elde edilen ilginç olayların morfolojik ve dinamik olarak yeni teknoloji ile incelenmelerini sağlamak için, Polaroid firmasının o yıl piyasaya sürdüğü 35mm lik filmler üzerine kaydedilmiş Güneş olaylarını bir görüntü dosyası (image file) haline getiren Sprint Scan 35 adlı tarayıcı satın alınmıştır. Tarayıcının çözünürlüğü 2700 dpi mertebesindedir ve sadece saydam materyallerle çalışılmaktadır. Tarayıcının son durumu: Çalışır durumda laboratuarımızda muhafaza edilmektedir Khz Gözlemleri, NATO-AGARD EPP ve NATO COST 238 Projeleri 1987 yılında, Güneş aktivitesini yer temelli olarak çok yönlü takip edebilmek amacıyla Güneş Fiziği Servis inde bulunan 27Khz radyo alıcısı tekrar çalışır duruma getirilmiştir ile 1992 yılları arasında iyonosferdeki ani değişimler, 27Khz radyo frekansında kaydedilip bu değişimlere ait raporlar ağ bağlantısı verilen NGDC ye KA koduyla gönderilmiştir: ftp://ftp.ngdc.noaa.gov/stp/solar_data/sudden_ionospheric_disturbances/ Radyo alıcının son durumu: Teknolojik ömrünü tamamlayan cihaz laboratuvarımızda değildir. NATO-AGARD EPP Project T3 Numaralı NATO projesi ile Ingiltere-Türkiye arasında Radyo Yüksek Frekans Sinyallerinin Zayıflaması" adlı bir proje çalışması yapılmıştır. NATO COST 238 numaralı proje kapsamında 8 Mayıs 1993 de Kandilli Rasathanesinde bir iyonosonda kurularak Istanbul üzerindeki iyonosfer kalınlığı ve geçirgenliği ölçüldü. İstanbul için kritik frekanslar bulundu. Deney Mayıs 1993 ile Nisan 1994 tarihleri arasında yapıldı. Daha önce Istanbul için tarihleri arasında böyle bir ölçüm yapılmıştı. Proje gözlem araçlarının son durumu: Sözkonusu projeler uluslararaı olduklarından gözlem araçları laboratuvarımızda değildir Diğer Teleskoplar Unitron Refraktör: 20 Mayıs 1966 yılında Türkiye den de gözlenen halkalı Güneş tutulması için 12.5cm açıklıklı 200cm odak uzaklığına sahip Unitron marka teleskop sipariş edilmiş, ancak bu teleskop tutulmaya yetişmemiş, Ağustos ayında rasathaneye gelmiştir. 9 Mayıs 1970 Merkür geçişinde, 29 Nisan 1976 halkalı Güneş tutulmasında, 11 Ağustos 1999 tam Güneş tutulmasında ve 29 Mart 2006 tam Güneş tutulmasında kullanılmıştır. Unitron refraktörün son durumu: Halen laboratuvarımızın giriş holünde tutulan teleskobun, uygun yer bulunduğu takdirde, gerekli bakımlarının yapılıp halk etkinliklerinde kullanılması düşünülmektedir. 81

106 Şekil 28. Ünitron, Celestron ve Meade Teleskoplar. Celestron Refraktör: 1999 tam Güneş tutulması için alınmıştır. 102mm açıklığa ve 1000mm odak uzaklığına sahip f/10 odak oranlı teleskop, 2004 Venüs geçişinde ve 2006 tam Güneş tutulmasında kullanılmıştır. Celestron refraktörün son durumu: 2012 Venüs geçişi sırasında takip motoru durmuştur. Yakın zamanda arızası giderilecektir. Meade Newtonian Reflektörler: 2005 yılında hibe yoluyla 2 adet gelmiştir. 114mm olan açıklıkları ve 1000mm olan odak uzaklıklarıyla f/8.8 odak oranına sahip teleskoplardır. Meade reflekörlerin son durumu: Halen rasathanemizde bulunan teleskopların birinde takip sorunu vardır. Diğeri ise problemsiz olup, Venüs geçişinde kullanılmıştır. Meade LX200GPS 14 Schmidt-Cassegrain Teleskop: 2005 yılında alınmıştır yılında halk etkinliklerinde radyo teleskop binasının çatısında kullanılması düşünülmüş, binanın yıkılması sonucunda laboratuvarımızın holündeki yerinde kalmıştır. Zengin bir aksesuvar setine sahiptir (1.25 2X Barlow Lens, T-adaptörlü f/3.3 odak indirgeyici, USB bağlantı kablosu, Canon fotoğraf makinası adaptörü, CCD Flip-Mirror sistem, 26mm göz merceği, 1.25 göz merceği filtresi ) Schmidt-Cassegrain teleskobun son durumu: Tamirat gerektiren Danjon pavyonunda yer almaktadır. Yakın zamanda başlanacak inşaatların durumuna göre bu teleskoba uygun bir yer bulunmaya çalışılacaktır. 5.8 Halk Astronomisi Etkinlikleri 82

107 Kuruluşundan itibaren yer ve gök bilimlerinde toplumun ihtiyaç duyduğu bilgilere cevap verme işlevini sürdüren Kandilli Rasathanesi önceleri düzensiz, 1992 yılından itibaren ise düzenli olarak ziyaret edilmektedir. Bu çerçevede, genellikle okullar tarafından rağbet gördüğü üzere, Çarşamba günleri ziyaret günü olarak belirlenmiştir saat süren paket programla, ulusal deprem izleme merkezi, astronomi ve meteoroloji laboratuvarları ve afete hazırlık eğitim parkına her hafta ortalama 160 ziyaretçi (sabah 2 öğleden sonra 2 okul) kabul edilmektedir. Rasathanemizdeki etkinliklerde yoğun ilgi gören Zeiss dürbünü kullanılmaktadır. Gece etkinliklerinde, yer bulunduğu takdirde, başta meade LX200 teleskobu olmak üzere diğer teleskoplarımız da kullanılacaktır ve 2007 yılında aramıza katılan Rıza Pektaş ve Saffet Yeşilyurt 2010 ve 2011 yılında ayrılmışlardır. Hâlihazırda Haşmet Bölge (1979-) Hülya Yeşilyaprak (1984-) Özkan Doğan (Aralık 2009-) ve Seda Işık (Aralık 2010-) olmak üzere 4 çalışanımız vardır Rasathanede Astrofizik Lisansüstü Eğitimi 1982 yılında Kandilli Rasathanesi, Boğaziçi Üniversitesine, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü adıyla bağlanmıştır. Astrofizik, Jeofizik, Jeodezi ve Deprem Mühendisliği ana bilim dalları olan Enstitüde, astrofizik ana bilim dalında, o yıllarda Enstitü müdürü olan Muammer Dizer ana bilim dalı başkanı olmak üzere, Dursun Koçer ve Çetin Bolcal görev almışlardır. Muammer Dizer in emekli olması ve diğer 2 üyenin Enstitüden ayrılması ile 1994 yılında astrofizik ana bilim dalı Boğaziçi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Fizik Bölümüne transfer edilmiştir. Enstitüde Rasathanenin servisleri hâlen laboratuvar adı altında faaliyetlerine devam etmektedirler. 6.Tartışma ve Sonuç Tarihsel olguya bakılırsa, her zaman-her devirde büyük zorluklarla vücuda getirilen rasathanelerin, istisnalar dışında, ya çok kısa ömürlü oldukları ya da beklenen gelişmeyi gösteremedikleri görülmektedir. Bu durum rasathanelerin yönetişim tarzına bağlı olsa da, iyi yetişmiş insan kaynağı ile bunun önüne bir ölçüde geçilebilir. Öncelik verilmesi gereken konu; donanımlı gözlemci eleman, gözlem araçlarının kesintisiz çalışmasını sağlayacak mekanik, optik ve elektronik alanında uzman teknik personel ve yazılım konusunda çalışan elemanların gözlemevlerinde bulunmalarıdır. Başka bir çözüm ise bir merkezde gözlem araçlarının düzenli ve sürekli çalışmasını sağlayacak bir teknik ekip oluşturularak, gözlemevlerine gerektiğinde destek vermek üzere hazır olmasının sağlanmasıdır. Osman Demircan ın belittiği gibi üniversite gözlemevleri kısıtlı olanaklarıyla görevlerini fazlasıyla yerine getirmektedir" 21. Ancak teknik destek yokluğu bu görevleri yerine getirmeyi imkânsız kılacaktır. Zeki Aslan ın dikkat çektiği gibi Gözlemevlerinin kurulması, teleskopların çalışmaya başlaması yetmez. Gözlemsel astrofizik ileri teknolojinin çoğunu kendisi üretir. Kullanılan aletleri üreten, koruyucu bakımını yapan, yeni alet geliştirebilen teknik eleman yetiştirilmedikçe birinci ligde oynamak olanaksızdır 21. Kandilli Rasathanesi Güneş Fiziği Servisi yayın ve projelerine web sitemizden ulaşılabilir: 8. Kaynaklar 1. İhsanoğlu, E, Şeşen, R., İzg, C., Akpınar, C., Fazlıoğlu, İ., Editör Ekmeleddin İhsanoğlu Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, Hazırlayanlar İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) İstanbul 1977 s Dizer, M., 1973, Kandilli Rasathanesi, T.C. MEB Kandilli Rasathanesi 50. Yıl Yayınları, 2, Günergun, F., 2005, Salih Zeki ve Astronomi: Rasathane-i Amire Müdürlüğünden 1914 Tam Güneş Tutulmasına, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, VII/1, Erkman, K., 1961, Kandilli Rasathanesi 50. Yıl: , Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi,1. 83

108 5. Batur, A., 2005, Rasathane-i Amire Binası İçin 1895 Projeleri, Osmanlı Bilimi Araş., VI/2, Oral, H., 2003, Salih Zeki, Matematik Dünyası, kış. 7. Dölen, E., 2005, Salih Zeki ve Darülfünun, Osmanlı Bilimi Araştırmaları VII/1, Menteşe H. Hüseyin, Esenoğlu H. Hüseyin., Çalışkan, H., 2002, Kuruluşundan Günümüze İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi ve Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü. 9. Dizer,M., Özgüç,A.,1983,Türkiye de Astronomi Çalışmaları, , BÜ Kandilli Rasathanesi. 10. Anameriç, H., Rukancı, F., 2009, Rasadhane-i Amireye 1869 Yılında Alınan Bazı Araç ve Kitaplar Hakkında Belgeler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 49, 2, Prof. Dr. Atila Özgüç fotoğraf ve Belge Özel Arşivi. 12. Rasathane-i Amireden Kandilli Rasathanesine Kitapçığı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. 13. Soytürk, E., Özgüç, A., T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Kandilli Rasathanesi Güneş Fiziği Bölümü Tanıtma El Kitabı. 14. Dizer, M., 1953, Kandilli Rasathanesinde 1949 Ocak Ayından 1951 Haziran Ayına Kadar Yapılan Güneş Leke Rasatları, Milli Eğitim Vekâleti İstanbul Kandilli Rasathanesi, Astronomi Neşriyatı. 15. Dizer, M., 1954, Protuberans Rasatları (Kas Ara. 1953). Kandilli Rasathanesi Yayınları, Günergun, F., Kadıoğlu, S., 2011, Bilim İnsanlarının Ülkelerarası yolculuğu: İstanbul Üniversitesinde Dört Yabancı Astronom ( ), Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XIII/ RESMİ GAZETE 20 Temmuz 1982 Sayı ve 30 Mart 1983 Sayı RESMİ GAZETE, 18 Eylül 1984, Sayı ve 4 Kasım 1991 Sayı RESMİ GAZETE, 25 Şubat 1993 Sayı 21507, 8 Mayıs 1993 Sayı RESMİ GAZETE, 7 Temmuz 1995, Sayı Türkiye Gözlemevleri ve Günümüz Gökbilim Çalışmaları, Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak Semp., 3 Aralık 1993, ed. Prof. Dr. Necdet Güdür, İzmir, Vahit, A., Arapça dan okuma: Dr. Tahsin Ömer Tahaoğlu, 1925, Yegâne Rasathanemiz Ne Halde! Fatin Hoca nın Meşhur Müessese sinde Neler Gördük, Yıldız Dergisi, 9, 7. 84

109 ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ ULUPINAR GÖZLEMEVİNİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ: YENİ PROJELER Osman DEMİRCAN, Faruk SOYDUGAN, Ahmet ERDEM, Esin SOYDUGAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevi, Ulupınar, ÇANAKKALE (e-posta: Özet: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ), Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM) ve Ulupınar Gözlemevinin (ÇOMÜG) kurulmasına Üniversitede astronomi ve uzay bilimleri alanında eleman alt yapısının yeterli olması nedeniyle 2000 yılında karar verilmiş, 2001 yılı Mayıs ayında Gözlemevinin temelleri atılmış, 2001 yılı Eylül ayında Merkez kurulmuş ve Gözlemevi 25 eleman ve 40cm lik bir teleskop ile çalıştırılmaya başlanmıştır. Ulupınar Gözlemevinin resmi açılışı 19 Mayıs 2002 tarihinde yapılmıştır yılında Gözlemevine, her şeyiyle tarafımıza ait olmak üzere, Türkiye nin 122cm çaplı en büyük optik teleskobu kurulmuştur. 25 dönümlük arazi üzerinde kurulmuş olan Gözlemevinde bugün 5 teleskop bilimsel araştırmalar için, 10 kadar küçük teleskop da bilim-toplum etkinlikleri için hizmet vermektedir. Geçen on yıllık dönemde Gözlemevi, doktoralı eleman sayısı, yetiştirdiği yüksek lisans ve doktora öğrencisi sayısı, indeksli dergilerdeki yayın sayısı, düzenlediği bilimsel toplantılar, kullandığı altyapı ve teleskoplar açısından Türkiye nin en son kurulan en genç gözlemevlerinden birisi olmasına karşın, en iyi, en güçlü üniversite gözlemevi konumuna ulaşmıştır. Bu tebliğde ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevinin kuruluşu ve gelişimi kısaca anlatıldıktan sonra, 2009 yılında kurulan büyük teleskobun son iki yıllık performansı çizelgeler ve grafiklerle özetlenecek ve gelecek yıllarda uygulanması düşünülen bilimsel projeler ve altyapı projeleri üzerinde durulacaktır. 1. Giriş: ÇAAM ve ÇOMÜG nin Kuruluş Yılları ( ) Üniversitelerin tüm alanlarda birim oluşturup geliştirmesi gerekmez. Belli üniversiteler belli alanlarda varlık gösterebilir. Bu bağlamda her üniversitede astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri ile ilgili birimlerin oluşturulması hem oldukça zor hem de gerekli olmayabilir. Bu özel alanların eğitim-öğretim programlarında yer alması öncelikle o üniversitelerde o alanlarda yetişmiş insan gücünün yeterli olmasını gerektirir (Demircan 2010, 2012). Diğer yandan bu alanların eğitim-öğretimi uygulama ve bilimsel araştırma laboratuvarı olarak kolay ulaşılabilir bir üniversite gözlemevinin varlığını gerektirir. Marmara Bölgesinde ve özellikle İstanbul da çok sayıda üniversite bulunmasına karşın İstanbul da iki tarihi gözlemevinin dışında sadece birkaç özel okulda eğitim amaçlı kullanılan birkaç küçük teleskop bulunmaktadır. Bu bağlamda İstanbul da gece gözlemine dayalı bilimsel araştırma yapılabilecek ne üniversite gözlemevi ne de özel bir gözlemevi bulunmaktadır. İstanbul daki iki tarihi gözlemevi; biri Boğaziçi Üniversitesine bağlı Kandilli Gözlemevi, diğeri de İstanbul Üniversitesine bağlı İstanbul Üniversitesi Gözlemevi; her ikisi de şehir ışıkları içinde kaldığından sadece Güneş gözlemleri yapılabilir durumdadır (Dizer 1983; Gökdoğan 1983, 1994; Demircan 1989, 1994 ). Hatta Kandilli Gözlemevinde son iki yıldır Prof. Dr. Atilla Özgüç ün emekliliğinden sonra eleman ve alet altyapısının yetersizliği nedeniyle hiçbir astronomi çalışması yapılamaz durumdadır. Bu durum dikkate alınarak ÇOMÜ nün bölgenin astronomi merkezi olabileceği düşünülmüş ve 2001 yılında bu yönde çalışmalar başlatılmıştır. ÇOMÜ içersinde, Çanakkale yöresinde hatta Marmara Bölgesi nde tüm astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarındaki etkinlikleri uygulamalı olarak organize edebilmek için önce bu alanda yetişmiş insan gücü bir araya getirilmiş ve 2001 yılından itibaren sırasıyla; a) ÇOMÜ Fizik Bölümünde lisans ve lisansüstü düzeyinde astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri öğretimi için astrofizik anabilim dalı kurulmuş, b) Astrofizik Araştırma Merkezi kurulmuş, Astronomi ve Fizik Topluluğu 85

110 86 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul oluşturulmuş, c) ÇOMÜ Gözlemevinin kuruluş çalışmaları başlatılmış, d) ilgili alanlarda bir dizi halk ve öğrenci etkinlikleri başlatılmıştır. Gözlemevi yer seçiminde Gökçeada da ve Kazdağları nda yörenin yüksek tepelerine çıkılmış gece gözlem koşulları incelenmiş, ancak sonradan ulaşım ve altyapı sorunları yaşamamak için gözlem kalitesinden bir miktar feragat edilerek Gözlemevi yeri olarak Çanakkale merkeze 10km, ÇOMÜ Terzioğlu Kampüsüne 8km uzakta Ulupınar Köyü ne yakın (100m) Radar Tepesi nin 410m yüksekliğindeki güney yamacı seçilmiştir. Gözlemevi yeri olarak seçilen alanda 6 dönüm arazi bağış olarak alınmış, 5 dönüm Milli Emlak tarafından tahsis edilmiş, 15 dönümlük 3 parsel ise köylülerden parayla satın alınmıştır. Mayıs 2001 de hizmet binasının ve ilk teleskop binasının yapımına başlanmış ve Optronik Firmasından bağış alınan 40cm lik teleskopla ilk gözlemler Eylül 2001 de başlatılmıştır. Gözlemevleri eğitim- öğretim, eleman yetiştirme, bilimsel araştırma ve bilimtoplum etkinlikleri görevlerinin en azından ilkini yerine getirir. Gözlem koşullarının uygun olması halinde gözlemevlerinin en önemli görevi bilimsel araştırmalarda kullanılabilecek gözlemlerin yapılmasıdır. Ulupınar gözlemevi kurulmadan önce tüm bu görevleri yerine getirebilecek şekilde tasarlanmıştır. Güneşlenme haritalarına göre açık gece sayısı açısından Çanakkale bölgesi Akdeniz Bölgesi nden sonra Ege Bölgesi ile aynı avantaja sahiptir. Bu durum da dikkate alınarak Ulupınar Gözlemevi sonradan başka teleskoplar kurarak genişleyebilecek şekilde dönümlük arazi içine kurulmuştur. Arazinin 25 dönümü gerektiğinde gözlemevi için kullanılabilecek orman arazisidir. İlk aşamada bir teleskop binası ile beraber yapılan hizmet binasıdır. Dersliği, konferans salonu, atölyesi, kütüphanesi, mutfağı, çalışma ve dinlenme odaları bulunan 230m 2 lik iki katlı prefabrik hizmet binası çok kısa sürede kurulup kullanıma açılmıştır. Binanın girişi ve merdivenler 100 kişilik konferans salonu olarak planlanmış, salonun ortasına da eğitim amaçlı bir Foucault sarkacı asılmıştır. Bir yüksek lisans tezinin eki olarak seramikten 240x400cm boyutlarında 3 tane Güneş saati üretilmiş, biri Gözlemevinin girişine, diğeri Çanakkale kent merkezine kurulmuş, üçüncüsü de Kırıkkale Üniversitesine hediye edilmiş ve Caca Bey Medresesi bahçesine kurulmuştur. Gözlemevinin çevre düzenlemesi yapılmış, bahçesine 500 kadar meyve ağacı dikilmiş, su ve elektriği Ulupınar Köyü nden alınmış ve açılışı Türk astronomlarının katıldığı bilimsel bir etkinlikle yapılmıştır. Çanakkale protokolünün katıldığı resmi açılışı ise, unutulmaması için 19 Mayıs 2002 de yapılmıştır. Gözlemevinin bilimsel açılışı, Haziran 2002 tarihleri arasında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Dardanos Yerleşkesinde 15 ülkeden 75 astrofizikçinin katıldığı uluslar arası bir bilimsel toplantıyla yapılmıştır. Bu bilimsel toplantıya etkileşen çift yıldızlar alanının önde gelen isimleri ( Batten, Kitamura, Harmanec, Budding, Hadrava, Olah, Hegedus, Al-Naimiy, Gimenez, Rovithis-Livaniou, Niarchos, Frasca gibi) tebliğli olarak katılmışlardır (bkz. Demircan ve Budding 2003). Takip eden yıllarda her 19 Mayıs ta öğleden sonra 15:00-22:00 arası bir öğrenci ve halk günü etkinliğiyle Gözlemevinin açılış yıldönümleri hatırlanmaktadır. Kuruluş öncesi ve sonrası bir dizi halk ve öğrenci günleri, kurslar, astronomi kampları, ulusal ve uluslar arası bilimsel toplantılar düzenlenmiş, bilimsel yayınlar yıllıklarda toplanarak dergi halinde yayınlanmış ve yayın değişiminde kullanılmıştır. Yine kuruluşun ilk yıllarında üniversite bilimsel araştırma projeleri ve TÜBİTAK projeleri desteğiyle iki tane 30cm lik teleskop ve bu teleskoplar için fotometre ve CCD dedektörleri alınmıştır. Kuruluş yıllarına ait bir etkinlik çizelgesi ve bazı fotoğraflar ilişikte verilmiştir. Çizelge 1. ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevi kuruluş yılları ( ) etkinlik çizelgesi (*Uluslar arası ) Etkinlik tarihi Etkinlik adı Etkinlik Yeri Ocak 2000 Yıldız Etkinliği ve Değişkenliği Sempozyumu ÇOMÜ, Fizik Bölümü Nisan 2000 Enerji Kaynakları Sempozyumu ÇOMÜ, SDKS Mayıs 2001 Astronomi Halk Günleri ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü 24 Mayıs 2001 Çanakkale Astrofizik Sempozyumu* ÇOMÜ, Fizik Bölümü Haziran 2001 Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi Kültür Merkezi, Çanakkale

111 30 July-03 Aug 2001 Astrophysics Workshop: Photometric Study of Eclipsing Binaries* ÇOMÜ, Fizik Bölümü Kasım 2001 International Conference on Variable Stars* Bruno, Cz Republic May 2002 Astrophysics Workshop: Optical interferometry, Liquide Mirror* Telescopes, Gravitational Lensing ÇOMÜ, Fizik Bölümü 19 Mayıs 2002 Astronomi Halk Günleri ÇOMÜ Gözlemevi June 2002 New Directions for Close Binary Studies: The Royal Road to the Stars* ÇOMÜ, Dardanos Yerleşkesi 22 Eylül 2002 Astronomi Halk Günleri ÇOMÜ Gözlemevi Ekim 2002 Gökyüzü Fotoğrafları Sergisi Kültür Merkezi, Çanakkale 10 Kasım 2002 Astronomi Halk Günü ÇOMÜ Gözlemevi Şubat 2003 Astronomide CCD ler ÇOMÜ, Fizik Bölümü Mayıs 2003 Gökyüzü Fotografları Sergisi ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü Mayıs 2003 Güneş Leke Gözlemleri ÇOMÜ, Anafartalar Kampüsü July 2003 Belogradchik Summer School* Belogradchik, Bulgaria 12 Ağustos 2003 Perseid Yıldız Yağmuru Gözlem Şenliği ÇOMÜ Gözlemevi 25 Ağu-09 Eylül 2003 Ulupınar Gözlemevi ve ÇAAM Tanıtım Standı İZMİR FUARI 25 Ağu-09 Eylül 2003 Kayan Yıldız Yağmurları Sunumu İZMİR FUARI 27 Ağustos 2002 Gökyüzü Şenliği; Mars ın Yakın Geçişi ÇOMÜ Gözlemevi Eylül 2003 Gravitation and Cosmology* Feza Gürsey Inst., İstanbul Eylül 2003 Chaotic Worlds* NATO ASI, Italy 06 Ekim 2003 ÇAAM ve Astrofizik Topluluğu Tanıtım Faaliyeti ÇOMÜ Anafartalar Kampüsü 18 Kasım 2003 Gökyüzü Şenliği; Leonid Yıldız Yağmuru ÇOMÜ Gözlemevi Şekil 1. ÇOMÜG hizmet binası (sol) ve 40cm lik teleskop binası (sağ). Şekil 2. ÇOMÜG Güneş saati (sol) Gözlemevinin açılışından görüntüler (orta ve sağ). 87

112 88 Şekil 3. ÇOMÜG de bir bilimsel toplantı (sol) ve bir bilim-toplum etkinliği (sağ). 2. Sonraki Yıllar, Büyük Teleskop Projesi ve Bugünkü Altyapı Sonraki yıllar yoğun eğitim, eleman yetiştirme, tez çalışmaları, bilimsel toplantılar ve ulusaluluslar arası bilimsel işbirliği projelerinin yürütülmesiyle geçmiştir (Bu dönemin bilimsel çıktıları için bakınız Soydugan ve diğ., 2012). Bu dönemde açık gece istatistikleri, görüş gözlemleri ile gözlem kalitesi üzerine çalışmalar yapılmış; yıllık açık gece sayısı oranı üç yıllık ortalamaya göre %56 bulunmuş, atmosferik görüşün 1,5 açı saniyesi ile 4,0 açı saniyesi arasında değiştiği tespit edilmiş ve iyi gecelerde 0,003-0,005 kadir duyarlıkla fotometrik gözlem yapılabildiği gösterilmiştir. Rüzgârlı günlerde nemin düşük olduğu, aksi halde Atikhisar Barajı na yakın olması nedeniyle nemin %60-%90 arasında değiştiği görülmüştür. Nemin %90 ı aşması halinde gözlem yapılmamaktadır. Farklı türlerden etkileşen çift yıldızları araştırma konusu alan çoğunu TÜBİTAK ın desteklediği projelerle altyapı eksikleri tamamlanırken, en güncel yıldız katalogları hazırlandı, istatistik çalışmalarla 10. kadirden daha sönük etkileşen çift yıldızlara ilişkin bilgi eksikliğinin tayfsal gözlem eksikliğinden kaynaklandığını ortaya koyuldu. Bu eksikliğin tamamlanması tayfsal gözlemlerin yapılabileceği daha büyük çaplı teleskoplara sahip olmayı gerektiriyordu. Bu amaçla 2006 yılında Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) na bir büyük teleskop projesi sunuldu. Her ortamda iyi savunulan ve sonuçta kabul edilen bu proje için teleskop imal eden 10 kadar firmayla yazışıldı, sonuçta Almanya'da Astelco firmasına yaptırılan 122cm çaplı Türkiye'nin (kendi öz kaynaklarıyla satın aldığı) en büyük optik teleskobu 27 Temmuz 2009 da Çanakkale ye ulaştı ve Ağustos 2009 da ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevine kuruldu. Kuruluş öncesinde bu teleskobun kurulacağı yer için Kazdağları ve Uludağ zirveleri dahil bölgenin tüm tepeleri tekrar gözden geçirilmiş, güvenlik ve ulaşım kolaylığı ve tayfsal gece koşullarının yeterli olması nedeniyle en azından 5-10 yıllık bir deneme süresi için Ulupınar Gözlemevine kurulmasına, deneme süresinde beklenen verim alınamaz ise deneme süresi sonunda teleskobun daha uygun bir yere taşınabileceğine karar verilmiştir. Bu karardan sonra teleskobun özel binası ve kubbesi Ulupınar Gözlemevinde hazır edilmişti. Altı metre çaplı teleskop kubbesi özel olarak Çanakkale'de Çan Kale-Tek firmasına yaptırılmıştı. Böylece yeni teleskop, bina ve kubbe, ülke içinde yeni teknolojilerin gelişmesine de fırsat oluşturmaya başlamıştı. 27 Temmuz 2009 da teleskop Çanakkale ye ulaştı ve 29 Eylül 2009 günü Türkiye'de Astronominin Geleceği Sempozyumu nu düzenledik. Türkiye'nin ileri gelen astronomları Türkiye'de astronominin geleceğini tartıştı. Gözlemevinin web sayfasından canlı yayınlanan Sempozyum kayda alınmış oldu. Yeni T122 teleskobunun kullanımına yol göstericilik görevi de yapan Sempozyum sonrasında teleskobun yerinde tanıtımı yapıldı. Teleskobun resmi açılışı ise 06 Ekim 2009 günü üniversitede akademik yılın açılış töreninden hemen sonra Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım, Çanakkale Valisi, Belediye Başkanı, Millet Vekilleri, Rektör, öğretim elemanları ve çok sayıda davetlinin katılımıyla yapıldı. Büyük teleskop aynaları, özellikle kurulduğu tozlu ve rüzgârlı günlerde hızla kirlendiği için yansıtma

113 gücü daha ilk yıl içinde büyük ölçüde düşmüştü yılı içinde aynalar yıkanarak ortalama yansıtma oranı %87 ye çıkarıldı. Başlangıçta büyük teleskoba uygun tayf çeker alınamadığı için teleskop bugüne kadar sadece sönük kaynakların fotometrik gözlemlerinde kullanıldı. Gözlemevinin kuruluşundan buyana geçen dönemde astrofizik ağırlıklı bir lisansüstü (yüksek lisans ve doktora) programı geliştirildi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Anabilim Dalı oluşturuldu ve yüksek lisans programı başlatıldı. Bu dönemde 37 yüksek lisans ve 18 doktora öğrencisi yetiştirildi (bkz. Çizelge 2), Merkez ve Gözlemevi, yarısı doktoralı olan 30 üyesiyle, Türkiye nin en güçlü Astrofizik grubu durumuna geldi. Çok sayıda ulusal-uluslar arası bilimsel toplantı düzenlendi. 16. Ulusal Astronomi Kongresi ve 5. Ulusal Öğrenci Astronomi Kongresi Eylül 2008 de Merkezde düzenlendi. Yine bu dönemde Gözlemevinde yapılan gözlemlere dayalı çok sayıda bulgu indekslere giren dergilerde yayınlandı. Gözlemevinde tek veya çift yıldız olarak bilinen 30 kadar yıldızın görünmeyen bileşenleri keşfedildi. Merkez üyeleri tarafından yazılan bir ders kitabı Cambridge Üniversitesi yayınları arasında basıldı. Çift yıldız yörüngelerinin fazla açısal momentum kaybı nedeniyle gittikçe küçüldüğü ve zaman içinde çift yıldızların tek yıldıza dönüştüğü ilk kez gözlemevimizde kanıtlandı. Yıldız sismolojisinin, yakında başka bir yıldız olması halinde o yıldızın kütle çekimine bağlı olduğu gözlemlerle gösterildi. Ülkemizde ilk kez asteroidlerin fotometrik gözlemlerinden şekillerinin modellenmesi çalışmalarına başlandı. Kuramsal kozmolojide quark gluon plazmayla ilgili çok önemli yayınlar yapıldı. Çift yıldızların etrafında görünmeyen başka yıldızların bulunabileceği ve bu istatistiğin oldukça yüksek olduğu kanıtlandı. Çift yıldızların etrafında da gezegenler olabileceği bu gözlemevinin birçok yayınında not edildi (Bkz. Merkezin ve Gözlemevinin yıllık faaliyet raporları: Çizelge 2. ÇOMÜ de astronomi, astrofizik ve uzay bilimleri alanlarında ÇOMÜG olanaklarıyla yetiştirilen lisansüstü öğrencileri listesi 1. Afşar KABAŞ: Güneş Saatleri, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 2. Ahmet BULUT: ÇOMÜ Astrofizik Gözlemevinde Standart Yıldız Gözlemleri Yardımıyla Mutlak Fotometri, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 3. Mutlu OLUTAŞ: Cosmic Gamma Ray Bursts: Their Afterglows and Realted Statistics, 2004 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin ÖZEL) 4. Ömer AKBURUN: Sıradışı Dalgaların Boyunca Salınımlara Dönüşmesi ve Dünya Magnetosferinin Aurora Bölge-sindeki Kilometre Dalgaboyu Büyüklüğündeki Işınımlara Dönüşmesi, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ayşegül YILMAZ) 5. Serdar TUNCEL: Karadelik Çözümleri, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İhsan Yılmaz) 6. Emine KANMAZ: Skaler Alan Kaynaklı Kozmolojik Modeller, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 7. Kaniye GÜÇLÜ: Viskoz Akışkan Kaynaklı Kozmolojik Modeller, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 8. Didem BAŞARAN: Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur un Fotometrik ve Dönem analizi, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit ÖZDEMİR) 9. Mehmet TÜYSÜZ: Erken Tür Örten Çift Yıldız IU Aur un Fotometrik Analizi, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Sacit ÖZDEMİR) 10. Volkan BAKIŞ: Üç Cisim Problemi ve Dinamiği, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 11. Burcu ÖZKARDEŞ: Güneş Benzeri W UMa Örten Çift Yıldızların Genel Özellikleri, 2004 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 12) Serkan S. DOĞRU: Etkileşen Çift Yıldızlarda Dönem Analizi, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 13) Yasemin KAÇAR: Süpernovalar ve SN 2004dj Gözlemleri, 2005 (Dnş.: Prof. Dr. M. Emin ÖZEL) 14) Melis AYGÜN: Simetri Kırılmaları Sırasında Ortaya Çıkan Topolojik Kusurların (Defect) Dinamiği, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İhsan YILMAZ) 15) Esin ŞAHİN: Bianchi Tip II Uzay-Zamanın Madde Simetrileri, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Uğur CAMCI) 16) Belgin BAYINDIR: Kozmolojik Sabitli Kozmolojik Modeller, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 17) Sezgin AYGÜN: Sicim Kozmolojisinde Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller ve Özellikleri, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 18) Derya DOĞRU: RS CVn Yıldızlarının Genel Özellikleri, 2005 (Dnş.: Doç. Dr. Ahmet ERDEM) 19) Neriman VARLIKLI: Viskoz Akışkanlı Evrenin Bazı Özellikleri ve Kozmoloji Evrimi, 2006 (Dnş.: Doç. Dr. İsmail TARHAN) 20) Tamer AKIN: Teleskop Kubbelerinin Otomasyonu ve Ulupınar Gözlemevi Teleskop Kubbelerine Uygulanması, 2007 (Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN, Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 21) Hicran BAKIŞ : Be Bileşenli Etkileşen Çift Sistemler (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 89

114 22) Volkan BAKIŞ : Güney Yarımkürede Seçilen Bölgelerde Kısa Dönemli Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik İncelenmesi, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 23) Hüseyin ÇAVUŞ : Güneş Kabuğundaki Konvektif Olayların Manyetohidrodinamik (MHD) Yaklaşımla Modellenmesi, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. Aysel KARAFİSTAN) 24) Melis AYGÜN : Kurt Delikleri, Karanlık Enerji ve Madde İlişkileri, 2007 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 25) Emine KOPARAN : Algollerde Kütle Oranının Belirlenmesi, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Zeki EKER) 26) Mevlüt BAŞER : Bazı Uzay-Zamanların Eğrilik Simetrileri, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 27) Burak UĞRAŞ : Abell 1589 ve Abell 3530 XMM-Newton Veri Analizi, 2008 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN) 28) Mukadder İĞDİ ŞEN : VW Hyi'nin XMM-Newton Veri Analizi, 2008 (Dnş.: Yrd.Doç.Dr.Gülnur İKİS GÜN) 29) Günay İNLEK : Yıldız Modellerinde Nükleer Enerji Oluşum Oranları ve Gözlemsel Kontrolleri, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. Edwin BUDDING) 30) Can AKTAŞ : Kuark-Gluon Maddenin Uzay-Zaman Geometrisi, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 31) Emine Canan GÜNAYDEMİREL: Karanlık Madde ve Karanlık Enerji Çözümleri, 2008 (Dnş.: Prof. Dr. İhsan YILMAZ) 32) Sezgin AYGÜN : Skaler Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller,2008 (Dnş.: Prof. Dr. İsmail TARHAN) 33) Aysun BÖKE : Yıldız Model Programlarının Son Teorik Opaklık Verileri ile ve Gözlemsel Kontrollerle Test Edilmesi, 2008 (Eş- Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Oktay YILMAZ, Prof. Dr. Edwin BUDDING) 34) Muzaffer ÖZDEMİR: Uzaktan Algılama Verileri ile Değişimlerin İzlenmesi, 2008 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK) 35) İkbal BOZKAN: Abell 576 ve Abell 3532 Galaktik Kümelerinin XMM-Newton Veri Analizi, 2009 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Gülnur İKİS GÜN) 36) Burak ULAŞ: Zonklayan Bileşenli Algollerde Bozulmanın Zonklama Dönemine Etkisi, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 37) Necdet YÜCEL: Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler, 2009 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 38) Tunç ŞENYÜZ: Seçilmiş Bazı Delta Scuti Bileşenli Örten Çift Sistemlerin Işıkölçümü, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 39) Çağlar PÜSKÜLLÜ: O, B ve A Yıldızlarında P Cygni Profilleri, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN) 40) Arif SOLMAZ: Exoplanets: A Review and Observations of Selected Objects, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Mehmet Emin ÖZEL) 41) Neslihan TANRIÖVER: Bazı Değmeye Yakın Örten Çift Sistemlerde Yörünge Dönem Değişimleri, 2010 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 42) Murat Metehan TÜRKOĞLU: Enerji-Momentum Tanımları ve Bazı Uzay Zamanların Enerji Momentumları, 2010 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Melis ULU) 43) Afşar KABAŞ: Asteroidlerin Fotometrik Gözlemlerinin Analizi, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 44) Necdet YÜCEL: Uzay-Zamanların Madde ve Eğrilik Simetrileri Arasındaki İlişkiler, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Uğur CAMCI) 45) Burcu ÖZKARDEŞ: Güney Yarımkürede Seçilen Bazı W UMa Türü Çift Yıldızların Tayfsal ve Fotometrik İncelenmesi, 2010 (Dnş.: Prof. Dr. Ahmet ERDEM) 46) Derya SÜRGİT: Bazı CAB Adayı Çift Yıldızların Fotometrik Analizi, 2010 (Dnş.: Prof.Dr. Ahmet ERDEM) 47) Fahri ALİÇAVUŞ: Bazı Zonklayan Yıldızların Tayfsal Analizi, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 48) Levent ÖZÇAĞ: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi nde Atmosferik Sönümlemenin Yıllık Değişimi, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. Osman DEMİRCAN) 49) Tülin BEDEL: Örten Çift Sistemlerde Eksen Dönmesi, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Caner ÇİÇEK) 50) Filiz KAHRAMAN: Seçilmiş Bazı β Cephei Yıldızlarının Frekans Analizi, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Esin SOYDUGAN) 51) Mümin GÜNEŞ: Eksantrik Yörüngeli Örten Çift Yıldızların İzokron Yaşları, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim BULUT) 52) Yusuf Mete ELKIRAN: Ulupınar Astrofizik Gözlemevinde Astronomik Görüş İstatistiği, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. İbrahim BULUT) 53) B. Emre ÇIĞRIKÇI : Plazma Fiziğinde Manyetohidrodinamik Şok Dalgaları ve Eğik Yoğunluk Arayüzlerinde Kırılmaları, 2011 (Dnş.: Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ÇAVUŞ) 54) Kezban KANMAZ: Skaler Alan Kozmolojilerde Manyetik Alan Kaynaklı Bazı Kozmolojik Modeller, 2011 (Dnş.: Prof. Dr. İsmail TARHAN) 55) Mehmet TÜYSÜZ: Aktif Kromosferli Çift Yıldızların Kinematik, Dinamik ve Dönme Özelliklerinin İncelenmesi, 2011 (Dnş.: Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN) Bu bilimsel sonuçlara ulaşmada önemli bir yeri olan büyük teleskobun ilk düşüncesi 2004 yılında başlamış, 2006 yılında projelendirilmiş ve üç yıl içinde Ulupınar Gözlemevine 122cm çapında Türkiye nin en büyük optik teleskobu kurulmuştu. Bu durumda Çanakkale Avrupa nın önemli astrofizik ve uzay merkezlerinden biri durumundadır. Artık başka şehirlerden ve yurt dışından bilimsel toplantılara gelenler Gözlemevini ziyaret etmeden gitmiyorlar. Bilinçli turizm elçilerimiz oluşuyor. Bilim turizmi işte böyle gelişecek Çanakkale de. Bugün artık, Ulupınar Gözlemevi, Türkiye deki yedi gözlemevi arasında bilim üreten etkin bir gözlemevi durumunda. 90

115 yıllarında Gözlemevi bir genişleme dönemi daha yaşadı; ÇOMÜ-İÜ arasında astronomi ve uzay bilimlerinde bilimsel işbirliği kapsamında İÜ-BAP desteğiyle alınan 60cm lik otomatik teleskop (İST60) ÇOMÜ Gözlemevinde sağlanan, önceden T30b teleskobunun çalıştığı kubbeye kuruldu ve iki üniversite rektörünün onayladığı bir protokol ile teleskobun ortak kullanımı Nisan 2012 tarihlerinde organize edilen Astronomi ve Uzay Bilimlerinde ÇOMÜ-İÜ Ortaklığı Sempozyumu adlı bilimsel etkinlikle başlatıldı. İST 60 ile ilgili detaylı bilgi bu toplantıda ayrıca sunulmuştur (Bkz. Saygaç ve diğ. 2012). ÇOMÜ Gözlemevinde kullanıldığı yerden sökülen T30b teleskobu ise bakım ve onarımdan sonra ÇOMÜ Fen Edebiyat Fakültesi ek binasının terasında Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümünün laboratuvarı olarak yapılan kubbenin içine kuruldu. Bu alüminyum kubbe ise 2001 yılında T40 için yapılan ve sonradan su geçirdiği için yenisi ile değiştirilen kubbedir. Bu durumda ÇOMÜ Gözlemevinde (biri Terzioğlu Kampüsünde olmak üzere) toplam 5 teleskop kullanılmaktadır. Gözlemevinin diğer altyapı detayları için Gözlemevinin faaliyet raporlarına bakılabilir: 3. T122 nin performansı Bu gün Türkiye de kullanılan en büyük optik teleskop yılları arasında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevine kurulan 150cm çapındaki Rus teleskobudur. %40 gözlem zamanı karşılığı TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde (TUG) kullanılan bu teleskop Ruslara ait olduğu için Türkiye nin en büyük teleskobu değil, Türkiye de kullanılan en büyük teleskoptur (Demircan 2009). Türkiye nin en büyük optik teleskobu yakın zamana kadar Ege Üniversitesi Gözlemevinde kullanılan 48cm çapındaki teleskop idi (Demircan 1994) yılına kadar TUG a, Ege Üniversitesi Gözlemevine ve ÇOMÜG e 40cm çaplı teleskoplar alınmıştır yılında ÇOMÜG e 122cm lik teleskop kurulurken TUG a da 60 ve 100cm lik iki optik teleskop kurulmuştur. Bu nedenle 2009 yılından itibaren Türkiye nin kendi öz kaynaklarıyla aldığı en büyük optik teleskop ÇOMÜG deki T122 teleskobudur. Ülkemizde bilime yatırım kolay olmadığı için kurulan teleskopların etkin kullanılması, gözlem zamanlarının iyi değerlendirilmesi, yatırımların hak edilmesi gerekmektedir. Şekil 4. Büyük teleskop binası ve büyük teleskop T122. T122 teleskobu tayfsal gözlemler için alındığı halde henüz uygun tayf çeker alınamadığı için amacına uygun kullanılmamakta, bunun yerine sönük kaynakların fotometrik gözlemleri yapılmaktadır. ÇOMÜG deki teleskoplarla yapılan gözlemsel çalışmalar yıllık faaliyet raporlarında yer almaktadır ( Kurulduğu günden 2012 başına kadar T122 de bizzat kullanılan gözlem gecelerinin projelere dağılımı Çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge de 2009 yılı T122 nin çalışmaya başladığı 13 Ağustos tan sonra 4,5 ayı kapsamaktadır. 91

116 TÜBİTAK-Evrena, TÜBİTAK-2 ve TÜBİTAK-3 projelerinin yürütücüleri sırasıyla Volkan Bakış, Esin Soydugan ve Ahmet Erdem dir. Söz konusu projeler bu dönem içinde sırasıyla 64, 134 ve 56 gece gözlem yapmışlardır. Kampanya gözlemleri için 8 gece, teknik çalışmalar için 24 gece, tez çalışmaları için de 50 gece gözlem yapılmıştır. Bu dönem içinde açık gece sayısı %56 olurken, kullanılan gece sayısı %42 dir (354 gece). Aradaki fark teleskobun bozuk olduğu dönemlerden kaynaklanmaktadır. Teleskobun bozuk olduğu için kullanılamadığı dönemler toplam zamanın %30 unu bulmaktadır. Bu sürenin en azından üçte biri kapalı gecelere rastladığından teleskobun bozuk olması nedeniyle kaybedilen gözlem zamanı %20 kadardır. Çanakkale de yıllık açık gecelerin sayısı 50 yıllık meteoroloji kayıtlarına göre 220 gece, yani açık gece oranı %60 civarındadır. Çizelge 3. T1222 de gözlem yapılan gecelerin dağılımı TBK-Evrena TBK-2 TBK-3 Kampanya CAAM TEZ Toplam Toplam T122 nin kurulu olduğu yerdeki performansını belirlemek için üzerinde takılı olan Apogee U42 CCD Kamerası ile farklı gecelerde üye yıldızlarının farklı filtrelerdeki parlaklıkları bilinen Stock-1 ve Berkeley-89 açık yıldız kümeleri B, V ve R filtrelerinde ve farklı poz sürelerinde gözlenmiştir. Tipik bir gece için üye yıldızların parlaklık-maksimum ADU ve parlaklık-snr diyagramları aşağıda gösterilmiştir. Mag s Poz süresi 5s 15s 30s 60s 240s Doyma Mag s Poz süresi 15s 5s 30s 60s 240s B Filitresi Seeing = 2.7 Air Mass = Maksimum ADU Şekil 5.T122 için Parlaklık-Maks. ADU diyagramı B Filtresi Seeing= 2.7'' Air Mass= SNR Şekil 6.T122 için Parlaklık- SNR diyagramı. Diyagramlarda görüldüğü gibi parlaklık sınırı 11. kadirden başlatılmış ancak ölçümler 6,5-7 kadirden itibaren yapılabilmektedir. Sönük yıldızlara gidildikçe doğal olarak maksimum ADU ve SNR düşmektedir. Poz süresi arttırıldıkça aynı parlaklıktaki yıldızlar için maksimum ADU ve SNR de artmaktadır, ancak 240 saniyeden daha uzun poz süresi verilemediği için en sönük B filtresinde 18,5 kadire kadar ölçüm yapılabilmektedir. Halbuki TUG T100 teleskobu ile karşılaştırıldığında T122 ile daha uzun poz sürelerinde birkaç kadir daha sönük yıldızların (en azından 22. kadire kadar) gözlenebilmesi beklenir. Bunun nedeninin T122 nin beklenildiği kadar ışık toplayamamasından yani aynalarının yansıtma oranlarının düşük olmasından veya kullanılan CCD dedektörlerin kuantum etkinlikleri farkından kaynaklandığı söylenebilir. T122 nin aynaları önceden de belirtildiği gibi iki kez yıkanmış ancak performansında yukarıda sözü edilen nedeni açıklayacak kadar bir değişiklik olmamıştır. Şu anda birinci aynanın ortalama yansıtma oranı %87 dir. Diğer taraftan T122 nin bazı görüntülerinde sönük çift 92

117 görüntüler dikkati çekmektedir. Bu durumun aynaların optik eksenlerindeki bir hatadan kaynaklanmış olabileceği ve ışık toplamadaki eksiklikle de bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Teleskop performansındaki bu düşüklüğün giderilmesi önümüzdeki günlerde yapılacak testlerle daha iyi anlaşılacaktır. Şekil 7. ÇOMÜG de T122 için düşünülen modifiye edilmiş FLEHAS tayf çekerinin optik şeması. 4. Gözlemevinin Bilimsel Geleceği; Yeni projeler ve Öneriler Gözlemevinin bilimsel geleceği için öncelikle güncel gözlemsel astronomi alanlarında projeler yürütmek, tez çalışmalarına veri üretmek, eleman yetiştirmek ve bilim-toplum etkinlikleri planlamak öncelikli hedeflerdir. Bu amaçla yapılması planlanan işler şöyle sıralanabilir: a) ÇOMÜG Bilim-Toplum Merkezi oluşturulması: Merkezin projesi çizilmiş ve Rektörlüğe sunulmuştur. Projeye göre gözlemevi girişinde İST60 teleskop binası yakınında yer alacak olan Merkez küp biçimli bir bina, içinde tavandan sarkan yarım küre biçimli Planetaryum kubbesi, bir köşesinden terasa çıkılan merdiven ve terasta bir kubbe içinde 40cm çaplı İST40 teleskobundan oluşacaktır. Binanın iç duvarları sergi alanı, orta kısım konferans salonu ve planetaryum olarak kullanılacaktır. Bilim-Toplum Merkezi, öğrencileri ve halkı popüler astronomi konularında bilgilendirmek için, İstanbul Üniversitesi ile birlikte kullanılacaktır. b) T122 performansının iyileştirilmesi: Teleskobun tam kapasite çalıştırılabilmesi için bir dizi testler yapılacak; optik ayarlar yenilenecek, gerekirse aynalar yeniden sırlanacaktır yılında alınması planlanan tayf çeker tayfsal gözlemlerde kullanılmaya başlanacak. Farklı türlerden etkileşen çift yıldızların dikine hız eğrilerini oluşturmak için veri toplanmaya başlanacaktır. Alınması düşünülen tayf çekerin 12. kadire kadar sönük çift yıldızların SNR=50 duyarlıkla birkaç km/sn lik dikine hız değişimlerini yakalayabilecek kapasitede, bilgisayar kontrollü ve kolay kullanılabilir özelliklere sahip olması kararlaştırılmış, bu özelliklere göre düzeltilmiş FLECHAS tayf çekeri Astelco Firmasından ısmarlama aşamasına gelinmiştir. Bu tayf çekerin optik şeması Şekil 7 de gösterilmiştir. c) Yurt dışı bilimsel işbirliği çalışmalarının geliştirilmesi için yeni çabalar uygulamaya koyulacaktır. Güney yarım küre gözlemlerine Yeni Zelanda ve Güney Afrika Gözlemevleri ile işbirliği kapsamında devam edilecek, ayrıca İtalya, Macaristan, Polonya, Kanada, Bulgaristan Gözlemevleri ile işbirliği çalışmaları geliştirilerek devam ettirilecektir. d) İstanbul Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ile bilimsel işbirliği geliştirilerek devam ettirilecektir. 93

118 e) Öğrenci uygulamalarına yönelik çalışmalar ÇOMÜ, Fen Edebiyat Fakültesi Ek Binası çatısına kurulan 30cm lik teleskop ile daha etkin yürütülecektir. f) Uzun soluklu üç yeni güncel ve gözlemsel astronomi araştırma projesi uygulamaya konacaktır. Bu projeler; (i) asteroidler, (ii) ötegezegenler, ve (iii) tek yıldıza dönüşme yolundaki değen çift yıldızlar projeleridir. Bu projeler, yürütülmekte olan diğer bilimsel araştırma projeleriyle beraber, gelecekte yoğun gözlemsel çalışmalar ve çok sayıda tez çalışmasını içerecektir. Teşekkür: ÇOMÜ Ulupınar Gözlemevinin etkinliklerini sürdürebilmesi için altyapı eksiklerinin giderilmesine destek sağlayan ÇOMÜ Rektörlüğüne, DPT ye, TÜBİTAK a, Gözlemevinde yürütülen bilimsel araştırma projelerinin yürütücülerine ve çalışanlarına, Gözlemevinin etkin kullanımına büyük özveriyle katkı veren tüm ÇAAM üyelerine (22 si doktoralı 29 üye), özellikle teleskopların çalışır durumda tutulması için çaba harcayan ve küçük ama temel bakım- onarımları gerçekleştiren Dr. Serkan Doğru, Dr. Mehmet Tüysüz, Dr. Afşar Kabaş, doktora öğrencileri Çağlar Püsküllü ve Tunç Şenyüz e, yoğun gözlem katkısı sunan lisansüstü öğrencileri (yukarıda adı geçen üyelere ek olarak) Yasemin Kaçar, Çağlar Kanvermez, Ebubekir Genç, Filiz Kahraman ve Fahri Aliçavuş a ve ayrıca IST60 ın gözlem zamanını bizimle paylaşan, bilimsel araştırma projelerinde ortak çalıştığımız İÜ Astronomi ve Uzay Bilimleri öğretim elemanlarına ÇAAM Yönetim Kurulu olarak teşekkür ediyoruz. 5. Kaynaklar - Demircan, O., 1989, Türkiye de 1975 sonrası Astronomi Çalışmaları. VI. Ulusal Astronomi Kongresi Tebliğleri. Bornova, İzmir, Demircan, O., 1994, Türkiye de Üniversite Gözlemevleri. Türkiye Gözlemevleri ve Günümüz Gökbilim Çalışmaları, Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak Sempozyumu, Bornova İzmir, Demircan, O., Budding, E. (eds.), 2003, New Directions for Close Binary Studies: The Royal Road to the Stars, Publication of ÇOMU Astrophysics Research Center. - Demircan, O., 2009, TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Kasım 2009 sayısı. - Demircan, O., 2010, What is University in 20th and 21st Centuries? In the proceedings of World Universities Congress 2010, Vol 1, Demircan, O., 2012, Bilim Toplumuna Dönüşüm Sürecinde Üniversite-Sanayi İşbirliği. X. Mantık Matematik ve Felsefe Sempozyumu: Üniversite,Üniversitelerimiz,Üniversite Nereye? Foça,İzmir, Dizer, M., 1983, Kandilli Rasathanesi Tarihçesi. Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv., İstanbul, Gökdoğan, N. 1983, İstanbul Üniv. Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü Tarihçesi. Cumhuriyet Döneminde Astronomi Çalışmaları, Boğaziçi Üniv., İstanbul, Gökdoğan, N., 1994, 1933 Üniversite Reformu ve Astronomiye Getirdikleri. Fatih ten Günümüze Astronomi, Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu. İstanbul Üniversitesi, 1. - Soydugan, F., Demircan, O., Erdem, A., Soydugan, E., 2012, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Gözlemevinden Bilimsel Çıktılar, Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu, İstanbul. 94

119 ÇANAKKALE ONSEKİZ MART ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİNDEN BİLİMSEL ÇIKTILAR Faruk SOYDUGAN 1,2, Osman DEMİRCAN 2,3, Ahmet ERDEM 1,2, Esin SOYDUGAN 1,2 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Astrofizik Araştırma Merkezi ve Ulupınar Gözlemevi 3 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümü (e-posta: fsoydugan@comu.edu.tr) Özet: Geçmişi sadece 10 yıla dayanan ÇOMÜ Gözlemevi (ÇOMÜG) ve Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM), oldukça genç bir gözlemevi olmasına karşın, özellikle geliştirdiği projeler ve sahip olduğu alt yapı ile Türkiye de olduğu gibi Dünya da da kendine yer edinme ve bilim üretme amacıyla önemli adımlar atmıştır ve atmaktadır. Şu anda sahip olduğu ve aktif olarak kullanılan 4 teleskop (T122, CIST60, T40 ve T30) ile yürüttüğü TÜBİTAK, BAP projeleri, çok sayıda lisansüstü tez çalışması ve uluslar arası bağlantılı gözlemsel çalışmalar ile önemli çıktılar almakta ve almaya devam etmektedir. Özellikle yıldız astrofiziği ve yakın uzay cisimleri konularında aktif gözlemsel çalışmalar yapmayı ve onları uluslar arası ve özellikle SCI veritabanlarında taranan dergilerde yayınlamayı istikrarlı bir şekilde sürdürmektedir. Bunun yanında, ÇOMÜG ve ÇAAM üyeleri, her yıl önemli sayıda ulusal/uluslar arası toplantıların organizasyonuna katılarak ve çok sayıda tebliğ sunarak ürettikleri çalışmalarla, ÇAAM ı ve ÇOMÜ yü ulusal ve uluslar arası alanda tanıtmaktadırlar. Bu çalışmada, kısaca, ÇOMÜ Gözlemevinde yürütülen aktif gözlemsel astrofizik çalışmaları ve ulaşılan sonuçlar ile ilgili bilgiler verilecek kurumun ileriye dönük hedefleri sunulacaktır. 1. Giriş Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi (ÇAAM) ve Ulupınar Gözlemevi (ÇOMÜG) 19 Mayıs 2002 tarihinde kurulmuş olup 10 yaşına ulaşmış genç sayılabilecek bir kurumdur ( Geçmişi çok uzun yıllara dayanmamasına rağmen, ülkemizde aktif gözlemsel araştırma yapılan birkaç kurum arasında kendine iyi bir yer edinmiştir. ÇOMÜG, ÇAAM a bağlı olup yönetmeliği, müdür, müdür yardımcıları, yönetim kurulu ve üyeleri ile aktif olarak çalışmalarına devam etmektedir. Araştırma merkezinin 30 üyesi olmakla birlikte, üyeler kuramsal ve gözlemsel çalışanlar olarak iki ana grupta toplanabilir. Bu durumda, ÇOMÜG de aktif gözlemsel çalışmalar yürüten, 12 si doktoralı olmak üzere, toplam 20 araştırmacı vardır. Bunun yanında, lisansüstü öğrenciler de, hem kendi tez çalışmaları hem de bulundukları projelere katkı verecek gözlemsel çalışmalara destek vermektedirler. Bu çalışmada, ÇOMÜG deki teknik altyapı ile ilgili bilgi verilip daha sonra bu altyapı kullanılarak yapılan bilimsel çalışmalar ve bu araştırmalardan çıkan yayınlar ve projeler, ÇOMÜG deki araştırmacıların yayınlarının değerlendirilmesi ve ÇOMÜG ile ilgili gelecek plânları ortaya koyulacaktır. 2. Teknik Durum ÇOMÜG de bilimsel araştırmalarda kullanılan 4 teleskop onlara bağlı CCD kameralar ile birlikte şu tarih itibariyle aktif çalışmaktadır. Bu teleskoplar, ana ayna büyüklüklerini içerecek şekilde isimlendirebileceğimiz T122, T60, T40 ve T30 olup her biri birbirinden bağımsız kubbelerde gözlemsel astrofizik alanındaki araştırmalar için kullanılmaktadır. İlgili teleskoplar için temel özellikler Çizelge 1 de verilmektedir. T60 teleskobu İstanbul Üniversitesi ile ÇOMÜ 95

120 işbirliği sonucunda kurulmuştur (Proje ayrıntıları için bu kitapta yer alan ve T. Saygaç tarafından sunulan, İstanbul Üniversitesi Robotik Astrofizik Gözlemevi: İstanbul-Çanakkale Projesi çalışmasına bakınız). ÇOMÜG deki gözlemlerin önemli kısmında Johnson veya Bessell optik bölge geniş band süzgeçleri kullanılmakta olup araştırma alanına ve amaca bağlı olarak zaman zaman da orta band Strömgren uvby filtreleri tercih edilmektedir. Teleskopların hemen hemen tümünde fotometrik gözlemler, yüksek kuantum etkinliğine sahip Apogee veya SBIG kameralar kullanılarak yapılmaktadır. Ortam şartları, kameraların soğutma özellikleri ve kullanma farklılıkları dikkate alındığında, kameralarda problemlerle karşılaşılabilmekte ve bu durum gözlemsel çalışmalarda önemli kesintilere yol açmaktadır. Ülkemizde, bu tür kameraların geliştirildiği ve problemlerinin çözülebileceği uygun laboratuvarlar (özellikle bu amaç için) acilen oluşturulmalıdır. Böylece, sık yaşanılan bu tür problemler, hem daha kısa zamanda hem de daha az maliyetle çözülecektir. Bunun yanında, teleskoplarda meydana gelen problemler açısından gün geçtikçe tecrübe kazanılmasına rağmen, özellikle bu alanda yetişmiş elemanlara ihtiyaç büyüktür. Tüm gözlemevlerinde olduğu gibi, teleskopların ve kameraların zaman zaman optik testlerinin yapılması ve performansı arttırmak için bazı işlemlerin yapılması ve önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu amaçla, ÇOMÜG de, ayna yıkanması ve aynaların yansıtıcılık testleri yapılmaktadır. Ayrıca, alınan atmosferik görüş kamerası ile düzenli görüş gözlemlerinin yapılması plânlanmaktadır. Ayrıca, odaklama ve odak düzenleyicisi aletleri ile de gözlem verimlilikleri arttırılmaya çalışılmaktadır. ÇOMÜG de, bilimsel araştırma amaçlı kullanılan teleskopların yanında, bilim-toplum etkinliklerinde, yaz okullarında ve öğrencilerin eğitim çalışmalarında kullanılan teleskoplar da bulunmaktadır. Bu teleskoplar, 30cm, 20cm, 10cm çaplarında olup ayrıca bir Güneş teleskobu ve küçük boyutlarda amatör teleskoplar bulunmaktadır. Ayrıca Gözlemevinde meteoroloji olaylarının takibi için iki istasyon bulunmaktadır. 30cm çaplı teleskobun da, Üniversitemiz Fen- Edebiyat Fakültesi çatısında hazırlanan kubbede, eğitim amaçlı kullanılmasına yakın zamanda başlanacaktır. Çizelge 1. ÇOMÜG de aktif kullanılan teleskoplar ve onlara bağlı çalışan CCD kameraların temel bazı özellikleri Teleskop/Özellik Tür T122 Cassegrain-Nasymth odak sistemi T60 (ÇOMÜ-İÜ işbirliği) T40 T30 Cassegrain Schmidt-Cassegrain Schmidt-Cassegrain Açıklık 1220mm 600mm 406mm 305mm Odak Oranı f/10 f/8 f/10 f/10 Kullanılan kamera ve filtre seti Apogee U42+UBVR ve uvby Apogee U42+UBVR ve uvby + STL1001 E Apogee U47+BVRI STL1001E ve Apogee U47+BVRI 3. Araştırma Alanları ve Yayınlar ÇAAM da yer alan araştırmacılar, kuramsal ve gözlemsel çalışanlar olarak iki grupta toplanabilir. Kuramsal çalışanlar, genel rölativite ve kozmoloji alanı ile Güneş ve yıldızlarda manyetohidrodinamik modellemeler üzerine araştırmalar sürdürmektedirler. Merkez üyelerinin önemli bir kısmı ise gözlemsel astrofizik alanında çalışmakta ve araştırmalarında ÇOMÜG ü aktif olarak kullanmaktadırlar. Gözlemsel astrofizik alanında şu anda aktif çalışılan araştırma konuları aşağıdaki gibi listelenebilir: a) Yıldızların yapısı ve evrimi b) Çift yıldızlarda dönme ve yörünge evrimi c) Yıldızlarda kinematik ve dinamik özellikler d) Yıldız sismolojisi 96

121 e) Çoklu yıldız sistemleri f) Aktif yıldızlar g) Sıcak ve soğuk yıldız rüzgârları h) Kataklismik değişenler i) Ötegezegenler j) Asteroidler Yukarıda verilen araştırma konularına göre oluşturulmuş araştırma grupları ile ilgili doktoralı araştırmacılar ve lisansüstü öğrenciler, üretilen projeler kapsamında çalışmalar yürütmektedirler. Öne çıkan ve geleneksel çalışmalardan biraz farklılaşan araştırma alanlarından baktığımızda ise, çift yıldızlar üzerine kinematik ve dinamik özellikler, tek ve çift yıldızlarda pulsasyon, farklı dalgaboylarında (X-ışın, UV ve radyo bölge) değişen yıldızların incelenmesi, asteroidler ve ötegezegen geçişleri ile ilgili çalışmaları sayabiliriz. ÇOMÜG de ilgili alanlarda yapılan araştırmalarda üretilen yayınlar, her yıl düzenli olarak hazırlanan, ÇAAM yıllık faaliyet raporunda verilmektedir ( ÇOMÜ yayın profili incelendiğinde, bugüne kadar, astronomi/astrofizik alanında yapılan yayınlar, en çok yayın yapılan dördüncü alan olarak göze çarpmaktadır. Astronomi/astrofizik alanındaki yayınlar yaklaşık 15 yıllık bir süreçte yapılsa da yayınlardaki artış ÇOMÜG ün faaliyete başlamasıyla kendini açıkça göstermektedir. Şekil 1 de, Web of Science taramasına göre son on beş yılda astronomi/astrofizik alanında yapılan yayınlar ve onlara yapılan atıfların sayıları verilmektedir. Şekil 1. Sol tarafta ÇAAM üyelerince yapılan yayınlar, sağ tarafta ise bu yayınlara yapılan atıflar gösterilmektedir (Kaynak: Web of Science). ÇAAM üyelerinin yaptıkları yayınlar incelendiğinde, 32 farklı ülkeden araştırmacı ile yayın yapıldığı görülmekte olup bunların başta gelenleri, Avustralya, Almanya, Amerika, Yeni Zelanda ve İtalya dır. Yayınların yapıldıkları bilimsel dergiler ise oldukça çeşitlilik göstermekte olup 22 farklı dergide yayın yapılmıştır. En fazla yayın yapılan birkaç dergi ise, MNRAS, NewA, AN, A&A, Ap&SS olarak verilebilir. Yayınların 60 ı B sınıfı, 52 si A ve 28 i de C sınıfı dergilerde yapılmıştır. Buna ilişkin grafik Şekil 2 de verilmiştir. ÇAAM üyeleri, ÇOMÜ, BAP ve TÜBİTAK projeleri de üreterek disiplinli araştırma yolunu seçmekte hem de çalıştıkları kuruma ve lisansüstü öğrencilere destek olmak için çaba sarf etmektedirler. Son birkaç yıldır yürüttükleri ve devam eden birkaç örnek projeye ilişkin temel veriler, Çizelge 2 de verilmektedir. 97

122 Diğer 10% C 18% A 33% Şekil 2. ÇAAM üyelerinin yayınlarının dergi sınıflarına göre dağılımı. Özellikle TÜBİTAK projelerinde, lisansüstü öğrencilerinin proje asistanı olarak görev almalarına özen gösterilmekte ve böylece, hem bilimsel araştırma grubunda yer alarak kendilerini geliştirme imkânı verilmekte hem de maddi destek alarak daha odaklı şekilde çalışmaları sağlanmaktadır. Çizelge 2. ÇOMÜ üyelerinin 2010 yılından bugüne kadar yürüttükleri bazı projeler Proje No Yürütücü Proje Adı Tamamlandığı Yıl DPT Prof. Dr. Osman DEMİRCAN ÇOMÜ Büyük Teleskop Projesi 2010 TÜBİTAK- 107T634 TÜBİTAK- 108T714 TÜBİTAK- 109T449 * TÜBİTAK- 111T224 Doç. Dr. Esin SOYDUGAN Prof. Dr. Ahmet ERDEM Doç. Dr. Volkan BAKIŞ Doç. Dr. Faruk SOYDUGAN B 39% Delta Scuti Bileşenli Örten Çift Sistemlerin Zonklama Özelliklerinin Belirlenmesi Klasik Algollerde Yörünge Dönemi Değişimlerinin Çok Yönlü İncelenmesi Çift ve Çoklu Yıldız Sistemlerinin Çok Yönlü Analizlerinden İçinde Bulundukları Yıldız Oluşum Bölgelerinin Özelliklerinin Belirlenmesi Çift Yıldızlarda Açısal Momentum ve Yörünge Evrimi Devam ediyor Devam ediyor * İlgili proje ÇOMÜ de başlamış olup yürütücüsü şu an Akdeniz Üniversitesinde görev yapmaktadır. ÇOMÜ BAP tarafından desteklenen 28 proje sonuçlandırılmış ve 5 araştırma projesi de devam etmektedir. ÇOMÜG, açıldığından bugüne kadar 7 bilim toplum projesine ev sahipliği yaparak astronomi eğitimi ile ilgili de projelere önemli bir uygulama alanı olmaktadır. Bunun yanında, yürütülen AB Gençlik projeleri ile farklı ülkelerden gelen öğrencilerin astronomi alanında uygulama yapmaları da sağlanmıştır. 4. Tartışma ve Sonuç ÇAAM ve ona bağlı bulunan Gözlemevi, ekibi ile birlikte teknik ve bilimsel açıdan çalışmalarını sürdürmektedir. ÇAAM üyeleri, ürettikleri projeler, yaptıkları yayınlar ve yetiştirdikleri öğrenciler ile astronomi alanında ülkemizde başta gelen birkaç önemli kurumdan biri haline gelmiştir. ÇOMÜG ve ÇAAM dan bilimsel çıktıları konu alan bu çalışma ile yaklaşık 10 yıllık geçmişe sahip kurumun bilimsel anlamdaki yeri ortaya konmuştur. Buna göre, geçmiş 10 yıl içinde, yıllık ortalama olarak, SCI veritabanlarında yer alan dergilerde yaklaşık 10 yayın, 8-10 bildiri yayınlanmış, 1 TÜBİTAK araştırma ve 1 Bilim-Toplum projesi ve 3 ÇOMÜ BAP projesi yürütülmüştür. Yapılan çalışmalarda özellikle çoklu yıldız sistemleri, yıldız sismolojisi ve çift yıldızlarda açısal momentum evrimi üzerine yapılan araştırmaların 98

123 sonucunda atıf alabilen makaleler üretilmektedir. IAU - Commission 42 tarafından hazırlanan ve raporlarında ÇAAM üyelerinin yaptıkları yayınlara atıflar yapılması bu çalışmaların izlendiğinin göstergesidir (Rucinski ve ark. 2009, Ribas ve ark. 2012). Son yıllarda yapılan makalelere örnekler Çizelge 3 te verilmektedir. Çizelge 3. ÇAAM üyelerinin son yıllarda ürettiği bazı yayınlara örnekler Çalışma Konusu Makale Adı Kaynak Çoklu yıldız sistemleri Yıldız Sismolojisi Açısal Momentum Evrimi Değen çift yıldızlar 1. Period studies of five neglected Algols type binaries: RW Cet, BO Gem, DG Lac, SW Oph and WY Per 2. Period studies of classical Algols type binaries:ux Leo, RW Mon, EQ Ori, XZ UMa and AX Vul 1.A compresensive photometric study of Algol type eclipsing binary: BG Peg 2. Survey for Delta Scuti components in eclipsing binaries and new correlations 1. Age Dependent Angular Momentum, Orbital Period and Total Mass of Detached Binaries 2. Kinematic Properties of Chromospheric Active Binary Stars 1. CCD Photometric Analysis of The W UMa- type binary V376 Andromeda 1. A. Erdem ve ark. 2010, NewA, 15, F. Soydugan ve ark. 2011, NewA, 16, E. Soydugan ve ark., 2011, NewA, 16, A. Liakos, P. Niarchos, E. Soydugan ve P. Zashe, 2012, MNRAS, 422, O. Demircan; M. Tüysüz; F. Soydugan; S. Bilir., 2012, IAU Symposium, p M. Tüysüz; F. Soydugan; S. Bilir; O. Demircan, 2012, IAU Symposium, p C. Çiçek, 2011, NewA, 16, 12. ÇAAM, yakın gelecekteki hedeflerini şu şekilde belirlemiştir: Teknik olarak planlama; i) T122 teleskobuna uygun bir tayf çekerin alınması ve tayf gözlemlerinin başlatılması, ii) CCD kameralar ile ilgili sürekli hale gelen sorunlarla ilgili çözümler üretilmesi ve daha kararlı kameralarla çalışılması, iii) teleskopların ve kubbelerinin otomasyonları için çalışmalar yapılması ve yazılım sorunlarının aşılması şeklinde verilebilir. Bilimsel olarak ise, farklı alanlarda çalışmalar başlatılması (ötegezegenler, galaktik astronomi ve çoklu dalgaboyunda değişen yıldızlar), çalışılan alanlarda ise farklı bilimsel sorunlar üzerine daha genel bakış açısı altında farklı yollardan yaklaşarak çözüm üretilmesi hedefler arasındadır. Ayrıca, ÇAAM farklı kurumlarla başlatmış olduğu bilimsel işbirliğini arttırarak devam ettirme kararlılığındadır. 5. Kaynaklar - Çiçek, C., 2011, NewA, 16, Demircan, O., Tüysüz, M., Soydugan, F., Bilir, S., 2012, Proceedings of the International Astronomical Union, Edited by M. T. Richards and I. Hubeny, IAU Symposium, 282, Erdem, A. ve ark. 2010, NewA, 15, Liakos, A., Niarchos, P., Soydugan, E. ve Zashe, P., 2012, MNRAS, 422, Ribas, I. ve ark., 2012, Transactions IAU : Commission 42: Close Binary Stars, 28, 219R. - Rucinski, S.M. ve ark., 2009, Transactions IAU : Commission 42: Close Binary Stars, 27, Soydugan, E. ve ark., 2011, NewA, 16, Soydugan, F. ve ark. 2011, NewA, 16, Tüysüz, M., Soydugan, F., Bilir, S., Demircan, O., 2012, Proceedings of the International Astronomical Union. Edited by M. T. Richards and I. Hubeny, IAU Symposium, 282,

124 RUS-TÜRK TELESKOBU RTT150 İrek KHAMİTOV 1, İlfan BİKMAEV 2,3, Rodion BURENİN 4 1 TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi, Antalya, Türkiye 2 Kazan Federal Üniversitesi, Kazan, Rusya 3 Tataristan Bilimler Akademisi, Kazan, Rusya 4 Rus Bilimler Akademisi Uzay Araştırmaları Enstitüsü, Moskova, Rusya (e-posta: irek.hamitoglu@tubitak.gov.tr) Özet: Bu makalede RTT150 teleskobunun yer konumu, optik sistemleri ve ekipmanları sunulmuştur. Ayrıca çalışmamızda gökyüzündeki optik kaynakların gözlemlerinde teleskobun verimini yükseltme sorunları da tartışılmıştır. 1. Giriş Astronomik aynalı 150cm açıklıklı teleskop AZT-22, Kazan Devlet Üniversitesinin (KSU) siparişi üzere Leningrad Optik-Mekanik Birliğinde (LOMO) AZT-22 serisinin ikincisi olarak üretilmiştir. Birinci teleskop Moskova Devlet Üniversitesinin siparişi üzerine LOMO da yapılmış ve 1990 lı yılların başında Özbekistan da Yüksekdağlı Maidanak Gözlemevinde kurulmuştur yılında KSU, Rus Bilimler Akademisi Uzay Araştırma Enstitüsü (İKİ) ve TÜBİTAK arasında 1,5m AZT-22 teleskobunun 20 yıllık ortak kullanımı hakkındaki anlaşma müzakere edilmiş ve imzalanmıştır. Gözlem zamanı, TÜBİTAK %40, KSU %45, İKİ %15 olmak üzere uluslararası projenin üyeleri arasında bölünmüştür yıllında teleskop, anlaşma çerçevesinde TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde (TUG) kurulmuştur yılında adı AZT-22 iken ilk ışık alınmış ve aynı yıl Rus-Türk 1,5m teleskobu (RTT150) resmi adını almıştır. Ortak projenin tüm katılımcılarının çabalarıyla kurulan ve mevcut duruma getirilen RTT150 nin ekipmanlarıyla, astronomi ve astrofiziğin geniş çaplı sorularının çözümü için yüksek çözünürlüklü konumsal, fotometrik ve tayfsal gözlemelerin yapılması sağlanıyor. Makalemizde teleskobun yer konumu, optik sistemleri ve ekipmanları sunulacaktır. Ayrıca gökyüzündeki optik kaynakların gözlemlerinde teleskobun verimini yükseltme sorunları da tartışılacaktır. 2. RTT150 Teleskobunun Yer Konumu ve Optik Sistemleri RTT150, Antalya şehrinin 50km kuzey-batısında bulunan Bakırlıtepe deki TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde 2538,6m yükseklik ve 30 19'59,9''E; 36 49'31,0''N koordinatında kurulmuştur (Şekil 1). Şekil 1. RTT150 teleskobu, TUG Bakırlıtepe yerleşkesi. MPC (Minor Planet Center) veri tabanındaki kodu A84 tür. Teleskop binası üç katlı termosa benzeyen iki duvarlı bir yapıdır (Şekil 2). Görüş 100

125 kalitesini (Seeing) etkileyen yeryüzündeki türbülans etkisini azaltmak amacıyla teleskop temeli yerden 12m yüksekliğe çıkarılmıştır. Böylece dış duvar, teleskop temelini gözlem zamanında rüzgâr yükünden ve gündüz aşırı ısınmadan korumaktadır. Ayrıca binanın içine konulan ekipmanlar için termostabil koşullar da sağlanmaktadır. Şekil 2. Teleskop binasının şeması. RTT150 teleskobu Ritchey-Chrétien optik sistemine sahiptir. Bilimsel ekipman için farklı çözünürlüklü Cassegrain odağı (f/8, f/16) ve Coude odağı (f/48) mevcut olup, Coude odağı kubbe odasının alt katındaki izole odaya indirilmiştir. Şekil 3 de her iki odak için şematik ışın yolları gösterilmektedir. Günümüzde açıklık oranı f/8 ve f/48 olan odaklar kullanmaktadır. Teleskop un temel boyut özellikleri Tablo 1 de verilmiştir. Şekil 3. Cassegrain ve Coude odaklar için şematik ışınların yolları Ana ayna ve ikincil aynaların karşılıklı optik ayarı Hartmann yöntemiyle yapılmıştır. İşlem sonucunda optik ayarın doğruluğu daire içindeki ışık demetinin enerji konsantrasyonu %50 seviyesinde 0,4 kadar getirilmiştir (Aslan ve diğerleri, 2001). f/8 sisteminin enerji konsantrasyon fonksiyonu Şekil 4 te gösterilmektedir. Kesiksiz çizgi optik ayar sonucunda Hartmann yöntemiyle hesaplanan, daireler fabrikada yapılan denemelerden sonra elde edilen, kesikli çizgiler ise ideal optik sistem için teorik olarak hesaplanan sonuçlardır. Grafikte görülüyor ki 0,55 çaplı dairede %80 enerji içeriliyor. Bu parametreye göre teleskop iyi sınıf teleskoplar arasındadır. Tepedeki astronomik koşulların araştırılması sonucu görüş kalitesi (seeing) için 1,2 medyan değeri bulunmuştur (Aslan ve diğerleri, 1989). Ancak daha sonra DIMM aleti ile yapılan hassas araştırmalar parametrenin 0,8 medyan değerinde 101

126 olduğunu göstermiştir (Ak ve diğerleri, 2007). Böylece teleskopta optikten kaynaklanan etki nokta kaynağın görüntüsünün dağılımına sadece küçük bir miktar olarak eklenmektedir. Tablo 1. RTT150 teleskobunun temel boyut ve özellikleri Koru türü Çatal Sistem (Equatorial) Tüp uzunluğu 4970mm Ağırlığı 37 ton Ayna çapı 1500mm Ayna merkezi delik çapı 580mm Ayna odak oranı f/3 Ayna ağırlığı 970kg Ayna kalınlığı 24cm Ayna taşıyıcı ağırlığı 2460kg Ayna kaplaması Al+SiO 2 Kubbe Observa-DOME Çap 10,5m (Dış) Yarık 3,35m Şekil 4. f/8 sisteminin enerji konsantrasyon fonksiyonu. 3. RTT150 Teleskobunun Odak Düzlemindeki Aletler ve Dedektörler TFOSC (TÜBİTAK Faint Object Spectrometer and Camera): Hem direkt görüntüleme, hem de düşük ve orta yayıcı spektrometre olarak kullanılan çok amaçlı bir alettir (Şekil 5). Sistem TUG un siparişi üzerine Kopenhag Üniversitesi (Danimarka) tarafından yapılmış ve Cassegrain f/8 odağına kurulmuştur. Sistemin temel özellikleri ve ekipmanları şunlardır: Dedektör: 2Kx2K, azot soğutmalı (-100 C), 15µх15µ piksel büyüklüklü, Fairchild 447 CCD kamera. Görüş alanı: 13 x13, çözünürlük birimi 0,39. Şebeke seti: R~ tayfsal çözünürlüklü λ~ nm optik aralığını kaplıyor. Tayf kalibrasyon lambaları: Halojen, Neon, Demir-Argon ve Helyum lambaları. Filtre setleri: UBVRI (Bessel sistemi), ugriz (SDSS sistemi), Hα, Hβ, OIII, SII ve başka darbantlı tayf çizgi ve süreklilik filtre setleri. 102

127 Cihaz, TFOSC kameranın kalibrasyon ve paralel ana ışık demetlerine yerleştirilen üç filtre tekerleği (sırasıyla 5, 5 ve 8 yuvalı) ve bir şebeke tekerleği ile donatılmıştır. Uzun pozlamalar için sistem odak düzlemine bir ofsetli otomatik izleyici (Autoguide) eklenmiştir. TFOSC sisteminin mekanizmaları ve dedektör kontrolleri, RTT150 teleskobunun kontrol sistemine entegre edilmiştir. Şekil 5. TFOSC Sistemi. Teknisyen Hasan Suluk vakumlama işlemi yapıyor. R. Burenin tarafından yazılan yazılım paketi fotometrik gözlemleri programlama imkânı vermektedir. Tayf gözlemleri programlama ikinci çalışma olarak başlatılmıştır. Bu gelişmeler önemli ölçüde teleskop verimini arttırmakta ve gözlemcinin hatalarını da azaltmaktadır. TFOSC hali hazırda teleskobun ana aletidir. ANDOR CCD-Fotometre: İKİ de kurgulanıp yapılan sistem Cassegrain f/8 odağına kurulmuş ve odak düzlemine ofsetli bir otomatik izleyici de eklenmiştir (Şekil 6). Şekil 6. ANDOR CCD-Fotometre sistemi. Sistem dedektörleri ANDOR firması tarafından yapılan CCD kameralardır ( DW436 Andor CCD: Astrometrik ve fotometrik gözlemlerde direkt yüksek hassasiyetli görüntüler elde etmek amaçlanmıştır. Termoelektrik olarak soğutulan (dış sıcaklık farkı -90 С kadar), Marconi firmasının yonga tabanında, 13,5µmх13,5µm piksel büyüklükte, 2Kx2K bir CCD dir. Görüş alanı, 0,24 çözünürlük birimi ile, 8,2 x8,2 dır. Elde edilen görüntülerin kalitesi Şekil 7 de gösterilmektedir. Burada SBS kütleçekimsel mercek sisteminin görüş alanı verildi (Khamitov, Bikmaev ve diğerleri, 2006). Şekil de A ve B görüntülerinin açısal uzaklığı 1,6 dir. ixon DU-888 Andor EMCCD: Yüksek zaman çözünürlüklü fotometrik serilerin elde edilmesi amaçlanmıştır. Termoelektrik olarak soğutulan (dış sıcaklık farkı -90 С kadar), sinyali elektronik olarak büyüten teknolojiye sahip olan 13,5µmх13,5µm piksel büyüklükte 1Kx1K CCD dir. Kuruluş odağında görüş alanı, 0,24 çözünürlük birimi ile 4,0 x4,0 dır. Tek pozun minimum zamanı 1ms civarında iken, tüm alanın görüntüsü bütün kameranın piksellerinin okunması suretiyle, saniyede 8 defa alınabilir. Okuma alanı azaltılınca ve sütunlar gruplanınca verilerin okunma zamanı 1-3ms kadar azaltılabilir. Şekil 8 de 123 Hz frekansla g filtrede alınan LS Pegasi kataklismik değişenin fotometrik serisi örnek olarak verilmektedir. 103

128 Şekil 7. SBS kütle çekimsel mercek sisteminin görüş alanı. Sistemde 8 yuvalı filtre tekerleği, UBVRI (Bessel sistemi) ve ugriz (SDSS sistemi) filtre setleri bulunmaktadır. Şekil 8. LS Pegasi kataklismik değişenin fotometrik serisi. Coude Echelle-Spektrometre (CES): KSU de İ. Bikmaev yönetiminde tasarlanan ve üretilen alet Coude f/48 odağına monte edilmiştir ( CES nm görsel aralığa kadar yüksek çözünürlüklü yıldız tayfları elde etme imkânı vermektedir. f/48 sistemin şeması Şekil 9 da gösterilmektedir. Şekil 9. f/48 sisteminin ışın yolları şeması. Konik ışık demetinin ana aynadan ikincil ve diagonal aynalara gelmesi (1), yarık üzerinde odaklanması (2), kolimatör aynada paralel hale getirilmesi (3) ve düz ayna yardımıyla yayıcı ünitesine (yayıcı echelle-ızgara) yönlendirilmesi (5). Yayıcı ızgaranın ayarlanabilen rotasyonuyla tayf, yüksek çözünürlüklü R~50000 ünitesine veya çok yüksek çözünürlüklü R~ ünitesine 104

129 yönlendirilebilir. Şu anda sadece yüksek çözünürlüklü ünite ve dedektör olarak yukarıda anlatılan Andor modeli (DW436) CCD kamera kullanılmaktadır. Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Şekil 10. CES sistemine eklenen iyodin hücresi yılında TUG, KSU ve Okayama Astrofizik Gözlemevi (Japonya) arasındaki TUG da ötegezegenleri bulma çalışmaları uluslararası araştırma projesi çerçevesinde CES sistemine iyodin hücre eklenmiştir (Şekil 10). Elde edilen yıldız tayfına nm aralığında iyodin moleküllerine ait çok sayıda dar soğurma çizgileri eklendiği görülmüştür. Bu soğurma çizgileri dalgaboyu kalibrasyon işlemlerinde referans noktalar olarak kullanılmaktadır. Böylece radyal hız ölçümlerinde hassaslıkta 10m/s ye kadar ulaşılabilmektedir. Verilen Bir Yörüngede Teleskobun Takip Etmesi 2011 yıllında 1,5m RTT150 teleskobun gözlem düzeneğine verilen bir yörüngeyi takip etme özelliği eklenmiştir. Bu, öz hareketi yüksek olan gök cisimlerini minimum sinyal kaybı ile uzun poz sürelerinde izleme imkânı vermektedir ve özellikle Dünya ya yaklaşan asteroidlerin takibi bakımından önemlidir. Şekil 11 de R bandında alınan 300s poz süreli öz hareketi yüksek olan (-31 /sa sağ açıklık ve -215 /sa dik açıklık) 7482 numaralı küçük gezegenin görüntüsü örnek olarak verilmektedir. Şekil numaralı küçük gezegenin görüntüsü. Sonuç olarak elde edilen küçük gezegenin görüntüsü yıldız görüntüsü gibidir ve FWHM parametresi yaklaşık 1,5 dir. Bu özellik Güneş Sistemi ndeki küçük nesnelerin yansıtıcı tayflarının elde edilmesine ve 600s poz süresinde 16 m e kadar kaynakların SMASS sisteminde tayf türü belirtmesine imkân vermektedir. Dual Etalon Fabry-Perot Optical Spectrometre (DEFPOS): TUG H-Alpha Spektrometresi kuzey yarı kürenin seçilmiş bölgelerindeki ve yıldızlar arası ortamdaki H-Alpha salmasının kısmi taramasını yapmak üzere tasarlanmıştır. Spektrometrenin Coude odak sisteminde kullanılması plânlanmış olup, çift etalonlu 7,5cm Fabry-Perot spektrometresi, ana tayf modelinde, gökyüzünü 4 ayırma gücü ile örneklemiştir. Spektrometrenin tayfsal ayırma gücü 20km/s civarındadır. Sistemin detayları için: 4. RTT150 nin Limitleri ve Hassasiyeti 105

130 Teleskobun günümüzdeki aletleri konumsal, fotometrik ve tayfsal gözlemlerde aşağıdaki limitlere ve hassasiyetlere ulaşılmasını sağlamaktadır: Astrometri (ANDOR, TFOSC): 0,05-0,10 hassasiyet. Fotometri (TFOSC, ANDOR): 1 saat poz süresinde R bandında m e inebilme. Spektroskopi: - TFOSC uzun yarıkla; 1 saat poz süresinde 18 m e kadar gök adaların kırmızıya kaymasının belirlenmesi. - TFOSC echelle modunda;13 m e kadar kaynaklar için, R~2500, 5 km/s ye kadar hassasiyet. - CES ile; 8 m e kadar kaynaklar için, R~50000, 100m/s ye kadar hassasiyet. - CES+I 2 ile; 6,5 m e kadar kaynaklar için,10-20 m/s ye kadar hassasiyet. Hızlı fotometri (ANDOR ixon) : 15 m e kadar kaynaklar için, 100Hz kadar zaman çözünürlüğü. Teleskobun Gözlem Aletlerinin Geliştirilmesi ve İyileştirilmesi Belli bir teleskobun S/N oranı dedektörlerin gürültü özelliklerin azaltılması, optik ünitelerin kuantum etkinliğinin yükseltilmesi ve görüşü (seeing) etkileyen kaynakların kaldırılması yollarıyla yükseltilebilir. TFOSC sisteminin CCD kamerasının okuma gürültüsü 5,3е - dir, modern sistemlerde ise okuma gürültüsü kolayca 2-3е - ye ulaşabilmektedir. Spektroskopide kullanılan holografik ızgaraların kuantum etkinliği TFOSC da kullanılan prizmaların parametresini birkaç kere aşıyor. CCD kamerasının değiştirilmesi ve yayıcı ünite olarak holografik ızgarasının kullanılması spektroskopide kaynakların limit değerlerinin 2 m kadar iyileştirilmesini sağlar. Limit seviyede yapılan sönük kaynakların fotometrik ve spektroskopik gözlemlerinde görüş en önemli parametrelerden biridir. S/N oranı bu parametreyle ters orantılıdır. Hali hazırda uzun poz sürelerinde ışık kaynağını yarıkta tutmak amacıyla veya direkt görüntülemede derin alanları elde etmek için teleskopta odak düzlemindeki ofsetli izleyici kullanılmaktadır. Teleskop konumunun düzeltilmesi 10s de bir kez teleskobun mekanik yapısının döndürülmesi yoluyla yapılıyor. Daha sık düzeltmeler teleskop kurgu yapısının özelliği dolayısıyla mümkün değildir. Yapının salınım öz frekansı yaklaşık 1Hz dir. İzleyicinin CCD den sinyali okuma süresi 0,4s civarındadır. Böylece, TFOSC izleyici sistemine adaptif düz-paralel plâkasının (tip-tilt plate) eklenmesi takip yıldızının yüksek frekanslı sapmalarını 1Hz kadar düzeltme imkânı verir. İzleyicinin mevcut CCD sinin daha hızlı bir CCD ile değiştirilmesi ise atmosferden kaynaklanan daha yüksek frekanslı sapmaların düzeltmesini sağlar. Ayrıca, adaptif plâkanın kullanması teleskobun hedefine gelme zamanını etkin biçimde kısaltır. Mekanik yönlendirmenin hataları iki koordinatta da 30 kadardır. Birinci yönlendirmeden ve alanı tanımlamadan sonra basitçe plâkaya eğim verilerek bu hataları düzeltmek mümkündür. Coude odağında çok sayıda yansıtıcı diagonal ayna kullanmakta, bu 1 m kadar ışık kaybına yol açmaktadır. Fiber optik yardımıyla kaynak ışığının Cassegrain odaktan doğrudan alınması yüksek ve çok yüksek çözünürlüklü spektroskopinin limit değerlerini 1 m kadar yükseltme imkânı verir. Aynı zamanda Cassegrain-Coude, Coude-Cassegrain geçiş işlemleri de kolaylaşır. Bu konfigürasyonda ikincil ayna değişimiyle teleskobun optik sistemini değiştirmeye gerek yoktur. Optik sistemin değiştirilmesi uzun süreli ve sadece gündüz gerçekleştirilen bir prosedürdür. Cassegrain odağında üst ekipmanın değiştirilmesi yeterlidir. Bu, örneğin fırsat gözlemleri sırasında, etkin ve hızlı bir şekilde bir aletten diğerine geçilmesini sağlar. Teşekkür: Yazarlar RTT150 yi gerçekleştiren Türkiye ve Rusya daki bütün katılımcılara teşekkür ediyor. Khamitov, Türkçe metin hazırlanmasında TUG-LOYP öğrencileri Yasemin Koçak ve Damla Erakuman a teşekkür ediyor. 106

131 5. Kaynaklar Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul - Ak, T., Özışık, T., Yelkenci, K., Baştürk, Ö., 2007, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinin Robotik Görüş Gözlemi Düzeneği TUG-DIMM: Son Durumu ve İlk Gözlemler, XV. Ulusal Astronomi Kongresi ve IV. Ulusal Öğrenci Astronomi Kongresi, Bildiri Kitabı, Cilt II, Aslan, Z., Aydin, C.,Tunca, Z., Demircan, O., Derman, E., Golbasi, O., Marsoglu, A., 1989, Site Testing for an Optical Observatory in Turkey, Astron. Astrophys., 208, Aslan, Z., Bikmaev, I. F., Vitrichenko, E. A., Gumerov, R. I., Dembo, L. A., Kamus, S. F., Keskin, V., Kiziloglu, U., Pavlinsky, M. N., Panteleev, L. N., Sakhibullin, N. A., Selam, S. O., Sunyaev, R. A., Khamitov, I., Yaskovich, A. L., 2001, Preliminary results of the alignment and Hartmann tests of the AZT-22 telescope, Astronomy Letters, 27, Khamitov, I. M., Bikmaev, I. F.,Aslan, Z.,Sakhibullin, N. A., Vlasyuk, V. V., Zheleznyak, A. P., Zakharov, A. F., 2006, Analysis of optical light curves for the components of the gravitationally lensed quasar SBS based on observations with the 1.5-m RTT-150 telescope in , Astronomy Letters, 32, Issue 8,

132 TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİ T100 TELESKOBU Timur ŞAHİN 1,2 1 Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümü, 07058, Yerleşke, ANTALYA 2 TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG), Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi, ANTALYA (e-posta: timursahin@akdeniz.edu.tr) Özet: Bu bildiride TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİ (TUG) nin 1m ayna çaplı T100 teleskobu ve özellikleri sunulmaktadır. TUG T100 Teleskobu kullanılarak gerçekleştirilen gözlemlere ilişkin güncel gözlem performans çizelgeleri verilmiş, teleskobun problemli shutter mekanizmasına yönelik yapılan yenileştirme çalışmaları özetlenmiş ve yeni shutter mekanizması tanıtılmıştır. 1. Giriş 2006K numaralı DPT projesinden sağlanan kaynak ile Güneş Dizgesinde Seçilmiş Küçük Nesnelerin Kinematik ve Fiziksel Parametrelerinin Belirlenmesi amacıyla kurulan T- 100 teleskobunun kurulumu 2-8 Eylül 2009 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 1"/dk (herhangi bir yönde) takip hassasiyetli T-100 teleskobu ile ilk ışık 7 Ekim 2009'da alınmıştır. T100 teleskobunda öncelikli gözlem projeleri: fırsat gözlemleri, Güneş sistemi cisimlerinin gözlemleri, geniş alan ışık ölçüm gözlemleri ve her türlü ışık ölçüm gözlemleri başlıklarında olmak üzere, TUG akademik kurulu tarafından 2010/6 sayılı toplantıda belirlenmiştir. Bu bildiri kapsamında T100 teleskobu ile geçtiğimiz yıllarda SI 1100 CCD si kullanılarak gerçekleştirilmiş ışık ölçüm gözlemlerinde yaşanan problemleri ortadan kaldıran yeni shutter mekanizması (Bonn-shutter) teknik özellikleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiş ve T100 teleskobuna ilişkin yeni tasarlanan gözlem performans çizelgeleri ilk olarak sunulmuştur. 2. Teleskobun Genel Özellikleri TUG T100 teleskobu ile ilgili genel özellikler Tablo 1 de sunulmaktadır. Tablo 1. T100 teleskobu genel özellikleri Modeli: ACE RC 1.0 Ayırma gücü: 0.11'' Optik Sınıfı: Ritchey-Chretien Odak ölçeği: 21''/mm Ayna çapı: 1000mm Odak oranı: F/10 Kubbe: ASH-DOME, MEBH Çap: 6m Görüş alanı: 21.5' X 21.5' Yarık genişliği: 2.28cm (90'') Teleskop kontrol yazılımı (TCS) olarak Windows ortamında çalışan ACE kullanılmaktadır. Söz konusu yazılımın Linux versiyonunun yakın gelecekte tamamlanması ve kullanıma girmesi beklenmektedir. 3. Dedektörün Genel Özellikleri TUG T100 Teleskobu nun Spectral Instrument (SI) 1100 CCD si ile ilgili genel özellikler Tablo 2 de sunulmaktadır. 108

133 Tablo 2. T100 teleskobu ile kullanılan SI 100 CCD nin genel özellikleri Dedektör: SI 1100 (UV, AR, BI) Formatı: 4096x 4037 piksel Piksel boyutu: 15x15µ Yonga boyutu: 61.44x 61.44mm Kazanç: 0ç55 e-/adu (100kHz, Ch:A) Gürültü: 4.19 e- (100kHz) Bias seviyesi: 500 (count) Kara akım: Kuyu derinliği: e- Dinamik aralık: 16-Bit Binning seçenekleri: 1x1, 2x2, 3x3, 4x4 Poz süresi: 1-300sn Soğutma: Cryo-tiger, -100C PC arabirimi: Gigabit F/O kart (PCI) Transfer hızı: 45sn (1x1), 13sn (2x2) Piksel ölçeği: 0.31''/piksel Süzgeç tekerliği: 76x76mm, 8'er yuvalı, 2 adet Yazılım: Maxim DL 5.12 Süzgeçler: Bessel UBVRI, SDSS Ha, Hb, SII, OII, CaII K, ND0.5, ND1.0, ND Bonn-Shutter: Yeni Shutter Mekanizması T100 teleskobunda kullanılan SI Kx4K CCD nin Vincent türü shutter mekanizması, hem teflon yapısı hem de yonga biçeme sahip yapraklı özellikleri (iris type shutter) nedeniyle, alınan gökbilimsel (nispeten kısa poz süreleri: ~6sn) ve kalibrasyon amaçlı görüntülerde teleskobun bulunduğu pozisyona bağlı olarak değişen şiddette ışık sızıntısına sebep olmaktaydı. Söz konusu CCD nin çelik mekanizmaya sahip örnekleri mevcut iken teflon malzemeli modelinin tercih edilmiş olması, bu sızıntı probleminin, yapraklarının dizaynından bağımsız olarak, ortaya çıkmasında önemli bir etkendir. Şekil 1. a- Bonn-shutter, 80mm açıklık. b- Odak düzlemi bağlantısına izin veren arayüz (shutter-housing; alüminyum yapıda): SI 100 CCD sarı hazne ile temsil edilmektedir. c- Bonn-shutter kontrol ünitesi. Vincent elektronik devreli shutter a bir alternatif olarak alımı yapılan ve Bakırlıtepe yerleşkesi TUG teknik ekibi ile birlikte gerçekleştirilen başarılı bir çalışma sonrasında Türk gökbilimcilerinin kullanımına sunulan SI 1100 CCD nin yeni Bonn-shutter mekanizması, 1.5kg ağırlığında, step motorlar ile sürülen ve biri birinden bağımsız hareket eden iki bıçağa sahip slit türü bir shutter dır (Şekil 1). Yeni shutter ile 10ms nin altındaki pozlar 300ms hatalı olarak verilmektedir. İlgili diğer teknik özellikler Tablo 3 de sunulmaktadır. Shutter mekanizması CCD den bağımsız olarak 170mm x 65mm x 40mm, 0.6kg lık bir kontrol ünitesi ile desteklenmektedir (single TTL). Ayrıca bağımsız bir güç ünitesi mevcuttur. Tablo 3. T100 teleskobunun SI 100 CCD si için slit türü Bonn-Shutter mekanizmasının genel özellikleri Shutter tipi: Tip: Min poz süresi: Bıçaklar: Tekrar zamanı: Seyahat zamanı: Bonn-shutter Slit (80mm X 80mm) < 10ms / ±300ms Carbon-fiber (X2) 0.3sn < 0.5sn 109

134 5. T100 Teleskobu Gözlem Performansı Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul TUG T100 teleskobu ile ilgili istatistikler kuruluşundan bu yana ilk kez bu bildiri kapsamında sunulmuştur. TUG T100 teleskobunun 2010, 2011 ve 2012 yılı istatistiklerine adresinden, bu verilerin text versiyonuna ise adresinden ulaşılabilir. İlgili adreslere TUG dışından erişim için VPN bağlantı gerekmektedir. Bu istatistiklerin yakın zaman içerisinde TUG ana sayfasında yer alması plânlanmaktadır. Şekil 2. TUG T100 teleskobu 2010 yılı gözlem performansı. TUG T100 teleskobunda 2010 ve 2011 yılları içerisinde gerçekleştirilmiş gökbilimsel gözlemlere ilişkin istatistikler grafik olarak Şekil 2 ve 3 de sunulmaktadır. Söz konusu istatistiklerin elde edilmesi esnasında, proje gözlemcilerinin çoğunlukla CCD görüntüsü header bilgisini oluşturmada yararlanılan ve ACE teleskop kontrol yazılımı üzerinde yer alan arayüzdeki kullanıcı girişlerini dikkatli doldurmadıkları görülmüştür. Örneğin object kısmında kalibrasyon görüntüsü olarak nitelendirilmiş birçok object görüntü tespit edilmiştir. Bu ve benzeri durumlar diğer tüm TUG teleskopları performans grafiklerinin hazırlanmasında dikkat edilmesi ve değerlendirilmesi gereken hususlardır. Şekil 3. TUG T100 teleskobu 2011 yılı gözlem performansı. 110

135 6. T100 Teleskobu Gözlem Sonu Raporu: Yenilikler TUG ağ sitesinde yer alan T100 teleskobu gözlem sonu raporu hem Türkçe hem de İngilizce olarak yeniden yapılandırılmıştır ( Raporda gözlemcilerin gözlem yapılamama nedenleri olarak kullanacakları seçenekler, Bakırlıtepe yerleşkesindeki atmosferik koşullar göz önüne alınarak yeniden düzenlenmiştir. Raporda yeni olarak, var olan gözlemci girişine ek, teknisyen personelin bilgi girişine imkân verecek bir seçenek de tanımlanmıştır. Bu seçenek, gözlem yapılan gecede gözlemci-teknisyen iletişimini kurmak/güçlendirmek ve karşılaşılan problemlerin hem teknisyen hem de gözlemci tarafından gözlem gecesi sonunda ortaklaşa yapılacak açıklamalarla daha detaylı ortaya konması amacıyla tanımlanmış, teknisyen personelin girişlerinin gün içerisinde herhangi bir zamanda gözlemciden bağımsız olarak da yapılmasına olanak sağlayacak şekilde genişletilmiştir: T100 teleskobu gözlem sonu rapor çıktılarının yer aldığı ağ sayfasında aktivite-activity başlıklı iki bilgi sütunu tanımlanmış, böylelikle seçeneğin etkin kullanımı amaçlanmıştır ( Söz konusu bilgi sütunları, teknisyen personel tarafından gün içerisinde gözlemciden bağımsız olarak T100 teleskobunda yürütülen bakım vb. rutin ve/veya rutin olmayan faaliyetler konusunda bilgi girişi yapılması amacıyla oluşturulmuştur. Böylelikle aynı rapor sonuç çıktı sayfasını kullanarak gözlemcinin günün her saatinde T100 teleskobu ile ilgili olarak teknisyen personel tarafından gerçekleştirilmiş her süreçten ayrıntılı bir şekilde haberdar olması sağlanmıştır. Gözlem sonu raporları bu yeni haliyle daha aktif ve süreklilik arz eder bir hâl almıştır. 7. T100 Teleskobu ve Fırsat Gözlemleri 2011 yılı içerisinde T100 teleskobu kullanılarak, kuruluşundan itibaren ilk kez, Gamma Işın Patlaması optik karşılıkları gözlenmiştir (Sonbaş ve ark., 2011). Böylelikle teleskobun aktif parlaklık limitinin 22 nci kadire kadar sönük objelerin gözlenebilmesine olanak sağladığı tespit edilmiştir. Teşekkür: Türkiye'deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu bilim ve düzenleme kurulu üyelerine bu sunumu gerçekleştirme fırsatı verdikleri için teşekkürlerimi sunuyorum. 8. Kaynaklar - Sonbas, E., Guver, T., Gogus, E., Uysal, O., Sahin, T., Eker, Z., Ozisik, T., 2011, T100 observations of GRB A, GRB Coordinates Network, Circular Service, 12740,

136 112 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul

137 TÜBİTAK TUG T60 TELESKOBU Hasan H. ESENOĞLU 1,2 1 İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Beyazıt, İSTANBUL 2 TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi, ANTALYA (e-posta: esenoglu@istanbul.edu.tr) Özet: Türkiye deki teleskopların envanter çalışması kapsamında Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu nda sunulmak üzere yapılan bu çalışmada TÜBİTAK TUG T60 Teleskobu nu detayıyla tanıtacak; kurulumu ve kullanım alanlarından, teknik özelliklerinden, üretim istatistiklerinden, performans ve problemlerinden bahsedeceğiz. 1. Giriş Çalışmamıza konu TÜBİTAK TUG T60 teleskobu, enlemi 36º K, boylamı D ve yüksekliği yaklaşık 2500m olan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde bulunmaktadır. 60cm açıklıklı ve f/10 odak oranlı olan Ritchey Chrétien türü bir teleskoptur. Proje tabanlı çalıştırılmakta ve robotik olarak kullanılmaktadır. T60 teleskobunda kabul edilmiş bulunan ve halen devam etmekte olan 21 gözlem projesi vardır. Bu projeler aşağıda önemli bir kaçı verilen bazı sınırlamalar altında gerçekleştirilmektedir. Buna göre; - Teleskop gece boyunca tek projeye tahsis edilememekte, - Her proje için gecelik toplam gözlem süresi 2400s yi aşamamakta, - Projede gözlem saati seçilememektedir Diğer sınırlamalar için adresine bakılabilir. 2. Teleskobun Kuruluş ve Kullanım Hikâyesi 2 Eylül 2008 tarihi itibariyle satın alınan teleskobun kurulumu kısmen ilgili şirket görevlilerince yapılmış, yaptıkları kadarında da hatalı yönler olmuştur. Geniş katılımlı TUG teknik ekibi sayesinde teleskop çalışır duruma getirilebilmiş olup, 1 Ağustos 2010 tarihinden itibaren kullanımdadır. İyileştirme çabaları hâlen sürdürülmektedir Yönlenme Testleri 140 yıldızdan yapılan yönlenme modeli kullanıldığında maksimum yönlenme hatası saat açısında 1, dik açıklıkta 40 ölçülmüştür. Yönlenme modelindeki yıldız sayısı 600 e çıkarıldığında yönlenme hataları büyük oranda azalmıştır. Yüksekliği 45 ve azimutu 180 (güneyde) olan bir alan için test sonucu Şekil 1 de verilmektedir. Şekil 1. Yönlenme test sonucu çarpı işareti ile yıldızlar üzerinde gösterilmiştir (Tansel Ak ın bildirisinden alıntı). 113

138 2.2 Takip Testleri Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Takip testlerinden aşağıdaki kaymalar ölçülmüştür: Saat açısında = 0,0206 /s (60s de 1,24 yani 2 piksel batıya) Dik açıklıkta = 0,0061 /s (60s de 0,34 1 piksel) İki yönelimden saat açısındaki kayma büyük gözüküyor; nedeni teleskobun yüksek frekansla takip etmesi olabilir. İki yönelim için 1213s süresince 6s aralıklarla ve birer saniye poz verilerek yapılan test sonucu Şekil 2 de verilmektedir. Şekil 2. Saat açısı ve dik açıklıktaki takip test sonucu gösterilmiştir (Tansel Ak ın bildirisinden alıntı) Teleskopta Yaşanan Problemler ve Çözüm Deneyimleri Haziran ayında CCD kamerada elektronik girişim meydana gelmiştir. Girişimin kaynağının filtre tekerleği olduğu bulunarak sorun çözülmüştür Temmuz ortasında teleskobun delta encoder i arızalanmış, yenisi ile değiştirilerek çözüm üretilmiştir. - Kubbe ile iletişim ve homing işleminde aksama nedeni ile yeni ve başka tür bir kubbe alınması düşünülmüştü... Genelde sorunlar yazılım kaynaklı olduğundan çözümler de yazılım üzerine eğilerek aşılmıştır. - CCD kamerası ve shutter problemi nedeniyle tarihinden itibaren yedek CCD takılmıştır. CCD nin özellikleri her ne kadar aynı olsa da, gözlem projesi yürütücüleri bu tarihten önceki ve sonraki verilerinin indirgemelerini ayrı ayrı yapmalıdırlar. - Gözlem verilerinde çeşitli CCD problemleri görülmüştür. Bunlardan seçilmiş örnekler Şekil 3 de verilmektedir. Şekil 3. T60 ile alınan problemli görüntülerden bazı örnekler: Akma şeklinde parlak sütun (sol üst), bozuk odak (sol alt), eski ve yeni CCD ile B filtresinde 60s poz ile elde edilen görüntüler (sırasıyla orta üst ve alt), R filtresinde yine 60s ile alınmış takip bozukluğuna işaret eden görüntü (sağ üst) ve V filtresinde 2s ile alınmış düz alan görüntüsü (sağ alt) Haziran 2012 tarihinde R filtresinde 60s poz verilerek alınan sağ üstteki görüntüde, teleskobun takip bozukluğu yıldızları yuvarlaklıktan uzaklaştırmıştır. En yeni probleme örnek, 15 Haziran 2012 tarihinde V filtresinde 2s pozla alınan sağ 114

139 alttaki gökyüzü düz alan görüntüsüdür. Teleskop Güneş tarafına yöneldiğinden ortası parlak çıkmıştır. Düz alan görüntüleri alınırken Güneş ten uzak olmasına dikkat edilmelidir. - Kullanım kılavuzuna göre 300s kadar sorunsuz poz verilebildiği halde, 60s hatta daha kısa pozlarda bile takip problemi yaşanmakta, yıldızlar sosis şeklinde kaymaktadır. Uzun pozlarda takip problemi yakın zamana kadar devam etmiştir Temmuz ayında TUG Bakırlıtepe Yerleşkesi nde eskimiş tüm elektrik panolarının yenilenmesi çerçevesinde T60 binasındaki elektrik panosu da değiştirilmiştir. Değişim öncesi ve sonrasında elektronik/yazılım mühendisleri Murat Dindar ve Ekrem Kandemir, Teleskop Uzmanı Yetiştirme (TUY) projesi mühendisleri ve T60 teknik ekibi ile birlikte, teleskobun tüm gerilim sinyallerini ölçmüşlerdir. Ardından 12 Temmuz 2012 tarihinde test gözlemleri gerçekleştirilmiştir. Test gözlemlerinde teleskobun izin verdiği en uzun poz olan 300s verilmiş, takibin iyileştiği görülmüştür. Bu iyileşme daha da uzun olan 550s kadar poz verildiğinde de görülmüştür. 300s test gözlemi Şekil 4 de verilmektedir. Şekil Temmuz 2012 tarihinde 300s poz verilerek alınan görüntü Temmuz 2012 tarihinde T60 ın aynası optik mühendisi Cevdet Bayar eliyle TUY mühendisleri ile birlikte T60 teknik ekibi tarafından temizlenmiştir. Aynanın yıkanma öncesi ve sonrası yansıtma ölçümleri Çizelge 1 de verilmektedir. Çizelge 1. T60 teleskobunun birincil aynasının yıkanma öncesi ve sonrasına ait ölçümler Yıkama öncesi ölçümleri Yıkama sonrası ölçümleri Reflektans (%) RMS Scattering (Ǻ) Reflektans (%) RMS Scattering (Ǻ) 62,0 288,3 94,6 89,3 40,7 413,4 93,8 97,8 61,8 271,5 94,3 81,9 77,0 205,2 94,3 68,9 69,4 243,2 95,7 61,7 - T60 ın 3 aylık proje dönemlerinin nesnelerinin gözlem programı gecenin tamamını doldurmamaktadır. Örneğin 2012B dönemi (Mayıs Haziran Temmuz) gecelik gözlem süresi (poz süresinden verinin yüklenmesine kadar olan gerekli tüm zamanlar dâhil) 2,91 saat olmuştur. Veri arşivi üzerinden sorgulama ile otomatik olarak sadece poz süreleri alınarak Haziran ayı gecelik poz süreleri grafiği Şekil 5 de verildi. Bu grafik görüldükten sonra, 2012 Temmuz ayından itibaren T60 teleskobunun 2,91 saati dışında bekleme zamanlarında aynı nesnelerin gözlenebilir olanlarının tekrar gözlenmesi ile gecenin tamamı kullanılmaya başlanmıştır. Bu durumdaki Temmuz ayı gecelik poz süreleri grafiği de Şekil 6 da verildi. İki grafik karşılaştırıldığında, teleskobun bekleme sürelerinin kullanılması ile performansın arttığı açıktır. İki grafik sadece gecede alınan veriler adedince pozlarının toplanmasına karşılık gelir. Teleskobun performansını yansıtan bilgisayara yükleme, nesnelere yönelme, kubbenin dönmesi gibi diğer zamanlar dâhil değildir. 115

140 Şekil B dönemi Haziran ayında gecelik poz dağılımı. Teleskobun gecelik gözlem programı 2,91 saate göre yapılmıştır. Şekil B dönemi Temmuz ayında gecelik poz dağılımı. Gecelik 2,91 saat olan gözlem nesneleri tekrar tekrar gözlenmesi ile T60 teleskobunun performansı arttırılmıştır. - Sürekli iyileştirilen T60 teleskobunun bekleme sürelerini değerlendirmek üzere karşılıklı gözlem zamanı değişimi amacıyla 14 Ağustos 2012 tarihinde SSON (Sierra Stars Observatory Network, ABD) için bir protokol çerçevesinde test gözlemi yapılmıştır. 300s poz ve 2 2 binning ile çekilen M16 nın renklendirilmiş görüntüsü Şekil 7 dedir. Şekil 7. SSON için deneme amacıyla 300s poz ve 2 2 binning ile çekilen M16 nın renklendirilmiş görüntüsü. 116

141 - T60 teleskop kubbesinin orijinal tasarımından dolayı alt kapağının açılıp kapanması uzun zaman almaktaydı. Hızlandırmak için alt kapak yerinde bırakıldığında bu sefer ufuktan 30 yükseğe kadar gözlem yapılamıyordu. Şekil 8. Kubbe alt kapağı iyileştirildikten sonraki görüntüsüdür. TUG bünyesindeki TUY projesinin mühendisleri ve TUG teknik ekibi tarafından alt kapak hızlı açılacak düzeneğe kavuşturuldu. Yeni kurgu ile kubbe alt kapağı, gözlemlerin ufuktan 10 yüksekliğe kadar yapılmasına imkân verecek şekilde otomatik açılabilmektedir (Şekil 8) Teleskop ile Birlikte Kullanılan Dedektör ve Filtreler: Teleskobun 50mm çaplı 12 adet filtre yuvası vardır. Bessell U, B, V, R, I ve SDSS u, g, r, i ve z filtreleri mevcuttur. Filtresiz gözlem de yapılabilmektedir. Ayrıca, parlak nesnelerin gözlenmesine imkân veren 3 adet nötral yoğunluk filtresi de (ND 0,5; ND 1,0; ND 2,0) vardır. Şekil 9. Teleskobu çalıştıran arayüz. Sabitlenmiş 1, 5, 20 ve 60s seçeneklerinde pozlar verilebilmektedir. Bu ve benzeri seçenekler ile birlikte teleskobun işleyişi Şekil 9 daki ara yüz üzerinden gerçekleştirilmektedir. Teleskoba FLI Proline PL UV 2K 2K BB CCD kamera takılı bulunmaktadır. Ayrıca 1 adet aynı özellikli kamera yedek olarak tarihinde alınmıştır. Temel özellikleri aşağıdaki gibidir: Formatı: Piksel boyutu: 15μ Görüntü alanı: 17,6 17,6 Piksel ölçeği: 0,51 /piksel Görüş değeri fotometrik bir gece için yaklaşık 2 dir. Sönümleme katsayıları Çizelge 2 de, poz süresine ve S/N oranına bağlı olarak filtrelerin parlaklık limitleri ise grafik olarak Şekil 10 da verilmektedir. 117

142 Şekil 10. M67 kullanılarak 5 adet filtrenin 1, 5, 20 ve 60s pozlarda S/N oranına bağlı olarak parlaklık limitleri (Tansel Ak tarafından yapılmıştır). Filtresiz toplu 1, 5, 20 ve 60s pozlarda yeni CCD ile alınan parlaklık limitleri grafiği de bu yazı hazırlanırken elde edilmiştir. Çizelge 2. Sönümleme katsayıları (Hasan Ak tarafından yapılmıştır) 118

143 Standart sisteme dönüşüm katsayıları Çizelge 3 de verilmektedir. Çizelge 3. Standart sisteme dönüşüm katsayıları (Hasan Ak tarafından yapılmıştır) 119

144 Çeşitli pozlarda filtre ve filtresiz maksimum ADU Parlaklık limitleri ve doğrusallık grafikleri de gerçekleştirilmiştir (Şekil 11 ve 12). Şekil 11. M67 ve SA kullanılarak 1, 5, 20 ve 60s pozlarda maksimum ADU ya bağlı olarak 5 filtrenin parlaklık limitleri (Tansel Ak tarafından yapılmıştır). Altıncısı olan filtresiz yeni CCD ile alınan parlaklık limitleri grafiği de bu yazı hazırlanırken gerçekleştirilmiştir. 120

145 Şekil 12. M67 ve SA kullanılarak 5 filtrenin çeşitli pozlara göre maximum ADU ve şiddet doğrusallık limitleri (Tansel Ak tarafından yapılmıştır). Altıncısı olan filtresiz yeni CCD ile alınan doğrusallık limiti grafiği de bu yazı hazırlanırken gerçekleştirilmiştir. 3. Teleskop İstatistikleri ve Performans 1 Ağustos 2010 tarihinden itibaren araştırma ve tez çalışmalarında kullanılmakta olan teleskobun yıllara ve aylara göre açık gece sayısı (3 saatten fazla ve mavi) ile kısmen kullanıldığı gece sayısı (1 3 saat arası ve sarı) sırasıyla Şekil 13 ve 14 de verildi. Her iki şekildeki gözlem süreleri, doğrudan veriler üzerinden, sadece poz sürelerinin kullanıldığı bir sorgulama ile otomatik olarak alınmıştır. Şekil 13 de 2010 yılındaki gece sayılarının 2011 den az görünmesinin nedeni, T60 teleskobunun 1 Ağustos 2010 tarihinden itibaren kullanıma açılmış olmasıdır. Şekil 14 de 2010 Nisan ayındaki artışın nedeni, projelerle deneme gözlemleri (yönlenme ve takip testleri) döneminin başlamış olmasındandır Temmuz ayında gözlem olmamasının nedeni, teleskobun delta encoder inin arızalanmasıdır Ağustos ayındaki düşüşün nedeni ise, 121

146 Ağustos başında başlaması beklenen proje gözlemlerinin delta encoder arızası sebebiyle yapılamamış olmasıdır. 25 geceye kadar çıkan açık gece sayısı ile Temmuz ayı en çok gözleme imkân tanıyan ay olmuştur. Şekil 13. T60 teleskobunun yıllara göre açık gece sayısı (3 saatten fazla olanlar, mavi) ile kısmen kullanıldığı gece sayısı (1 3 saat arası olanlar, sarı) dağılımı. Şekil 14. T60 teleskobunun 2010 Mart ından 2012 Ağustos unun ilk haftasına kadar aylara göre açık gece sayısı (3 saatten fazla ve mavi) ile kısmen kullanıldığı gece sayısı (1 3 saat arası ve sarı) dağılımı tarihinde TUG da düzenlenen T60 ve T100 teleskoplarında yürütülen bilimsel gözlem projelerinin dönemi performans değerlendirmesi başlıklı çalıştayda, T60 teleskobunda yürütülen gözlem projeleri yürütücüleri tarafından değerlendirilmiştir. Böylece, T60 teleskobunda yürütülen projelerin gözden geçirilmesi sağlanmış, teknik problemler ortaya koyulmuş ve çözüm önerileri tartışılmıştır. Şimdiye kadar T60 teleskobundan hizmet alan üniversitelerimiz Ankara, Ege, Çanakkale, Erciyes, Atatürk, Akdeniz ve İstanbul üniversiteleridir. T60 yanında TUG un diğer RTT150, T100 ve Rotse teleskopları ile birlikte işbirliği yapılan kurumların dağılımı Şekil 15 de verilmektedir. T60 la yapılan gözlemlerden itibaren 2 adet doktora, 3 adet de yüksek lisans tez projesi gerçekleştirilmiştir. 122

147 Kullanıma açıldıktan bugüne kadar kabul edilen 21 proje kapsamında 100 den fazla nesne gözlenmiştir. Tekrarlayan projelerle birlikte her nesnenin ayrıntılı veri dokümanı güncellenerek TUG un ilgili internet sitesinde verilmiştir. Şekil 15. TUG un 4 teleskobu ile gözlem hizmeti verdiği üniversitelerin dağılımı. Şekil 16 da TUG un 4 teleskobu için verilen proje performans tablosunda 2010 ve 2011 yılı için yeşil ve mavi sütunlarda T60 teleskobu projeleri de temsil edilmektedir. Şekil 16. TUG un 4 teleskobuna ilişkin yılları için proje performans tablosu. T100 ve T60 teleskopları son iki yıldır gözlem projelerine açıldığından 2011 yılındaki proje başvuru sütunu (yeşil) yüksek çıkmıştır. Teleskobun işleyişinden sorumlu Hasan H. Esenoğlu dur. Gecelik gözlem programlarını Murat Parmaksızoğlu günlük olarak hazırlamaktadır. Söz konusu programın yazılımı Hasan Ak tarafından gerçekleştirilmiştir ve yakın zamana kadar da üçer aylık proje dönemleri süresince gözlem programlarını hazırlamıştır. Testler Tansel Ak, Kadir Uluç ve Tuncay Özışık tarafından gerçekleştirilmiştir. Her türlü problemin çözümünde TUY mühendisleri ile birlikte tüm TUG çalışanları uzmanlık alanlarına göre yardımcı olmayı sürdürmektedirler. Teleskobun genel işleyişi adresindeki Gözlem Sonu Raporları ndan ve ayrıntılı işleyişi de log lar üzerinden günlük takip edilmektedir. Ayrıca, gözlem verilerinin günlük kontrolleri MaxIm DL5 üzerinden yapılmaktadır. 123

148 124 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul 3.1. T60 Teleskobuna Verilen Gözlem Projelerinin Alanları Değişen çift çoklu sistem yıldız oluşum bölgesi (uzun dönemli) kataklismik manyetik (kısa dönemli) süper hump (kısa dönemli) etkileşen OB bileşenli rüzgâr yapısı örten sefeid bileşenli kromosferik aktivite RS CVn ışık küre aktivitesi (uzun dönemli) SARV zonklayan (uzun dönemli) UV Ceti flare (uzun dönemli) yarı düzenli (uzun dönemli) Herbig Ae/Be (uzun dönemli) Küme açık manyetik aktivite Radyogalaksi çekirdeği 3.2. Teleskobun Daha Etkin Kullanımı İçin Yapılması Gerekenler 1- Takipteki kararsızlık giderildiğinden, 1, 5, 20 ve 60s poz sürelerine ek olarak 300s ve üstünde (90, 120, 180, 240, 300, 360, 420, 480, 540 ve 600s gibi) poz seçenekleri de olmalı, dolayısıyla bu uzun pozlar ve tüm filtreler (Bessell U, B, V, R, I, SDSS u, g, r, i, z ve filtresiz) için; - Doğrusallık - Parlaklık Sinyal/Gürültü - ADU Parlaklık grafikleri yeni CCD için de yapılmalıdır. 2- Ayrıca, yine yeni CCD için; - Kalibrasyon görüntüleri - Kalibre edilmiş örnek görüntüler - Gözlenebilecek en parlak yıldız kadirleri belirlenmelidir. 3- Filtresiz (clear, C) gözlem yapıldığında, filtreden filtresize boşa geçişlerde sıcaklığa dayalı otomatik odak ayarı zaman alabilmektedir. Boş yuvaya filtresiz gözlem için optik cam koyulabilir. 4- Nesne tabanlı çalışmasından dolayı gecelik hazırlanan gözlem programında yıldız konumlarından kaynaklanan boşluklarda teleskop bekleme yapmaktadır. Söz konusu olası bekleme zamanlarında teleskop gözlem yapmaya devam edecek şekilde değerlendirilmelidir, tıpkı ticari taksi yürüdüğü müddetçe kar eder, durduğunda değil anlayışındaki gibi. Bekleme zamanlarını değerlendirmeye örnekler şöyle olabilir: Fırsat gözlemi yapılabilir Süpernova taraması yapılabilir T60 ın ikizi bulunan SSON gibi gözlemevleri ile zaman paylaşımı yapılarak ~24 saat kesintisiz gözlem sağlanabilir. 5- RTT150 teleskobu için yapılanlara benzer şekilde, gözlem istatistiği gereksinimlere göre ve tamamen otomatik olacak şekilde çeşitlendirilmelidir. 6- T60 ın gözlem programı Talon CCD yazılımındaki orijinali üzerinden yapılmalıdır. 7- Talon CCD yazılımındaki WCS-astrometri, fotometri, süpernova taraması gibi modüller kullanıma açılmalıdır. 4. T60 Teleskobu Görselleri

149 Kurulum: 2 Eylül Son hali: 9 Mayıs T60 binası dıştan kaplandı. : Mayıs Yeni CCD çalışıyor: 9 Mayıs T60 ve T100 teleskoplarının bir yıllık performansları değerlendirildi: 17 Aralık Sonuç Birincil aynası temizlenirken ve yıkandıktan sonraki görünümü: 26 Temmuz

150 TÜBİTAK TUG a konuşlandırılan en yeni robotik teleskoplardan olan T60 ın kurulumu problemli olmasına rağmen, TUG teknik ekibi ve sonradan katılan TUY mühendislerimizin başarısı ile teleskop, araştırmacılara en iyi kalitede gözlem hizmeti vermeyi sürdürmektedir. Teleskop gözlem programını yürütebiliyor; hava durumuna göre gözleme başlamaya karar veriyor, kalibrasyon görüntülerini alıyor, programlı gözlemleri yapıyor ve hava kötüleşirse kapanıyor. İşleyişinin sıralı tüm adımlarını log unda kayıtlandırıyor. T60 ın son durumuna ilişkin sonuç bilgiler aşağıdaki gibi özetlenebilir. - TUG işleyişine uygun (dosya isimlendirmesi, yıldız gözlem programının bağımsız hazırlanabilmesi gibi) amaçlarla yeni yazılım üretildi. Yeni yazılımla, her gün için bir gözlem programı hazırlanmaktadır. Böylece, dönem başında gözlenemeyen cisimler ilerleyen zamanda gözlenebilmektedir. Proje yürütücülerinden gelebilecek poz süresi değişikliği gibi teknik istemler de hemen gözlem programına yansıtılabilmektedir. - Bununla birlikte, Microsoft Office den Linux e uyarlamada hatalar olabildiğinden, söz konusu yeni yazılım yerine, yeni veri isimlendirilmesi ile Talon un orijinal programının kullanımına uygun bir proje döneminden itibaren geçilecektir. - Yeni CCD ile gözlem kalitesi yükseldi ve shutter problemi giderilmiştir. - Kubbe alt kapağı onarımı ile yükseklik kısıtlaması kalkmıitır. - Gözlem istatistiği otomasyona geçirilmiştir. - Eksik grafikler tamamlanmıştır. - Teleskobun takibi uzun poz süreleri vermeye elverişli hale gelmiştir. - Birincil aynası yıkanmıştır ve ölçümleri kayıtlandırılmıştır. - Bakırlıtepe yerleşkesinin geniş aralıkta değişen sıcaklık şartlarında en iyi odak ölçümleri sürekli alınarak iyileştirilmektedir. Her türlü teknik bakımı yerine getirebilecek uzman ekip 7/24 iş başındadır. İyileştirme uğraşılarını değerlendirmek üzere haftalık toplantılar düzenlenmekte ve yapılanlar KYS (Kurumsal Yönetim Sistemi) sanal ortamında kayıtlandırılarak paylaşılmaktadır. T60 ın işleyiş adımları laboratuarda bir teleskop üzerinde orijinal T60 ın yedekleri ve satın alınan kartlar üzerinde denendikten sonra T60 üzerinde uygulanmaktadır. Hedef olarak da TUG teleskopları içinde T60 ı en iyi duruma getirme bir numara yapma olarak belirlenmiştir. T60 ın aksayan yönlerinin tespiti ve çözümü ile gözlem kalitesinin yükseltilmesi, proje yürütücülerinin gözlem verilerini teknik ekiple birlikte günlük takibi sonucu olabilecektir. Ayrıca, TUG teleskoplarıyla gerçekleştirilen yayınların TUG a bildirilmesi yararlı olacaktır. Teşekkür: T60 teleskobunun Ulusal Gözlemevine kazandırılmasından işletilmesine kadar emeği geçenlere çok teşekkür ederiz. T60 ın işletilmesini uzun süreçli öğrenirken ve nihayet bildiriyi hazırlarken yararlandığım Tansel Ak, Hasan Ak, Tuncay Özışık, Murat Parmaksızoğlu, İsmail Başlar, Kadir Uluç ve Timur Şahin e katkılarından dolayı teşekkür ederim. Bugünlere çalışır duruma getiren tüm TUG ve TUY uzmanlarımıza teleskobu kullananlar olarak çok teşekkür ederiz. 6. Referanslar

151 TÜBİTAK ULUSAL GÖZLEMEVİNDE GELİŞTİRİLEN ROBOTİK TELESKOP: RT40 Tuncay ÖZIŞIK TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi, 07058, ANTALYA (e-posta: Özet: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinde yılları arasında çalışan YT40 teleskobu T60 teleskobunun kurulması ile devreden çıkarılmıştı. YT40 teleskobunun sadece optik tüpünün ve odak düzlemi donanımlarının alınarak yeni bir robotik kurguya monte edildiği RT40 teleskobunun TUG da geliştirilen robotik yazılımı tamamlanmış ve TUG un Antalya daki BİTOM istasyonunda teleskobun test gözlemleri başlamıştır. RT40 ın Bakırlıtepe deki binasına kurulumunun 2013 yılı içerisinde bitirilmesi plânlanmaktadır. 1. Giriş Dünya da her geçen gün robotik teleskoplar önem kazanmakta ve sürekli yeni yazılımlar ve donanımlar geliştirilerek gözlem gecelerinin en etkin şekilde kullanılmasına çalışılmaktadır. Başında bir gözlem sorumlusu gerektirmeyen ve proje tabanlı olmayıp nesne tabanlı çalışan robotik teleskoplar teknik olarak iyi bir şekilde desteklendiğinde gözlemevinin verimine çok büyük katkı yapmaktadır. TUG da çalışan ilk robotik teleskop Michigan Üniversitesi ve TUG arasındaki bir işbirliği protokolü çerçevesinde 2004 yılında kurulan ve hâlen başarıyla çalışan ROTSE III-d teleskobudur. Ülkemizdeki ilk robotik teleskop olması bakımından, özellikle TUG teknik ekiplerinin robotik teleskoplar ve yazılımları konusunda tecrübe kazanmalarına imkân tanımış, ayrıca böyle bir teleskobun Bakırlıtepe gibi zorlu bir yerleşkede işletilmesi sırasında karşılaşılan zorlukların ortaya koyulması için iyi bir vesile olmuştur. T60 teleskobunun kurulması ile 2008 yılında devre dışı kalan 40cm ayna çaplı otomatik Meade LX200 modeli YT40 teleskobunu değerlendirebilmek ve diğer TUG teleskoplarında yeterli gözlem gecesi bulamayan bazı özel, uzun dönemli gözlem projelerini minimum insan gücü ile destekleyebilmek için TUG bünyesinde yeni bir robotik teleskop geliştirilmesi fikri doğmuş, bu amaçla eldeki donanımlar gözden geçirilerek RT40 adını verdiğimiz yeni bir robotik teleskobun ortaya çıkarılması çalışmaları 2010 yılında başlatılmıştır. 2. RT40 Teleskobu TUG Bakırlıtepe Yerleşkesi merkez binanın güney cephesindeki arazi üzerinde inşa edilen ve basit bir dairesel yapıya sahip olan betonarme RT40 binasının kaba inşaatı 2009 yılında tamamlanmış, Astrohaven firmasının ürünü clamshell türü kubbesi ise 2010 yılında kurulmuştur (Şekil 1). Robotik teleskop kurguları arasında öne çıkan modellerden biri olan Paramount ME adlı kurgunun 2010 yılı içinde satın alınması sonrasında, optik tüp montajı ve odak düzlemi donanımları da aynı yıl içinde tamamlanarak, teleskobun robotik olarak çalışacak şekilde yazılımını geliştirme çalışmalarına başlanmıştır. Dünya da birçok robotik teleskop projesinde başarıyla kullanılmakta olan Paramount ME, RS232 protokolü üzerinden The Sky6 adlı Windows tabanlı bir yazılım aracılığıyla kumanda edilebilen Alman Ekvatoral sisteme sahip, 68kg yükleme kapasiteli robotik bir teleskop kurgusudur (Şekil 2). Bu kurgu ile birlikte gelen The Sky6 programı ve beraberindeki Orchestrate adlı yazılımlarla sistem yarı robotik olarak kullanılabilmekte, fakat insan güdümü olmadan gerçek anlamda robotik bir çalışma mümkün olmamaktadır. Bu 127

152 Şekil 1. RT40 teleskobunun inşa hâlindeki binası ve clamshell türü kubbesi kurulduktan sonraki hâli. amaçla hem robotik teleskop yazılımı konusunda tecrübe edinmek hem de mevcut robotik teleskop sistemlerinde karşılaşılmayan bazı faydalı özellikleri ekleyebilmek için TUG da robotik bir teleskop kontrol yazılımı geliştirilmesine başlanmıştır. Aralıklı çalışmalarla Mart 2012 de istediğimiz anlamda robotik olarak çalışabilecek düzeye getirilen yazılım, The Sky6 yazılımı tarafından desteklenen çok sayıda farklı teleskop kurgularında da çalışabilecek şekilde tasarlanmıştır. Şekil 2. RT40 teleskobu ve Paramount ME robotik teleskop kurgusu. a. Donanım RT40 teleskobu aşağıdaki donanımlardan oluşmaktadır: Optik Tüp: Meade 16 SC, f/10 Kurgu: Paramount ME, Alman Ekvatoral (MKS 4000, Seri Port) CCD Kamera: Apogee Alta U47, 1024x1024 piksel, 13µm 2 (USB) Filtre Tekerleği Optec IFW, 5 yuvalı (Seri Port) Odaklayıcı: Optec TCF-S3 (Seri Port) Meteoroloji İstasyonu: Waisala WXT520 (Seri Port) Yağmur Alıcısı: Waisala DRD 11A (Paralel Port) Kubbe: Astrohaven, 12ft (Seri Port) Bilgisayar: Dell Optiplex GX620, Windows XP Pro 128

153 Şekil 3. RT40 Teleskobu yazılımının ana ekran görüntüsü. Robotik çalışma sırasında tüm çevre birimleri ile teleskobun ve gözlemin durumu bu ekrandan takip edilebilektedir. b. Yazılım Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul RT40 teleskobunun yukarıda sıralanan tüm donanım birimleri ile birlikte gerçek zamanlı olarak haberleşebilmesi ve nesne tabanlı olarak gecelik gözlem programının yürütülebilmesi için temel olarak Windows işletim sistemi altında çalışan farklı yazılım platformları bir Visual Basic grafik arayüzü (Şekil 3) altında bir araya getirilmiştir. 129

154 Nisan 2012 itibariyle yaklaşık 4000 satıra ulaşan yazılımın bileşenleri aşağıdaki başlıklarda gruplanabilir: Ana Pogram ve Arayüz: Astronomik Hesaplar: Gözlem Programı: Teleskop Kontrol: CCD Kontrol: Visual Basic (Microsoft) IDL (ITTVIS) Visual Basic Script, HTML, PHP The Sky6 (Software Bisque) MaxIm DL (Diffraction Limited) Yazılım tüm çevre birimleri ile bir çevrim içinde haberleşmekte (Şekil 4), olası bir donanım problemi veya kötü hava şartı durumunda tüm sistemi emniyete alacak şekilde davranmaktadır. İstendiğinde bu kontrol çevriminin süresi bir konfigürasyon dosyası içinden ayarlanabilmektedir. Teleskop CCD Kamera Odaklayıcı Meteoroloji İstasyonu Yağmur Alıcısı Filtre Tekerleği Kubbe Yerel Ağ Donanım Kontrol Çevrimi * : 10 sn Astronomik Hesap Çevrimi * : 1 sn c. Özellikler 130 * Değerler ayarlanabilir. Şekil 4. RT40 teleskop kontrol yazılımının çevre birimleri ile haberleşme çevrimi. RT40 Teleskobu ve yazılımı geliştirilirken öncelikle diğer robotik teleskoplarda rastlanmayan veya amaçlarımız doğrultusunda değiştirebileceğimiz bazı özelliklerin eklenmesine gayret edilmiştir. Aşağıdaki başlıklarda temel özellikler sıralanmıştır: Tek bir arayüz üzerinden tüm robotik çalışmanın 7/24/365 izlenebilmesi. Açık kaynak kodlar. The Sky6 ve ASCOM destekli tüm teleskop ve donanımlarla çalışabilme. Web üzerinden gözlem programı (schedule) hazırlama imkânı. Autofocus özelliği.

155 Hassas yönlenme (Tpoint, < 30 ). Aralığı ayarlanabilir gerçek zamanlı donanım kontrol çevrimi. Akıllı meteorolojik şartları dinleme algoritması. Çalışma sırasında meteoroloji istasyonu değiştirebilme imkânı. Otomatik veri isimlendirme, arşivleme, detaylı FITS başlığı, log vb. Çalışma prensipleri ve donanım ayarları için tek bir Config dosyası. d. Test Gözlemleri RT40 teleskobunun test gözlemleri TUG un Antalya Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi içinde bulunan Yönetim Binası yanındaki BİTOM istasyonunda devam etmektedir. Basit bir web arayüzü (Şekil 5) kullanılarak hazırlanabilen gecelik gözlem programı (schedule) verildiğinde gece boyunca gözlem robotik anlamda yürütülmekte, veriler otomatik olarak arşivlenmektedir. Şekil 5. RT40 teleskobunda gecelik gözlem programının hazırlanabilmesi için kullanılabilecek web arayüzü. 45" Görüntü Ölçeği: 0,66 " /piksel Görüş Alanı: 11,3' x 11,3' 3. Sonuç Şekil 6. RT40 teleskobu ile BİTOM da yapılan test gözlemlerinden bir kare. 131

156 RT40 teleskobu bir robotik teleskoptan beklenen özelliklerle çalışabilecek düzeye ulaşmış durumdadır ve yazılımında güncelleme ve yeni özelliklerin eklenmesi çalışmaları bir yandan devam etmektedir. Bakırlıtepe deki RT40 binasının birkaç altyapı eksiğinin 2012 yılı sonuna kadar tamamlanmasından sonra teleskobun kurulumu gerçekleştirilecektir. RT40 ın çalışma alanlarının aşağıdaki başlıklar altında yürütülmesi düşünülmektedir. Astrometri: Küçük gezegen gözlemleri, kuyrukluyıldızlar, örtmeler. Uzun Dönemli Değişen Yıldızlar Kataklismik Değişen Yıldızlar Fırsat Gözlemleri Ülkemizde benzer donanımlara sahip teleskopların robotik olarak çalıştırılabilmesine imkân verebilecek RT40 yazılımı talep geldiğinde diğer gözlemevlerimizle de paylaşılabilecektir. 4. Kaynaklar Çakmak, H., Özel haberleşme. - Ak, T., Özel haberleşme. - Holmes, S., Kolb, U., Haswell, C. A., Burwitz, V., Lucas, R. J., Rodriguez, J., Rolfe, S. M., Rostron, J., Barker, J., Software architecture for an unattended remotely controlled - Telescope, 2011, PASP, Vol. 123, No. 908 (October 2011), pp Granzer, T., Weber, M., Strassmeier, K.G., Three years of experience with the STELLA robotic observatory, 2010, Advances in Astronomy. 132

157 ORTA-YÜKSEK ÇÖZÜNÜRLÜKLÜ UZUN-YARIK TAYFÇEKER TASARIMI, İMALATI VE TEST SONUÇLARI Volkan BAKIŞ Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Uzay Bilimleri ve Teknolojileri Bölümü, ANTALYA (e-posta: Özet: R=5000 ile arasında çözünürlüğü isteğe göre ayarlanabilir özellikte üretilen uzun-yarık tayfçekerin tasarımı, üretim detayları ve test sonuçları verilmiştir. Tamamıyla bilgisayar kontrollü olan tayfçeker ile yapılan test gözlemleri sistemin beklenildiği gibi nm arasında sorunsuz bir şekilde tayf alabildiğini göstermektedir. 1. Giriş Yıldızların temel özelliklerine ulaşmanın yolu onların parmak izleri dediğimiz tayflarının analizi ile mümkündür. Ülkemizde anabilim dalları arasında tayf konusunda en çok yayın yapan astronom ve astrofizikçiler (Bilir, 2012) bugün sadece Tübitak Ulusal Gözlemevinde bulunan RTT150 teleskobuna bağlı Coude/Echelle veya TFOSC tayfçekerlerini kullanabilmektedirler. TUG daki ekipman yetersizliği ve mevcut ekipmanlara tüm ülkemiz astronomlarının paylaşmak zorunda olmaları sebebiyle bugün diğer üniversite gözlemevleri de tayf gözlemleri yapmak için 1m sınıfı teleskoplara sahip olma yoluna gitmişlerdir (Örn. Ulupınar Gözlemevinin 1.22m teleskobu). Çünkü yetersiz gözlem zamanları astronomların yürüttükleri projeleri devam ettirebilmek için yetersiz kalmaktadır. Bu durum TÜBİTAK a önerilen projelerin kalitesini de etkilemektedir. Ancak her ne kadar üniversitelerin en az 1m sınıfı teleskoplara sahip olmaları gerekse de üniversitelerde bölümler arası iletişim ve işbirliğindeki eksiklikler nedeniyle bu tür pahalı cihazların idame ettirilmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Çünkü yurt dışında yaptırılan bu teleskop ve diğer gözlem ekipmanlarının arızalanmaları ve tamirlerinin sadece yurt dışında yapılabiliyor olması uzun gözlem zamanı kayıplarına sebep olmaktadır. Oysa ülkemizin diğer batı ülkelere göre açık gece bakımından büyük bir üstünlüğü bulunmaktadır. Bu üstünlüğü ekipman bakımından dışa bağımlı oluşumuzla kaybetmekteyiz. Bu sebeple kendi teleskop ve gözlem ekipmanlarımızı yapabiliyor olmamız günümüz ve gelecek nesil Türk astronomları açısından çok önemlidir. TÜBİTAK tarafından desteklenen hem bilim hem Ar-Ge içeren bu projeye tamamen yukarıda sayılan nedenlerden yola çıkılarak başlanmıştır. Üretilen tayfçeker karşılaşılan sorunlardan dolayı iki kez tasarlanmıştır (Bkz. Bölüm 2 ve 3). Karşılaşılan sorunlar, çözüm yöntemleri ve test sonuçları her bir tasarımın anlatıldığı bölümde ayrı ayrı ele alınmıştır. 2. İlk Tasarım İlk tasarım aşamasında tayfçekerin verimli çalışması için aşağıdaki kriterlerin sağlanmasına gidilmiştir; a) Fiber beslemeli olmalı, b) Tayfçekere giren ışık miktarı belirlenebilmeli, c) Çözünürlük R( / )= arasında istenilen değere ayarlanabilmeli, d) Littrow düzeneği olmalı, e) CCD kamerasının odaklaması yazılım ile yapılabilmeli, f) Kolay kullanımı olan bir yazılıma sahip olmalı. 133

158 134 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Yıldız ışığının teleskobun odak düzleminden tayfçekere fiber ile taşınması Ulupınar gözlemevindeki 122cm çaplı teleskobun alet monte edilen yerlerine ağırlık yapmaması için düşünülmüştür. Eğer tayfçekere giren ışık miktarı belirlenebilirse bu bize hangi tayf türü ve parlaklıktaki yıldızlar için ne kadar poz süresi vermemiz gerektiği hesabını yapmamızı sağlar. Bu sebeple sisteme bir foton sayacı ilave edilmiştir. Tayfçekerin çözünürlüğü pek çok gözlem tekniğinde kullanılabilecek şekilde olması planlanmıştır. Böylece araştırmacı isterse düşük çözünürlük ile tayfta salma gösteren sistemleri hızlıca tarama yapabilirken yüksek çözünürlük ile yakın çift sistemlerin dikine hız ölçümlerini yapabilecektir. Tayfçekerlerde en verimli düzenek Littrow düzeneğidir çünkü Littrow düzeneğinde gelen ( ) ve yansıyan ( ) ışının doğrultusu sabittir ( = ). Aşağıda (1) ile verilen optik ağ denkleminde optik ağın açısının değiştirilmesi ile farklı dalgaboyunda tayf elde edilebileceği görülebilir. sin ( + ) = n.k. (1) Burada n kullanılan optik ağın yoğunluğu (çizgi/mm), k kullanılan tayf dizisi (... -1,0,1...) sayısı ve mm cinsinden dalgaboyudur. Tayfçekerin bulunduğu odada sıcaklık ve basınç değişimleri sistemdeki ışığın odak dışı olmasına sebep olmaktadır. Bu değişimler sıcaklık kontrolünün yapılması ile minimum değerlere indirildiyse de tayfçekere gözlem sırasında el değmeden CCD kameranın en iyi odakta çalışması için kamerayı tek bir eksende çok hassas ileri geri hareketi yaptıracak bir düzeneğe ihtiyaç duyulmuştur. Tayfçeker en nihayetinde gözlem sırasında hiçbir müdahaleye gerek duyulmadan yazılım ile kontrol edilebilmelidir. Bu gözlemciden kaynaklanabilecek hataları da ortadan kaldırmak içindir. Şekil 1 de tayfçekerin bir katı modelleme programı ile tasarı çizimi gösterilmektedir. Burada; A) Her iki ucunda 100 mikron mikro mercek olan 50 mikron çaplı fiberin sistem tarafındaki ucu, B) Fiberden f/10 odak oranlı T122 teleskobundan çıkan aynı odak oranlı ışığın yarık üzerine odaklanmasını sağlayacak mercek, C) Genişliği ayarlanabilen yarık, D) Farklı optik ağları barındıran optik ağ tutucuyu kontrol eden motor, E) Optik ağ tutucunun başlangıç konumunun belirlenebilmesi için üzerinde manyetik algılayıcıyı tetikleyecek mıknatıs bulunan düzenek, F) Üzerinde farklı yoğunlukta optik ağları ile birlikte optik ağ tutucu, G) CCD kamera, H) CCD kameranın odak ayarını yapan motor, İ) Sisteme giren ışığın bir kısmını (~%5) fotometreye yönlendiren düz ayna, J) Kolimatör ve odaklayıcı ayna, K) Fotometreye gelen ışığı foto tüpe odaklayan mercek, L) Fotometre, M) Kolimatörden yansıyan ışığı CCD kameraya yönlendiren prizma ayna, N) Üst üste gelebilecek tayf dizilerini ayıran prizma, Şekil 2 de teleskobun odak düzlemine takılan ve kalibrasyon ünitesini de barındıran fiber modül görülmektedir. Bu parça tayfçeker yazılımı ile istenildiğinde teleskoptan gelen yıldız ışığı istenildiğinde kalibrasyon ünitesinden gelen lamba ışığının tayfı alınmak üzere fiber ile tayfçekere iletmektedir.

159 H G J I M N Şekil 1. Tayfçekerin ilk opto-mekanik tasarımı. K C F B L A E D Şekil 2. Fiber başlığı. Kırmızı renk ile gösterilen tayfçekere giden fiber kablodur. Tam karşısı teleskoba giriş yeridir. Alttaki tüp Toryum-Argon lambasını barındırmaktadır. Video kamera fiber kablosunun sağındaki boşluğa yerleştirilmektedir. Video kameranın tam karşısında düz bir ayna yıldız ile kalibrasyon lambalarının ışığını isteğe göre fibere aktarmaktadır. a. İmalat ve Montaj Tayfçekerin kriterleri belirlendikten sonra kullanılacak malzemelerin seçimi ve bunların uygun ortamda hassas bir şekilde kolimasyonunun yapılması gerekmektedir. Optik tasarım optical ray tracing programı olan ZEMAX, katı modelleme de VARICAD ile yapılmıştır. CCD kameranın seçiminde yüksek kuantum etkinliği, derin soğutma kabiliyeti ve 15 mikrondan küçük piksel boyutu kriter olarak seçilmiştir. Buna en uygun CCD kamera olarak 13 mikron piksel boyutlu 1kx1k görüntüleme çipine sahip Apogee marka Alta U47+DS9 modeli uygun görülmüştür. Bu kamera ortam sıcaklığının 65 C altına kadar soğutma kabiliyetine sahiptir. Projede kullanılan step motorlar hareket kartları ile birlikte alınmıştır. Bu kartlar önce bir güç ünitesi ile beslenip daha sonra paralel port ile bilgisayara bağlanmaktadır. Projede alınan motorların hassasiyeti 2 derece/adım dır. Bu hassasiyet her iki hareket mekanizması için oldukça kabadır. Bu yüzden optik ağı hareket ettiren motora 1/100 oranlı redüktör, CCD 135

160 kamerayı hareket ettiren motora hareket hassasiyetini ~15 mikrona kadar düşüren yüksek yoğunluklu hareket mili kullanılmıştır. Optik ağ taşıyıcı 4 farklı yoğunlukta optik ağı taşımak üzere dikdörtgenler prizması şeklinde tasarlanmış ve Çanakkale Sanayisi Burak Hidromek de derlin malzemesi ile torna da imal edilmiştir. Tayfçekerde farklı yarık tasarımları düşünülmüştür. Bunlar arasında kendi yaptığımız dijital göstergeli motor kontrollü yarık, elle kontrol edilebilen yarık ve sabit açıklıklı yarık. Bunlardan elle kontrol edilebilen ve sabit açıklıklı yarık Thorlabs dan elde edilebilmektedir. Motor kontrollü yarık proje kapsamında tasarlanmıştır. Optik ağlar yoğunluğu sırasıyla 300, 1200, 1800 ve 2400 çizgi/mm, kaplaması nm dalgaboyu aralığında verimli tayf verecek şekilde seçilmiştir. Littrow düzeneğinin de bir özelliği olarak kolimatör ve odaklayıcı ayna/mercek aynı optik bileşendir. Bu projede kullanılan kolimatör 75mm çaplı 500mm odak uzaklığına sahip küresel aynadır. Küresel aynadan sonraki diğer bileşen sisteme giren ışık miktarını belirlemek için kullandığımız fotometredir. Bunun için Optec Inc. firmasının SSP5 A model fotometresi kullanılmıştır. Yukarıda sayılan ve satın alınan optik ve mekanik bileşenlerin dışındaki tüm diğer mekanik parçalar Çanakkale Sanayisinde üretilmiştir. Bu parçaların başında projede tasarlanan optik ağ taşıyıcı ve uzantısı, motorlar için redüktörler ve tutucular, diğer optik elemanların tutucuları, tayfçeker kasası gelmektedir. b. Yazılım Tayfçeker yazılımı (Şekil 3) tayfçekere elle müdahaleyi ortadan kaldırmak ve gözlemi daha rahat bir şekilde yapmak amacıyla geliştirilmiştir. Visual Basic 6.0 programlama dili kullanılarak geliştirilen program aç komutu ile önce sisteme bağlı bileşenleri kontrol etmektedir. Bileşenlerden herhangi biri (fotometri, 2 motor ve Th-Ar lambası) ile iletişim sorunu yaşandığında kırmızı ışık ile kullanıcı uyarılmaktadır. Yazılım sistemde bulunan her iki motoru da kontrol etmektedir. Optik ağ taşıyıcısını döndüren redüktörlü motor derece/adım oranı bilindiğinden ve optik ağın başlangıç pozisyonu da bir manyetik algılayıcı ile belirlendiğinden tek yapılması gereken optik ağ formülü (1) kullanılarak istenilen dalgaboyu için = açısının belirlenmesi ve bunun adım sayısına dönüştürülerek motorlara hareket komutu gönderilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Bir optik ağdan yoğunluğu farklı bir sonraki optik ağ arasındaki açı 90 derecedir. Yani optik ağlar arasında geçişler de bu açı farkı dikkate alınmak suretiyle gerçekleştirilebilir. Yazılım farklı optik ağ, yarık genişliği ve dalgaboyu için çözümleme gücü hesabı yapıp gözlemciyi bilgilendirmektedir. Arzu edilen çözümleme gücü ve dalgaboyu seçildikten sonra Git düğmesi ile optik ağ taşıyıcı motor vasıtası ile hareket ettirilir ve istenilen yere gider. Yazılımın en önemli özelliklerinden biri de fiber modülde bulunan ve fiber pinhole bakan bir video kamera vasıtasıyla pinhole ün bulunduğu odak düzlemindeki yıldız görüntüsünü monitöre aktarmasıdır. Bu yıldızı 100 mikron genişliğinde olan pinhole üzerine getirdiğimizde üzerine işaret koymamızı sağlamaktadır. Koordinatları yazılım sayesinde belirlenen bu işaretin yeri daha sonra fiber modülde kamera oynatılmadığı sürece kullanılmak üzere değişmeden kalır. Şekil 3 de yazılımın ana penceresindeki video görüntüsünde bulunan koordinatları ve boyutu ayarlanabilen ve yıldızı işaretlemede kullanılan çember görülmektedir. 136

161 Şekil 3. Tayfçeker kontrol yazılımının bir görüntüsü. Bu tayfçekeri diğerlerinden farklı kılan bir yanı ise foton sayacının olmasıdır. Böylece gözlemci sisteme ne kadar ışık girdiğini yazılımdan takip edebilmekte ve istenilen Sinyal/Gürültü elde edildikten sonra poz süresini sonlandırıp tayfı bilgisayarına indirecektir. Bu hem görüş kalitesinin iyi olmadığı hava şartlarında istenilen S/G oranını elde edene kadar uzun poz süreleri vermemizi sağlar. Böylece alınan tay boşa gitmemiş olur. Bu da tayfçekerin verimliliğini arttıran en önemli etkenlerden biridir. Yazılım fotometrenin tam bir kontrolünü sağlamaktadır. İmalatı tamamlanan parçalar ÇOMÜ Fizik bölümünde bu iş için ayrılan bir odada monte edilmiştir. Montaj sırasında karşılaşılan en büyük güçlük araştırmaya yönelik düzenli bir optik laboratuarının olmayışıdır. Bu sebeple montaj ve laboratuar testleri beklenilenden daha uzun zaman almıştır. Laboratuvarda ilk montajı ve testleri tamamlanan tayfçeker ilk ışığı almak üzere Ulupınar Gözlemevinde tayfçeker için ayrılan odaya taşınmıştır. Bu odaya yazın ve kışın sıcaklık kontrolünün sağlayan Arçelik marka BTU inverter klima monte edilmiştir. Şekil 4, 5 ve 6 da tayfçeker odası, kontrol bilgisayarı ve tayfçekerin dış ünitesi gösterilmektedir. Şekil 4. Ulupınar Gözlemevinde tayfçeker için hazırlanan sıcaklık kontrollü oda ve kontrol bilgisayarı. Şekil 5. Tayfçekerin (ahşap kutu) bulunduğu odanın içeriden görünümü. 137

162 Şekil 6. Tayfçekerdeki step motorları kontrol eden elektronik kartlar. c. İlk ışık İlk ışık 20 Aralık 2010 tarihinde Ulupınar Gözlemevinin 122cm çaplı T122 aynalı teleskobu ile gerçekleştirilmiştir. Capella ( Auriga) yıldızının (V=0.08 m ) 600sn poz süresi ile 4450A civarında S/G=200 olan tayf elde edilmiştir. Şekil 7 de elde edilen kalibrasyon tayfı ve yıldız tayflarının IRAF ile indirgenmesi sonucunda elde edilen görüntüleri verilmektedir. Şekil 7. Ulupınar gözlemevinin T122 teleskobu ile alınmış Capella ( Auriga) yıldızının tayfı (solda). Aynı bölgenin Toryum-Argon kalibrasyon tayfı (sağda). İlk yapılan gözlemden sonra çıkarılan sonuç tayfın yeteri kadar ışık ile beslenememesi oldu. Çünkü 122cm çaplı bir teleskop ile sıfırıncı kadirden bir yıldızın çok daha kısa poz sürelerinde aynı S/G oranını yakalaması beklenmektedir. Bu yüzden ilk tasarımda tayfçekerden beklenenden daha düşük bir verim elde edilmiştir. Bunun nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir; 1- Odak düzleminde pinhole ün yıldız profilinden küçük olması. Gözlemde kullandığımız teleskobun odak oranı f/10, çapı ise 1220mm dir. Bu verilerden teleskobun görüntü ölçeği 0.22 /piksel olarak hesaplanır. O halde odak düzlemindeki pinhole gök yüzünde 1.7 açı saniyelik bir alan görür. Bu demek oluyor ki bu teleskop ile FWHM~0.9 değerine sahip bir yıldızın tüm ışığı eğer tam ortalanırsa kayıpsız bir şekilde pinhole den tayfçekere geçecektir. Ancak Ulupınar gözlemevinin görüş kalitesi bu değerin çok üzerindedir. Kendi gözlemlerime ve (Tüysüz, 2011) e göre ortalama gözlem kalitesi 2-4 arasında değişmektedir. O halde odak düzleminde büyük oranda ışık kaybı vardır. 138

163 2- Fiberden sonra sisteme giren ışık yarıktan geçmektedir. Yarık boyu mikron arasında değişmektedir. Bu da ışık kaybına sebep olmaktadır ancak bu çoğu uzun-yarık tayfçekerde beklenilen bir kayıptır. 3- Sisteme giren ışığı fotometreye aktaran düz aynanın ışığın bir kısmını engellemesi sebebiyle ışık kaybı. 4- Proje süresince en beklenmeyen ışık kaybı sebebi T122 teleskobunun yansıtıcılık özelliğini büyük oranda kaybetmesi olmuştur. Yapılan yansıtıcılık testi teleskobun 60cm lik bir teleskop gibi çalıştığını göstermiştir. Bu durum proje başka bir üniversitede yürütülmeye başlandıktan sonra aynanın uzmanlarca dikkatli temizliği ile giderilmiştir (Demircan, 2012). Yukarıda sayılan bu 4 ışık kaybı nedeniyle beklenilenden daha düşük verimle çalışan tayfçeker için mevcut optik malzemelere birkaç yeni bileşen ile yeni bir tasarım yapılması zorunlu hale gelmiştir. 3. İkinci Tasarım Tayfçekerdeki ışık kayıpları nedenleri arasında 1 numaralı neden gözlemlerin daha iyi görüş kalitesi olan bir yerde yapılması ile giderilebilir. 2 numaralı neden 1 numaralı neden ile ilintilidir. Çünkü görüş kalitesi iyi olan bir yerde seçilen yarıktan da daha çok ışık geçecek ve böylece sisteme daha çok ışık girecektir. 3 numaralı neden yeni bir optik tasarım ile giderilebilir. 4 numaralı neden de yansıtıcılığı daha iyi olan bir teleskop ile gözlem yapılarak giderilebilir. 1, 2 ve 4 numaralı nedenler sadece mevcut imkânlara bağlı olduğundan 3 numaralı ışık kayıp nedeninin giderilmesi için yeni bir optik tasarım yapılmıştır. Bu tasarımda kolimatör görevi gören küresel ayna devre dışı bırakılıp onun yerine 50mm çaplı 200mm odak uzaklığına sahip akromatik lens kullanılmıştır. Bu değişim CCD kameranın da yer değiştirmesine neden olmuştur (Bkz. Şekil 8 ve 9). Buna göre fiberden sisteme giren ışık yine yarık üzerine odaklanmaktadır. Daha sonra ışık 45 derecelik bir prizma ayna ile akromatik merceğe kolimasyon için yönlendirilmektedir. Optik ağda dalgaboyuna açılan ışık tekrar akromatik lens üzerine yansır fakat bu sefer kamera üzerine odaklanmak üzere. Kamerada odaklanan ışık artık görüntülenmeye hazırdır. İkinci tasarım ilk tasarıma göre boyut olarak yaklaşık 40% daha küçüktür bu sebeple fiber devre dışı bırakılıp herhangi bir teleskopta direk odak düzlemine takılacak şekilde bir adaptör tasarlanabilir. Şekil 8. Tayfçekerin son halinin üstten görünümü. 139

164 Şekil 9. Tayfçekerin son halinin yandan görünümü. a. İlk ışık Yeni tasarım ile ilk ışık Tübitak Ulusal Gözlemevi (TUG) Bilim Toplum Merkezindeki (BİTOM) 35cm çaplı aynalı teleskop ile 21 Kasım 2011 tarihinde gerçekleştirilmiştir. İlk tasarım ile mukayese edebilmek için aynı yıldız (Capella) gözlenmiştir. İlk tasarımda 600sn ile elde edilen S/G=200 tayflar yeni tasarım ile ve ışık toplama gücü 13 kat daha az olan bir teleskop ile 300sn poz süresi ile S/G~300 elde edilmiştir. Antalya merkezde deniz seviyesinde görüş kalitesinin de düşük olduğu da dikkate alınırsa yeni tasarımın çok daha en az 26 kat daha verimli olduğu ortaya çıkmaktadır. Şekil de yeni tasarım tayfçeker ile Capella nın H ve H bölgesinde alınmış tayfları görülmektedir. Şekil 10. Capella ( Auriga) yıldızının H çizgisi civarı tayf bölgesi (üstte). Aynı bölgenin piksel yeğinlik dağılımı (altta). Şekil 11. Şekil 10 daki dalgaboyu bölgesinin Toryum-Argon lambası ile alınmış kalibrasyon tayfı (üstte). Aynı bölgenin piksel yeğinlik dağılımı (altta). 140

165 Şekil 12. Capella ( Auriga) yıldızının H çizgisi civarı tayf bölgesi (üstte). Aynı bölgenin piksel yeğinlik dağılımı (altta). Şekil 13. Şekil 10 daki dalgaboyu bölgesinin Toryum-Argon lambası ile alınmış kalibrasyon tayfı (üstte). Aynı bölgenin piksel yeğinlik dağılımı (altta). Test gözlemi boyunca nm dalgaboyu aralığında alınan tayflar optik bileşenlerin istenilen dalgaboyu aralığında sorunsuz çalıştığını göstermiştir. 4. Tartışma ve Sonuç Ülkemizde optik alanında hala çok eksiklikler vardır. Proje süresince karşılaşılan zorluklardan biri de araştırma amaçlı optik laboratuarların yetersiz olmasıdır. Özellikle astronomide hazır alet kullanımı arızalar ve mevcut ekipmana uyumsuzluk gibi sıkıntıları da beraberinde getirmektedir. Oysa kendi gözlem aletini tasarlayıp imal eden gözlemevleri arızalara da doğrudan kendileri müdahale edebildiklerinden kısa sürede sorunlara çözüm üretebilmektedirler. Böylece büyük paralarla alınan teleskop ve diğer gözlem ekipmanları atıl durumda bekletilmeyip, açık geceler de en iyi şekilde değerlendirilmiş olacaktır. TÜBİTAK projesi kapsamında üretilen bu orta-yüksek çözünürlüklü tayfçeker gözlem kalitesinin iyi olduğu (~1 ) gözlem yerlerinde, 1m çaplı teleskoplar ile çok verimli bir şekilde kullanılabilir. Bugün bu koşullara sahip ve altyapısı hazır tek yer olarak TUG görünmektedir. Teşekkür: Bu çalışma 109T449 nolu TÜBİTAK Evrena projesinin bir ürünüdür. Tayfçekerin tasarımı ve üretimi boyunca yardımları için Kamil AKGÜN ve Nihat ÖZER e teşekkür ederim. 5. Kaynaklar - Bilir, S., Göğüş, E., Önal, Ö., Dağtekin, N.D., Yontan, T., 2012, bu sempozyum kitabında. - Demircan, O., 2012 (özel iletişim). - Tüysüz, M., 2011 (özel iletişim). 141

166 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ ASTROFİZİK ARAŞTIRMA TELESKOBU (ATA50) VE DOĞU ANADOLU GÖZLEMEVİ (DAG) Cahit YEŞİLYAPRAK 1, Sinan Kaan YERLİ 2 (ATA50 ve DAG Proje Ekipleri adına) 1 Atatürk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Fizik Bölümü, Erzurum 2 Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen-Edb. Fakültesi, Fizik Bölümü, Ankara (e-posta: cahity@atauni.edu.tr) Özet: Atatürk Üniversitesi Güdümlü Bilimsel Araştırma Projesi desteğiyle kurulan 50cm çaplı astrofizik araştırma teleskobu ATA50 ile Kalkınma Bakanlığı (DPT) destekli Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) projesi kapsamında yapılan altyapısal ve teknik çalışmalar sunulmuştur. 1. Giriş Atatürk Üniversitesi öncülüğünde kurulması plânlanan ve DPT tarafından desteklenen, +4m sınıfı bir teleskop vasıtasıyla kırmızı ötesi gözlemlerin yapılacağı Doğu Anadolu Gözlemevi ile onun bir parçası olarak eğitim, araştırma ve bilimsel çalışmalar yapmak üzere Güdümlü Bilimsel Araştırma Projesi desteğiyle kurulmuş 50cm çaplı ATA50 teleskobu için yapılmış ve yapılacak çalışmalar sunulmuştur. ATA50 teleskobu, çapı itibariyle Türkiye nin 5. büyük teleskobu olduğu gibi, en az bütçeyle doğrudan alımla gerçekleştirilmiş Erzurum ve Doğu Anadolu Bölgesi nin kurulan ilk teleskobu olma özelliğini de taşımaktadır. DAG projesi kapsamında kurulacak +4m sınıfı kırmızı ötesi gözlem yapacak teleskop ise Türkiye nin ve bölgesinin en büyük teleskobu olacaktır. 2. ATA50 Teleskobu Amacı lisans-lisansüstü eğitim ve halka açık gözlemler ile yürütülecek bilimsel araştırmalar (tarama gözlemleri, özel konulu gözlemler, atmosfer test gözlemleri, Türkiye teleskop ağına açık projeler gibi) olacak ATA50 teleskobu, DAG projesinin de önemli bir parçasıdır. Şekil 1 de ATA50 teleskobu görülmektedir. Güdümlü Bilimsel Araştırma Projesi kapsamında 2 yıllık ( ) bir proje kapsamında kurulmuştur (Eylül 2011). Yaklaşık bütçesi (kurgu, OTA, PC, bina ve çatı sistemi, UPS, 1Gbit Fiber internet, CCD kamera, filtre tekeri ve filtreler dahil) TL dır. CCD kamerası Erciyes Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü tarafından ortak Bilimsel Araştırma Projesi desteğiyle ( TL) gözlem zamanı karşılığında temin edilmiştir. Uzaktan erişime açık ve meteorolojik sisteme sahiptir. Çatı sistemi (açılır yatan sistem, 350kg, açılma süresi 20sn) robotik uygulamalar uygun olarak Astronom Yaşar Yıldıran tarafından tasarlanmış ve yapılmıştır. Kurgu sistemi ASA DDM160 dişlisiz sistemden oluşurken 300kg a kadar taşıma kapasitesine sahiptir. OTA için 510mm çaplı ALLUNA RC20 seçilmiştir. Odak uzaklığı 4175mm ve görüş alanı yaklaşık olarak 54, f oranı f8,1 dir. CCD kamera olarak APOGEE U230, filtre tekeri olarak FLI CFW 3-12 tercih edilmiş, 142

167 filtre takımı olarak ise öncelikle B, V, R, u, g, r, i, z filtreleri ısmarlanmış olup, sonrasında bunlara H ve Wing filtreleri de eklenecektir. 3. DAG Projesi Şekil 1. ATA50 Teleskobu. Doğu Anadolu Gözlemevi (DAG) projesi, Atatürk Üniversitesi öncülüğünde, yurtiçi ve dışından 40 bölge üniversitesi ile 7 gözlemevi, Erzurum Valiliği ve Türk Astronomi Derneği desteğiyle, 5 yıl süreli ( ), 50MTL bütçeli bir projedir. Türkiye nin en büyük teleskobuna (+4m sınıfı) sahip olacak ve özellikle kırmızı ötesi bölgede gözlem yapacak teknolojiye sahip olacaktır. Kurulacağı yerleşke, Erzurum Konaklı Karakaya Tepeleri, 3170m ile halen Dünya nın üçüncü en yüksek gözlemevi yerleşkesidir (Şekil 2) yılında etüt proje olarak kabul edilen DAG projesi, 2012 yılında esas proje olarak Kalkınma Bakanlığınca desteklenmektedir yılından beri yapılanlar özetle; - Arazi tahsisi ve kadastro çalışmaları, - Bilgilendirme toplantıları ve tanıtım seminerleri, - DAG ve IR Çalıştayı (Erzurum-2011), - Firmalarla teknik görüşmeler, - Üniversite içinde akademik yapılanma (öğretim elemanı ve lisansüstü eğitim), - Astrofizik Araştırma ve Uygulama Merkezi (ATASAM) kurulumu, - Ekip görev dağılımları ve toplantıları, - Yerleşke arazisinin kamulaştırılması, - ATA50 teleskop kurulumu, - Atmosferik ve astronomik özelliklerin tespiti, - Yerleşke altyapı çalışmaları, - AWOS sistemi kurulumu, - Yerleşke ile Üniversite arasında, GPRS ve radyolink hattı kurulumu, - METEOSAT görüntüleme sistemi kurulumu, - BOLTWOOD hava durumu izleme sistemi kurulumu, - Astrofizik anabilim dalı kurulumu, - Yerli-yabancı danışmanlar kurulu (C. Benoist, B. Brandl, J. Emerson, M. Harwit, O. Keskin, R. Peletier, R. Rutten) oluşturulması, - Danışmanlar kurulu toplantısı, - SPIE fuarına katılım, şeklinde sıralanabilir. 143

168 4. Tartışma ve Sonuç Şekil 2. DAG yerleşkesi (3170m). DAG ekibi olarak; ATA50 ve DAG projeleri kapsamında yapılan tüm işlerde ve süreçlerde emeği geçen herkese teşekkür ediyor, öneri, destek ve paylaşımlarınızı bekliyoruz. Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü, Kalkınma Bakanlığı (DPT) ile proje destekçisi diğer kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. 5. Kaynaklar - BAP, 2010, Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü, 2010/40, Atatürk Üniversitesi Astrofizik Araştırma Teleskobu ATA50, BAP Proje Ekibi. - DPT, 2011, Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü ve Kalkınma Bakanlığı, 2011K120230, Doğu Anadolu Gözlemevi, DPT Proje Ekibi. 144

169 ERCİYES ÜNİVERSİTESİNDE RADYO VE OPTİK ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI: SON GELİŞMELER VE HEDEFLER İbrahim KÜÇÜK, Ferhat Fikri ÖZEREN Erciyes Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 38039, KAYSERİ (e-posta: Özet: Bu bildiride, Erciyes Üniversitesi radyo teleskopları ve optik teleskoplarının kurulumları, çalışma sistemleri ve elemanları anlatılmaktadır. 1. Giriş Gözlemevi ve merkez yapılanması fikri Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünün kurulması ile eş zamanlı olarak başlamıştır. Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü 1999 yılında kurulurken, henüz ülkemizde çalışması başlamayan Radyo Astronomi alanı akademik düzeyde temel çalışma alanı olarak seçilmiştir. Bu konuda uzmanlaşma hedef alınmış ve ileriye dönük yapılanması bu şekilde gerçekleştirilmiştir. Hedef alınan temel çalışma alanı uygulamalarının yapılabileceği, ileriye dönük hedef kitlenin uygulama eğitimlerinin sağlanabileceği bir gözlemevi ihtiyacı doğmuş ve bu süreç içinde gözlemevi kurma plânları harekete geçirilmiştir. İlk yapılan çalışmalar Türk Telekomdan sağlanan 5m lik çanak antenlerin uygun şekilde tasarımım yapılarak bir radyo teleskoba dönüştürülmesidir. İlk kurgulama alanı şu anda Astronomi ve Uzay Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezinin (UZAYBİMER) bulunduğu yerleşkeden farklı olan, Kiçitepe mevkisinde bulunan ERT5-1 (Erciyes Radyo Teleskobu 5) teleskobunun bulunduğu yerleşkedir. Burada 2 katlı bir gözlem binası ve ERT5 yapılandırılmış ve diğer kurgulanacak teleskoplar ile çalışması plânlanmıştır yılında kabul edilen 1 milyon TL bütçeli Kalkınma Bakanlığı (DPT) projesi ile bugün kullanılan gözlemevi yerleşkesine kurgulanarak araştırma merkezinin temelleri atılmıştır yılında 13m çaplı çanak anten ve binası bir Radar Kubbesi (RADOM) içerisinde olacak şekilde tamamen yapılarak bitirilmiştir. Yine aynı yerleşke içerisinde yapılacak olan diğer 5m çaplı kaideler yerleştirilmiştir. Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Gözlemevinin yapımı, 10 bin metre karelik bir arazi üzerinde, hâlen devam etmektedir. Şekil 1. Erciyes Üniversitesi, UZAYBİMER Alanı. 2. Radyo Teleskop 145

170 Yapılandırma aşamasında olan 13m çaplı bir RADOM lu (Radar Kubbeli) teleskop, 2 adet 5m çaplı çanak anten ile Nötral Hidrojen gözlemleri için H 21cm alıcısı (Spectra Cyber 1420MHz Hydrogen Line Spectrometer/Continuum), LNA (Low Noise Amplifier) (1420MHz high performance LNA) ve RAS 1420MHz Low Noise Amplifier mevcuttur. Şekil 2. Radyo Teleskoplar ve UZAYBİMER. Tablo1. 13m Radyo Teleskop ve Alan Karakteristikleri 146

171 Radyo teleskoplar ile; Şekil 3. 13m çaplı çanak anten. a. Güneş gözlemi ( ; MHz) b. HI gözlemi ve ilgili konular ( MHz) c. Pulsarlar ( MHz) d. Yıldızlara ait gözlemler e. İnterforemetre tekniğinin uygulanması çalışmaları plânlanmaktadır. 3. Optik Teleskoplar UZAYBİMER alanı içerisinde binaları inşa edilmiş olan 30 ve 40cm çaplı teleskoplar (Meade, 12" LX200ACF ve Meade 16" LX200ACF) ile her iki teleskop için CCD Kamera (SBIG, ST- 2000XCM) ve filtreler (UBV-Johnson) mevcuttur. Bu teleskoplar ile; a. Çift yıldız gözlemleri b. Küme gözlemleri c. Astrometri d. Gezegenler e. Gökyüzü fotoğrafçılığı yapılacaktır. 4. Tartışma ve Sonuç Erciyes Üniversitesinde lisans ve lisansüstü düzeyde radyo astronomi, optik astronomi, teorik astrofizik, uzaktan algılama, uydu teknolojileri, elektrik-elektronik gibi astronomi ve uzay bilimleri ile ilgili alanlarda eğitim-öğretimi, tez çalışmalarını ve bilimsel araştırmaları desteklemek ve geliştirmek amaçlarıyla UZAYBİMER yapılanması sürdürülmektedir. 5. Kaynaklar - Küçük, İ., 2010, United Nations/Turkey/European Space Agency Workshop on Space Technology Applications for Socio-Economic Benefits, Istanbul, Turkey September. 147

172 İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ Tuncay ÖZDEMİR İnönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü, MALATYA (e-posta: Özet: İnönü Üniversitesindeki Astronomi ve Astrofizik çalışmalarının kısa bir tarihçesi ile mevcut teleskoplar ve düzlem aygıtları hakkında bilgi verilmiştir. Kurulan gözlemevinin bölgede ve yakın illerdeki etkileri irdelenmiş, gelecekte bu alanda ne gibi çalışmalar yapılması gerektiği tartışılmıştır. 1. Giriş İnönü Üniversitesinde Astronomi-Astrofizik çalışmaları 1987 yılında Prof. Dr. Zeki Aslan ın Fizik Bölümü başkanlığına getirilmesi ile başlamıştır. Daha sonra Prof. Dr. Orhan Gölbaşı hocamızın Malatya ya gelmesi ile çalışmalar hız kazanmıştır. O yıllarda 20cm lik Celestron teleskop ve SSP5 fotometrik gözlem aygıtı ile ilk gözlemler başlamış ve üniversitemiz kampüsü içinde bir gözlemevi kurulmuştur. Daha sonra Paris Gözlemevinden Astrolab getirtilerek o da kampüsümüze yerleştirilmiştir (Şekil 1). Zeki Aslan ve Orhan Gölbaşı hocalarımızın Akdeniz Üniversitesine geçmeleri sürecinde bu iki alet TÜBİTAK Ulusal Gözlemevine taşındığından üniversitemizdeki gözlem olanakları sona ermişti. Şekil 1. Eski gözlemevi, sürgü tipi çatısı ve içi. Daha sonraki yıllarda gelen yönetimlerin Astronomi ve Astrofizik alanındaki çalışmalara gereken önemi vermemesi nedeniyle üniversitemizde uzun yıllar bu alanda bir çalışma yapılmamış, ilgili bilim insanları da mümkün olduğu ölçüde projelerle TÜBİTAK Ulusal Gözlemevinin imkânlarından yararlanmaya çalışmışlardır. Şekil 2. Gözlem şenliği yılında o zamanki rektörümüz Prof. Dr. Fatih Hilmioğlu şu anda hâlen kullanmakta olduğumuz Meade LX-200 GPS teleskobunu almak için ikna edilmişse de, yönetimin odak düzlemi aygıtlarını almaması nedeniyle bu teleskop uzun süre sadece şenliklerde ve halk günlerinde kullanılabilmiştir (Şekil 2). 148

173 2011 yılında rektörümüz Prof. Dr. Cemil Çelik ile bir görüşmem esnasında, teleskobumuzun olduğunu ama odak düzlemi aletlerimiz olmadığı için ölçüm yapamadığımızı, Türkiye de Astronomi ve Uzay Bilimleri ile ilgili yapılan çalışmalara çok kaynak ayrılmadığını, bir gözlemevi ve bölüm kurulması halinde bunun üniversitemizin misyonuna katkı yapacağını anlattım. Kendileri de bana bir proje getir değerlendirelim dedi. Taslak hâlinde yaptığım çizimler yüksek mimar Turan Üzmez ve inşaat mühendisi Cenk Fenerli tarafından projelendirilmiş ve gözlemevimiz rektör beyin destekleri ile KUBAT şirketler grubu tarafından hibe yoluyla inşa edilmiştir (Şekil 3). Şekil 3. Gözlemevinin projelendirme ve inşaat aşamaları ile teslim alınan hâli. Uzun bir inşaat sürecinden sonra gözlemevi KUBAT şirketler grubundan teslim alınmış ve resmi olarak 18 Mayıs 2012 tarihinde açılmıştır (Şekil 4). Aynı tarihlerde Fakülte Yönetim Kurulu nda üniversitemizde Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü kurulması için karar alınmış, YÖK bu kararı tarihli Yükseköğretim Yürütme Kurulu toplantısında inceleyerek uygun görmüş, böylece ülkemizdeki 5. Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü açılmıştır. Yeterince öğretim üyesi olmadığı için bölüm henüz 149

174 öğrenci alamamıştır. Öğrenci alım sürecinin öğretim döneminde başlatılması düşünülmektedir. 2. Gözlemevi Yerleşimi ve Tasarımı Şekil 4. Gözlemevinin açılışından görüntüler. Gözlemevi yerleşke içinde çeşitli noktalarda yapılan ışık kirliliği ve rüzgâr ölçümleri göz önüne alınarak en uygun yere kurulmuştur (Şekil 5). Şekil 5. İnönü Üniversitesi Yerleşkesi ve Gözlemevinin konumu. Yapılan ışık kirliliği ölçüm sonuçlarına göre kampüs içinde ortalama gök parlaklığı 19,84 iken (Aslan ve ark., 2011), bu değer gözlemevi bölgesinde 20,30 olarak ölçülmektedir. Buna göre gözlemevinde çıplak gözle kabaca 5,5. kadirden bir yıldızı görebilmek mümkündür. Gözlemevimiz aynı anda 4 araştırmacıya en iyi şekilde gözlem ve yaşam olanaklarını sunabilecek şekilde tasarlanmıştır. Bu amaçla en üst kattaki teleskop pilyesinin bulunduğu bölme ile gözlemcinin bulunduğu bölge ısı yalıtımlı bir duvar ile ayrılmıştır. Ayrıca orta katta 30 kişilik bir sınıf ve alt katta bir mutfak ve iki adet banyo-lavabolu odadan oluşan bir dinlenme alanına sahiptir (Şekil 6). 150

175 Şekil 6. Üst soldan sırayla, gözlem katı, seminer salonu, dinlenme salonu ve yatak odası. 3. Teleskop ve Odak Düzlemi Aygıtları Meade 14 LX200 GPS Teleskop Gözlemevimiz ekvatoral kurgulu (Meade super wedge) Meade 14 LX200 GPS teleskoba sahiptir. Bu, bilimsel amaçlı kullanıma uygun olarak, 0,326 ayırma güçlü, 1 hassasiyetle yönelebilen, koma hatası indirgenmiş, 360mm açıklıklı ve 3556mm odak uzaklıklı f/10 bir teleskoptur (İlave teknik bilgi için bkz. ör. Alan taramasının da bilgisayar üzerinden yapılabilmesi için, ayrıca teleskoba Meade 80mm ED triplet reflektör takılıdır. SBIG 6303E Astronomik CCD Kamera Teleskobun odak düzlemi aleti olarak araştırma sınıfı SBIG 6303E astronomik CCD kamera kullanılmaktadır. 9x9 büyüklüklü 6,3 milyon piksel içeren (3072x2048) 27,7x18,5mm ölçülerindeki KAF-6303E/LE sınıfı CCD nin kuantum pik etkinliği %68 dir. İki kademeli termoelektrik soğutmalı (ayrıca su soğutma tertibatlı) kamera, 16,5x15,2x8,9cm ebadında ve filtre tekerleği olmaksızın yaklaşık 1,8kg ağırlığındadır (İlave teknik bilgi için bkz. ör. SBIG CCD ile kullanılmak üzere 2 adet 5 li filtre tekerimiz bulunmaktadır. Bu tekerlerin birinde klasik UBVRI Johnson/Cousins/Bessell filtre seti ve diğer tekerde de RGBLC filtreler bulunmaktadır (Bessell, M. S., 1990). Ayrıca Meade in orjinal odaklama mekanizması iyi sonuç vermediğinden, yine SBIG in AO-L adaptive optic sistemi ve TCF-S3 odaklama mekanizması alınarak kullanılmaya başlanmıştır. Güneş gözlemleri için kullanılmak üzere, 60mm Meade Coranado Solarmax (Şekil 7, sol) portatif teleskoba ve LX200 e takılabilen 14" Thousand Oaks white light solar filtresine sahibiz. 151

176 Bu filtre kullanılarak 6 Haziran 2012 Venüs geçişi gözlenmiştir (Şekil 7, sağ). Teleskobun ilk denemelerinde elde edilen örnek CCD görüntüleri Şekil 8 de görülmektedir. Şekil 7. Coranado Solarmax 60 portatif teleskop (sol) ve 6 Haziran 2012 de onunla gözlenen Venüs geçişi (sağ). 4. Sonuç Şekil 8. Akrep takımyıldızı (sol) ve Orion bulutsusu (sağ). Astronomi ve uzay bilimleri gerçekten büyük yatırımlar istemektedir. Günümüzde ülkeler güçlerini birleştirerek bu amaç doğrultusunda gözlem yerleşkeleri kurmaktadırlar. Buna en iyi örnekler Şili ve Kanarya Adaları ndaki gözlemevleridir. Ülkemizde henüz bu çapta büyük teleskoplar yoktur, şu andaki mevcut üniversite gözlemevleri bile bin bir güçlük ve zahmetle işleyişini sürdürmektedir. Bu şartlarda kurulan gözlemevlerinin en iyi şekilde değerlendirilerek onlardan en fazla verimin alması kaçınılmazdır. Bu yüzden gözlemevleri gerekirse işbirliğine gitmeli, aktif kullanılmayan zamanlarını başka gözlemcilere açmalıdırlar. Biz de bu mantıkla, ilerleyen günlerde gözlemevimizi, öğrenciler ve halk için ayrılacak saatler dışında, proje bazlı zaman tahsisinde bulunarak tüm ülkemiz astronomlarına açmayı plânlamaktayız. 5. Kaynaklar - Z. Aslan ve ark., 2011, Türkiye de Gece Gökyüzü Parlaklığının Ölçülmesi, 8. Ulusal Aydınlatma Kongresi, Bildiri Kitabı, 69, ISBN: Bessell, M. S., 1990, UBVRI PASSBANDS, PASP, 102,

177 YILLARI ARASI TÜRKİYE DE YAPILAN ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI Selçuk BİLİR 1, Ersin GÖĞÜŞ 2, Özgecan ÖNAL 1, Nazlı Derya DAĞTEKİN 1, Talar YONTAN 1 1 İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 34119, Beyazıt, İSTANBUL 2 Sabancı Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Fizik Bölümü, 34956, Tuzla, İSTANBUL (e-posta: sbilir@istanbul.edu.tr) Özet: Bu çalışmada, yılları arasında astronomi ve astrofizik bilim dalında Türkiye adresli araştırmacıların Bilim Atıf İndeksi (Science Citation Index: SCI) kapsamına giren dergilerde yayınladıkları bilimsel makaleler detaylı bir şekilde analiz edilmiştir. İncelenen 30 yıllık dönem içinde SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan 1394 makalenin 832 si astronomi-astrofizik veya çok disiplinli fizik kategorisinde yer almaktadır yılından itibaren makale sayısında ciddi bir artış görülmekle birlikte kişi başına düşen ortalama makale sayısı 0.87 olarak hesaplanmıştır. 832 makale için alınan toplam atıf sayısı 7481, makale başına düşen atıf sayısı da yaklaşık dokuzdur. Makalelerin ülkemizdeki kurumlara göre dağılımı incelendiğinde en çok üretimin Ege ve Orta Doğu Teknik Üniversitesindeki araştırmacılar tarafından yapıldığı görülmüştür. Astronomi ve astrofizik bilim dalında, Türkiye adresli üretilen makaleler, ülkemiz ile benzer mali portföye sahip İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatına (OECD) üye beş ülkenin verileriyle karşılaştırılmıştır. Son yıllarda astronomi ve astrofizik bilim dalında yayın konusunda büyük atılım yapmış olan ülkemiz halen sanayileri gelişmiş ülkelerin gerisinde bulunmaktadır. 1. Giriş Ülkemiz, 1933 yılında yapılan Üniversite Reformu yla birlikte modern bilimsel çalışmalara başlamış, fakat geçen seksen yıl içerisinde gelişmiş ülkelerin bilimsel standardına ulaşamamıştır. Üst düzey teknolojiye ihtiyaç duyan astronomi ve astrofizik çalışmalarında da aynı durum söz konusudur. Dünya standartlarında astronomi araştırmalarının ülkemizde yapılabilmesi için ulusal bir gözlemevine ihtiyaç duyulmuş ve bu doğrultuda projeler oluşturulmuştur (Aslan ve diğ., 1986). Ulusal gözlemevi uzun yıllar özverili çalışmalar sonunda dünya standartlarında bir gözlem sahasında kurulmuş olsa bile, üst düzeyde araştırmaların yapılmasına olanak sağlayacak boyutta bir teleskoba sahip olamamıştır (Aslan ve diğ., 1989; Aslan, 1994). Astronomide alt yapı sorununu azaltmış olan ülkemiz, ekonomik öncelikler arasında bulunmaması nedeniyle orta veya büyük sınıf bir teleskop ile böyle bir teleskopta kullanılacak duyarlı odak düzlemi aletlerine sahip değildir. Bu nedenlerden ötürü henüz yüksek gelişmişlik standardına sahip ülkelerin bilimsel seviyesine ulaşılamamıştır. Alanlarında çağın gerisinde kalmak istemeyen ülkemiz astrofizikçileri ulusal projeler ve yatırımlar ile ileri ülkelerle rekabet edebilecek düzeye gelmek için atılımlarda bulunmaktadır. Üniversite Reformu ndan 1980 li yıllara kadar ülkemiz astronomisi, davet edilen yabancı bilim insanlarının katkılarıyla filizlenmiş, sonraki dönemde kabuk değiştirerek hem eğitim hem de araştırma çalışmaları bakımından ilerlemiştir (İshakoğlu Kadıoğlu, 1998). Yabancı bilim insanları ülkemizde astronomi bilim dalında eğitim ve araştırmaya yönelik girişimleri 1960 lı yıllara kadar astronomi enstitüleri altında yapmışlardır. Astronomi enstitüleri 1973 yılında çıkarılan Üniversiteler Kanunu ile bölüm haline getirilmiş, 1982 de ise Yükseköğretim Kurumunun yaptığı bir düzenleme ile Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü adını almışlardır (İshakoğlu Kadıoğlu, 1998). Günümüzde astronomlar çalışmalarını hâlâ kısıtlı olanaklarla sürdürmektedirler. Hâlen ülkemizde beş üniversitede bulunan Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümlerinden her yıl belli sayıda öğrenci astronom unvanı alarak mezun olmaktadır. 153

178 Astronomiye meraklı mezunlarımız bu ilgilerini daha profesyonel boyutlara taşıyarak lisansüstü eğitimlerine devam etmektedirler (Eker ve diğ., 2012). Son yıllarda sayısında artış olan genç astronomlar bölümlerde gerçekleştirilen araştırma projelerine önemli katkılarda bulunmaktadırlar. Ulusal gözlemevi ve yeni kurulan bölüm gözlemevleri için yetişmiş elemanlara olan ihtiyaç bu bölümlerde eğitim alan gençlerden sağlanmaktadır. Günümüzde astrofizikçiler gelişen teknoloji sayesinde elektromanyetik tayfın farklı bölgelerinde eş zamanlı çalışabilmektedir. Güncel bilimsel problemler daha sönük cisimlerde saklıdır. Bu nedenle yer tabanlı teleskopların ayna çaplarının yeterince büyük ve odak düzlemi aletlerinin de bu sorunların üstesinden gelebilecek hassasiyette olması gerekmektedir. Türk astronomisi artık yer tabanlı 4-5m sınıfı teleskoplara ihtiyaç duymaktadır. Bu teleskopları kurabilmek için ulusal kaynaklı projeler hazırlanmıştır. Gelecekte dünya standartlarındaki astrofiziksel rekabetin içinde yer alabilmek için kurulması plânlanan teleskopların misyonları olmalıdır. Bu misyonların oluşturulması için, gelecek yıllık astronomi vizyonunun ortaya çıkartılması gerekmektedir. Ülkemizdeki mevcut astronomik altyapının yanı sıra araştırmacı profili ve üretilen makalelerle birlikte bu çalışmalara verilen atıflar da söz konusu misyon için önemlidir. Türkiye de astronomi ve astrofizik bilim dalında farklı dönemlerde gerçekleştirilen araştırma ve makalelerin verimliliği ile kaliteleri farklı araştırmacılar tarafından incelenmiş ve ülkemizde iki yılda bir düzenlenen astronomi kongrelerinde tebliğ olarak sunulmuştur (Demircan, 1989; Derman, 1992; Uzun, 1996; Özkan 2004; Demircan 2008). Demircan (1989) çalışmasında yılları arasındaki Source Index ve Citation Index i tarayarak Türk astronomları için elde edilen istatistik sonuçlarını yorumlamıştır. Derman (1992) beş yıllık ek bir süreyi de dikkate alarak Demircan ın çalışmasını devam ettirmiştir. Uzun (1996) ise yılları arasındaki SCI indeksini tarayarak benzer bir çalışma yapmıştır. Ayrıca bu çalışma SCI kapsamındaki Scientometrics dergisinde Uzun ve Özel (1996) tarafından yayınlanmıştır. Özkan (2003), yıllarını kapsayan ve ülkemizdeki astronomi çalışmalarını hem kurumsal hem de araştırmacılar açısından incelemiştir. Bu konuyla ilgili en yeni çalışma ise yılları arasında ülkemizdeki araştırmacı profilini ve SCI kapsamına giren yayınları inceleyen Demircan a (2008) aittir. Bu çalışmada, ülkemizde yılları arasında Türkiye adresli araştırmacıların astronomi ve astrofizik bilim dallarında SCI kapsamına giren yayınları detaylıca incelenmiş ve elde edilen sonuçlar sanayileri gelişmiş, ülkemizle benzer gayri safi milli hâsılaya sahip ülkelerin bu bilim dallarındaki performanslarıyla karşılaştırılmıştır. Bölüm 2 de 30 yıllık dönem içinde üretilen makalelere ulaşmada kullanılan yöntemler, Bölüm 3 te sonuçlar ve Bölüm 4 te elde edilen sonuçların tartışması yer almaktadır. 2. Yöntem Astronomi ve astrofizik bilim dallarında üretilen makalelerin taranmasında, tek disiplinli ya da disiplinler arası atıf indekslerinde 12 farklı veritabanını içeren Thomson Reuters tercih edilmiştir. Bu veri tabanı 1980 den günümüze kadar SCI kapsamındaki dergilerin listesini ve yayınlanan makalelerin farklı yazarlardan aldığı atıf sayılarını vermektedir. Çalışmamızda öncelikle otuz yıllık dönem içinde SCI kapsamına giren 55 dergi tespit edilmiştir. Bu dergilerin bazıları (Astronomy and Astrophysics Supplement gibi) zaman içinde başka dergiler ile birleştirilmiştir yılları arasında SCI kapsamında olduğu belirlenen dergilerde Türkiye adresli araştırmacıların yayınladıkları makaleler Thomson Reuters Web of Knowledge 1 veri tabanında taratılmıştır. Analizler sonucunda 1394 yayın tespit edilmiştir. Yayınların bilimsel kategorilerine bakıldığında Astronomi ve Astrofizik anabilim dalındaki 1394 yayının;

179 Parçacık Fiziği, Meteoroloji ve Atmosferik Bilimler, Jeokimya, Jeofizik, Uzay Mühendisliği, Çok Disiplinli Matematiksel Uygulamalar, Çok Disiplinli Fizik, Biyoloji gibi alt dallara ayrıldığı görülmüştür. Bu noktada alt dallardaki yayınların doğrudan astronomi ve astrofizikle olan ilişkilerine bakılarak yeni bir sorgunun yapılmasının gerekliliği ortaya çıkmıştır. Sorgu için astronomi ve astrofizik dalı dışında, çok disiplinli fizik ve biyoloji konularında yapılan yayınlar dikkate alınmış ve 886 yayına ulaşılmıştır. Bu aşamadan sonra dikkate alınan bir başka kriter ise yayın türü olmuştur. 886 yayının, orijinal makale (801), toplantı bildirisi (37), kısa makale (16), derleme (15), düzeltme (10) ve not (7) şeklinde altı farklı yayın türünden oluştuğu görülmüştür. Bu çalışmaların bazılarının toplantılarda sunulduğu ve daha sonradan makaleye çevirildiği, bazılarının yayından sonra hatalar içerdiğinin fark edilmesi sonucu düzeltilerek yeniden yayına gönderildiği, bazılarının da teknik notlar olarak dergilerde yayınlandığı görülmüştür. Bu nedenlerden dolayı çalışmamızda yalnızca orijinal makale, kısa makale ve derleme şeklindeki yayın türleri dikkate alınmıştır. Sorgu sonunda toplam 832 yayına ulaşılmıştır. Astronomi ve astrofizik bilim dallarında üretilen makalelerin konu sınıflamasında, yürütücülüğünü Cornell Üniversitesi kütüphanesinin üstlendiği arxiv 2 veri tabanındaki astronomi ve astrofizik alt kategorileri dikkate alınmıştır. Bunlar, Kozmoloji ve Galaksi-dışı Astrofizik, Dünya ve Gezegen Astrofiziği, Galaksi Astrofiziği, Yüksek Enerji Astrofiziği, Astrofizikte Alet ve Yöntemler, Güneş ve Yıldız Astrofiziği dir. 832 makale, çalışmaların anahtar kelimeleri ve özetleri incelenerek yukarıda söz edilen kategorilere ayrılmıştır. Söz konusu makalelerin konulara göre dağılımları Şekil 1 de gösterilmiştir. Şekil den görüleceği gibi son otuz yıl içerisinde en çok Güneş ve Yıldız Astrofiziği nde (%53.55) yayın yapılmıştır. Bunu, sırasıyla, Yüksek Enerji Astrofiziği (%23.59), Kozmoloji ve Galaksi-dışı Astrofizik (%11.55) ve Galaksi Astrofiziği (%7.1) takip etmektedir. Bunlar ülkemizde çalışılan konuların %96 sını teşkil eder. Buradan ülkemizde Dünya ve Gezegen Astrofiziği ve Astrofizikte Alet ve Yöntemler konularında henüz yeterli atılımın yapılmamış olduğu sonucuna ulaşılır. 3. Sonuçlar Yukarıda söz edilen kriterler dikkate alınarak yılları arasında SCI kapsamında, Türkiye adresli, astronomi ve astrofizik bilim dalında yayınlanan 832 makaleye ulaşılmıştır. 100 Şekil makalenin astronomi ve astrofizik bilim dalındaki konu başlıklarına göre dağılımı. Yüzde Kozmoloji ve Galaksi-dışı Astrofizik Dünya ve Gezegen Astrofiziği Deneysel Astrofizik Galaksi Astrofiziği Yüksek Enerji Astrofiziği Astrofizikte Alet ve Yöntemler Güneş ve Yıldız Astrofiziği Konular Bu makaleler yayınlandıkları yıllara, aldıkları atıflara, üretildikleri bölümlere, dergilere, işbirliği yapılan ülkelere göre analiz edilmiştir. Ayrıca bu analizler makaledeki araştırmacıların akademik düzeylerine, makalenin alt konu başlığı dağılımları ve yayınlandıkları dergilerin etki

180 değerlerine göre incelenmiştir. Son olarak elde edilen bilgiler ülkemizle benzer gayri safi milli hâsıla özellikleri gösteren ülkelerle karşılaştırılmıştır Makalelerin ve Alınan Atıfların Yıllara Göre Dağılımı yılları arasında Türkiye adresli araştırmacıların SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makalelerinin yıllara göre dağılımı Şekil 2 de gösterilmiştir. Bu dağılım Türkiye adresli yazar sıralamasının dikkate alınmadığı (Şekil 2a) ve alındığı (Şekil 2b) iki farklı durum için analiz edilmiştir. Şekil 2a dan görüleceği gibi makalelerin yıllara göre dağılımında üç belirgin dönem vardır: İlk dönem , ikinci dönem ve üçüncü dönem yılları arasındadır. Bu dönemlerde üretilen yıllık ortalama makale sayıları, sırasıyla, 9.62, ve 52.6 dır. Türkiye adresli araştırmacıların ilk yazar olması durumunda yukarıda bahsedilen yayın dönemlerinde belirgin bir değişiklik görülmemiş ve yıllık ortalama makale sayıları 8, ve 41.4 olarak hesaplanmıştır. İlk yazarı Türkiye adresli olan yayınlar tüm yayınların yaklaşık %80 ini teşkil eder. Bu hesaplama üç dönemde de birbirine çok yakındır (Şekil 2b). Analizler, Türkiye adresli sorumlu yazarların toplam makale bazında en büyük katkıyı yaptığını göstermektedir. İncelenen 832 makalede Türkiye adresli araştırmacıların sayısı 290 olup bunların 183 ü doktoralıdır. Üretilen makalelerde doktoralı ve yardımcı araştırmacı olarak görev almış elemanların yıllara göre dağılımları Şekil 3a da, yayınlanan makale sayılarının doktoralı ve tüm araştırmacılara oranları da Şekil 3b de gösterilmiştir. 30 yıllık dönem dikkate alındığında doktoralı elemanlar için kişi başına düşen makale sayısı aralığında iken tüm elemanlar için bu sayının aralığında değiştiği görülmektedir. Doktoralı ve tüm araştırmacıların kişi başına düşen ortalama makale sayıları ise, sırasıyla, 0.87 ve 0.66 dır. 100 (a) 50 Makale Sayısı 0 (b) Yıl Şekil yıllarında arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makalelerin yıllara göre dağılımı: (a) tüm makaleler, (b) sorumlu yazarın Türkiye adresli olması durumu.

181 Şekil yılları arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makalelere katkı veren doktoralı ve doktorasız araştırmacıların yıllara göre dağılımı (a). Üretilen makalelerin doktoralı ve tüm araştırmacılara göre oranları (b). Bilimsel yayınların kalitesinin en önemli göstergelerinden biri de yapılan çalışmanın diğer çalışmalara temel teşkil etmesi veya destekleyici nitelikte olmasıdır. Bu da yayınlanan çalışmanın başka yazarlardan aldığı atıflarla sağlanabilir. Son otuz sene içerisinde SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan 832 makalenin aldığı atıflar, itibariyle 7447, makale başına düşen ortalama atıf sayısı da yaklaşık dokuzdur. Yazarların kendi atıfları örnek içerisinden çıkartıldığında alınan atıf sayısı 6844 ve makale başına düşen ortalama atıf sayısı 8.23 tür. Üretilen yayınlara karşı alınan atıfların yıllara göre dağılımı Şekil 4 te gösterilmiştir. Şekilden görüleceği gibi atıf sayıları 2000 yılına kadar doğrusal artarken, 2000 den sonra bu artış yerini ani bir yükselmeye bırakmıştır. Atıf sayılarındaki bu artış eksponansiyel bir formda ifade edildiğinde, ln N = T [1] bağıntısı elde edilir. Burada; N ve T sırasıyla alınan atıf sayılarını ve yılı göstermektedir. Korelasyon katsayısının R 2 = olması bağıntının veriyle uyumlu olduğunu gösterir. Gelecek iki yıl içerisinde alacağımız atıf sayıları 1000 i aşacaktır yılı için yaptığımız analizlerde bu çalışmalar için alınan atıf sayıları 955 tir. [1] bağıntısı 2011 için hesaplandığında 950 sonucu elde edilmektedir. Bu da bağıntının yeterince duyarlı olduğunu göstermektedir Şekil yılları arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan 832 makaleye alınan atıfların yıllara göre dağılımı. Atıf Sayıları Yıl 157

182 tarihleri arasında üç farklı dönemde görülen ortalama makale sayılarındaki artışın çalışmalara katkıda bulunan araştırmacılar ile orantılı olduğu görülmektedir (Şekil 2 ve 3). Makale sayıları artarken çalışmalara katkıda bulunan araştırmacı sayısının da artması, makale başına düşen araştırmacı sayısının sabit olmasına yol açar. Otuz yıl içinde ortalama makale sayılarında belirgin artışın görüldüğü üç farklı dönem olmasının birçok nedeni vardır. Bunların başında; astronom sayısının artması, verilerin bilgisayarlarla işlenerek daha kısa sürelerde analizlerin tamamlanması ve yayına hazır hale getirilmesi, elektronik veri tabanlarıyla dergilere internet yoluyla daha kolay ulaşılması, bilişim çağıyla yurtdışındaki araştırmacılarla daha rahat iletişim kurulması, araştırmacıların akademik yükseltilmelerde SCI kapsamındaki dergilerde yayın yapma zorunluluğu getirilmesi, işlenmiş ve işlenmemiş verilerin internet ortamından paylaşılması, dergilerin elektronik basım tekniğine geçmesiyle makale değerlendirme sürecinin kısalması vb gelmektedir Yayınların Bölümlere ve İşbirliği Yapılan Ülkelere Göre Dağılımları Ülkemizde astronomi ve astrofizik çalışmaları ağırlıklı olarak Astronomi ve Uzay Bilimleri bölümlerinde ve Fizik bölümlerinin Astrofizik anabilim dallarında yürütülmektedir. Ayrıca bu alandaki çalışmalar, TÜBİTAK ın alt birimleri olan TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) ve Marmara Araştırma Enstitüsünde (MAM) de yapılmış ya da yapılmaktadır. Şekil yılları arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makalelerin Türkiye deki Üniversiteler ve araştırma merkezlerine göre dağılımı. Son otuz yılda astronomi ve astrofizik bilim dallarında SCI kapsamında üretilen tüm yayınlarda yazar sıralamasına bakılmaksızın yapılan katkıların bölüm ve araştırma merkezlerine göre dağılımı Şekil 5 te verilmiştir. Bu dağılımda en büyük payı Ege Üniversitesi (%14.86) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi (%14.86) alırken, onu İstanbul Üniversitesi (%11.94), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (%10.12), Boğaziçi Üniversitesi (%9.48), Ankara Üniversitesi (%9.30), Sabancı Üniversitesi (%6.84), TÜBİTAK (%6.84) ve Akdeniz Üniversitesi (%3.37) takip etmektedir. Yazar sıralamasında ilk yazarın Türkiye adresli olması durumunda üçüncü sırada yer alan İstanbul Üniversitesinin beşinci sıraya gerilediği, buna karşın Çanakkale Onsekiz Mart ve Boğaziçi Üniversitelerinin, sırasıyla, üçüncü ve dördüncü sırada yer aldığı Şekil 6 da görülmektedir. Üçüncü, dördüncü, beşinci ve altıncı sıralarda yer alan üniversitelerin yayın sayılarının birbirine çok yakın olması aralarında bir rekabetin olduğunu göstermektedir. Ayrıca, uzun vadeli gözlemsel vizyona sahip bölümlerin daha üretken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 158

183 Şekil 6. Sorumlu yazarın Türkiye adresli olması durumunda üretilen makalelerin Türkiye deki üniversiteler ve araştırma merkezlerine göre dağılımı. Çalışmada kullanılan 832 makalenin işbirliği yaptığımız ülkelere göre dağılımları Şekil 7 de gösterilmiştir. Ortak çalışmaların en çok yapıldığı ülke Amerika Birleşik Devletleri (%19.33) dir. Bu sıralamayı, İtalya (%10.48), Almanya (%6.70), İngiltere (%5.51), İspanya (%4.64), Fransa (%4.00), Avustralya (%3.13) ve diğer ülkeler (%46.21) takip etmektedir. Ülkemiz ile en çok bilimsel işbirliği yapan altı ülke dikkate alındığında (%53.79), bu ülkelerin astronomi ve astrofizik alanında ileri oldukları görülmektedir. Şekil yılları arasında yayınlanan makalelerde işbirliğinde bulunulan ülkelerin dağılımı Yayınların Dergilere Göre Dağılımı Son 30 yıl içinde SCI kapsamındaki dergilerde yapılan makaleler dikkate alındığında Türkiye adresli araştırmacıların en çok Astronomy and Astrophysics dergisinde (%20.7) yayın yaptıkları görülmüştür (Şekil 8). Bu yayınları sırasıyla Astrophysics and Space Science (%18.5), Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (%14.4), Astrophysical Journal (%12.5), International Journal of Modern Physics D (%6.97), New Astronomy (%5.41), Astronomische Nachrichten (%5.17), Astronomy and Astrophysics Supplement (%2.76), Solar Pyhsics (%2.76) ve diğer dergiler (%10.8) takip etmektedir. Yapılan makaleler içinde sorumlu yazarın Türkiye adresli olması durumunda araştırmacıların 832 yayından 662 sine katkıda bulundukları görülmüştür. 662 makale, tüm yayınların yaklaşık %80 ini oluşturmaktadır. Sorumlu yazarların Türkiye adresli olması durumunda tercih ettikleri dergiler ise sırasıyla; Astrophysics and Space Science (%22.1), Astronomy and Astrophysics (%16.6), Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (%15.4), Astrophysical Journal (%8.91), International Journal of 159

184 Modern Physics D (%8.31), New Astronomy (%6.5), Astronomische Nachrichten (%6.04), Solar Pyhsics (%3.32), Astronomy and Astrophysics Supplement (%3.02) ve diğer dergilerdir (%9.82). Dağılım Şekil 9 da gösterilmiştir. Yukarıda söz edilen her iki durum dikkate alındığında makalelerin %90 ının Avrupa merkezli dergilerde yayınlandığı görülmüştür. Şekil yılları arasında yayınlanan makalelerin SCI kapsamındaki dergilere göre dağılımı. Türkiye adresli astronomların 30 yıllık dönem içinde tercih ettikleri SCI kapsamındaki dergileri daha iyi analiz edebilmek için tüm yayınların %84 ünü oluşturan yedi dergi dikkate alınmış ve yayın sayılarının yıllara göre dağılımı Şekil 10 da gösterilmiştir. Şekilde içi dolu ve boş olan bölgeler sırasıyla, söz konusu yayınlarda Türkiye adresli araştırmacıların yazar sıralamasındaki yerlerinin dikkate alındığı ve alınmadığı durumları göstermektedir. Türkiye adresli araştırmacıların en çok yayın yaptıkları Astronomy and Astrophysics dergisi dikkate alındığında yılları arasında ilk yazarın Türkiye adresli olması ve olmaması durumunda yayın sayılarında çok ciddi bir farkın olmadığı görülmektedir. Ancak 2000 yılından sonra sorumlu yazarın Türkiye adresli olmadığı yayınlarda sistematik bir artış kendini göstermektedir. Benzer durum Astrophysical Journal dergisinde de karşımıza çıkmaktadır (Şekil 10). Şekil 9. Sorumlu yazarın Türkiye adresli olması durumunda yılları arasında yayınlanan makalelerin SCI kapsamındaki dergilere göre dağılımı. Yukarıda bahsedilen durum Astrophysics and Space Science, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, International Journal of Modern Physics D, New Astronomy, Astronomische Nachrichten dergileri için geçerli değildir. Bu dergilerde yapılan yayınların çoğu sorumlu yazarlığı Türkiye adresli olan araştırmacılar tarafından yapılmıştır. Bazı dergilerin 2000 yılından itibaren araştırmacılardan sayfa başına ücret talep etmeleri, Türk araştırmacılarının sayfa başına ücret talep etmeyen dergilere yönelmesine neden olmuştur. 160

185 20 15 Astronomy and Astrophysics Astrophysics and Space Science Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 10 5 Makale Sayısı Astrophysical Journal International Journal of Modern Physics D New Astronomy Astronomische Nachrichten Yıl Şekil 10. Astronomi ve astrofizik bilim dalında en çok tercih edilen SCI kapsamındaki yedi dergide yayınlanan makalelerin yıllara göre dağılımı: Tüm yazarlara göre (içi boş) ve sorumlu yazarın Türkiye adresli (içi dolu) olması durumu Son Beş Yılda Yapılan Makalelerin Dergi Etki Değerlerine Göre Dağılımı yılları arasındaki beş yıllık dönemde Türkiye adresli yazarların üretmiş olduğu 231 makale bulunmaktadır. Bu da 30 yıllık dönem içinde üretilen makalelerin %28 ini oluşturmaktadır. Son beş yılda üretilen makalelerin dergilerin etki değerlerine göre dağılımı Şekil 11 de gösterilmiştir. Bu dönemdeki makaleler etki değeri 0 ila 6 arasında olan SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanmıştır. Şekil 11 den görüleceği gibi dağılımın iki tepesi bulunmaktadır. Dağılımın medyan etki değeri de 3 tür. Dağılım detaylıca incelendiğinde, Türk astronomlarının yüksek ve orta kaliteli dergilerde eşit oranlarda yayın ürettikleri görülmektedir. Orta kaliteli dergilerde yayın yapılmasının nedenlerinden biri de, yukarıda bahsedildiği gibi, etki değeri yüksek olan dergilerin sayfa başına ücret talep etmeleridir. 161

186 50 Şekil yılları arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan 231 makalenin, dergilerin etki değerlerine göre dağılımı. Ayrıca makale sayıları çubukların üzerinde gösterilmiştir. Yüzde Etki Değeri OECD Ülkelerinin Yayınlarının Karşılaştırılması İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı olarak bilinen OECD 3, ekonomik işbirliği ve gelişim için ülkeler arasında fikir paylaşımı ortamı oluşturulmasını amaçlayan, Türkiye nin de içinde bulunduğu 30 üye ülkeli bir kuruluştur. OECD ülkeleri içinde gayri safi milli hâsılası Türkiye ile benzer olan ülkelerin astronomi ve astrofizik alanında yaptıkları yayınlarla, ülkemizin yayınları karşılaştırılarak bazı sonuçların elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda seçilen ülkeler; Şili, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Macaristan ve Meksika olup çalışmanın yöntem kısmında bahsedilen sınırlamalar seçilen OECD ülkeleri için de uygulanmıştır. Türkiye ile karşılaştırılan bu ülkelerin yılları arasında astronomi ve astrofizik alanında SCI kapsamındaki dergilerde ürettikleri makale sayıları, toplam atıf sayıları ve h-indeksleri gibi temel göstergeler Tablo 1 de verilmiştir. Seçilen OECD ülkeleri arasında astronomi ve astrofizik alanında SCI kapsamına giren dergilerde en çok makale üreten ülke Şili dir. Bu ülkeyi sırasıyla Meksika, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan takip ederken Türkiye bu ülkeler sıralamasının sonunda yer almaktadır. Aynı sıralama, üretilen makalelerin aldıkları atıf sayıları için de geçerlidir (Tablo 1). Yazarların kendi çalışmalarına verdikleri atıflar çıkartıldığında sıralama yine değişmemektedir. Makale başına alınan atıflar dikkate alındığında Macaristan değeriyle sıralamanın başında yer alırken bu ülkeyi Şili, Meksika, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan ve Türkiye takip etmektedir. Ülkelerin h-indeksleri incelendiğinde ise h=138 değeriyle Şili ilk sıradadır. Şili yi sırasıyla Meksika, Macaristan, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti ve Türkiye takip etmektedir. Tablo 1. Seçilmiş OECD ülkelerinin yılları arasında astronomi ve astrofizik alanında SCI kapsamındaki yayın ve atıf sayıları Ülke Şili Meksika Yunanistan Çek Cum. Macaristan Türkiye Makale Sayısı Toplam Atıf Sayısı Kendi Dışındaki Atıf Sayısı Atıf Alınan Makale Sayısı Makale Başına Atıf Sayısı h-indeksi GSMH (2010)* IAU üye sayısı (Haziran 2012) (*)

187 Türkiye astronomi ve astrofizik alanında seçilen OECD ülkeleriyle karşılaştırıldığında, hem üretilen yayınlar hem de bu yayınlar için alınan atıflar bakımından söz konusu ülkelerin gerisinde kalmaktadır. Bu durumun birçok nedeni bulunmaktadır. Avrupa Güney Gözlemevine (ESO) bağlı ülkelerin Şili yi bir uzay araştırma merkezi olarak kullanmaları ve bu ülkedeki astronomların Avrupa daki meslektaşlarıyla çalışmalara ortak katkı vermeleri, seçilen ülkeler arasında Şili nin öne çıkmasını şaşırtıcı yapmaz. Benzer durum astronomik gözlem şartları iyi olan Meksika için de geçerlidir. Komşumuz Yunanistan ın son 30 yıl içinde ürettiği makale sayısı ülkemizde üretilenin yaklaşık 2.2 katıdır. Bu durum komşumuzun astronom sayısının fazla olmasından kaynaklanabilir. Yunanistan ve Türkiye nin Uluslararası Astronomi Birliğine (IAU) olan üye sayılarının, sırasıyla, 106 ve 40 olması (Tablo 1) yayın sayısındaki fazlalığın astronom sayısıyla açıklanabileceği anlamına gelir. Çek Cumhuriyeti nde üretilen makaleler ile ülkemizde üretilenler karşılaştırıldığında Yunanistan örneğine benzer bir durum görülmektedir. İki ülkenin IAU üye sayılarına bakıldığında Çek Cumhuriyeti ndeki astronom sayısı ülkemizdekinin neredeyse 2.25 katı iken yayın sayılarında bu oran 1.37 dir. Son olarak, Macaristan ve Türkiye deki yayın ve IAU üye sayıları dikkate alındığında değerlerin birbirine yakın olduğu görülmektedir. Seçilmiş OECD ülkelerinde üretilen makale sayılarının, Türkiye adresli üretilen makale sayılarına göre fazla olmasının birçok nedeni bulunmaktadır. Bunların başında; seçilen ülkelerin astronomik gözlem koşulları açısından mükemmele yakın olması, bu ülkelerdeki profesyonel astronom sayılarının fazla olması ve astronomi-astrofizik alanındaki çalışmaların incelenen ülkelerde daha büyük destek görmesi gelmektedir. 4. Tartışma ve Sonuç Bu çalışmada ülkemizde astronomi ve astrofizik bilim dalında Türkiye adresli araştırmacıların tarihleri arasında SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makaleleri incelenmiştir. 30 yıllık bir dönemi kapsayan bu çalışmada 832 makalenin üretildiği, bu makalelerin de %28 in incelenen dönemin son beş senesi içinde yapıldığı görülmüştür. Son beş senede görülen yayın sayısındaki artış, bu alanda çalışan araştırmacı sayısının artmasıyla açıklanmaktadır. Ülkemizdeki araştırmacıların büyük bir kısmı Güneş ve Yıldız Astrofiziği (%53.55) konusunda yayın yapmıştır. Bu konuyu, sırasıyla, Yüksek Enerji Astrofiziği (%23.59), Kozmoloji ve Galaksi-dışı Astrofizik (%11.55) ve Galaksi Astrofiziği (%7.1) takip etmektedir. 832 makalede yer alan Türkiye adresli araştırmacıların sayısının 290 ve bunların 183 ünün de doktoralı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmalarda yer alan doktoralı ve tüm araştırmacıların kişi başına düşen ortalama makale sayıları ise, sırasıyla, 0.87 ve 0.66 dır yılları arasında Türkiye de astronomi çalışmalarını analiz eden Özkan (2004), yazar başına düşen yayın sayısını 0.39 olarak hesaplamıştır yılları arasında kişi başına düşen ortalama makale sayısı, yılları arasındakine göre %60 daha büyüktür. Buradan son yıllarda kişi başına üretilen makale sayısının geçmiş yıllara göre arttığı görülmektedir yılları arasında Türk astronomların SCI kapsamındaki dergilerde yayınladıkları makaleleri araştıran Uzun ve Özel (1996), bu on yıllık dönemde 34 farklı dergide 187 makale tespit etmişlerdir. Bu çalışmada ise yılları arasında SCI kapsamına giren 55 dergide 622 makale bulunmuştur yılından itibaren dergi sayılarının artmasıyla Türkiye adresli bilimsel yayınlarda da bir artış görülmüştür. Uzun ve Özel (1996), on yıllık dönem içinde üretilen makale sayısının değişimini doğrusal bir fit ile temsil edilebileceğini göstermiştir. Fakat 2000 li yıllardan sonra Türkiye adresli üretilen makalelerin sayısındaki ani artış, son 30 yıldaki yayın sayısının doğrusal bir fitle ifade edilemeyeceğini göstermiştir. Üretilen çalışmaların kalite ölçütlerinden biri olarak kabul edilen atıflar bu çalışmada 832 makale için detaylıca incelenmiştir. SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan 832 makalenin tarihinde yapılan analizi sonucunda toplam 7447 atıf aldığı görülmüştür. Makale 163

188 başına düşen ortalama atıf sayısı da yaklaşık dokuzdur. Yazarların kendi atıfları 7447 çalışmadan çıkartıldığında alınan toplam atıf sayısı 6844 olarak bulunmuştur. Atıfların yıllara göre dağılımı incelendiğinde eksponansiyel bir artış ile ifade edilebileceği görülmüştür (bakınız, denklem [1]). Elde edilen eksponansiyel bağıntının öngörüsüne göre 2011 yılında toplam 950 atıf alınması gerekmektedir. 832 makalenin 2011 yılı sonunda aldığı toplam atıf sayısı 955 olarak bulunmuş olup bu sonuç 2011 öngörüsüyle uyum içerisindedir. Ayrıca denklem [1] de verilen bağıntı 2012 yılı için çözümlendiğinde 832 makalenin 1000 in üzerinde atıf alacağını göstermektedir yılları arasında astronomi ve astrofizik bilim dallarında SCI kapsamında üretilen tüm yayınlarda yazar sıralamasına bakılmaksızın yapılan katkıların bölüm ve araştırma merkezlerine göre dağılımında en büyük payı Ege Üniversitesi (%14.86) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi (% 14.86) alırken, bu sıralamayı İstanbul Üniversitesi (%11.94), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (%10.12), Boğaziçi Üniversitesi (%9.48), Ankara Üniversitesi (%9.30), Sabancı Üniversitesi (%6.84), TÜBİTAK (%6.84) ve Akdeniz Üniversitesinin (%3.37) takip ettiği görülmüştür. Bu sıralama, makaleleri özellikle gözlemlere dayalı araştırma merkezlerinin daha üretken olduğunu göstermektedir. Uzun ve Özel (1996) inceledikleri 10 yıllık dönem içinde SCI kapsamındaki dergilerde yayınlanan makaleler bakımından en üretken iki kurumun Ege (%21) ve Orta Doğu Teknik Üniversiteleri (%19) olduğunu vurgulamıştır. Fakat 30 yıllık dönem içinde yeni bölümlerin açılması ve araştırmacı sayısının fazlalaşması nedeniyle bu oranlar %14.86 ya azalmıştır yılları arasında Ege ve Orta Doğu Teknik Üniversiteleri sırasıyla 40 ve 36 makale üretmişken, incelenen otuz yıllık dönemde iki kurumun da 163 er makale yayınladığı görülmüştür. İki kurumun makale üretimi açısından sıkı bir rekabet içinde olduğu görülmektedir. Bu çalışmada incelenen dönem içinde üretilen makalelerde işbirliği yaptığımız ülkeler dikkate alındığında en çok Amerika Birleşik Devletleri (% 19.33) ile ortak çalışmalar yapıldığı görülmüştür. Bu sıralamayı, İtalya (%10.48), Almanya (%6.70), İngiltere (%5.51), İspanya (% 4.64), Fransa (%4.00), Avustralya (%3.13) ve diğer ülkeler (%46.21) takip etmektedir. En çok bilimsel işbirliği yapılan altı ülke dikkate alındığında (%53.79), bu ülkelerin astronomi ve astrofizik alanında ileri oldukları görülmektedir. Son 30 yıl içinde SCI kapsamında yayın yapılan dergiler dikkate alındığında Türkiye adresli araştırmacıların en çok Astronomy and Astrophysics dergisinde (%20.7) yayın yaptıkları görülmüştür. Bu yayınları sırasıyla Astrophysics and Space Science (%18.5), Monthly Notices of the Royal Astronomical Society (%14.4), Astrophysical Journal (%12.5), International Journal of Modern Physics D (%6.97), New Astronomy (%5.41), Astronomische Nachrichten (%5.17), Astronomy and Astrophysics Supplement (%2.76), Solar Pyhsics (%2.76) ve diğer dergiler (%10.8) takip etmektedir. Bu makalelerin %90 ı Avrupa merkezli dergilerde yayınlanmıştır. Türk astronomlarının yayınlarında tercih ettikleri SCI kapsamındaki dergilerin dağılımını daha detaylı analiz edebilmek için, en çok yayın yaptıkları yedi dergi dikkate alınmıştır. Bu dergiler, 30 yılda yapılan çalışmaların yaklaşık %84 ünü kapsamaktadır. Özellikle 30 yılın son on yıllık döneminde Türkiye adresli sorumlu araştırmacıların yayınlarını genellikle sayfa ücreti talep etmeyen dergilere gönderdikleri görülmektedir. Bu durum çalışmaların etki değeri yüksek dergilere gönderilmesini engellemektedir yılları arasında Türkiye adresli yazarların üretmiş olduğu 231 makale, dergilerin etki değerlerine göre gruplandırıldığında iki tepeli bir dağılım ile karşılaşılmaktadır. Bu durum Türk astronomların yüksek ve orta kaliteli dergilerde eşit oranlarda yayın ürettiklerini göstermektedir. Orta kaliteli dergilerde yayın yapılmasının nedenlerinden biri de, yukarıda bahsedildiği gibi, etki değeri yüksek olan dergilerin sayfa başına ücret talep etmeleri olarak karşımıza çıkmasıdır. 164

189 OECD ülkeleri içinde gayri safi milli hâsılası Türkiye ile benzer olan Şili, Çek Cumhuriyeti, Yunanistan, Macaristan ve Meksika nın astronomi ve astrofizik alanında yaptıkları yayınlarla ülkemizin yayınları karşılaştırılmıştır. Makale sayısı, toplam atıf sayısı, h-indeksi gibi temel kriterler altında incelenen ülkeler içinde Türkiye nin genel durumuyla son sırada yer aldığı görülmüştür. Bu durumun birçok nedeni olabilir. Bunların başında karşılaştırma yapılan OECD ülkelerinde astronomik gözlem koşullarının çok iyi olması, astronomi ve astrofizik bilim dalına daha büyük ödenek ayrılması, yetişmiş doktoralı bilim insanın fazlalığı, aktif çalışan gözlemevi sayısı, güncel bilimsel problemler üzerinde çalışılması, ESO ve IAU gibi kuruluşlarda fazla sayıda üyelerinin olması gelebilir. Ülkemizde astronomi ve astrofizik alanında 2000 li yıllardan sonra SCI kapsamındaki dergilere gönderilen Türkiye adresli makalelerde gözle görülür bir artış olmuştur. Bilimsel çalışmalar sonucunda üretilen makaleler genellikle gözlemlere dayalıdır. Bu nedenle uzun vadeli gözlemsel vizyona sahip kurumların ülkemizde daha çok bilimsel yayın ürettiği görülmektedir. Ayrıca uluslar arası işbirliği sonucunda üretilen makaleler de etki değeri büyük olan dergilerde yayınlanmakla birlikte çok sayıda atıf almaktadır. Ülkemizde 3-4m sınıfı optik ve kızılötesi teleskopların gelecek on yılda devreye girmesi plânlanmakta ve bunun sonucunda da yıllık makale sayısında büyük bir artış beklenmektedir. Üniversitelerin ve TÜBİTAK ın araştırma projelerini desteklemesi; yeni kurulan uzay bilimleri ve teknolojileri bölümlerinin hizmete girmesiyle astronomi ve astrofiziğin alt dallarında araştırma türlerinin çoğalması; araştırmacıların kurumlar ve uluslararası işbirliklerinin yanı sıra farklı bilim dallarıyla olan işbirliklerini arttırması gelecek on yılda ülkemizde üretilecek makalelerin nitelik ve nicelik yönünden artmasına neden olacaktır. 5. Kaynaklar - Aslan, Z., Aydın, C., Tunca, Z., Demircan, O., Derman, E., Gölbaşı, O., Marşoğlu, A., 1986, Ulusal Gözlemevi Yer Seçim Çalışmaları, V. Ulusal Astronomi Kongresi, Ankara, Aslan, Z., Aydın, C., Tunca, Z., Demircan, O., Derman, E., Gölbaşı, O., Marşoğlu, A., 1989, Site Testing for an Optical Observatory in Turkey, Astronomy and Astrophysics, 208, Aslan, Z., 1994, Ulusal Gözlemevi Kurulması Çalışmaları, IX. Ulusal Astronomi Kongresi, Ankara, Demircan, O., 1988, Türkiye de 1975 Sonrası Astronomi Çalışmaları: I. Bilimsel Araştırma, VI. Ulusal Astronomi Kongresi, İzmir, Demircan, O., 2008, Türkiye de Astronomi Çalışmaları: , XVI. Ulusal Astronomi Kongresi, Çanakkale, 3. - Derman, E., 1992, Türkiye de Astronomi Çalışmaları III, VIII. Ulusal Astronomi Kongresi, Malatya, Eker, Z., Demircan, O., Kırbıyık, H, Bilir, S., 2012, Astronomy in Turkey, Organizations and Strategies in Astronomy, (basımda). - İshakoğlu Kadıoğlu, S., İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi ( ), 1998, İstanbul, Üniversite Yayın No: 4106, ISBN Özkan, M. T., 2004, Arası Türkiye de Astronominin Gelişimi, XIV. Ulusal Astronomi Kongresi, Kayseri, 1, Uzun, A., 1996, Türkiye de Astronomiye Bibliometrik Bir Bakış, X. Ulusal Astronomi Kongresi, İstanbul, Uzun, A., Özel, M. E., 1996, Publication Patterns of Turkish Astronomers, Scientometrics, 37,

190 THE ODISSEY OF SMALL TELESCOPES Antonio BIANCHINI Department of Physics and Astronomy, University of Padova, Via Marzolo, 8, Padova - Italy ( antonio.bianchini@unipd.it) Abstract. We show that the development of modern technology applied to small-sized telescopes and the choice of adequate observational programs could re-qualify their role and importance up to the point that they might even become competitive with the largest telescopes. 1. Introduction The universe is not an optional in our lives and astronomy is a powerful tool for developing human capacity all levels. The key instrument of nearly all modern observational astronomy is the telescope. Since its invention 400 years ago, the astronomical telescope has evolved from a small, manually pointed device for visual observations to a large, sophisticated, computercontrolled instrument. The recent steep increase of available information in astronomy is based on the great progress in technology, including digital imaging (direct or spectroscopic) and the ways of processing, storing, and accessing information. Modern ground-based and onboard space vehicles telescopes can analyze celestial bodies almost in any wavelength range. The success of modern astrophysics demonstrates the close interdependence of theory, observation, and experiment. Sometimes theory provides the paradigms within which observations should be planned and it is then crucial in designing new instruments. We all know that moderate-sized telescopes have always contributed a substantial fraction of the important scientific results in astronomy. We should even remind that some of the significant discoveries obtained with large telescopes could have been made even with smaller telescopes. Today, most small-sized telescopes are equipped with instruments that contain digital imaging arrays and the scientific measurements and data obtained are generated in a digital form. Although limited in their capacity of detecting faint objects, most small telescopes can still give an important contribution to the modern astronomical research. Like for large telescopes, the observational programs can be planned to address some precise scientific problem. Djorgowski (2000) suggested that the correct observational strategy for any telescope must recognize the portion of the observable parameter space, whose axes include the area coverage, wavelength coverage, limiting flux, etc., and with a limited resolution in angular scales, wavelength, temporal baseline, etc. Each one represents a partial projection of the observable universe, limited by the observational or survey parameters (e.g., pixel sampling, beam size, filters, etc.). Every astronomical data set samples only a small portion of this grand observable parameter space, usually covering only some of the axes and only with a limited dynamical range along each axis. Every survey is also subject to its own selection and measurement limits. Djorgowski concludes that Surveys represent hyper-volumes in the observable parameter space while Individual Sources represent data points (or vectors) in this multidimensional parameter space. Moreover, e says that federating multiple surveys that sample different portions of the observable parameter space can provide a much more complex and complete view of the physical universe. Actually, all these considerations can be applied to both large and small telescopes. 166

191 The planet Astronomy in the world shows that the number of non-institutional, generally smallsized, private telescopes is extremely larger than the number of institutional observatories (Heck, 2000). We should also recall that most academic institutions possess both large and small telescopes. Thus all these minor instruments may represent a powerful tool for astronomical research if observational programs are adequately chosen. 2. The Scientific Productivity of Smaller Telescopes Wm. Bruce Weaver (2003) discussed in details the science effectiveness of small telescopes. He surprisingly found that the number of papers per year produced by large and small telescopes is essentially the same. However, this result will not survive if the instrumentation and maintenance of small telescopes starts being systematically neglected. The question then is: if small telescopes were instrumented and maintained at a level comparable to that of large telescopes, but at the lower cost proportional to their size, how much would their already impressive productivity increase? (Weaver, 2003). In Fig. 1 we compare the cost per citation of ESO telescopes, of the Italian National Telescope (TNG) and of some other smaller Italian telescopes. Figure 1. COST/CITATION for ESO telescopes compared to that of some Italian observatories. It is evident that smaller telescopes like Pino Torinese, Cima Ekar (Asiago) still appear competitive with larger instruments. However, as we said, things may easily get worse due to a lack of upgrade of the instrumentation and of the maintenance Concluding this reasoning we must remind that the choice of the observational programs is an important aspect of the strategy that can make a small telescope scientifically very productive. 3. The Roles of Small Telescopes in a Virtual Observatory Environment Large digital sky surveys and archives are today becoming the principal source for many developing ideas in astronomy. In the past studies were dedicated to selected objects or relatively small samples. Now, the analysis of large uniform sky surveys is becoming more and more important. They provide more significant statistical results providing a larger number of measured attributes for each sample of sources. At the same time, this approach naturally 167

192 increases the number of interesting, rare or even exotic individual targets, to be investigated in details. This way of exploring the universe leaded to the creation of the so-called Virtual Observatory (VO) astronomy. In the VO new research environment small telescopes started playing an essential role both as surveying instruments and as follow-up facilities. A very nice discussion about the new opportunities offered to small telescopes in the VO new research environment is given by Djorgovski (2000). 4. Some Added Values of Small Telescopes Small-sized telescopes offer some trivial advantages: 1) they can be more easily used to observe targets of opportunity 2) in some cases they can be robotic and offer very fast pointing 3) they can be used as test benches for new instruments 4) they can be used for systematic long-term observations (variable stars, surveys, coordinated observations, etc.) 5) they can be used for teaching and training students 6) they may be used for outreach programs 5. A Flow-chart of the Potentialities of Small Telescopes In Fig. 2a and b we try to schematically describe the main advantages offered by small telescopes. In Fig. 1 we distinguish between private and academic observatories. In Fig. 2a we focus our attention on what institutional observatories should do in order to qualify and relaunch the use of small telescopes. It is however obvious that private observatories might also adopt the same strategies. Figure 2a. The main advantages offered by small telescopes. 168

193 6. References Figure 2b. The main advantages offered by small telescopes. -Djorgovski, S. G., 2000, Bulletin of the AAS, Vol. 32, Heck, A., 2000, in Organizations and Strategies in Astronomy, Edited by André Heck; Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, Volume 256, p7. -Wm. Bruce Weaver, Wm,B., 2003, The Garrison Festschrift: held in Tucson, Arizona, Eds. R. O. Gray, C. J., Corbally, and A. G. D. Philip. Schenectady, NY: L. Davis Press, p

194 EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİNİN TELESKOPLARIYLA ULAŞILAN EN SÖNÜK CİSİMLER Günay TAŞ Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Bornova İZMİR (e-posta: Özet: Üniversite gözlemevlerinin küçük teleskoplarının yeteneği, bölümlerde bağımsız olarak yapılabilecek araştırmaların, lisansüstü tezlerin sınırlarını belirlemektedir. Olabildiğince büyük çaplı aynaları olan teleskoplarla ya da hassasiyeti arttıracak gelişmiş alıcılarla gözlenebilir cisimlerin parlaklık sınırının olabildiğince genişletilmesi üniversitelerin bilim üretme gücünü de arttıracaktır den bu yana değişik teleskop ve alıcılarla çalışmalar yapılan Ege Üniversitesi Gözlemevinin gözlem tarihçesi bu bağlamda eğiticidir. Bu çalışmada yaklaşık 50 yıllık bu tarihçe, parlaklık sınırı bağlamında örneklerle kısaca anlatılarak, üniversite gözlemevlerinin gerekliliği tartışılacaktır. 1. Giriş 1965 yılında, 1967 yılı Ağustos ayına kadar görsel minimum gözlemlerinin yapıldığı Ege Üniversitesi Gözlemevinden (EÜG) bir gözlemci grubu ve Nürnberg Gözlemevi arasında bir işbirliği gerçekleştirildi. Atmosferik koşulları yıldız gözlemleri için çok elverişli olan EÜG de 1968 yılında bir fotoelektrik fotometreyle [RCA 1P21 fotokatlandırıcısı ile B için No Schott GG 13 ve V için Corning No süzgeçleri (İbanoğlu ve Gülmen, 1970)] birlikte satın alınan 48cm çapındaki Cassegrain teleskop kuruldu. Tüm donanım NATO-Research Grant sayesinde finanse edildi. Bu teleskobun gelecekte de her iki gözlemevinin ortak programlarında kullanılması kararlaştırıldı (Pohl ve Kızılırmak 1970). Gözlenmek üzere ilk yıldızlar Uluslararası Astronomi Birliğinin (IAU) 42. Komisyonu nda önerilenler arasından ve bu alanda çalışan uzmanların görüşüne uygun olarak seçildi (Kızılırmak ve Pohl, 1969) yılları arasında Nürnberg ve Ege Üniversitesi Gözlemevinde yapılan minimum zamanı gözlemleri Pohl ve Kızılırmak (1964, 1966) tarafından yayımlandı. Belki burada şu notu düşmekte fayda var: Pohl ve Kızılırmak (1964) a ait yayından A. Kızılırmak ın İzmir de çalışmaya başladıktan sonra yaptığı ama gözlemcilerinin hâlâ Ankara Üniversitesinden olduğu görülürken, Pohl ve Kızılırmak (1966) yayınından görsel gözlemlerin artık İzmir li gözlemciler tarafından Ege Üniversitesinde yapılmaya başlandığı farkediliyor. Gözlemler 1967 yılına kadar Argelender yöntemiyle yapılıyor. 48cm lik teleskop ve bir fotoelektrik fotometre ile yapılan ilk gözlemlere ait yayın Kızılırmak ve Pohl (1969) a aittir. Bu yayında hiç Ankara lı gözlemci görünmez, EÜG nin kendi elemanları artık iş başındadır. İlk başlanan çalışma örten çiftlerin minimum zamanlarının elde edilmesidir ve bir kaç yıl içinde aynı zamanda tüm ışık eğrisinin gözlenmesine geçiş yapılmıştır. Yıldız listesine bakıldığında EÜG de minimum zamanları gözlenen yıldızlar arasında FL Lyr ( EA V de max min parlaklık 4 = 9.34 V 9.94 mag, Sp. F8V+G8V), CM Lac ( EA 8.22 V 9.32 mag, Sp. A2 + A8), BE Vul ( EA 9.79 V mag, Sp. A3-5V+G5:), WX Sgr 5 ( EA 12.5 V mag, Sp. A0:), AB And ( EW 9.70 V mag, Sp. G5 + G5) gibi maksimumdayken kadir civarında olan 4 VZ CVn hariç yıldızların minimum ve maksimum parlaklıkları ve tayf türleri Jerzy M. Kreiner, Chun-Hwey Kim, Il-Seong Nha tarafında hazırlanan "An Atlas of O-C Diagrams of Eclipsing Binary Stars" ( sayfasından alındı. VZ CVn nin yukarıda bahsedilen verileri ise İbanoğlu et al. (2007) den alındı. 5 WX Sgr Min I deyken bugün için bile gözlemevi koşullarına göre oldukça sönük olmasına rağmen Kızılırmak ve Pohl (1969) da belirtildiği üzere EÜG de Necdet Güdür tarafından gözlenebilmiştir. Bu yıldız daha önceki ve sonraki yayınlarda bir daha görülmüyor. 170

195 minimum sırasında 12 kadire kadar sönen yıldızların gözlenebildiğini görüyoruz. Minimum zamanı gözlemleri 1970 den itibaren 1978 e kadar IBVS lerde yayımlanmaya devam ediyor (Örn. Pohl ve Kızılırmak, 1970; Ebersberger ve ark., 1978). Bu çalışmalara sonrasında, günümüze göre bile çok sönük olan, Z Dra (V V mag, Sp. A5) gibi yıldızlar dâhil ediliyor. Böylece, o dönemde EÜG de paha biçilmez bir bilimsel donanım olduğunu görüyoruz. Bunun ürünleri sonra hızlı bir şekilde uluslararası bilim camiasına yansıyor; ilk iki renk ışık eğrisi KP Aql örten çifti ( EA 9.42 V mag, Sp. A0V+A3V) için İbanoğlu ve Gülmen (1970) tarafından IBVS de yayımlanıyor. Ege nin kendi kaynaklarıyla ürettiği bilimin, günümüzde SCI kapsamında dergiler olarak sınıflamaya başladığımız türden dergilerde ilk yayını, İbanoğlu (1974) tarafından VZ CVn ( EB 9.35 V mag, Sp. F2V+F8V) için yapılan çalışmadır. [Kızılırmak ve Wood (1967) SCI kapsamında bir dergide yayımlanmış olmasına rağmen yurtdışında yapılan tayfsal bir çalışma olması nedeniyle buraya alınmadı] yılından itibaren soğutulmamış fototüp EMI 9781 A (Kurutaç ve ark., 1981), daha sonra 1990 lı yıllarda Hamamatsu R4457PMT (Taş ve ark., 1999) ve 2001 den itibaren gözlemevindeki teleskop sayısı ve fotometre çeşidi artarak (Taş ve ark., 2003) gözlemler devam ediyor; son söylenen durumda 48cm teleskoba Vilnius Üniversitesinde özel olarak üretilen üç kanallı yüksek hızlı ve yüksek hassasiyete sahip, HSTCP olarak kodlanan gelişmiş üç kanallı bir fotometrede, soğutulmuş üç Hamamatsu R1463P PMTs, 30cm MEADE Schmidt- Cassegrain teleskopta Hamamatsu R4457 PMT içeren bir SSP-5 fotometre takılıdır. 35 ve 40cm lik iki otomatik MEADE marka Schmidt-Cassegrain teleskop ve onlara takılı, sırasıyla Apogee Alta-U x2048 CCD ve Apogee Alta-U x2048 CCD ve Apogee Alta- U x1024 CCD ve Johnson UBVRI ve Strömgren uvbyhbeta süzgeçleri ile çok farklı değişkenlik türünden, daha sönük ve düşük genlikli yıldızlar gözlenebilmeye başladı. Bu yeni donanım ile görme sınırı birden bire V de 15 kadire kadar genişledi. Küme ve oymaklar gibi geniş alan gözlemleri yapılmaya başlandı (Kıran ve Taş, 2011). Bu bağlamda baktığımız zaman şehir ışıklarının yaklaşmasına, ufkunun aydınlanmasına rağmen, biraz daha yüksek teknolojinin kullanılmasıyla Ege Üniversitesi Gözlemevinin ek donanımlarla V de yaklaşık 15 kadir parlaklı bir yıldız için genlikli bir değişim elde edilebilecek kalitede gözlem yapmaya olanak veren küçük teleskoplarının yalnız öğrenci eğitimi için değil bilim üretimi için de çok kullanışlı hale geldiği farkedilir (Kıran, 2009). Bu bağlamda 1m civarı bir teleskop uluslararası kampanyalara katılma olanağı vereceği gibi ortalama parlaklıktaki cisimlerin tayfsal olarak izlenmesini de sağlayacaktır. Burada, küçük teleskopların gücünü gösterebilmek amacıyla, İzmir in şehirleşme hızındaki ve ışık kirliliğindeki artışa rağmen, oldukça alçak bir tepede (~800m) yerleştirilmiş küçük teleskoplarla, fakat yüksek duyarlığa sahip alıcılarla elde edilmiş ve henüz yayımlanmamış V361 Lyr ve V447 Cyg yıldızlarına ait iki ışık eğrisi sunulmuştur. 2. Gözlemler Ege Üniversitesi Gözlemevinin MEADE marka Schmidt-Cassegrain 40cm teleskop Apogee Alta-U x2048 CCD ile V361 Lyr ve MEADE marka Schmidt-Cassegrain 35cm teleskop Apogee Alta-U x1024 CCD ile V447 Cyg örten çiftlerinin çok renk ışık eğrileri elde edilmiştir. Gecelik hata V361 Lyr gözlemi için (Pyör = gün) B, V ve R de sırasıyla 0.018, ve ve V447 Cyg gözlemi için (Pyör = gün) B, V ve R de sırasıyla ortalama olarak V447 Cyg gözlemlerin hatası 0.017, ve kadir oldu. V361 Lyr in çok hareketli ve asimetrik biçimli bir ışık değişimi olduğu için gözlenen değişimin yalnız yıldızdan kaynaklandığı, aletsel olmadığının teyit edilebilmesi için arka arkaya benzer hava ve Ay koşullarında doğu ufkundan batı ufkuna kadar sürecek şekilde tüm gece gözlemi yapıldı. B, V, R süzgeçlerinde kullanılan poz süreleri sırasıyla ortalama olarak 100, 60, 50s dir. 171

196 Şekil 1 de iki gece gözlemi üst üste çizdirildi. Şekil 1 den de görüleceği üzere yıldızın değişimine ilişkin her küçük ayrıntı farklı süzgeçlerde elde edilebildi. Şekil 1. Değmeye yakın ya da değme öncesi evrim evresindeki örten çift V361 Lyr in B, V, R ışık eğrileri. Gözlemci Günay Taş. MEADE marka Schmidt-Cassegrain 40cm teleskop Apogee Alta-U x2048 CCD. Gözlem tarihi 11 ve 12 Eylül V447 Cyg oldukça derin bir baş minimuma sahip Algol türü bir örten çifttir. Şekil 2 den görüleceği üzere bu yıldızın ışık değişimi 35cm lik teleskop ile gayet iyi bir şekilde elde edilebilmiştir. V447 Cyg için de V361 Lyr e benzer poz süreleri kullanılmıştır. Şekil 2. NGC 6871 açık yıldız kümesi doğrultusundaki Algol türü örten çift V447 Cyg ye ait B, V, R ışık eğrileri. Gözlemci Serdar Evren. MEADE marka Schmidt- Cassegrain 35cm teleskop Apogee Alta-U x1024 CCD. Gözlem tarihi 4-28 Temmuz Sonuçlar CCD ler günümüzde yapılan gözlemsel çalışmalarda parlaklık sınırını oldukça aşağılara çekmiştir. Eğer gözlemevlerimizdeki teleskopların çapını en azından 1m ye çıkarabilirsek 172

197 parlak cisimlerin tayfsal ve yaklaşık 20 kadire kadar sönük cisimlerin optik gözlemleri doğrudan kendi gözlemevlerimizde yapılabilir. Bilimsel araştırmaların ve lisansüstü öğrencilerin zorlukla finanse edildiği hatta çoğuna kaynak bulunamadığı bizimki gibi bir ülkede üniversitelerin böylesi olanaklara sahip olması, uzak gözlemevlerine gitmek için yol, barınma ücretleri bulma ya da projeler için gece talebi konusunda sıkıntılar yaşama gibi sorunlarla karşılaşmaksızın bilim üretme şansı verecektir. Üniversite gözlemevleri deniz seviyesinde ya da şehir ışığına yakın bölgelerde olsa bile mutlaka alt yapı ve teknoloji olarak güçlendirilmeli, elemanlarına ve öğrencilerine çalışma olanağı verilmelidir. Hepimizin bildiği gibi her değişen yıldız türünün mutlaka o gözlemevinin koşullarına uyan bir üyesi vardır. Önümüzdeki dönemde pek çok yeni uydu ile gökyüzü taramaları gerçekleştirilecek, çok büyük miktarda veri otomasyona tabi tutularak indirgenecek, değişenler ve türleri belirlenecek hatta dönem ve ışık eğrisi analizleri otomatik olarak yapılacak. Geçmişte Hipparcos uydusu ile sağlanan pek çok yeni ya da olası değişen yıldızın yer konuşlu teleskoplarla gözlemi, ulaşılan sonuçların teyit edilmesini ve bu bağlamda uydu çalışmasındaki başarının / başarısızlığın nedenlerinin ortaya konmasını sağlamıştır. Önümüzdeki süreçte GAIA gibi uyduların sonuçları yine incelenmeye ve detaylandırılmaya gereksinim duyacaktır. Üniversite gözlemevlerinde gerçekleştirilecek lisansüstü tezler ve projelerle, bu çalışmalara ülkemizden de kolaylıkla katkı sunulabilir. Bir diğer önemli konu şudur; her bölüm ya da gözlemevinin kendi olanaklarıyla kendine yetme savaşı verdiğini görüyoruz. Bunu Ege Üniversitesi Gözlemevinin tarihçesinde de fark ediyoruz. Örneğin o günün koşulları için oldukça donanımlı bir gözlemevi olmasına rağmen diğer gözlemevi/bölüm elemanlarıyla ortak çalışmalar ya da diğer gözlemevlerinden gece talebinde bulunma eğilimi görmüyoruz. Bunun ülkemizin günümüz astronomisine etkilerini tartışmak, geleceğin biçimlendirilmesi açısından önemli olabilir. Günümüzde daha umut verici güzel örnekler görülmeye başlandı. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesinin teleskopları başlangıçtan itibaren kendini tüm astronomi öğrenci ve akademisyenlerine açtı ve bundan yararlanan gece talebinde bulunanlar da oldu. Yakın tarihte gözlemevi alanını da İstanbul Üniversitesiyle paylaşacak. Buradan yola çıkarak farklı gözlemevlerinin sahip olduğu aletsel özelliklere uygun projeler üretilerek ortak çalışma programlarının oluşturulması, bugünün öğrencileri ama geleceğin akademisyenleri ve ülke astronomisine yön verecek astronomları olacak gençlerin bir araya gelmesine, ortak çalışma yapma anlayış ve becerisine sahip olmasına olanak verecektir. Bu, çok sönük yıldızları gözleyebilmek ya da çok büyük teleskoplara sahip olmak kadar önemlidir. 4. Kaynaklar: - Ebersberger, J., Pohl, E., Kızılırmak, A., 1978, IBVS İbanoğlu, C., 1974, Astron. Astrophys. Suppl., 113, İbanoğlu, C., Gülmen, Ö., 1970, IBVS İbanoğlu, C., Taş, G., Sipahi, E., Evren, S., 2007, MNRAS, 376, Kıran, E., 2009, Yüksek Lisans tezi, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. - Kıran, E., Taş, G., 2011, Stellar Clusters & Associations: A RIA Workshop on Gaia Proceedings. Granada, Spain, May 23-27, Edited by: Alfaro Navarro, E. J., Gallego Calvente, A. T., Zapatero Osorio, M. R., pp Kızılırmak, A., Wood, J. H., 1967, AJ, 72, Kızılırmak, A., Pohl, E., 1969, AN, 291, Kurutaç, M., İbanoğlu, C., Tunca, Z., Ertan, A. Y., Evren, S., Tümer, O., 1981, ApSS, 77, Pohl, Von E., Kızılırmak, A., 1964, AN 288, Pohl, Von E., Kızılırmak, A., 1964, AN 289, Pohl, Von E., Kızılırmak, A., 1970, IBVS Taş, G., Evren, S., İbanoğlu, C., 1999, AA, 349, Taş, G., Evren, S., Çakırlı, Ö., İbanoğlu, C., 2003, AA, 411,

198 TÜRKİYE DE AMATÖR ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI Sedat BİLGEBAY, Onur ATILGAN, Sabahattin BİLSEL, Yüce DORUK, Uğur İKİZLER, Ahmet KALE, Güven ÖZKAN, Tahir ŞABAN, Tuğrul UŞŞAKLI, Özgür ÜNAT, Burak YEŞİLMEN, Özgenç EBİL astrofotografi.net (e-posta: Özet. Uzun yıllardır üniversitelerimizde bilim insanlarımızca astronomi konusunda çalışmalar yapılmasına karşın halk arasında bu konuya pek ilgi duyulmamaktaydı. Ancak bu durum geçtiğimiz 5-10 yıllık dönemde süratle değişmiş, amatör gözlemciler ve kullandıkları ekipmanlar nitelik ve nicelik olarak ülkemizin gözlem potansiyeline ciddi katkılar sağlayacak hale gelmiştir. Özelikle son 2-3 yıllık döneme bakıldığında, gözlem ve kayıt ekipmanlarının sayısında ve kalitesinde büyük bir artış görülmektedir. Amatör gözlemcilerin bilgi birikimleri de süratle artmaktadır. 1. Giriş Özellikle son yıllarda Türkiye de amatör astronomi çalışmaları, gelişen teknoloji ve göreceli olarak astronomi ekipmanlarına ulaşımın artması ile birlikte hızlanmıştır. Uzunca süredir halkımızın astronomi konusunda bir katkı sağlayacak durumda olmaması nedeniyle, akademisyenlerimiz son yıllarda ortaya çıkan bu gelişmelerden haberdar olmayabilirler. Bu çalışma ile bilim insanlarımızın, Türkiye deki amatörlerin faaliyetlerinden haberdar edilmesi hedeflenmektedir. Birlikte çalışma olanakları bulunabilirse amatör gözlemciler bir yandan hobilerini icra ederken bir yandan da ülke bilimine katkı sağlamış olacaklardır. Akademisyenlerimiz ise, bir yandan değerli bilgilerini amatörlerle paylaşırken bir yandan da projelerini daha kısa sürede tamamlama imkânı bulabilirler. Bu çalışmalar astronomi bölümü öğrencileri için de çok yararlı sonuçlar doğuracaktır. Bu ortak çalışmalar neticesinde, ülkemiz halkının özelde astronomi, genelde pozitif bilim ile daha kolay buluşturulabilmesi ve bilimsel düşünmenin temellerinin aşılanabilmesi de mümkün olabilecektir. 2. Amatör Astronomların Kullandığı Ekipmanlar Bu çalışma için gokbilim.com forum ve astrofotografi.net üyesi amatörlerce kullanılan astronomi ekipmanlarının detaylı bir listesi hazırlanmıştır. Teleskoplar Yukarıda anılan amatör astronomlar tarafından kullanılan teleskoplar, takiben büyüklük (açıklık) sırasına göre verildikleri üzere katadioptrik, aynalı, mercekli ve güneş teleskopları olarak 4 ana grupta toplanabilirler: Katadioptrik Teleskoplar 1 adet 356mm Schmidt Cassegrain 2 adet 280mm Schmidt Cassegrain 3 adet 235mm Schmidt Cassegrain 3 adet 203mm Schmidt Cassegrain 1 adet 152mm Schmidt Cassegrain 1 adet 152mm Ritchie Chretien 1 adet 127mm Maksutov Cassegrain 1 adet 110mm Schmidt Cassegrain 1 adet 90mm Maksutov Cassegrain 1 adet 80mm Schmidt Cassegrain 174

199 Refraktör (Lensli) Teleskoplar 1 adet 127mm doublet ED 2 adet 107mm triplet APO 3 adet 106mm quad APO 2 adet 92mm triplet APO Reflektör (Aynalı) Teleskoplar 1 adet 482mm 1 adet 406mm 1 adet 304mm 3 adet 254mm Güneş (Hα) Teleskopları 1 adet 80mm LS80THa/PT/B1800/FT 1 adet 88mm doublet ED 8 adet 80mm doublet ED 1 adet 72mm doublet APO 2 adet 65mm quad APO 7 adet 203mm 6 adet 152mm 1 adet 150mm 1 adet 127mm 1 adet 60mm LS60THa/PT/B adet 40mm Coronado PST Kundaklar Gokbilim.com forum ve astrofotografi.net üyesi amatörlerce kullanılan kundaklar genelde Alman ekvatoryal kundak tipinde olup, uzun süre pozlama/gözlem yapabilme imkânı sağlamaktadır. Kullanılan kundaklar arasında taşıma kapasitesi en yüksek olanlar arasında aşağıdakiler verilebilir: 1 adet Astro-Physics 1200GTO 1 adet Vixen New Atlux 1 adet Celestron CGEM DX 3 adet Atlas EQ-G 1 adet NEQ-5 Pro Kameralar 2 adet EQ-6 3 adet Celestron CG-5 2 adet EQ-3 Pro 2 adet Astrotrac TT320X-AG 2 adet Vixen Polarie Amatör astronomi çalışmalarının en büyük itici gücü şüphesiz ki çıplak gözle görülebilen ya da görülemeyen gezegen, asteroid, yıldız, galaksi, bulutsu vb. birçok nesnenin analog ya da dijital olarak kaydedilebilmesidir. Elektronik ekipmanların, özellikle CCD (Charged Couple Device) teknolojisini kullanan fotoğraf makineleri ve kameraların giderek ucuzlayan fiyatları, amatörlerin daha 20 yıl önce sadece profesyonel gözlemevleri tarafından kullanılabilen ürünlere ulaşmasını mümkün kılmıştır. Gokbilim.com forum ve astrofotografi.net üyesi amatörlerce kullanılan CCD temelli kameralar, astronomi çalışmaları için modifiye edilmiş kameralar ve astronomi çalışmaları için tasarlanmış ve üretilmiş kameralar olmak üzere, iki gruba ayrılabilir. Aşagıdaki listede bu iki gruba giren kameralar verilmiştir: 1 adet QSI683WSG Mono CCD kamera (8,3Mp) 1 adet Starlight Express Color SXVF-25MC (6Mp) 1 adet Canon 60D (Astrofotoğrafi için modifiye edilmiş) 6 adet Canon 550D (Astrofotoğrafi için modifiye edilmiş) 2 adet Canon 450D (Astrofotoğrafi için modifiye edilmiş) 2 adet Canon 350D (Astrofotoğrafi için modifiye edilmiş) 10 adet güneş sistemi kamerası (DMK ve PTGrey marka) 175

200 Filtreler Amatörler astronomlar tarafından gerek görsel olarak gerekse kameralar ile birlikte kullanılan birçok filtre bulunmakla beraber, en çok kullanılan filtreler aşağıda belirtilmiştir. Işık kirliliği filtreleri Gezegen filtreleri (31mm ve 50mm) Ay filtreleri (31mm ve 50mm) 3. Güneş Sistemi Gözlemleri Güneş Filtreleri (31mm, 50mm ve üstü) Astrofotoğrafi için LGRB filtreler Astrofotoğrafi için Narrow Band filtreler Gokbilim.com forum ve astrofotografi.net üyesi amatör astronomlar tarafından yapılan gözlemler süresince çekilmiş bazı güneş ve gezegen fotoğrafları ve bu fotoğraflara ait detaylar aşağıda verilmiştir. Şekil 1. Güneş. LS80THa/PT/B1800/FT güneş teleskobu, DMK41 CCD kamera (Onur Atılgan). Şekil 2. Jüpiter: Orion Atlas 254mm f/25 teleskop, SPC900 web cam (Burak Yeşilmen). Satürn: Celestron 9.25 f/33 teleskop, Canon 550D kamera (Ahmet Kale). Şekil 3. Mars: Orion Atlas 254mm f/25 teleskop, Flea3 CCD kamera (Burak Yeşilmen). 176

201 Şekil 4. Ay, Clavius krateri, mozaik görüntü: Orion Atlas 254mm f/25 teleskop, Flea3 CCD kamera (Burak Yeşilmen). Şekil 5. Venüs. Orion Atlas teleskop, Flea3 CCD kamera (Burak Yeşilmen). 4. Derin Uzay Gözlemleri Gökbilim.com forum ve astrofotografi.net üyesi amatör astronomlar tarafından yapılan derin uzay gözlemleri süresince çekilmiş bazı fotoğraflar ve detaylar aşağıda verilmiştir. Şekil 6. NGC3372 Eta Carinae: WO Megrez 72 F/6 teleskop, Canon 450D kamera, ISO800, 46dk 40sn (Özgür Ünat). 177

202 Şekil 7. M31 Andromeda Gökadası: CelestronC11+Hyperstar f/2 teleskop, Canon 550D kamera, 21x 30sn, ISO800 (Sedat Bilgebay). Şekil 8. M20 Üçboğum Bulutsusu. Orion 250mm f/4,7 Newtonian teleskop, Canon 550D 13x30sn, ISO 1600 (Güven Özkan). 178

203 Şekil 9. M42 Avcı Bulutsusu ve NGC1977 Koşan Adam Bulutsusu. Takahashi FSQ106 ED teleskop (Sabahattin Bilsel). Şekil 10. IC434 Atbaşı Bulutsusu ve NGC2024 Alev Bulutsusu. Takahashi FSQ106ED teleskop, Canon 350D kamera, 72dk. (Tahir Şaban). Şekil 11. NGC2237 Gül Bulutsusu. Celestron C11+ Hyperstar f/2 teleskop, Canon T2i kamera, 25x120sn, ISO800 (Sedat Bilgebay). 179

204 5. Tartışma ve Sonuç Bu çalışmanın asıl amacı ülkemizde astronomi alanında çalışan bilim adamlarımıza bilgi vermek amacıyla, amatör astronomların sahip olduğu ekipmanlar ve teknik imkânların özetlenmesi, amatör olarak yapılan astronomi çalışmalarının örneklerle listelenmesidir. Yine bu çalışmada ismi geçen ve eserleri kullanılan amatör astronomlar ile gökbilim.com forum ve astrofotografi.net üyelerinin temel hedefleri arasında pozitif bilim dallarının özellikle okul çağında gençlerimize tanıtılması, halkımızın astronomi bilimi hakkında bilgilendirilmesi ve yurtdışında örnekleri oldukça yaygın olan amatör ve profesyonel astronomların ortak çalışma imkânlarının araştırılmasıdır. 6. Referanslar

205 181

206 182 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul

207 POSTERLER 183

208 184 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul

209 DAG PROJESİ ÇERÇEVESİNDE GALAKSİ DIŞI ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI İÇİN BİRKAÇ ÖRNEK Sinan ALİŞ, Korhan YELKENCİ İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Beyazıt, İstanbul (e-posta: Özet: DAG projesinin DPT tarafından kabul edilmesi, Türk astronomi camiasının galaksi dışı astronomiyle daha fazla ilgilenmesi için muazzam bir fırsat oluşturmaktadır. DAG projesiyle kurulması düşünülen 4m sınıfı IR teleskop, bugüne kadar insan gücü eksikliği ve gözlemsel imkânların kısıtlı olması nedeniyle çok fazla gelişme şansı bulamamış bu alanda, özellikle galaksi evrimi ve kozmoloji konularında, Türk astronomlarının da söz sahibi olmalarında önemli bir rol oynayacaktır. Böyle bir teleskopla elde edilecek veriler kendi başına önemli olacağı gibi, SDSS gibi bazı açık veri tabanları veya uluslararası işbirlikleri ile birleştirildiğinde çok daha değerli hale gelecektir. Bu çalışmada, ileriye dönük bir motivasyon olarak, DAG projesi ile Türkiye'nin önemli rol oynayabileceği bazı bilimsel konular sunulmaya çalışılmaktadır. 1. Giriş DAG projesi ile kurulma çalışmaları başlamış olan 4m sınıfı teleskop ile eksikliği hissedilen galaksi dışı astronomi çalışmalarının ivme kazanacağı düşünülmektedir ( Şekil 1. UKIRT (United Kingdom Infrared Telescope): Kuzey yarımkürede kırmızıöte astronomiye adanmış en önemli teleskoplardan biri. Kırmızıöte bölge, günümüz astronomisinde, hem Yer tabanlı hem de uzaydan yapılan gözlemlerle her geçen gün önemini arttırmış bir dalgaboyu bölgesidir. Özellikle yüksek dağlardan yapılan gözlemlerde yakın kırmızıöte (NIR-Near Infrared) bölgeye kolaylıkla ulaşılmaktadır. Bu dalgaboyu bölgesi astronominin her alanında çok önemli olmakla birlikte, galaksi dışı astronomi çalışmalarında hayatidir. Büyük uzaklıklardaki galaksileri ve galaksi kümelerini gözlemsel olarak çalışabilmek için optik bölgenin dışına çıkarak kırmızı ötesi bölgede gözlemler yapmak olmazsa olmazlardan biridir. DAG projesi gerçekleştiğinde; kuzey yarımkürede UKIRT teleskobundan sonra gelen en önemli teleskop olabilecektir. 2. Galaksi Kümeleri Galaksi kümeleri, Evren de kütle çekimi ile bir arada duran en büyük yapılar olmalarından dolayı, birçok konuda incelenmektedirler. Özellikle yeni nesil gökyüzü tarama projelerinde galaksi kümeleri doğrudan araştırma hedefi olmasa dahi, önemli bir veri elde edilmekte ve 185

210 verilerden bilimsel çıktılar sağlanmaktadır. Büyük tarama projelerinin ve yeni nesil aletlerin yardımıyla, çoklu dalgaboylarında galaksi kümelerinin çalışılması ve önemli detaylar elde edilmesi günümüzde çok aktif bir konu teşkil etmektedir. Galaksi kümelerine adanan projelerin çoğunu şu üç grupta toplamak mümkündür: 1) Kozmolojik parametrelerin tayini ve karanlık enerjinin doğasını ortaya koyma çalışmaları, 2) Büyük ölçekli yapıların oluşumları ve evrimleri, 3) Galaksi kümelerinin iç dinamikleri ve yıldız aktiviteleri ile ilişkileri. Şekil 2. Abell 1689 galaksi kümesi. Kütleçekimsel merceklenme olayı net bir şekilde görülmektedir (STScI). 3. Çarpışan Galaksi Kümeleri Çarpışan galaksi kümeleri; galaksilerin evrimlerini ve küme içi dinamikleri anlamak için önemli bir laboratuvar teşkil etmektedir. Çarpışmaların küme içindeki yıldız oluşum aktivitesini arttırdığı da görülmüştür (Poggianti ve ark., 2008). Bunun yanında galaksi etkileşmeleri ile evrimsel süreçler hızlandırılmakta ve kümeye ait galaksi popülasyonu önemli ölçüde değişmektedir. Bu çok iyi bilinen morfoloji-yoğunluk ilişkisi ile gösterilmektedir (Dressler, 1980). Şekil 3. Abell 2933 galaksi kümesi. Çarpışmakta olan iki galaksi kümesi. Merkezin çökmesine 200 milyon yıl gibi bir süre olduğu hesaplanmış (Maurogordato ve ark., 2011). Galaksi kümelerinin dinamik durumları kümeye dair çoklu cisim spektroskopisi (MOS) ile kesin bir şekilde ortaya konabilmekte ve hız dispersiyonları elde edilebilmektedir (Maurogordato ve ark., 2008). Küme içi gazın dağılımı ve dinamik durumla ilişkisi ise X-ışın gözlemlerinden gelmektedir (Bourdin ve ark., 2011). 186

211 Şekil 4. Abell 2933 galaksi kümesi. Şekil de galaksi yoğunluk haritası (sol) ve küme içi gazın dağılımı (sağ) görülmektedir. Küme içi gazın yüksek sıcaklığı XMM-Newton gözlemlerinden elde edilmiştir (Maurogordato ve ark., 2011). 4. Brightest Cluster Galaxies (BCGs) Galaksi kümelerinin merkezi parlak galaksileri (BCGs) Evren deki en parlak ve en büyük kütleli galaksilerdir. Bu galaksiler, galaksi kümelerinin merkezlerinde bulunmakta, küme galaksilerini kütleçekimsel olarak yönetmekte ve galaksi kümelerinin evriminde önemli bir rol oynamaktadırlar. Özellikle küme içi etkileşmeler sonucunda BCG'lerdeki yıldız oluşumuna dair izler saptanmıştır (O'Dea ve ark., 2008; Quillen ve ark., 2008). Şekil 5. Quillen ve ark. (2008) tarafından elde edilen BCG renk-renk diyagramı. F 5.8µ / F 3.6µ 0.5 ve F 24µ / F 8µ 1 olan galaksilerde IR artığı görülmektedir. O'Dea ve ark. (2008) Spitzer Uzay Teleskobu verileri ile yaptıkları çalışmada 62 BCG'yi kırmızıöte bölgede gözlemişler ve bu cisimlerin yarısında kırmızıöte ışınım fazlalığı bulmuşlardır. Bu da yıldız oluşumu için en önemli göstergelerden biridir. BCG'lerdeki yıldız oluşumu Voit ve ark. (2008) ve Cavagnolo ve ark. (2008) tarafından Hα verileri ile de ortaya konmuştur. Bunun dışında BCG'ler parlaklıkları ve tipik özellikleri ile galaksi kümelerinin tespitinde de kullanılmaktadır. SDSS ile verilen galaksi kümesi kataloglarının önemli bir kısmı BCG'ler kullanılarak oluşturulmuştur (Koester ve ark., 2007; Hao ve ark., 2010). 5. Galaksi Kümelerinin Renk-Kadir Diyagramları Galaksi kümelerinin renk-kadir diyagramlarında görülen doğrusal yapıya "kırmızı kol" denir. Bu kolu oluşturan esas öğeler kümenin eliptik galaksileridir. Benzer yapısal özellikler gösterdiklerinden, yıldız oluşumu durduğu veya çok düşük seviyede olduğundan tüm eliptik 187

212 galaksiler aynı renkte görünürler. Kırmızı kol sayesinde galaksi kümelerinin renk-kadir uzayında tespit edilmesi de mümkün olabilmektedir. Şekil 6. A2163 galaksi kümesinin renkkadir diyagramı (Maurogordato ve ark., 2008). Kırmızı noktalar spektroskopi (MOS) ile doğrulanmış küme üyelerini göstermektedir. Gladders ve ark. (1998) kırmızı kolun eğiminin galaksi kümesinin yaşına ve eliptik galaksilerin oluşum zamanına bağlı olduğunu göstermiştir. Günümüzde galaksi kümelerinin oluşum ve evrimlerini anlamak açısından renk-kadir diyagramları önem arz etmektedir. Kırmızı kolun incelenmesi ile bazı BCG'lerin kümenin üyesi diğer eliptik galaksilere göre daha mavi oldukları görülmüştür. Bu bulgu metalce zengin gazın BCG üzerine düşmesi ile açıklanabilmektedir ki bu da küme içinde BCG tarafından yutulan irili ufaklı galaksilerle olmaktadır (Rasmussen ve ark., 2010). 6. Sonuç ve Öneriler Galaksi dışı astronomi çalışmaları için Türkiye'nin 4m sınıfı bir teleskoba ihtiyacı olduğu açıktır. DAG projesi ile ve TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi'nin girişimleri ile bunun gerçekleşeceği görülmektedir. Ancak bu alanda yapılabilecek çalışmalar için, halihazırda mevcut olan tarama projelerinin erişime açık verilerini kullanmak da mümkündür. Bunlar içinde SDSS çok güzel bir örnektir. Hiçbir indirgeme ve analiz işlemi ile zaman kaybetmeden veriler üzerinde oynamak ve çalışmak çok kolaydır. Biraz daha az kullanıcı dostu olan CFHTLS verileri ile de daha derinlere gidilebilir. Hem veri tabanlarındaki veriler için hem de kendi gözlemlerimizi kullanarak yapılabilecek çalışmalar için bilgisayar becerilerinin geliştirilmesi, programlama, betik yazımı ve ileri grafik çizim yöntemlerinin öğrenilmesi gereklidir. Ayrıca, bu süreçte lisansüstü öğrencilerinin yetiştirilmesi ve burada bahsi geçen konularda mevcut veriler ile çalışmalara başlanması da yerinde olur. Türkiye'de kurulacak 4m sınıfı bir teleskoptan yapılacak bilimsel üretimin başarısı kurulum sürecinde yapılacak bu ön hazırlıklara oldukça bağlıdır. DAG gibi bir projeden maksimum verim elde etmenin yolu aynı zamanda uluslararası işbirliklerinden geçer. Özellikle alıcılar bağlamında ciddi bir işbirliği ihtiyacı bulunmaktadır. Neredeyse teleskop kadar pahalı olan MOS türü spektrograflar veya gelişmiş IR görüntüleyiciler için işbirliği olanakları araştırılmalıdır. 4m sınıfı bir teleskopla birlikte yapılabilecek galaksi dışı çalışmalar günümüzün sıcak konuları olan karanlık madde ve karanlık enerji hakkında fikir vermeye müsaittir. Bu konuların teorik 188

213 zeminlerinin de büyük soru işaretleri içermesi bu konulara duyulan ilginin sadece gözlemlerle sınırlı kalmasını engellemektedir. Ülkemizde de bu konularda çalışmaya istekli lisanüstü öğrenciler desteklenmeli ve yurtdışına eğitime gönderilmelidir. Teşekkür: Galaksi kümeleri ile ilgili tartışmalarıyla önemli katkılar sağlayan Dr. Christophe Benoist'a (Nice Observatory, France) çok teşekkür ederiz. 7. Kaynaklar - Bourdin, H. ve ark., 2011, A&A, 527, Cavagnolo, K. W. ve ark., 2008, ApJ, 683, Dressler, A., 1980, ApJ, 236, Gladders, M. D. ve ark., 1998, ApJ. 501, Hao, J. ve ark., 2010, ApJS, 191, Koester, B. P. ve ark., 2007, ApJ, 660, Maurogordato, S. ve ark., 2008, A&A, 481, Maurogordato, S. ve ark., 2011, A&A, 525, O'Dea, C. P. ve ark., 2008, ApJ, 681, Poggianti, B. M. ve ark., 2008, ApJ, 684, Quillen, A. C. ve ark., 2008, ApJ, 176, Rasmussen, J. ve ark., 2010, ApJ, 717, Voit, G. M. ve ark., 2008, ApJ, 681,

214 UZAYBİMER Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi Ferhat Fikri ÖZEREN, Recep BALBAY Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Kayseri (e-posta: Özet: Bu posterde, 2009 yılı sonunda resmi olarak kurulan Erciyes Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi'nin genel çalışma alanı içinde, şu an var olan ve ileride kurulması plânlanan yapılanma sunulmuş, genel amaçlar özetlenmiştir. 1. Giriş Gözlemevi ve merkezin yapılandırılması fikri, Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü nün kurulması ile eş zamanlı olarak başlamıştır. Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 1999 yılında kurulurken, henüz ülkemizde çalışması başlamayan Radyo Astronomi alanı akademik düzeyde temel çalışma alanı olarak seçilmiş, bu konuda uzmanlaşma hedef alınmış ve ileriye dönük yapılanması da bu şekilde gerçekleştirilmiştir. Hedef alınan temel çalışma alanı uygulamalarının yapılabileceği, ileriye dönük hedef kitlenin uygulama eğitimlerinin sağlanabileceği bir gözlemevi ihtiyacı doğmuş ve bu süreç içinde gözlemevi kurma plânları harekete geçirilmiştir. İlk yapılan çalışmalar Türk Telekom dan sağlanan 5m lik atıl çanak antenlerin uygun şekilde dizaynı yapılarak bir radyo çanak haline dönüştürülmesidir. İlk kurgulama alanı şu anda merkezimizin bulunduğu yerleşkeden farklı olan, Keçitepe mevkiinde bulunan ERT5-1 (Erciyes Radyo Teleskobu 5. Beş rakamı o zaman için yapılması plânlanan 5 çanaklık radyo teleskop dizisinden gelmektedir.) teleskobunun bulunduğu yerleşkedir. Burada 2 katlı bir gözlem binası ve ERT5 yapılandırılmış ve diğer kurgulanacak teleskoplar ile çalışması plânlanmıştır. Şu anda bu binamız hâlen bu görevini yerine getirmeye devam etmektedir, aynı zamanda bölüm öğrencilerimizin ve üniversite astronomi kulübümüzün (ASTER) eğitim ve uygulama çalışmaları için de kullanılmaktadır senesinde yerinde (Ankara da) tespit edilen 13m lik ana çanak, 2007 yılında plânlanmış ve kabul edilmiş olan DPT projesi ile bugün kullanılan gözlemevi yerleşkesine kurgulanarak araştırma merkezinin temelleri atılmıştır yılı içerisinde 13m lik çanak anten ve binası tamamen yapılarak bitirilmiş, bunun haricinde yine aynı yerleşke içinde yapılacak olan diğer 5m lik teleskop için kaideler yerleştirilmiştir. Gözlemevi 2009 yılı sonunda, tarihli sayılı resmi gazetede yönetmeliği yayınlanarak Erciyes Üniversitesi Rektörlüğü ne bağlı bir uygulama ve araştırma merkezi hâline dönüşmüştür. Bu tarihten itibaren araştırma merkezi olarak, resmi gazetede yayınlanan yönetmeliği çerçevesinde görevini yapabilmek için şu anki 10 bin metrekarelik yerleşkemiz içinde hâlen yapılanmaya devam etmektedir (Bakınız Şekil 1). Misyonumuz; gözlemevi ve merkezimizin sorumluluk alanlarında, yasalar ve mevzuatlar çerçevesinde verilen imkân ve yetkileri plânlı, programlı ve etkin bir şekilde tamamen öğrencilerimizin, bilim insanlarımızın ve halkın yararına kullanarak en iyi hizmeti sunmak, bilimsel çalışmalar yapmak ve eğitim öğretime lisans, yüksek lisans, doktora seviyesinde katkıda bulunmaktır. 190

215 191

216 Şekil 1. UZAYBİMER yerleşkesinin genel hali. Yapılanma süreci içinde oluşturulacak olan birimler temsili olarak gösterilmektedir. Vizyonumuz; ulusal ve uluslararası ortamlarda faaliyet yapabilme, vereceği eğitim-öğretim, üreteceği bilgi, teknoloji ve bilim ile ülkemizin Radyo Astronomi ve ilgili diğer astronomi, astrofizik ve mühendislik alanlarında faaliyet gösterebilen, bilim insanı yetiştirebilen, gelecekte kurulacak olan ulusal veya uluslararası radyo astronomi gözlemevlerinde çalışacak insan gücüne kaynaklık yapabilecek, ülkemizi bu alanda diğer ülkeler ile en azından eşit seviyeye getirecek bir uygulama ve araştırma merkezi olmaktır. 2. Merkezin Faaliyet Alanları a. Lisans ve lisansüstü düzeyde radyo astronomi, optik astronomi, teorik astrofizik, uzaktan algılama, uydu teknolojileri, elektrik-elektronik gibi astronomi ve uzay bilimleri ile ilgili alanlarda eğitim-öğretimi, tez çalışmalarını ve bilimsel araştırmaları desteklemek ve geliştirmek, gerekli olan gözlem verilerinin üretilmesi için gözlem ve deney aletlerini temin etmek, kurmak, işletmek, bakım ve onarımlarını sağlamak; gözlemevi ve gezegenevi (plânetaryum) gibi ihtiyaç duyulan veya kendisine tahsis edilen her türlü tesisi kurmak, yeniden yapılandırmak. b. Etkinlik alanı için arşiv, veri tabanı ve kitaplık oluşturmak, 192

217 c. Üniversitenin ve diğer üniversitelerin bünyesindeki ilgili fakülte ve birimler ile işbirliği yapmak, lisans ve lisansüstü öğrencilerinin öğrenimine katkıda bulunmak. d. Ulusal ve uluslararası kongre, konferans, sempozyum, seminer ve benzeri bilimsel toplantıları düzenlemek veya katılmak. e. Türkiye deki eğitim-öğretim kurumlarına ve halka yönelik eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinde bulunmak, özel günler düzenlemek. f. Bilimsel, teknik bulgu ve verileri açıklayan rapor, bülten, dergi ve benzeri yayınlar yapmak, kamuoyunu yazılı ve/veya sözlü olarak bilgilendirmek ve görüş bildirmek, ilgili kurum ve kuruluşlara danışmanlık yapmak. g. Kurslar, yaz okulları, gözlem şenlikleri ve eğitim programları düzenlemek, katılımcılara katılım belgesi vermek. h. Yurt içinde ve yurt dışında araştırma, inceleme ve geliştirme çalışmaları yapmak ve yaptırmak, bu tür çalışmalara katılmak ve bunları desteklemek. i. Rektörlük tarafından önerilen, Merkez in amaçlarına uygun diğer faaliyetlerde bulunmak. 3. Tartışma ve Sonuç Yukarıda bahsedilen tüm bu faaliyet alanlarını gerçekleştirebilmek için üniversite yerleşkesi içinde yeni bir radyo ve optik gözlemevi kurgulanmaktadır. Bu çerçevede temel çalışma alanlarımız radyo ve görsel dalgaboylarında olacaktır. Gözlemevimiz ülkemizdeki ilk Radyo Gözlemevi dir. Temel amacımız radyo astronomi alanında her türlü profesyonel ve eğitim elemanına araştırma ve uygulama alanı sağlamaktır. Ulusal ve uluslararası her seviyede işbirliğine açıktır. Gözlemevimizde yıldızlararası madde, özellikle 21cm Hidrojen çizgisi, Güneş ve diğer yıldızların radyo gözlemleri, örten değişen ve bünyesel değişen yıldızların görsel bölgede çalışmaları yapılacaktır. Her düzeydeki öğrenci için bilimsel verilerin alınması ve indirgenmesini öğretmek için eğitim verilecektir. 4. Kaynaklar - Yusifov, İ., Küçük, İ., 2006, "Uydu Anteninden Radyo Teleskoba: ERT-5 Radyo Teleskobunun Teknik Özellikleri", 15.Ulusal Astronomi Kongresi Tebliğleri, 939, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul, 28 Ağustos-1 Eylül Küçük, İ. ve ark., 2008, Erciyes Üniversitesi Radyo Dizge Teleskopları: Teknik Özellikler, Union Radio Science International (URSI)- Türkiye'2008 Bilimsel Kongresi, 265, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Ekim

218 SEÇİLMİŞ BAZI ORTAK ZARF SONRASI ÇİFT YILDIZLARIN VE KATAKLİSMİK DEĞİŞENLERİN CCD FOTOMETRİSİ Dicle ZENGİN ÇAMURDAN Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölüm, İzmir, Türkiye (e-posta: Özet: Bu çalışmada SDSS ile kataklismik değişen yıldız (CV) olduğu belirlenen sönük ( V 17 m ) dört sistemin yılları arasında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi nde (TUG) RTT150 teleskobu ile yapılan CCD gözlemlerinin sonuçları yer almaktadır. Gözlenen kısa dönemli ( P 4sa ) kataklismik değişenlerin sakin evrede sıcak lekeden kaynaklanan değişimleri, flickering olarak adlandırılan beyaz cüceden kırmızı cüceye aktarılan maddedeki hızlı değişimlerin neden olduğu kısa zaman ölçekli değişimler ile sistemlerin parlaklık ve yörünge dönemlerinin değişimleri incelenmiştir. Sistemlerin bileşenleri, toplanma diski ve parlak lekeye ilişkin, ışık eğrisinin biçiminden ve yörünge döneminden elde edilen sonuçları tartışılmıştır. Ayrıca Ortak Zarf Sonrası Çift Yıldız (PCEB) türü bir yıldız olan ve örten çift olduğu bilinen HS dizgesinin TUG da T100 teleskobu ile yapılan gözlemleri ve O-C değişimi incelenmiştir. Bu dizgede gözlenen değişimin üçüncü cisimden kaynaklanan ışık-zaman etkisiyle olabileceği önerilmiştir. Bu yıldızların gözlemsel sonuçları Zengin Çamurdan et al. (2010) ve Çamurdan et al. (2012) tarafından yayınlanmıştır. 1. Giriş Kataklismik değişen yıldızlar geri tayf türünden Roche lobunu doldurmuş ve iç Lagrange noktasından madde kaybeden bir kırmızı cüce yıldız ile kaybedilen bu maddeyi toplayan bir beyaz cüce yıldızdan oluşan, yörünge dönemleri kısa, etkileşen çift yıldız dizgeleridir. Yapılan çalışmalarda ortak zarf sonrası bir çift yıldız (PCEB) ile Sloan Digital Sky Survey (SDSS) ile keşfedilen sönük kataklismik değişen yıldızların fotometrik gözlemleri yapılarak ışık eğrilerinin elde edilmesi amaçlanmıştır. Bu gözlem verileri ile literatürdeki çalışmalardan elde edilmiş veriler birleştirilerek bileşenlerin fiziksel öğelerinin bulunması ve parlak leke, disk gibi yapılara ilişkin bilgilerin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Gözlemlere ilişkin sonuçlar burada tartışılmıştır. 2. Gözlemler 2.1. SDSS J0920 SDSS J0920, gökyüzü taramasında keşfedilen ve tutulma gösteren CV lerin tayfında görülen Balmer çizgilerinde derin merkezi soğurma gösteren sistemlerden biridir. Gözlemlerde ~2.0 Tablo 1. Yıldızların gözlemlerine ilişkin temel bilgiler kadirlik derin minimumlar elde edilmiştir. Ancak tutulma ortasında yıldız çok sönükleştiği için bu evrede fazla nokta elde edilememiştir (Şekil 1). Işık eğrisinin tutulmalar dışının oldukça düz olması ve evrelerde belirgin bir bozulmanın görülmemesi baskın bir parlak lekenin 194 a SDSS g filtresi, b Gözlem başlangıcı, c Gözlem noktası, d Toplam gözlem zamanı, e Parlaklıktaki standart sapma, f PCEB

219 olmadığını, bu sistemde beyaz cüce ve diskin tutulduğunu göstermektedir. Sistemin iki renkte eş zamanlı gözlenememiş olması ve uzun poz süreleri nedeniyle kütle aktarımı ve parlak lekenin ışık eğrisindeki etkileri belirgin değildir. Şekil 1. SDSS J0920 yıldızının R süzgeci (üstte) ve V süzgecinde (altta) elde edilen ışık eğrileri SDSS J1607 SDSS gözlemleri ile keşfedilen J1607, tayflarında tutulma gösteren sistemlerdeki yapılara ek olarak, SW Sex türü bir yıldızdır. Şekil 2 de görüldüğü gibi minimum kolları simetrik bir yapıya sahiptir ve belirgin bir hump yapı görülmemektedir. Bu nedenle sistemde beyaz cüce ve diskin tutulduğunu söyleyebiliriz. Szkody et al. in (2006) çalışmasında verilen minimum zamanları ve bu çalışmada elde edilenler kullanılarak sistemin yörünge döneminin 3.49 saat olduğu belirlenmiştir (Zengin Çamurdan et. al., 2010) SDSS J1457 Şekil 2. SDSS J1607 yıldızının parlaklık değişimi. Szkody et al. nin (2003) çalışmasında tutulma göstermesi beklenen bir CV olduğu belirtilmiştir. Bu özelliğinden dolayı gözlem programımıza aldığımız SDSS J1457 yıldızı 3 Mart 2008 tarihinde V süzgecinde 4.76 saat gözlenmiştir. Işık eğrisindeki 0.4 kadirlik 40 dakikalık yarıdönemli değişimin dışında yörünge dönemi olarak adlandırılacak herhangi bir dönemlilik 195

220 belirlenememiştir (Bkz. Şekil 3). Bu durumda sistem ya tutulma göstermeyen bir sistemdir ya da olası yörünge dönemi gözlenen 4.76 saat zaman aralığından daha da uzun olmalıdır SDSS J1227 Şekil 3. SDSS J1457 yıldızının parlaklık değişimi yılı gözleminde 200s poz süresi verilerek ~4 saat boyunca gözlenen yıldızda ~2 kadir genlikli üç tutulma; 2009 yılı gözleminde ise beş tutulma elde edilmiştir (Şekil 4). Tutulma öncesi baskın sıcak bir lekenin belirteci olan ~0.8 kadir genlikli hump yapı ışık eğrisinde oldukça belirgin olup, Z Cha ve OY Car kataklismik değişen yıldızlarında olduğu gibi yörünge döneminin hemen hemen yarısında etkin olduğu görülmektedir Sistemin sönük olması ve kısa yörünge döneminde uzun poz süresinin kullanılması nedeniyle minimum zamanlarını belirlemek zorlaşmış ve sıcak leke, disk ve beyaz cüceye ilişkin (özellikle önerilen beyaz cüce zonklaması) bilgi edinilememiştir. 196 Şekil 4. SDSS J1227 yıldızının parlaklık değişimi. SDSS J1227 yıldızının gözlenen minimum zamanlarının doğrusal öğelerden sapmaları ışıkzaman denklemi etkisi ile temsil edilmeye çalışılmış, bunun için diferansiyel düzeltmeli regresyon yöntemi uygulanmıştır. Bu analiz sonucunda SDSS J1227 yıldızının gün yarıgenlik ve 2.4 yıllık zaman ölçeğinde çevrimsel bir dönem değişimi gösterdiği belirlenmiştir (Bkz. Şekil 5). Tutulma gösteren çok iyi çalışılmış birçok CV nin de (O-C) analizlerinde çevrimsel dönem değişimleri gözlenmiştir (Borges et al., 2008; Baptista et al., 2003, 2002; Baptista, Catalan ve Costa, 2000; Wolf et al., 1993). Bu çevrimsel dönem değişimleri EX Dra yıldızında olduğu gibi 4 yıldan başlayarak (Baptista et al., 2000), 30 yıla (UX UMa; Rubenstein, Patterson ve Africano, 1991) kadar geniş bir aralıkta sn genlikli değişimler olarak görülebilmektedir.

221 Şekil 5. SDSS J1227 yıldızının O-C analizi sonucunda elde edilen kuramsal eğri ile gözlemsel O-C farkları HS Bu yıldız Hamburg Schmidt taramasında bir cüce yıldız adayı olarak yer almaktadır (Hagen et al., 1995). Dreschsel et al. (2001) tarafından yapılan ayrıntılı fotometrik ve tayfsal çalışmalar bu yıldızın kısa dönemli (~2.3 sa) ayrık bir örten çift yıldız olduğunu göstermiştir. Sistemin parlaklığı baş minimumda ~1.1 kadir azalmaktadır. Bileşenler arasındaki sıcaklık farkı nedeniyle ortaya çıkan yansıma etkisi ışık eğrisinde kendini belirgin şekilde göstermektedir (Bkz. Şekil 6). Bu dalga benzeri bozulmanın genliği ~0.18 kadir kadardır. Şekil 7. HS dizgesinin O-C (I) (üstteki şekil) ve O-C (II) (alttaki şekil) değerlerinin çevrim sayısına göre değişimi ve analizi sonucunda elde edilen kuramsal eğri ile uyumu. HS dizgesinin hem O-C hem de ışık eğrisi çözümleri sisteme bağlı üçüncü bir cismin varlığına işaret etmektedir. Gözlemlerden elde edilen minimum zamanları kullanılarak yapılan incelemede 8.06 yıl dönemli sinüzoidal bir değişim elde edilmiştir. Sonuç olarak sinüzoidal değişimin i 20 alındığında 0.12M kütleye sahip üçüncü cisimden kaynaklandığı düşünülmektedir. Qian et al. (2010) tarafından belirlenen dönemin iki kat büyük olması nedeniyle kütle fonksiyonunun iki kat daha küçük olduğu görülmektedir. HS dizgesinin ışık eğrisi modellemesi sonucunda 0.25 evrede üçüncü cismin sistemin toplam ışığına %4 katkıda bulunduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlar sisteme fiziksel olarak bağlı üçüncü bir cismin varlığını doğrulamaktadır (Çamurdan et al., 2012). Tablo 2. SDSS J1227 ve HS 0705 yıldızlarının O-C analizi ile bulunan parametreleri 197

222 2 ( O C) Tartışma ve Sonuç TUG da yılları arasında yapılan gözlemlerde RTT150 teleskobu ve buna bağlı CCD ler kullanılarak gözlenen CV lerin sönük olması ( m 17 m ), verilen poz sürelerinin uzun olması ( s) ve dönemlerin kısa ( P 4sa ) olması nedeniyle dizgelerin ışık eğrileri elde edilebilmiş ancak bu gözlem verileri ile bileşenlerin fiziksel öğelerinin belirlenmesi hedefi gerçekleştirilememiştir. Bu nedenle gözlem verilerini kullanarak incelediğimiz dizgelerin yalnızca parlaklık değişimlerinden elde edilen sonuçlar tartışılmıştır. SDSS J1227 yıldızının O-C(I) sapmalarında sinüs benzeri bir değişim elde edilmiştir. ~2.4 yıllık zaman ölçeğindeki bu değişimin, ikinci bileşenindeki Güneş benzeri manyetik aktiviteden kaynaklandığı sonucuna ulaşılmıştır. SDSS J1607 nin yörünge dönemi ilk defa bu gözlemlerle 3.49 saat olarak belirlenmiştir. SDSS J1457 nin V süzgecinde yapılan gözlemlerinde ışık eğrisindeki 0.4 kadirlik ~40 dakikalık yarı-dönemli değişimin dışında yörünge dönemi olarak adlandırılacak herhangi bir dönemlilik belirlenememiştir. HS yıldızının O-C farkları incelendiğinde ise ~8 yıllık bir dönem ile sinüzoidal bir değişim gösterdiği belirlenmiş ve bu değişimin üçüncü cisimden kaynaklanan ışık-zaman etkisiyle olabileceği önerilmiştir. Bu yıldızların gözlemsel sonuçları Zengin Çamurdan et al. (2010) ve Çamurdan et al. (2012) tarafından yayınlanmıştır. 4. Kaynaklar HS Baptista, R., et al., 2002, MNRAS, 335, 75. -Baptista, R., et al., 2003, MNRAS, Baptista, R., Catalan, M.S., Costa, L., 2000, MNRAS, 316, Borges, B.W., et al., 2008, A&A, 480, Çamurdan, C.M., et al., 2012, New Astronomy, 17, Drechsel, H., et al., 2001, A&A, 379, 893p. -Hagen, H-J., et al., 1995, A&AS, 111, 195p. -Qian, S.B., et al.,2010, Astrophys Space Sci, 329, Rubenstein, E.P., et al., 1991, PASP, 103, Szkody, P., et al., 2003, AJ, 126, Szkody, P., et al., 2006, AJ, 131, Wolf, S. et al., 1993, A&A, 154, Zengin Çamurdan, D., et al., 2010, New Astronomy, 15, SDSS J1227 T 0 ( BJD ) (5) (2) P yör (gün) (4) (8) P s (yıl) 8.06 ± (1) a sin i( AB) ± (3) K(gün) ± (derece) ± 35 f(m 3)(M ) ±

223 NGC 225 KÜMESİNİN CCD UBVRI FOTOMETRİK GÖZLEMLERİ Z. Funda BOSTANCI 1, Tansel AK 2, Tolga GÜVER 1, Selçuk BİLİR 2, Serap AK 2, Talar YONTAN 2, Zeki EKER 3 1 Sabancı Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Tuzla, Istanbul (e-posta: fbostanci@sabanciuniv.edu) 2 İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 34119, Universite-Beyazıt, İstanbul 3 Akdeniz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü, Kampüs, 07058, Antalya Özet: Bu çalışmada NGC 225 açık kümesinin, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi nde bulunan T100 teleskobu ile Bessell UBVRI filtreleri kullanılarak elde edilmiş çok bant CCD fotometrik gözlemlerinin ilk sonuçları sunulmuştur. 1. Giriş Açık kümelerin sistematik olarak incelenmesi, kümelerdeki yıldızların yapısı ve evrimleri hakkında bilgi vermesinin yanı sıra Galaksimizin yapısının anlaşılmasına da dikkate değer katkı yapar. Açık kümelerde gözlenen yıldızların optik ve yakın kızılötesi renk-kadir diyagramları oluşturularak, kümelerin yaş, metal bolluğu ve uzaklık gibi temel parametreleri belirlenebilir. Galaktik diske gömülü (l = 122 o.011, b = -1 o.083) olan NGC 225, Güneş ten 657pc uzaklıkta genç ve az yoğun bir küme olarak bilinir (Lynga, 1987). Kümenin detaylı tek çalışması Lattanzi ve diğ. (1991) tarafından fotoğraf plâkları ve düşük ayırma güçlü spektrumlar kullanılarak yapılmıştır. Lattanzi ve diğ. (1991), küme üyesi yıldızları öz hareketlerden itibaren belirlemiştir. Üyelik olasılıkları yüksek yıldızlardan küme için renk artığını E(B-V) = kadir, yaşı t = yıl, uzaklığı ise d = pc tayin etmişlerdir. Bu çalışmada, fiziksel parametrelerinin belirlenmesi amacıyla NGC 225 açık yıldız kümesinin ilk yüksek kaliteli CCD Bessell UBVRI gözlemleri TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi nin (TUG) T100 teleskobuyla yapılmıştır. Çalışmada T100 CCD kamerasının I bandı girişim saçağı görüntüleri, atmosferik sönümleme katsayıları ve standart sisteme dönüşüm katsayıları verilmiştir. Bu poster, çalışmanın ilk sonuçlarını içermektedir. Parlak küme üyelerinin tayfları TUG daki RTT150 teleskobuna bağlı TFOSC (TUG Faint Object Spectrograph and Camera) ile alınmış olup, halen indirgeme aşamasındadır. 2. Gözlem Verileri ve İndirgemeleri NGC 225 açık kümesinin CCD Bessell UBVRI görüntüleri TUG un T100 teleskobuyla 21 Ağustos 2011 tarihinde alınmıştır. Gözlemlere ait filtre, poz süresi ve sayısı ile hava kütlesi bilgileri Tablo 1 de verilmiştir. CDD verilerinin bias, kara akım, düz-alan ve saçaklanma düzeltmelerini içeren ön indirgemeleri IRAF 6 kullanılarak yapılmıştır. Gözlem gecesindeki ortalama görüş değeri 1.3 yay saniyesi civarındadır. T100 teleskobu için düz alan görüntüleri, sadece NGC 225 ile ilgili projeye ayrılan gözlem gecelerinde değil, proje araştırmacılarının farklı projelerinin gözlem gecelerinde elde edilen tan vakti düz alan görüntülerinin de birleştirilmesiyle elde edilmiştir. Örnek bir düz alan görüntüsü Şekil 1 de gösterilmektedir. 6 IRAF is distributed by the National Optical Astronomy Observatories, which are operated by the Association of Universities for Research in Astronomy, Inc., under cooperative agreement with the National Science Foundation. 199

224 Tablo 1. Her filtre için poz süresi (s), poz sayısı, gözlem tarihi ve hava kütlesi değerleri Filtre Poz Süresi Adedi Gözlem Tarihi Hava Kütlesi U B V R I Şekil 1. T100 ün odak düzleminde bulunan SI CCD kamera için Bessell V bandındaki yaklaşık 40 düz alan görüntüsünden elde edilmiş birleşik düz alan görüntüsü Bessell I Bandında Oluşan Girişim Saçaklarının Modellenmesi CCD görüntülerinde girişim saçaklarının ortaya çıkması şaşırtıcı bir durum değildir ve özellikle uzun dalgaboylu filtrelerle yapılan gözlemlerde çok belirgindir. Üretim aşamasında CCD yongasının yüzeyinde ışığın dalgaboyu ile karşılaştırılabilir boyutta düzensizlikler meydana gelir. Bu düzensizlikler, örneğin I bandı ile alınmış görüntülerde çok belirginleşen girişim saçaklarının oluşmasına, dolayısı ile parlaklık ölçümlerinde ihmal edilemez düzeydeki hatalar meydana gelmesine yol açarlar. Bu hatalar, kullanılan kameranın yongası için bir saçaklanma modelinin oluşturulması ve bu modelin ön indirgeme aşamasında kullanılması ile en aza indirilebilir. Bessell I bandındaki girişim saçaklarının modellenmesi için, ESO the Danish 1.54m Telescope 7 için seçilmiş nispeten az sayıda yıldız içeren alanların listesindeki SPKS09 kodlu (α = 18 h 02 m 01 s, δ = ) bölgenin I bandındaki görüntüleri; gecesi yedi sefer, gecesi ise üç sefer 10 ar dakikalık poz süreleriyle alınmıştır. Toplam 10 adet görüntü, IRAF ın konu ile ilgili programları kullanılarak işlenmiş, Bessell I bandı için bir girişim saçakları modeli elde edilmiş ve bu model Şekil 2 de gösterilmiştir. Kümenin I filtresiyle alınmış CCD görüntülerinin ön indirgenmesinde saçaklanma modeli de kullanılarak, I bandı aletsel kadirlerinde girişim saçaklarından kaynaklanan hatalar en aza indirilmiştir

225 Şekil 2. T100 teleskobunun odak düzleminde bulunan SI CCD kamera için bulunan Bessell I filtresindeki girişim saçakları modeli. H ata (%) U (15s) Hata (%) B (5s) Hata (%) V (3s) Hata (%) R (3s) Hata (%) I (3s) Parlaklik Şekil 3. NGC 225 kümesi doğrultusunda UBVRI fitrelerinde gözlenen tüm kaynakların istatistiksel hata değerlerinin aletsel parlaklıklara göre dağılımı. Parantez içindeki değerler poz sürelerini göstermektedir. 201

226 UBVRI filtrelerinde iki farklı poz süresi (Tablo 1) ile alınan görüntülerin astrometrik kalibrasyonları, ilgili IRAF programları ve USNO B1.0 Kataloğu 8 kullanılarak yapılmıştır. Görüntülerin fotometrik analizi IRAF ve SExtractor programları ile gerçekleştirilmiş ve her görüntü için yıldız katalogları oluşturulmuştur. Bu kataloglar daha sonra IDL de (Interactive Data Language) yazılmış özel programlar ve Aladin 9 programları yardımıyla birleştirilerek küme alanına ait UBVRI yıldız kataloğu elde edilmiştir. Şekil 3 te NGC 225 doğrultusunda UBVRI fitrelerinde gözlenen tüm kaynakların istatistiksel hata değerlerinin aletsel parlaklıklara göre dağılımı verilmiştir Aletsel Kadirlerin Standart Sisteme Dönüştürülmesi Fotometrik Sönümleme ve Standart Sisteme Dönüşüm Katsayıları Birinci mertebe fotometrik sönümleme katsayıları, NGC225 in gözlemlerinin yapıldığı gecelerde, seçilmiş Landolt (2009) standart alanlarından G93 48 in (α = 21 h 52 m 15 s, δ = ) gece boyunca gözlenmesiyle elde edilmiştir. Bu alanda bulunan G93 48 (B-V = ) isimli yıldızın gözlemlerinden birinci mertebe sönümleme katsayıları, aynı yıldızla birlikte G93 48C (B-V=+1.320) isimli yıldız da gözlenerek ikinci mertebe sönümleme katsayıları hesaplanmıştır gecesinde hesaplanan birinci mertebe ve ikinci mertebe fotometrik sönümleme katsayıları Tablo 2 de listelenmiştir. Tablo Ağustos 2011 tarihinde T100 teleskobunda Bessell UBVRI filtreleri için hesaplanan birinci (k ) ve ikinci (k ) mertebe fotometrik sönümleme katsayıları Tablo 3. T100 teleskobunda Bessell UBVRI filtreleri için 21 Ağustos 2011 deki gözlemlerden hesaplanan standart fotometrik sisteme dönüşüm katsayıları. Filtre k k U B V R I Katsayı Değer U B V R I (U-B) (B-V) (V-R) (R-I) (V-I) Ağustos 2011 gecesi seçilmiş Landolt (2009) standart alanları da gözlenmiş ve standart fotometrik sisteme dönüşüm katsayıları hesaplanmış ve Tablo 3 te listelenmiştir. Yukarıda verilen katsayılar kullanılarak, UBVRI filtrelerinde gözlenen tüm yıldızların aletsel kadirleri ve renkleri standart sisteme dönüştürülmüştür. Bu işlemler sonucunda, kısa ve uzun poz süreleriyle elde edilen veriler kullanılarak, alan doğrultusunda 11 < V < 19.5 kadir aralığındaki kaynakların yüksek kaliteli astrometrik ve fotometrik verileri elde edilmiş, bunları içeren bir katalog hazırlanmıştır

227 3. Tartışma ve Sonuç Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul NGC 225 açık kümesine ait renk-kadir ve iki renk diyagramları Şekil 4 te verilmiştir. Çalışmamızda bu kümenin CCD UBVRI gözlemleri ilk kez yapıldığı gibi, alan doğrultusunda böylesi sönük parlaklıklara da ilk defa inilmiştir. Şekil 4. NGC 225 açık kümesine ait renk-kadir (a) ve iki renk diyagramları (b-d). (U-B)-(B-V) iki renk diyagramındaki yeşil çizgi, Schmidt-Kaler in (1982) sıfır yaş anakol eğrisidir. Kırmızı ve mavi çizgiler ise sırasıyla E(B-V) = 0.10 ve E(B-V) = 0.26'lık kızarmaya karşılık gelen sıfır yaş anakollarını göstermektedir. Elde edilen hassas U, B ve V bandı görüntüleri sayesinde, küme için verilen E(B-V) = 0.26'lık renk artığı değerinin kümenin yıldızlararası kızarmasını iyi temsil etmediği, E(B-V) = 0.10 değerinin NGC 225 için daha uygun olduğu bulunmuştur. Diğer iki renk diyagramlarının analizi, kümeye üyelik testleri tamamlandıktan sonra yapılacaktır. Teşekkür: Bu çalışma TÜBİTAK tarafından desteklenmiştir. Proje numaraları: 11BT ve 11BT Kaynaklar - Landolt, A. U., 2009, AJ, 137, Lattanzi, M. G., Massone, G., Munari, U., 1991, AJ, 102, Lynga, G., P. J., 1987, A&A, 188, Schmidt-Kaler, Th., 1982, Bulletin d'information du Centre de Donnees Stellaires, 23,

228 KROMOSFERİK AKTİF V1379 AQUILAE SİSTEMİNİN T60 GÖZLEMLERİ Esin SİPAHİ Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 35100, Bornova, İZMİR (e-posta: Özet: Bu çalışmada, V1379 Aql sisteminin TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi nde T60 teleskobu ile elde edilmiş ışık ölçümüne ilişkin ilk sonuçlar sunuldu. V1379 Aql sıcak altcüce B ve K0III bileşen içeren örten bir çift sistemdir. Sistem asenkronize dönmektedir. Sistemin yörünge dönemi ~21 gün iken dev bileşenin dönme dönemi ~26 gündür. Sistemin tutulmalar dışı ışık değişiminin kaynağı soğuk bileşenin leke aktivitesidir. Soğuk bileşen üzerindeki aktif yapıların evrimi sistemin toplam ışığını değiştirir. Sisteme ilişkin yaklaşık 23 yıllık fotometrik gözlem verisinden sistemin ortalama parlaklık değişimi, genlik değişimi ve fotometrik dönem değişimi arasında bir ilişki olduğu görülmüştür. 1. Giriş V1379 Aql, soğuk bir dev (K0III) ve sıcak alt cüce B yıldızından oluşan örten bir çift sistemdir. Sistemin yörünge dönemi 20.7 gündür. Sistem asenkronize dönmektedir. Işık eğrisinde baş minimumda tam tutulma görülürken yan minimum görülmemektedir. Baş minimuma iniş/çıkış süresi 27dk ve tam tutulmada kalma süresi ise 1.38 gündür. Tutulma U ve B filtresinde görülmekte, V renginde ise görülmemektedir. Sistemin soğuk bileşeninde Ca II H ve K salmasının varlığı Bidelman ve Mac Connell (1973) tarafından belirtilmiştir. Buna göre sistemin RS CVn türü bir değişen olabileceği ve dev yıldızda kromosferik aktivitenin görülebileceği ilk kez bu çalışmada ifade edilmiştir. Fekel ve Simon (1985) tarafından yıldızın tayf çalışması yapılmış ve B-V de belirlenemeyen fakat U-B de farkedilen sıcak bileşen için alt ışıtmalı bir yıldız olabilir denilmiştir. Balona ve arkadaşları (1987) tarafından yapılan bir çalışmada sistemin dikine hız ölçümlerinden yörünge dönemi 20.7 ve fotometrik dönemi 25.4 gün olarak belirlenmiştir. Fotometrik gözlemler sonucunda da K yıldızında lekelerin olabileceği önerilmiştir. Sıcak yıldızın U-B renk ölçeğinde 0.4 evrede tutulması (~0 m.15 genlikle) ilk kez bu çalışmada belirtilmiştir. Baş minimum daha sonra yapılan uzak moröte gözlemlerinde belirlenmiştir. Frasca ve ark. (1998) tarafından da sistemin tayfsal ve fotometrik çalışması yapılmış ve sistemin UBV renklerinde ışık eğrileri elde edilmiştir. Kromosferik aktif yıldızlarda yıldızın aktivite doğası üzerine tartışabilmek için uzun dönemli fotometrik gözlemler önemlidir. Uzun dönemli fotometrik veri kullanılarak aktif yıldızın yüzey diferansiyel dönmesi incelenebilir. Yıldız yüzeyinin diferansiyel dönmesini fotometrik olarak belirlemenin birkaç yöntemi vardır. Bunlardan biri geniş band fotometrik veri üzerinden dönem analizi yapmaktır. Yine uzun dönemli fotometrik veri üzerinden yıldızın zaman içerisinde ortalama parlaklığının ve sezonluk ışık eğrilerinin genlik değişimi de incelenebilir. Bu çalışmada, 1988 yılından itibaren mevcut fotometrik verisi bulunan V1379 Aql sisteminin TÜBİTAK Ulusal Gözlemevin deki (TUG) T60 teleskobu ile devam edilen gözlemlerine ilişkin ilk sonuçlar verilmiştir. 2. Gözlemler V1379 Aql nın gözlemleri yılları arasında Vanderbilt-Tennessee State 40cm teleskobu (APT) ve yılları arasında ise Ege Üniversitesi Gözlemevi nin 48cm Cassegrain teleskobu ile yapılmıştır. Gözlemlerde HD ve HD , mukayese ve denet yıldızı olarak kullanılmıştır. G. Henry den alınan gözlem verileri B, V süzgeçlerinde elde 204

229 edilirken yılları arasında sistem U, B, V, R süzgeçleri ile gözlenmiştir. Her iki gözlemevinde de aynı mukayese ve denet yıldızı kullanılmıştır. Sistemin yörünge dönemi (P=20.66 gün) uzun olduğu için bir gecelik gözlem süresi içinde yaklaşık bir saat kadar gözlenmiştir. Işık eğrilerinde gözlem noktaları bir gece içinde elde edilen gözlem noktalarının ortalaması alınarak elde edilmiştir Sistemin TUG daki T60 teleskobu ile gözlemleri ise 2010 yılında 10CT60-73 numaralı proje olarak başlamıştır. Gözlemler 2010C, 2011C dönemlerinde elde edilmiş ve 2012B dönemi olarak günümüzde devam etmektedir. Proje kapsamında sistemin gözlemleri her gözlem gecesinde tek yönlenme ile B ve V filtrelerinde 60s poz süresi ile 3'er CCD görüntüsü alınarak yapılmıştır yılında 20 ve 2011 yılında ise 36 gece gözlem verisi elde edilmiştir. Sistemin diğer gözlemevlerinde yapılan gözlemlerinde kullanılan mukayese ve denet yıldızları T60 teleskobuna takılı CCD de de görüntüye girmektedir. T60 teleskobu ile 28 Eylül 2010 gecesinde V filtresinde alınan bir görüntü örnek olması açısından Şekil 1 de verilmiştir. 3. Işık Eğrileri Şekil 1. V1379 Aql sistemi için T60 teleskobu ile V filtresinde alınmış örnek bir görüntü. V1379 Aql nın 2010 ve 2011 gözlem sezonunda T60 teleskobu ile V filtresinde elde edilen ışık eğrisi ve B-V renk eğrisi Şekil 2 de verilmiştir. Karşılaştırma amacıyla her bir grafikteki y ekseni aynı ölçeklidir. Farklı iki gözlem sezonunda elde edilen eğrilerin genliği ve biçimi değişmiştir yılında elde edilen V ışık eğrisi için genlik ~0.165 ve ortalama parlaklık kadirdir yılında ise V ışık eğrisinin biçimi değişmiştir. Genlik değeri ~0.235 kadirlere çıkarken ortalama parlaklık kadir olmuştur. Bu tür sistemlerde ışık eğrilerinin genliği, sistemin minimum ve maksimum parlaklığı soğuk yıldız üzerindeki aktivite yapılarının evrimine göre değişir. Işık eğrilerinin şekli bazı yıllarda oldukça karmaşık olabilir ve bu durumda genlik belirlenemez. 205

230 delta_v (mag) delta_v (mag) HJD HJD B-V (mag) B-V (mag) HJD HJD Şekil 2. V1379 Aql nın yıllarında T60 teleskobu ile elde edilen V gözlemleri ve B-V renk değişimi. 4. Bulgular ve Değerlendirme Fairborn Gözlemevi, EÜ Gözlemevi ve TUG da elde edilen 23 yıllık V ışık eğrileri Şekil 3 te birlikte verilmiştir. Genel olarak her gözlem sezonunda elde edilen ışık eğrilerinin genliğinin değiştiği açıkça görülür. En büyük genlikli ışık değişimi 1996 yılında (Şekil 2 de HJD ) gözlenmiştir yılından (Şekil 2 de HJD ) sonra genlikte artma görülse de 1996 yılında V süzgecinde görülen 0 m.166 genlik değerine ulaşılamamıştır. Sistemin ortalama parlaklığı 2002 yılının ikinci yarısından sonra artma eğilimindedir. Bu sisteme ilişkin ışık eğrilerini klâsik ve karmaşık ışık eğrileri olarak ayırmak mümkündür. Klâsik ışık eğrileri belirli bir genliğe sahip düzgün sinüs şekilli iken karmaşık ışık eğrileri genliğin neredeyse kaybolduğu ve bir fotometrik dönem belirlemenin zor olduğu ışık eğrileridir. Böylesi ışık eğrilerine örnek Şekil 4 te verilmiştir. Şekil 4 te verdiğimiz örnek ışık eğrilerinden (a) panelinde görülen, sistemin 1996 yılına ilişkin ışık eğrisidir. Bu yıl elde edilen ışık eğrisi sistemin mevcut fotometrik verisi içinde en büyük genliğin gözlendiği ışık eğrisidir. (b) panelinde verilen ışık eğrisi ise 2000 yılına aittir ve bir genlik değerinin belirlenemeyeceği ışık eğrilerinden biridir. Sistemin T60 teleskobu ile devam eden gözlemleri, 2000 yılından sonra sürekli artma eğiliminde olan sistemin ortalama parlaklığının tekrar azalmaya başladığını gösterir. Yine bu gözlemlerden ışık eğrilerinin genliğinin artmaya başladığı görülür. Bu durum yıldız üzerindeki aktif bölgelerin etkinliğinin arttığına işaret eder. Sistemin gözlemleri T60 teleskobunda 2012B döneminde de devam etmektedir. Bu gözlemlerden elde edilen ışık eğrilerinde genliğin artmaya devam edip etmeyeceği izlenecektir. Sistem acaba gelecek gözlem sezonlarında 1996 yılında sahip olduğu en büyük genlik değerine ulaşacak mıdır? Kromosferik aktif yıldızlarda uzun dönemli fotometrik veri oldukça önem taşır. Yıldız yüzeyindeki aktif yapıların ömürleri uzun dönemli gözlemlerden belirlenebilir. Yine uzun dönemli fotometrik veriden yıldız üzerindeki aktif boylamların ve diferansiyel dönmenin varlığı belirlenebilir. Yıldızın diferansiyel dönmesi sonucunda lekelerin yıldız yüzeyi üzerindeki dağılımına uygun olarak ışık eğrilerinin genliği ve biçimi değişir. Yıldızlarda yüzey diferansiyel dönmesini fotometrik olarak belirlemenin birkaç yöntemi vardır. Bunlardan bir tanesi, geniş bant fotometrik veri üzerinden her gözlem sezonuna ait ışık eğrilerinden dönem analizi yapmaktır. V1379 Aql nın T60 gözlemlerini de içeren 23 yıllık 206

231 fotometrisini kullanılarak aktif bileşenin fotometrik dönem değişimi üzerinde çalışmaktayız. V1379 Aql Güneş-benzeri diferansiyel dönme gösterir. delta_v (mag) V1379 Aql ( ) HJD Şekil 3. V1379 Aql sisteminin yıllarına ait V ışık eğrileri (Şekilde içi boş daireler APT teleskobu verilerini, içi dolu daireler EÜ Gözlemevi verilerini ve içi dolu üçgenler TUG-T60 teleskobu verilerini göstermektedir.). Şekil 4. Sistemin ışık değişiminde klâsik (a) ve karmaşık (b) sınıflamasına ait örnek ışık eğrileri. Son yıllarda bu konu üzerine yapılan bilimsel makalelerde yıldız yüzeyinde görülen aktivite yapılarına ilişkin çalışmalar için yıldan daha fazla gözlemsel veriye gerek olduğu ifade edilmeye başlanmıştır. Bu tür uzun dönemli aktif sistemlerin gözlemlerinin T60 teleskobunda yapılması, bu teleskobun amaçlanan hedeflerine ulaşması için oldukça uygun bir çalışma alanıdır. Teşekkür: Bu çalışma TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi tarafından 10CT60-73 numaralı proje ile desteklenmiştir. Kaynaklar: - Bidelman W.P., MacConnell D.J., 1973, AJ, 78, Fekel F.C., Simon T., 1985, AJ, 90, Balona L., Lloyd Evans T., Simon T., Sonneborn G., 1987, IBVS Frasca A., Marilli E., Catalano S., 1998, A&A, 333,

232 EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ TELESKOPLARIYLA KROMOSFERİK AKTİF YILDIZ GÖZLEMLERİ Hasan Ali DAL Ege Üniversitesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, 35100, Bornova İzmir (e-posta: Özet: Bu çalışmada, yılları arasında Ege Üniversitesi Gözlemevi olanakları ile yapılan kromosferik aktif yıldız gözlemlerinde elde edilen verinin analizi ile ulaşılan sonuçlar değerlendirilmiştir. 5 yıl devam eden çalışmada, K5 ile M5 tayf türü aralığındaki çok sayıda yıldızın flare taraması ve soğuk leke aktivitesi açısından geniş bir veri seti elde edildi. SPSS V17.0 (Green et al., 1999) ve GrahpPad Prism V5.02 (Dawson and Trapp, 2004) yazılımları kullanılarak, elde edilen veri setleri, the One Phase Exponential Association (OPEA) fonksiyonu (Dawson and Trapp, 2004) ile modellenmiş ve the Independent Samples t-test (Wall and Jenkins, 2003; Motulsky, 2007) yöntemi ile analiz edilmiştir. Model ve analizler sonucunda; (1) Flareler iki alt gruba ayrılmış, (2) Her bir yıldızda flare enerjisinin belirli bir limiti geçemediği görülmüş, (3) Bu limit değerin yıldızdan yıldıza değiştiği bulunmuş, (4) Flare sönümlenme sürelerinin parlama sürelerine oranına göre flare dağılımına bakıldığında, flarelerin genellikle oranın tam sayı değerler aldığı bölgelerde toplandıkları ortaya koyulmuştur. Bu bulguların elde edilmesinde, izlenen gözlem yöntemi ve kullanılan High Speed Three Chanel Photometer (HSTCP) (Meištas, 2002) dedektörünün rolünün büyük olduğu görülmektedir. 1. Giriş: Geri tür yıldızların sergilediği kromosferik aktivite, optik bandlarda da gözlenebilen bir çok farklı belirteç ile kendini ortaya koyar. Bunların başında yüzeyde yer alan soğuk lekeler, onları çevreleyen parlak fakula ve plaj yapıları ile özellikle de M cücelerinde gözlenen flare aktivitesi gelir. Güneş yüzeyinde bilinen ilk flare, 1 Eylül 1859'da Carrington and Hodgson tarafından gözlenmiştir (Carrington, 1859; Hodgson, 1859). Güneş dışında ise ilk flare AD Leo'da 1939'da gözlenmiştir (van Maanen, 1940). Diğer kromosferik aktivite yapılarının yanında, flare aktivitesi oldukça hızı bir süreçtir. Işık eğrierinde genellikle ani bir parlaklık artışı (impulsive phase) ve ardından parlaklığın yavaşça azalmasıyla (main phase) kendini gösterir. Bununla birlikte, parlaklığın azaldığı evrede de parlaklık zaman zaman ani artışlar gösterebilir. Örnek olarak, Dal and Evren (2010) ve Dal (2011)'den alınan çeşitli flare ışık eğrileri Şekil 1'de görülmektedir. Şekil 1. Dal ve Evren (2010) ve Dal (2011)'den alınan hızlı ve yavaş flare örnekleri. 208

233 Şekil 1'deki ışık eğrilerine dikkat edilirse, özellikle flare maksimum anının ve genliğinin belirlenmesi için yüksek zaman çözümlemesine sahip dedektörlerle gözlem yapmak gerekmektedir. Yine Şekil 1'in alt panelinde görülen ışık eğrisinde, "spike" adı verilen anlık parlaklık artış ve azalışları görülmektedir. bu yapılar, flare süreçlerini ve özellikle de yüksek manyetik alanla yüksek hızlarda hareket eden plazmanın etkileşimini tam olarak anlamak açısından önemlidir. Şekil 2. Dal (2012)'den alınan ve flare parametrelerinin hesaplamalarını gösteren şemalar. Bu gözlemlerde kullanılan High Speed Three Chanel Photometer (Meištas, 2002) için sayım için zamansal hata, Kirkup and Frenkel (2006) tarafından sunulan yöntem kullanılarak Dal (2012) tarafından hesaplanmıştır. Hesaplar, tek renk gözlemlerde ölçüm zamanlarının 0.08 saniye hata ile, çok-renk gözlemlerde ölçüm zamanlarının 0.20 saniye hata ile elde edildiğini göstermektedir. Bu değerler, U bandında devam eden flare taramasında 0.08 saniye gibi oldukça küçük hata değerleri ile flare zaman ölçeklerinin elde edildiğini göstermektedir. Bu, çalışmada elde edilen verini istatistiksel analiz sonuçlarının güvenirlik oranını da oldukça yükseltmektedir. Bu, yaklaşık 20 yıldızın 5 yıl gibi uzun bir süre devam eden gözlemlerinden elde edilen ve veri setinin de büyüklüğü de göz önüne alındığında, elde edilen sonuçların neden bugüne değin bulunamadığını açıklamaktadır. Şekil 3. Dal and Evren (2010)'dan alınan hızlı ve yavaş flare sınıflarının ayrıldığı the Independent t-test. 2. Gözlemler ve Analizler: Gözlemler Ege Üniversitesi Gözlemevi'nde bulunan Cassegrain türü 48cm çaplı teleskopla yapılmıştır. Tüm gözlem ve indirgemelerde benzer prosedür uygulanmış ve tüm gözlem ve yıldızlardan elde edilen veri seti aynı biçimde hazırlanmıştır. Hardie (1969) tarafından sunulan yöntem kullanılarak, ham gözlem verisi atmosferik sönükleştirmeden ve ölçüm zamanları da Güneş merkezine indirgendikten sonra, Landolt (1983, 1992)'den seçilen standart yıldızların gözlemleri kullanılarak standart sisteme de dönüştürülmüştür. 209

234 Elde edilen veri setleri ayrı ayrı ve bir bütün olarak, SPSS V17.0 (Green et al., 1999) ve GrahpPad Prism V5.02 (Dawson and Trapp, 2004) yazılımları kullanılarak, the One Phase Exponential Association (OPEA) fonksiyonu (Dawson and Trapp, 2004) ile modellenmiş ve the Independent Samples t-test (Wall and Jenkins, 2003; Motulsky, 2007) yöntemi ile analiz Şekil 4. Dal (2012)'den alınan, bazı yıldızlar için the OPEA modelleri ve Plateau değerinin değişimi. edilmiştir. Buradaki en önemli nokta ise, analizlerde flare enerjisi yerine flare eşdeğer süresi kullanılmasıdır. Bu, farklı tayf türünden yıldızların bir arada değerlendirilmesine olanak verdiği gibi, ışıtma hesaplarından gelebilecek olası hataların analize dahil edilmemesini de sağlamıştır. 3. Sonuçlar: Elde edilen flareler, the Independent Samples t-test yardımıyla iki gruba ayrılmıştır. Elde edilen grupların karakteristik özellikleri incelendiğinde, bunların literatürde sözü edilen hızlı ve yavaş flareler olduğu anlaşılmıştır (Dal and Evren, 2010). Bu çalışma ile literatürde ilk kez beyaz-ışık flarelerinin, fiziksel anlamı olan matematiksel bir kuralla sınıflanabileceği gösterilmiş oldu. Bu kurala göre değerlendirildiğinde, hızlı flarelerin, yavaş flarelere göre yaklaşık 157 katlık bir enerji farkına sahip olduğu görülür. Diğer yandan, t-test'i analizi sırasında elde edilen doğrusal modeller, hızlı ve yavaş flareler arasındaki farkları da ortaya koymuştur. Buna göre yavaş flareler, hızlı flarelere göre daha düzenli bir yapıya sahiptir. Çünkü hızlı flarelerde manyetik yeniden birleşme gibi ısısal olmayan süreçler daha baskındır ve bu durum Şekil 3'de görülen hızlı flare dağılımını da etkilemektedir (Dal and Evren, 2010). Şekil 5. Dal (2012)'den alınan bu şekilde farklı genliklere sahip flarelerin, genellikle flare sönümlenme süresinin parlama süresine oranının tam sayı değerler aldığı bölgelerde toplanıyor. 210

235 Diğer yandan her bir yıldız kendi içinde değerlendirildiğinde, bir yıldız üzerindeki flarelerin de çeşitli karakteristik değerlere sahip olduğu görülmektedir. Şekil 6. Dal (2012)'dan alınan bu şekilde, hem Ege Üniversitesi Gözlemevi nden (üst panel) hem de literatürdeki 41 ayrı çalışmadan elde edilen (alt panel) veriye göre flare dağılımı. 211

236 Şekil 7. Dal and Evren (2011a) dan alınan ve V1285 Aql nın 3 gözlem sezonu boyunca elde edilen ışık eğrisi. Flare aktivitesi dışındaki ışık değişimi. Örneğin, bir yıldız üzerinde ortaya çıkan flarelerin enerjileri hiç bir zaman bir limit değerini geçememektedir. Şekil 4'de üst panelde görüldüğü gibi the OPEA fonksiyonu ile yapılan modeller, flareler ne kadar güçlü, süresi ne kadar uzun veya genlikleri ne kadar büyük olsa da, bir yıldızda ortaya çıkabilecek toplam enerjinin bir limit değeri geçemeyeceğini göstermektedir. Ancak Şekil 4'ün orta panelinde görüldüğü gibi bu limit değer her bir yıldızda değişmekte ve en alt panelden de görüldüğü üzere bu limit değerleri yıldızın tayf türüne göre düzenli bir dağılım sergilemektedir Dal and Evren (2011b), Dal (2011, 2012). Şekil 8. Dal and Evren (2011a)'dan alınan, hızlı ve yavaş flare türlerinden flarelerin evreye göre dağılımı. Flare zaman ölçekleri de kendi aralarında belirli bir ilişkiye sahiptir. Örneğin Şekil 5'ten görüleceği üzere, eğer flare genliklerinin flare zaman ölçekleri oranına göre dağılımı incelenirse (Dal, 2012), flarelerin belirli oran değerlerinde toplandığı görülür. Bu oran değerleri, flare sönümlenme süresinin flare parlama süresine oranının 1, 2, 3, 4,... gibi tam sayı değerlerdir. 0.5, 1.5, 2.5 gibi 0.5'in katı olan yerlerde de benzer toplanmalar vardır. Her bir değere kaç flarenin toplandığı ise Şekil 6' da sunulan noktasal histogram ile gösterilmektedir. Diğer yandan, tam sayı veya 0.5'in katı olmayan değerlerde de flare oldu 212

237 ancak bunların çok az sayıda kaldığı görülmektedir. Flare zaman ölçeklerine göre elde edilen tüm bu sonuçlar, yine Dal (2012) tarafından sunulmuş ve nedenleri açıklanmıştır. Flare gibi ani parlaklık değişimleri dışında, kromosferik aktivite kendini soğuk yıldız lekelerinden ve onu çevreleyen sıcak yapılardan kaynaklanan ve ışık eğrilerinde sinüs benzeri bozulmalar olarak ortaya çıkan değişimlerle de gösterir. Böyle değişimlere bir örnek, yine Dal and Evren (2011a) tarafından sunulan V1285 Aql'nın flare dışında kalan ışık değişimidir. Şekil 7'den de görüleceği gibi V1285 Aql, flare aktivitesi dışında soğuk yapılardan kaynaklanan sinüs benzeri bozulmalar da sergilemektedir. Dal and Evren (2011a, c) tarafından da belirtildiği gibi, literatürde bir çok çalışmada flarelerin yıldızın yüzeyinde soğuk lekelerin bulunduğu boylamlarda ortaya çıkıp çıkmadığı incelenmiştir. Ancak bu çalışma kapsamında elde edilen sonuçlar, bazı yıldızlarda flarelerin ortaya çıktığı ve yine soğuk lekelerin bulunduğu boylamların aynı olduğu görülürken, diğerlerinde bu benzerlik görülmemektedir. Şekil 8'in üst panelinde görülen klasik histogram, V1285 Aql'da hangi evrede kaç flarelerin gözlendiği göstermektedir. Şekil 7'de ise leke minimum evreleri açıkça görülmektedir. V1285 Aql'da elde edilen sonuçlar, her iki aktivite bileşeninin de benzer boylamlara sahip olduğunu göstermekteyken Dal and Evren (2011a); çalışmadaki diğer yıldızlarda bu durum söz konusu değildir Dal and Evren (2011c). Son olarak literatürde tartışılan diğer bir konu ise, hızlı ve yavaş flarelerin birbiriyle ilişkileridir Dal and Evren (2010, 2011c). Bazı çalışmalarda yavaş flarelerin, gözlemciye göre yıldızın diğer tarafında kalan hızlı flareler olduğu iddia edilmektedir. Oysa Şekil 8'in orta ve alt panelinden görüldüğü gibi bu çalışmada elde edilen sonuçlar, bunun doğru olmadığını ortaya koymaktadır. 4. Kaynaklar: - Carrington, R.C., 1859, MNRAS, 20, Dal, H.A., 2011, PASA, 28, Dal, H.A., 2012, PASJ, 64, (Baskıda). - Dal, H.A., Evren, S., 2010, AJ, 140, Dal, H. A., Evren, S., 2011a, PASP, 123, Dal, H.A., Evren, S., 2011b, AJ, 141, Dal, H.A., Evren, S., 2011c, PASJ, 63, Dawson, B. and Trapp, R.G., 2004, Basic and Clinical Biostatistics (New York: McGraw-Hill), Green, S.B., Salkind, N.J., Akey, T.M., 1999, Using SPSS for Windows: Analyzing and Understanding Data (Upper Saddle River: Prentice-Hall), Hardie, R.H. 1962, in Astronomical Techniques, Stars and Stellar Systems, ed. W. A. Hiltner (Chicago, IL: Univ. Chicago Press), Hodgson, R., 1859, MNRAS, 20, Landolt, A.U., 1983, AJ, 88, Landolt, A.U., 1992, AJ, 104, Kirkup, L., Frenkel, R.B., 2006, An Introduction to Uncertainty in Measurement, Cambridge University Press. - Meištas, E.G., 2002, High-Sped Three-Channel Photometer (HSTCP) User's Guide, To Molétai version (Vilnius, Astronomical Observatory of Vilnius University). - Motulsky, H., 2007, GraphPad Prism 5: Statistics Guide (San Diego: GraphPad Software), 94 van Maanen, A., 1940, ApJ, 91,

238 RTT150 TELESKOBU İLE KIRMIZIYA KAYMASI BELİRLENEN EN UZAK GALAKSİLER Korhan YELKENCİ, Sinan ALİŞ İstanbul Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Beyazıt, İstanbul (e-posta: Özet: Bu çalışmada TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi'ndeki RTT150 teleskobu ile tayfları alınan ve kırmızıya kaymaları hesaplanan galaksiler sunulmaktadır. CFHTLS projesi çerçevesinde tespit edilen galaksi kümelerinden bazılarının merkezi parlak galaksilerinin (BCG) kırmızıya kaymalarını hedef alan çalışmanın sonuçları verilmektedir. Parlaklık limitleri, teleskobun ayna çapı ve alıcının teknik özellikleri dikkate alındığında RTT150 teleskobu ve buna bağlı TFOSC alıcısı ile z~0.3'lere kadar olan galaksilerin kırmızıya kaymalarını belirlemek mümkün olmaktadır. Bu kırmızıya kayma değerleri d~1.1gpc'lik (3.6 milyar IY) uzaklıklara karşılık gelmektedir. Bu çalışma boyunca, standart ΛCDM kozmolojisi çerçevesinde Ώ m=0.3, Ώ Λ=0.7 ve H 0=75km sn -1 Mpc -1 olarak alınmışlardır. 1. Giriş Galaksi kümelerinin merkezi parlak galaksileri (Brightest Cluster Galaxy-BCG) evrendeki en parlak ve en büyük kütleli galaksilerdir. Bu galaksiler, galaksi kümelerinin merkezlerinde bulunmakta, küme galaksilerini kütleçekimsel olarak yönetmekte ve galaksi kümelerinin evriminde önemli bir rol oynamaktadırlar. Galaksilerin bir çok derin uzay taraması ile kırmızıya kaymaları (z) fotometrik olarak hesaplanmaktadır. Ancak fotometrik kırmızıya kaymaları doğrulamak için spektroskopik olarak da kırmızıya kaymaların elde edilmesi gereklidir. Bu çalışmada, CFHTLS (Canada- France-Hawaii Telescope Legacy Survey) tarafından fotometrik kırmızıya kaymaları elde edilen bazı BCG galaksilerinin RTT150-TFOSC tayflarından tayfsal kırmızıya kaymaları hesaplanmıştır. Ayrıca kırmızıya kaymaların hesaplanma yöntemi ve derin uzay cisimlerinin gözlemlerinde karşılaşılan zorluklar tartışılmıştır. 2. Veriler ve İndirgeme Yöntemi CFHTLS gökyüzü taraması derin (Deep) ve geniş (Wide) olmak üzere iki alanda "ugriz" filtreleri ile yapılmıştır. CFHTLS, 0.2< z <1.2 aralığında galaksileri çalışmamıza izin veren ve 170 derece karelik geniş-uzay ve 4 derece karelik derin-uzay alanlarına sahiptir. TÜBİTAK- EVRENA projemiz kapsamında, BCG adayları CFHTLS alanlarından belirlenerek, bu galaksilerin fotometrik kırmızıya kaymaları CFHTLS kataloglarından elde edilmiştir. Şekil 1. CFHTLS den elde edilen ve TUG-TFOSC ile gözlenen 10 BCG'nin gri bantlarındaki birleştirilmiş görüntüleri. BCG'ler merkezde parlak olarak görülmektedir. 214

239 Tayfsal kırmızıya kaymaları çalışılacak olan BCG galaksilerinden TUG'da gözlenebilir olanları, TUG-09BRTT numaralı RTT150 gözlem projesinde TFOSC tayfçekeri ile gözlenmiştir. Belirlenen 90 BCG'den RTT150-TFOSC ile gözlenebilen 10 BCG'nin gözlem zamanları ve özellikleri Tablo 1 de verilmektedir. Ayrıca SDSS (Sloan Digital Sky Survey) tarafından gözlenen ve nispeten daha yakın ve parlak olan NGC6042 galaksisinin de RTT150- TFOSC ile tayfı elde edilerek diğer BCG'ler için model (template) tayfı olarak kullanılmıştır [BCG tayflarının ön-indirgeme ve longslit indirgemeleri, IRAF (Image Reduction and Analysis Facility ile gerçekleştirilmiştir]. Tablo 1. TUG'da TFOSC ile tayfları alınan seçilmiş CFHTLS BCG'lerinin özellikleri ve SDSS "template" tayfı 3. IRAF ile Otomatik Tayfsal İndirgeme BCG'lerin sönük olmasından dolayı tayflarındaki bazı gözlemsel problemlerin giderilmesi için, BCG tayflarına indirgemenin çeşitli aşamalarında bazı testler uygulanmıştır. Uzun poz sürelerine bağlı olarak tayf üzerinde oluşan atmosfer çizgilerinin giderilmesi için de temiz alan çıkarması yöntemi kullanılmıştır: 1. Ham tayf: Yatay çizgi BCG tayfı, üzerindeki dikey çizgiler uzun poz süresinden oluşan atmosfer çizgileridir. Tayf, CCD ye göre eğimli olarak durmaktadır. 2. Atmosfer çizgileri: Çıkarma işlemi için BCG tayfını içermeyen 50 piksel ötesindeki boş CCD alanı. Ham tayfı barındıran CCD alanı ölçülerinde hazırlanır. 3. Atmosfer çıkartılmış tayf: Ham tayf görüntüsünden atmosfer çizgileri görüntüsü çıkarıldığında elde edilen tayf. Tayf, CCD ye göre eğimlidir. 4. Eğimi düzeltilmiş tayf: IRAF ile CCD eğikliği düzeltilmiş BCG tayfı. Kozmik ışın temizlemesi için "lacos\_spec" ( kodu kullanılmıştır. Elde edilen tayfların görüntü kalitelerinin arttırılmasına yönelik birleştirilme, görüntü kaymalarındaki düzeltmeler ya da S/N oranını artırmak için çeşitli uygulamalar, proje araştırmacıları tarafından yazılan otomatik IRAF kodları sayesinde hızlı olarak test edilebilmiştir. Hazırlanan otomatik kod, ön indirgemesi tamamlanmış tüm tayflar için kesme, döndürme, çıkarma işlemi yapan ve yaptığı sonuçları ds9 programı ile aynı anda gösteren ve tayf çıkarma (apall-extract), dalgaboyu kalibrasyonu vb. aşamaları tüm tayflara interaktif olarak uygulayan koddur. Birleştirme işlemlerinde IRAF imcombine (sum) ve imcombine (average) ölçütleri kullanıldı. Ayrıca tayfların birleştirilmesi iki aşamada test edildi. Birinci aşamada IRAF-apall 215

240 ile çıkartılmış tayflar birleştirildi. İkinci aşamada ise görüntüler tayf çıkarılmadan önce birleştirildi. Bu iki farklı durum için ve bu durumlardaki birleştirilme ölçütleri için testler yapıldı. BCG tayfı için oluşturulan toplam test tayfları 169 tanedir. 169 tayf, geliştirilen kodlar ile otomatik olarak indirgenmiştir. 4. IRAF-XCSAO ile Kırmızıya Kayma Galaksilerin kırmızıya kayma değerlerinin bulunması için IRAF RVSAO paketinin XCSAO ( uygulaması kullanılmıştır. XCSAO, çapraz eşleme (cross-match) için template (sıfır hız düzeltmesi yapılmış) tayflara ihtiyaç duymaktadır. Bunun için TUG'da gözlenen NGC 6042 galaksi tayfı sıfır hız düzeltmesi yapılarak model olarak kullanılmıştır. Şekil 2. RTT150-TFOSC ile gözlenen NGC~6042 galaksisinin kırmızıya kayması, SDSS'de z = olarak verilmektedir. NGC~6042 nin TUG da yapılan gözlemler sonucunda XCSAO ile kırmızıya kayma değeri z = olarak bulunmuştur. Bu da yapılan gözlemlerin doğruluğunu sınama imkânı vermiştir. Şekil 3. D3_11 BCG'si için IRAF-XCSAO ile elde edilen tayfsal kırmızıya kayma sonuçları. Bu BCG'nin çizgileri olması gerekenden yaklaşık Å1500 kayarak, z=0.320'lik bir kırmızıya kayma vermektedir. 5. Bulgular Seçilmiş 10 BCG nin Tablo 2 de verilen tayfsal kırmızıya kayma değerleri IRAF-XCSAO paketi kullanılarak elde edildi. WINGS gökyüzü taramasına göre XCSAO duyarlılık değeri (R); R<3 kötü, 3<R<5 orta, R>5 kaliteli belirtilmiş, ancak R>2 değerleri WINGS taramasında kullanılmıştır. 216

241 Tablo 2. BCG'lerin IRAF-XCSAO ile elde edilen tayfsal kırmızıya kayma sonuçları BCG tayflarından, XCSAO çapraz eşleme yöntemi ile kırmızıya kaymaları belirlenirken çeşitli model (template) tayflar kullandı. Kırmızıya kaymaların en güvenilir ve yüksek S/N ile tespit edilebildiği modeller eliptik galaksi modelleri olmuştur. Bu da, ilgili BCG lerin eliptik galaksi özellikleri göstermesinin başka karşılaştırma ölçütüdür. Bu çalışmada, elde edilen XCSAO-R değerleri WINGS taramasıyla karşılaştırılabilir mertebelerdedir. BCG kaynakları için CFHTLS gökyüzü taraması ile elde edilen fotometrik kırmızıya kayma değerleri ve TUG da yapılan gözlemlerden tayfsal olarak elde edilen kırmızıya kayma değerleri birbiri ile uyumludur. CFHTLS taramasında kırmızıya kayma değerleri z~0.1 lik hata payı içermektedir. TUG dan elde edilen değerlerde bu hata payı oldukça düşüktür. RTT150 TFOSC şebekelerinden 7, 8, 15 kullanılmıştır. BCG tayflarından kırmızıya kaymanın elde edilmesi için, Mg, Na, Ca, Fe, Hβ çizgilerinin tayflarda belirlenmesinin ve kırmızı kaymaya bağlı olarak bu çizgileri kapsayacak dalgaboyu aralıklarının seçilmesinin uygun olduğu görülmüştür. 6. Tartışma ve Sonuç Parlaklık limitleri, teleskobun ayna çapı ve alıcının teknik özellikleri dikkate alındığında RTT150 teleskobu ve buna bağlı TFOSC alıcısı ile z~0.3'e kadar olan galaksilerin kırmızıya kaymalarını belirlemek mümkün olmaktadır. RTT150-TFOSC tayfçekeri ile tayfları alınan bu galaksiler TUG'da tayfı alınan en uzak galaksiler olarak belirtilebilir. z~0.3 kırmızıya kayma değeri d~1.1gpc'lik (3.6 milyar IY) uzaklıklara karşılık gelmektedir. Bu proje çerçevesinde z=0.4'e kadar olan seçilmiş bazı BCG ler TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi'ndeki RTT150-TFOSC ile ilk kez gözlenmiş ve tayfsal kırmızıya kaymaları elde edilebilmiştir. Ancak sözü edilen kırmızıya kayma değerindeki hassasiyetin artırılması ve daha uzaklardaki cisim gözlemleri için daha büyük çaplı teleskop ve daha duyarlı ve çoklu cisim tayfçekerlerine (MOS) ihtiyaç duyulmaktadır. Bu konuda ülkemizde başlatılmış olan iki büyük girişim, TUG'un 3.5m'lik optik teleskop projesi ile DAG 4m'lik kırmızıötesi (IR) teleskop projeleri, yakın gelecekte bu ihtiyaca karşılık verebilir olacaktır. Teşekkür: Bu çalışma, 108T226 numaralı TÜBİTAK-EVRENA projesi tarafından desteklenmiştir. Bu çalışmaya önemli katkılarda bulunan Nice Gözlemevi'nden Dr. Christophe Benoist, Dr. Chiara Ferrari ve Dr. Alberto Cappi'ye çok teşekkür ederiz. 7. Referanslar

242 İST60 TELESKOBU PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ ve İLK GÖZLEMLER Mehmet TÜYSÜZ 1,2, Tunç ŞENYÜZ 2, Çağlar PÜSKÜLLÜ 1,2 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fizik Bölümü 2 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Astrofizik Araştırma Merkezi ve Gözlemevi (e-posta: mehmettuysuz@comu.edu.tr) Özet: İstanbul Üniversitesi ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi katkılarıyla Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ulupınar Gözlemevi (ÇUG) ne kurulan İST60 Teleskobu yla yapılan M67 kümesi gözlemleriyle İST60 ın parlaklık performansı değerlendirildi. Ayrıca İST60 Teleskobu ve Apogee U42 CCD kamera ile birlikte Mart 2012 de yapılan standart yıldız gözlemleriyle, geniş bant Bessell filtreleri için standart parlaklık dönüşüm katsayıları ve sönümleme katsayıları elde edildi. Ayrıca, bu çalışmada, İST60 Teleskobu nun gözlem kalitesini ve gözlemsel duyarlılığı daha iyi anlayabilmek amacıyla farklı birkaç hedefin ışık eğrisi değişimlerine de yer verildi. 1. Giriş İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü ve Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Astrofizik Araştırma Merkezi ve Gözlemevi ile ortaklaşa yürütülen projede, Ulupınar Gözlemevi ne kurulan 60cm ayna çaplı, f/8 odak oranlı ASTELCO firmasından satın alınan teleskop ile 21 Haziran 2011 tarihinde gözlemlere başlanmıştır. İST60 Teleskobu nda Apogee Alta U42 CCD kamerası ile Bessell ve Strömgen filtre setleri mevcuttur. Ritchey- Chrétien türü karbon-fiber yapılı teleskop, yaklaşık 46kg ağırlığındadır. İST60 Teleskobu, kullanılan NTM-500 ekvatoral kurgusu ile birlikte tam otomatik, yüksek hızda hareket kabiliyetine ve çok hassas yönelime sahiptir (Şekil 1). Şekil 1. İST60 Teleskobu. İST60 Teleskobu nun Apogee Alta U42 CCD kamerası ile birlikte oluşturduğu optik sisteminin gözlem performansını değerlendirmek ve standart dönüşüm katsayılarını elde etmek amacıyla M67 kümesi gözlendi. Gözlemlerde geniş bant Bessell B, V, R ve I filtreleri kullanıldı. Gözlemlerin yapıldığı İST60 Teleskobu ve Apogee Alta U42 CCD alıcının özellikleri Çizelge 1 de verilmiştir. 218

243 Çizelge 1. İST60 Teleskobu ve Apogee Alta U42 CCD alıcı özellikleri 2. Gözlemlerin Değerlendirmesi İST60 Teleskobu nun parlaklık limitlerini belirlemek amacıyla M67 kümesi farklı poz süreleriyle gözlendi. Yapılan gözlemlerden küme içerisindeki bazı yıldızların farklı poz süreleri için parlaklık, maksimum akı (ADU) ve sinyal/gürültü (S/N) değerleri belirlendi. Farklı poz süreleri ve farklı filtreler için Şekil 2 ve Şekil 3 te parlaklık değerlerinin maksimum ADU ve S/N değerleri ile değişimi inceledi (Şekil 2 ve Şekil 3). Şekil 2. M67 kümesindeki bazı yıldızların B, V, R ve I filtrelerindeki parlaklık (Mag) değerlerinin maksimum akı (Max ADU) değerleriyle değişimleri. 219

244 Mag Mag B V R I M67 Apogee U42 MB 10 sec S/N B V R I M67 Apogee U42 MB 60 sec S/N Mag Mag B V R I M67 Apogee U42 MB 30 sec S/N B V R I M67 Apogee U42 MB 300 sec S/N Şekil 3. M67 kümesindeki bazı yıldızların 10, 30, 60, 300s ler için parlaklık (Mag) değerlerinin sinyal/gürültü (S/N) değerleriyle değişimleri. 3. Standart Dönüşüm Katsayıları İST60 Teleskobu ve mevcut Apogee U42 CCD kamerası ile Landolt (1992) un standart yıldız kataloğundan belirlenen hedefler geniş bant Bessell B, V, R ve I filtreleriyle Mart 2012 de gözlendi. Yapılan gözlemlerden gözlemsel parlaklıkların hava kütlesi ile değişimi ve gözlemsel renk ölçeklerinin standart renk ölçekleriyle değişimleri incelendi (Şekil 4). Bu değişimlerden birinci mertebenden sönümleme katsayıları ( k b, kv, kr ve k i ; Çizelge 2) ve standart parlaklık dönüşüm katsayıları (V, B-V, V-R, R-I; Çizelge 3) hesaplandı. Çizelge 2. Birinci mertebeden sönümleme katsayıları Çizelge 3. İST60 Teleskobu-Apogee Alta U42 alıcısı için standart parlaklık dönüşüm katsayıları 220

245 b_mag V-v 0 0 v_mag B-V -1 B-V (b-v) r_mag 10 V-R (v-r) i_mag 10.1 R-I X (r-i) Şekil 3. Gözlenen standart yıldızların gözlemsel parlaklık (mag) hava kütlesi (X) değişimi (solda); gözlemsel renk ölçeği standart renk ölçeği (sağda) değişimleri ve bu değişimlere yapılan en iyi doğru fitleri. 4. Örnek Gözlemler İST60 Teleskobu nun gözlem kalitesi ve açık bir gecedeki gözlem duyarlılığını daha iyi anlayabilmek amacıyla örnek hedefler gözlendi. Seçilen hedeflerden HAT-P 36 b ve HAT-P 5 b ötegezegenlerinin gecelik ışık değişimleri Şekil 5 te ve PY Vir değişen yıldızının ışık eğrisi değişimi Şekil 6 da verilmiştir Hat-P-36b (V = 12,3) V Hat-P-5b (V = 12,1) V 0.76 dr -0.7 dm dv dm dr HJD HJD Şekil 4. HAT-P 36 b ve HAT-P 5 b ötegezegenlerinin gecelik ışık değişimleri. HAT-P 36 b Bessell V ve R filtrelerinde; HAT-P 5 b ise Bessell R filtresinde gözlendi. 221

246 PY Vir (V:9,84; SpT: K0) V dv dm dr evre 5. Tartışma ve Sonuç Şekil 5. PY Vir değişen yıldızının Bessell V ve R filtrelerinde ışık eğrisi değişimi. Burada, İST60 Teleskobu ve Apogee U42 CCD kamerası ile yapılan test gözlemleriyle bu gözlemlerden elde edilen sonuçlar yer almaktadır. Elde edilen sonuçlara göre; İST60 Teleskobu nun s maksimum takip süresine, kadir parlaklık sınırına ve 0,003 minimum gözlem duyarlılığına sahip olduğu görülmektedir. Ancak bu sonuçların gecelik görüş kalitesi, hedef cismin konumu, mevsimsel ve günlük hava koşulları gibi birçok etkiye bağlı olduğunu vurgulamak gerekir. Sonuçları daha güvenilir bir şekilde ortaya koyabilmek için çok daha fazla test gözlemleri yapılması gerekmektedir. 6. Kaynaklar - Landolt, Arlo U., 1992, AJ, 104, 372L. 222

247 KÜÇÜK TELESKOPLARLA GÖKYÜZÜ TARAMALARI İÇİN BİR YAKLAŞIM Varol KESKİN Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Bornova, İzmir (e-posta: Özet: Bu çalışmada, ülkemizdeki gözlemevlerinde var olan altyapı kullanılarak oluşturulabilecek bir gökyüzü tarama sistemi önerisi verilmiştir. Bu sistemi oluşturmak için gerekecek maliyet neredeyse en alt düzeydedir ve özellikle kurumların kendi olanakları ile olağan bir çalışma ile kolayca yaşama geçirilebilir. Burada, böyle bir sistemin çalışması için uygulanması gereken adımlarla birlikte, işletimde kullanılabilecek açık kaynak kodlu yazılıma örnek verilmiş, ayrıca elde edilen gökyüzü tarama verilerinin işlenmesi, indirgenmesi ve bilimsel sonuçlar elde edilmesi için bazı aşamalar anlatılmıştır. Özellikle RTS2 adlı Robotik Teleskop Sistemi'ne ilişkin yazılım bu tür bir sistemi yürütmek için oldukça kullanışlıdır. Ayrıca elde edilen verinin işlenmesinde kullanılabilecek IRAF, SEXTRACTOR, GNUPLOT, PHP gibi açık kaynak kodlu yazılımlar da, üzerinde yapılacak çok az bir çalışma ile kolayca amaca uygun biçimde çalıştırılabilir. Son olarak burada, kullandığımız ve kullanıcılar tarafından benzeri tasarlanıp işletilebilecek bir veri çözümlemesi yöntemi örnek olarak anlatılmıştır. Araştırmacının karar verebileceği ya da vermesi gereken adımları içeren son aşamaları dışında, neredeyse tümü kendi kendine işletilebilen bu yöntemle, çok sayıda yeni değişen yıldız belirlenip üzerinde çalışılabilecek yeni veri elde edilebilir. 1. Giriş Küçük teleskoplarla ya da optiği yalnızca karmaşık olmayan bir objektiften oluşan gözlem sistemlerinde tarama çalışmasının iki ana bileşeni vardır: İlki, sistemin çalışmasını düzenleyen ve sistemi oluşturan parçaları hem denetleyen hem de birbiri ile uyumlu çalışmasını sağlayan yazılım; ikincisi, elde edilen verilerin bilimsel sonuçlara dönüşebilmesi için kullanılacak prosedürü içeren yazılım. Ayrıntılı bilimsel veri çözümleme yöntemlerini içeren bir yazılım da bunlara eklenebilir. Bu tür yaklaşımlarla kurulan basit sistemlerin birçok ürünü vardır: Gama ışın patlamalarıyla alarmları algılayarak sonrasında görülebilecek optik karşılıklarının gözlemleri, Büyük dış gezegenlerin tutulmalarının gözlemleri, Yeni değişen yıldızların gözlemleri, Ani parlamalara ilişkin gözlemler, Süpernovaların belirleneceği gözlemler, Göktaşı gözlemleri, Güneş Sistemi nin küçük cisimlerinin gözlemleri, Güneş Sistemi nin küçük cisimleri tarafından yıldızların örtüldüğü gözlemler Kullanıcıların sistemle ilgili herhangi bir işlem yapması gerekmediği için, robotik çalışan tarama sistemleri daha kullanışlıdır. İyi tasarlanmış bir sistemde, kullanıcıların yalnızca gözlem programını vermesi yeterlidir. Genellikle uzun zaman aralıklarını kapsayan gözlem programları yapılarak gözlemlerin sürekliliği sağlanır. Burada en önemli kısım kuşkusuz yazılımdır. Ayrıca uzaktan erişimin olması, özellikle fırsat gözlemi olarak bilinen bazı gözlemler açısından ek bir yarar sağlayabilir. Bazı robotik tarama sistemlerinin asıl kurulma amacı bu tür gözlemlerdir. Örnek olarak bir tanesi TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi'nde çalışmakta olan ROTSE teleskopları (Akerlof ve ark., 2003), gama ışın patlamalarının belirlendiği konsayılara en kısa sürede yönlenerek, bu patlamaların optik karşılıklarının gözlemlerini elde etmek amacıyla 223

248 kurulmuştur. Diğer zamanlarda, kullanıcıların belirlediği ya da genel amaçlı olarak belirlenen alanları taramaktadır. 2. Sistemin Yapısı Ülkemizdeki gözlemevlerinde aynı anda birden çok teleskop kullanılmaktadır ve birçok teleskop için, zaman içinde birden çok algılayıcı satın alınmıştır. Bilgisayar denetimli küçük teleskop Tüp üzerine CCD bağlamak için aparat Süzgeç tekerleği ve kutusu CCD Optik Bağlantı Aparatı Bunların dışında, gözlemevlerimizde, öğrenci eğitimleri ve halka ya da okullara açık tanıtım etkinliklerinde kullanılmak üzere alınmış çok sayıda daha küçük teleskop bulunmaktadır. Etkinlikler dışında bu teleskoplar genel olarak atıl durumda beklemektedir. Bu teleskopların çoğunun, bilgisayarla yönlendirilmeleri oldukça kolaydır. Farklı işletim sistemlerinde kullanılabilen sürücüleri ve denetim yazılımları bulunmaktadır. Gök cisimlerini izleme kararlılıkları yeterli derecededir. Yanda örnek olarak verildiği biçimde, atıl durumda olan CCD'ler bu teleskopların izleme sistemini kullanmak amacıyla, bunlara uygun ağırlıklar ve aparatlar kullanılarak eklenebilir. İstenirse, bu teleskopların bu durumda boşta kalan optik sistemleri, piyasada kolaylıkla bulunabilen ucuz web kameraları kullanılarak, daha duyarlı izleme işlemleri için kullanılabilir. Bu işlemler için kullanılacak CCD'ye süzgeç sistemi ve ayrıca odaklayıcı eklenebilir. Uygun bir optik bağlantı aparatı ile gözlenmek istenen alana uygun bir mercek sistemi eklenerek sistem donanımsal olarak hazır duruma getirilebilir. Ayrıca, gözlem yapılmadığı zamanlarda ya da hava koşullarının elverişli olmadığı zamanlarda sistemin korunabilmesi için, sınırlama anahtarları eklenmiş, kayar sistemli ya da kapak biçiminde açılabilen bir koruyucu gözlem odacığı tasarlanarak sistemin kurulacağı yere monte edilebilir. Bu koruyucu odanın bilgisayarla açılıp kapatılması oldukça kolaydır. Bu işlem için, bilgisayar tarafından yönetilen bir röle sistemi kolayca kullanılabilir. Bu sistem için tasarlanması gerekmeyen, ancak olmazsa olmaz eklentilerden biri meteoroloji sistemi, diğeri de GPS'dir. Hava koşullarının mutlaka izlenmesi ve en küçük bir kötüleşme durumunda sistemin korunması amacıyla kapatılması önemlidir. Bu sistemler zaten gözlemevlerinde mutlaka olması gereken sistemler olduğundan, burada tasarlanan sisteme eklenmek üzere yenisinin sağlanması gerekmemektedir. Amaca Uygun Objektif Şekil 1. Örnek bir tarama sisteminin olası bileşenleri. 3. Yazılım 224

249 Genellikle bu tür sistemlerde kullanılan yazılım, ya sistemi kuran ve sürdüren kişilerce yazılmış, ya da ticari amaçlı üretilmiş yazılımlardır. Son yıllarda kullanılmaya başlanan, Linux işletim sistemi tabanlı ve açık kaynak kodlu modüler RTS2 (Remote Telescope System 2) yazılımı ise, bunların içinde en uygunudur (Kubanek, 2010). Çünkü bugün dünyada kullanılan birçok küçük ölçekli teleskop ve ek birimlerinin çoğu için sürücü sağlamasının yanı sıra, otomatik olarak sistemin amaca uygun sürdürülebilmesi için uygun bir yazılımdır. Bu yazılımı çeşitli amaçlarla kullanan birçok gözlemevi vardır. Yalnızca basit bir gökyüzü kamerasını işletmek için bile kullanıldığı yerler bulunmaktadır. Özellikle debian tabanlı, örneğin ubuntu üzerine kolaylıkla kurulabilme özelliği vardır. Bu yazılım 2000 yılında Prag Charles Üniversitesi'nde Matematik ve Fizik Fakültesi nde Bilgisayar Bilimleri Kursu nda yapılan bir ekip projesi sonucu geliştirilmiştir. Yazılım, kullanıcı müdahalesi olmadan, en hızlı biçimde gama ışın patlamalarına yanıt verebilecek, düzenli tarama gözlemlerini sürdürebilecek ve gözlem için kullanılabilecek birçok farklı alet bileşeni için çalışabilecek olma amaçları ile tasarlanmıştır. Geliştirilmesi sırasında ise, kritik olmayan bileşenlerde sorun çıktığında işlemleri sürdürebilme, gözlemcilerin uzaktan etkileşimine izin verme, tümüyle ayar dosyaları yardımıyla ayarlarının yapılabilmesi, hangi bileşenin ne yaptığı ile ilgili anlaşılabilir açıklamalar verme, var olmayan, sanal bileşenler için yazılımın denetlenmesine izin verecek sanal sürücülerle çalışabilme ve dolayısıyla yazılım geliştirmesinde kullanılabilme gibi özellikler eklenmiştir. Basit ASCII metinlerin TCP/IP soketleri üzerinden gönderilmesine dayanan kendi protokolü vardır. Bu protokol, bazı yazılım kütüphaneleri kullanmaktadır ve bu nedenle yazılım geliştirenlerin kolaylıkla anlayabileceği iyi düzenlenmiş bir yazılımdır. RTS2 üç tür gözlem planlama seçeneği sunmaktadır. İsteğe bağlı olarak gözlenecek cisim ya da alanların listesi verilebildiği gibi, ayrıntılı gözlem planı da hazırlanabilmektedir. Ancak, bu işlemlerin biraz geliştirilmesi gerekmektedir. Yine de, çok fazla sorun yaşamadan kullanılabilen bir sisteme sahiptir. Şekil 2. Örnek tarama sistemi için kullanılabilecek, bilgisayar denetimli açılır-kapanır gözlem kutusu (HATNet Projesi, En önemli özelliklerinden biri, hava koşulları kötüleştiğinde çatının ya da kubbenin kapatılması, koşullar düzelirse gözlemleri yeniden sürdürebilmesidir. Hava koşulları kötü iken kubbenin/kapağın açık kalması en kötü durumlardan biri olacağından, bu durumun yazılımda iyi ele alınmış olması çok önemlidir. Burada önemli noktalardan biri, donanımın da bu duruma uygun tasarlanmasının gerekliliğidir. Özellikle sistemde bir sorun çıktığında çatı ya da kubbenin kendiliğinden kapanacağı bir tasarım önemlidir. Burada önerilen sistemde bu kubbe/kapak tasarımını uygulamak biraz uğraştırabilir. Ayrıca elektrik kesinti sorunlarına karşı mutlaka kesintisiz güç kaynağı bulunmalıdır ve gözlemevlerimizde bu zaten kullanılmaktadır. Yazılım alan çözümlemesi yaparak gökyüzünde görüntü alınan bölgeyi denetleyebilmekte, teleskobun ya da sistemin gökyüzünde nereye yönlendiğini belirleyebilmektedir. Bu yazılımın kullanılması ile alan taraması gözlemleri yapılabilir. 4. Veri İşleme 225

250 Gözlemler için kullanılacak optik sisteme göre bir indirgeme işlemi tasarlanmalıdır. Gözlemlerde kullanılacak olan bilgisayar denetimli teleskop izleme sistemi ile istenen yönlendirme yapılabilir. Genel anlamda nasıl bir gözlem sırasının izleneceği iyi tasarlanmış olmalıdır. Herhangi bir gözlem gününde izlenecek olası adımlar şöyle olabilir: Güneş battıktan hemen sonra CCD otomatik olarak çalıştırılır. Yaklaşık olarak 40-50dk gibi bir zamana yayarak soğutma işlemi yapılır. Böylece nem yoğunlaşması ve soğutma nedeniyle bu yoğunlaşan nemin donması engellenmiş olur. Bu aşamada 10 adet kadar BIAS pozu alınıp kaydedilir. Ayrıca, önceden seçilmiş olan ve gözlemde kullanılacak olan poz süreleri için birkaç adet DARK pozu alınır. Süzgeç kullanılacağından, farklı süzgeçler için farklı poz süreleri söz konusu olacağından, her süzgece uygun poz sürelerinde DARK pozları alınır. Çizelge 1. Ön indirgeme için kullanılabilecek basit örnek bir IRAF yordamı Gökbilim tanı sona ermeden yaklaşık yarım saat önce kubbe ya da kapak açılarak, uygun zaman hesaplanarak her süzgeç için FLAT pozları alınabilir. Bu işlem sabaha da bırakılabilir ama hava koşullarının bozulması söz konusu olursa, bu işlem yapılamayabileceği için önce yapılması daha doğrudur. Yine de böyle bir sorun olursa, önceki gözlemlerde elde edilmiş görüntülerin kullanılma şansı vardır. Sistemin gördüğü gökyüzü alanı genişliğine ve gözlem tarihine bağlı olarak parlak bir yıldız belirlenip gözlem pozu alınır bu poz işlenerek gökyüzünde bakılan alanın konsayıları katalog karşılaştırması ile belirlenir. Bundan sonra artık izleme sistemi ayarlandığından, istenen doğrultuya gitmek daha duyarlı bir işlem olarak yapılabilecektir. İstenirse bu işlem daha da ayrıntılı hale getirilebilir. Gökyüzünden birkaç farklı doğrultunun görüntüsü alınarak işlenir ve daha duyarlı bir yönlendirme işlemi uygulanabilir. 226

251 Eğer otomatik odaklayıcı kullanılıyorsa, bunun için gerekli pozlar alınarak odaklama işlemi yapılır. Genellikle odağın optimum konumu bilinmektedir. Ancak, hava sıcaklığının değişmesi nedeniyle bu odak değişebildiğinden, bu optimum odağın öncesi ve sonrasına karşılık gelen en az üçer poz alınarak bunlardan modelleme yapılır ve o an için en uygun odak belirlenip o odak seçiminin uygulanması sağlanır. Bu işlem, istenirse gece boyunca farklı zamanlarda yinelenebilir. Bu aşamada gökyüzü taraması, önceden planlanan sırada başlatılabilir. Burada tarama işlemi sırasında birbirine yakın gökyüzü alanlarının bir miktar üst üste çakışmasının sağlanması iyi bir şeydir. Böylece atlanan bölge olmayacağı gibi, mozaik görüntü elde etmek istenirse bu işlem bunun için de uygundur. Gözlem sabah hava aydınlanmadan kısa bir süre önce sonlandırılır. Sabah hava uygun aydınlığa gelince her süzgeç için FLAT pozları alınarak sistem kapatılır. Tüm gözlem süresince özellikle hava koşulları izlenerek sorun olabilecek rüzgâr, nem fazlalığı gibi değerler belirlendiğinde sistem kendiliğinden kapanacak biçimde ayarlanır. Ayrıca ya ek bir yazılım kullanarak ya da ikinci bir bilgisayara veriler aktarılarak bir ön indirgeme prosedürü ile daha önce elde edilmiş görüntülerle yeni olanlar karşılaştırılarak belli bir eşiği aşan parlamalar ayrı bir veritabanına aktarılmalıdır. Bu bilgi e-posta yolu ile ilgili kişilere otomatik olarak bildirilebilir. Böylece en azından ertesi gün bu uyarılar daha ayrıntılı incelenerek Güneş Sistemi cisimleri, yıldız parlamaları, süpernova patlamaları gibi olası bir yeni bulgular değerlendirilebilir (Tabur, 2002). 5. Gözlemlerin İndirgenmesi Öncelikle her gözlem gecesinin sonunda, tüm görüntülerin alınıp kaydedilmesi bittikten sonra, bu görüntülerin otomatik olarak işlenmesi gerekir. Bunun için ilk aşamada bir IRAF ( yordamı kullanılarak ön indirgeme işlemleri yapılır. Bu IRAF yordamı, özellikle sistem parametreleri belli olduğu için çok ayrıntılı olmak zorunda değildir. Çünkü her gece elde edilecek ön indirgeme görüntüleri benzer özellikte olacaktır. Ancak, DARK, FLAT gibi bu ayar görüntüleri elde edilemediyse, yerlerine kullanılabilecek, örneğin en son gözlemde elde edilmiş diğer görüntüleri kullanabilecek biçimde tasarlama yapılmalıdır. Ön indirgemenin ardından, Sextractor (Source EXTRACTOR) adlı açık kaynak kodlu yazılımla görüntülerdeki kaynaklar belirlenir (Bertin ve Arnouts, 1996). Bu kaynakların USNO 2.0 kataloğu ( ile eşleştirilmesi yapılarak konsayıları belirlenir. Ardından ışıkölçümleri yapılarak istenen bilgiler çizelgeler halinde dosyaya ya da veritabanına yazdırılır. Sextractor oldukça yetenekli bir yazılımdır. Görüntülerin çözümlemesi bu yazılımla altı ana adımda gerçekleştirilir: Gökyüzü zemininin belirlenmesi, Bitişik kaynakların ayırdedilmesi, Belirlenen nesnelerin süzgeçten geçirilerek sınıflanması, Işık ölçüm, Yıldız/gökada ayırımı. Bu aşamada elde edilen görüntülerin öncekilerle karşılaştırılmasıyla alanda yeni bir cisim ya da her zamankinden farklı bir cisim olup olmadığı incelenebilir. Bunun için Sextractor istenen sınıflamayı yapmasa da, örneğin hareketli cisim ayrımını farklı zamanlarda alınmış birden çok görüntü üzerinde karşılaştırma ile verebilmektedir. 227

252 6. Tarama İşlemleri 228 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Bir alanda bulunan değişen yıldızların belirlenmesi ve ışık eğrilerinin elde edilmesi için yeterli sayıda ve yeterli zaman aralığında elde edilmiş ve bilgileri veritabanına aktarılmış veriye gereksinim vardır. Gözlemler sürerken, bu veri üzerine çalışmalar yapılabilir. Örnek olarak TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi ROTSEIIID Teleskobu ile yapılan gözlemlere uyguladığımız işlem aşağıdaki gibidir: Bu teleskobun verileri FITS formatında dosyalarda arşivlenmektedir. Bu arşivde elde edilen görüntünün yanı sıra Sextractor ile çözümlemesi yapılmış alan bilgilerini içeren FITS çizelgesi bulunmaktadır. Kullandığımız yöntemde öncelikle bu çizelgeler her gözlem görüntüsü için, CFITSIO ( kütüphanesini kullanarak ürettiğimiz bir C dili yazılımı ile okunarak ASCII çizelgelere dönüştürülmektedir. Bu aşamada FITS formatındaki gözlem görüntüleri ile yapılması gerekenler bitmektedir. Sonraki aşamada elde edilen bu çizelgeler kullanılarak herhangi bilinen bir alan için, alandaki yıldız sayısı ve bu yıldızlar için belirlenen FWHM, yani görüş değerlerine dayalı bir inceleme yapılarak gözlem görüntüsünün kalitesi belirlenmektedir. Farklı gecelerde elde edilmiş gözlemlerin önceden gözle incelenmesi sonucu kaliteli ve kalitesiz görüntü ayrımları için bir ölçüt belirlenmiştir. Bu ölçüte göre onaylanmayan görüş değerine sahip alanlar veri çözümlemesinden çıkarılmaktadır. Böylece kullanılan veri, sapmaları daha az olan, daha çok gökbilimsel açıdan kaliteli kabul edilebilecek özellikte olmaktadır. Bu aşamada veri artık ayıklanmaya hazırdır. Eğer amaç gözlenmiş olan alanda belli bir gök cismi ya da cisimlerinin gözlemlerini sayısal olarak elde etmek ise, bu cisimler için bu alanda bir ya da Birkaç mukayese yıldızı belirlenir ve istenen gök cisimlerinin konsayıları, bilinen adları ya da kullanıcının belirlediği kodları ile birlikte bir ayar dosyasına yazılır. Her ne kadar üretilmesinin ana amacı web arayüzüne bir yazılım sağlamak olsa da, kolayca işlenebilmesi ve kullanılabilmesi, ayrıca hızlı sonuç vermesi nedeniyle işlemlerde temel olarak PHP dili kullanılmıştır. C diline çok benzeyen ve birçok fonksiyona sahip olmasının yanı sıra internetten de bol miktarda belli işlemler için yazılmış kodunun bulunabildiği bu dil için tarafımızdan birçok kod üretilmiştir. Bu kodlarda, linux sistemlerinde kullanılan birçok yardımcı yazılım çağırılarak onlardan üretilen sonuçlar kullanılabilmektedir. Örneğin, çizelgeler halindeki verilerden istenen sütunların ayıklanması bu yolla yapılmaktadır. Ayar dosyasından okunan ve kullanıcılar tarafından belirlenmiş olan gök cisimlerinin bilgilerine dayanılarak çizelgelerden bilgileri okunur ve bunların hangileri isteniyorsa, her bir gök cisminin ayar dosyasına, verilen adını da içeren bir ad verilerek oluşturulan bir ASCII dosyaya yazılır. Bu ayıklama işlemi bir derece zordur. Çünkü Sextractor tarafından belirlenen konsayılar, gözlem kalitesine, olumsuz hava koşullarına ve katalog bilgisi ile gözlenen alanın çakıştırılmasında ortaya çıkan farklılıklara bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Bu nedenlerle her gözlem dosyasında seçilen her hangi bir gök cismi için aynı konsayı değerleri bulunmamaktadır. Özellikle kalabalık alanlarda birbirine yakın konumdaki gök cisimlerini ayırdetmek kolay olmamaktadır. Bu nedenle, ayıklama işleminde, belirlenen bir kutu kullanılmaktadır ve kare ya da dikdörtgen biçimli seçilebilen bu kutunun boyutlarını kullanıcı açı saniyesi biriminde ayar dosyasına yazmaktadır. Kutu büyük seçilirse, birden çok gökcismini içerebileceğinden, bunların hepsi sonuç dosyasına yazılacaktır. Kullanıcıların bu duruma dikkat etmesi gerekmektedir. Bu işlemler tamamlandıktan sonra, her bir gök cismi için elde edilen gözlem dosyasında temel olarak HJD, eşlek konsayıları, parlaklık, parlaklık hatası ve FWHM değeri ile, Sextractor tarafından belirlenen kriter bilgileri yazılmaktadır. Bu bilgiler incelenerek ve hem konum hem de parlaklık olarak ortalamadan 3 sigmadan çok sapan gözlemler dışlanarak, zaman-parlaklık

253 verisi dönem bulma işlemine sokulmaktadır. Dönem için kullanılan bu yazılım, OGLE projesinde ( kullanılmak üzere yazılmış açık kaynak kodlu bir yazılımdır ve dönem belirlemede oldukça başarılıdır (Devor, J., ~jdevor/debil.html). Bu yazılım yardımıyla yapılan işlem sonucunda belirlenen birden fazla dönem olabilmektedir. Burada amacımız dönemsel değişenleri incelemek olduğu için, bu dönemlerden en baskın olanı seçilmekte ya da tek dönem verenler doğrudan kullanılmakta, bu dönemle hesaplanan evrelerle, gök cismine ait ışık eğrisi hen zaman hem de evreye bağlı olarak yine PHP kodu kullanılarak çizilmektedir. Grafiklerin oluşturulmasında açık kaynak kodlu GNUPLOT ( yazılımı kullanılmaktadır. Bu grafikler PNG formatında ayrı bir klasörde arşivlenmektedir. Şekil 1. Örnek bir örten değişen yıldız tarama sonuç grafiği. Üstte kuramsal ışık eğrisi ile gözlenen arasındaki fark noktalanmıştır. Altta ise gözlem noktaları hataları ile birlikte noktalanmış ve üzerine hesaplanan kuramsal eğri oturtulmuştur. Dönem belirlerken kullanılan veri hem ham olarak hem de alandan seçilen mukayese yıldızları kullanılarak fark alınmasıyla oluşturulabilmekte, sonuç olarak çizilen grafiklerde ayrı ayrı bu veriler kullanılabilmektedir. Son aşamada, özellikle örten değişen yıldızlar için bu ışık eğrileri kullanıcı tarafından incelenerek ayıklanmakta, bu veri ise yine OGLE projesi çerçevesinde oluşturulmuş DEBIL (Devor, J., adlı yazılımla işlenerek, örten değişenlerin bazı parametlerinin yanısıra kuramsal ışık eğrileri elde edilmekte, gözlemlerin üzerine eklenerek grafikleri elde edilmektedir. Bu aşamadan sonra bu değişenlerin üzerine daha ayrıntılı çalışmalar yapılabilir. Yaptığımız bu tür çalışmada ROTSEIIID ile gözlenen altı farklı alanda, birçoğu örten değişen olan yüzlerce yeni değişen yıldız belirlenmiştir. Bunların çoğu hala kataloglarda yer almamaktadır. Bu anlatılan işlemle elde edilen bulguların bir bölümü Ulusal Astronomi Kongrelerinde sunulmuştur. 229

254 7. Tartışma ve Sonuç Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul 6. kısımda anlatılan işlemler dizisi, aynı biçimde bu çalışmada anlatılan gözlem sistemi ile elde edilecek veriye uygulanabilir. Böylesi bir sistem, donanımsal ve yazılımsal olarak neredeyse gözlemevlerimizin kendi olanakları ile, elde bulunan CCD, bilgisayar, kesintisiz güç kaynağı, veri depolama birimleri gibi yeni alınması gerekmeyen araçlar kullanılarak çok düşük bir maliyetle oluşturulabilir. Bunun için gereken en önemli şey, bu sistemi oluşturarak çalışır duruma getirecek ve çalışmasını sürdürmesini sağlayacak araştırmacı gücüdür. Açık kaynak kodlu yukarıda anlatılan çeşitli yazılımın kullanımı ile ilgili bir miktar deneyim gerekmektedir ancak bu deneyimi kazanmak çok zor ve zahmetli çalışma gerektirmeyecektir. Ayrıca bu tür bir uygulama, araştırmacılar ve öğrencilerden oluşturularak, hem gözlemsel deneyim kazanılabilir hem de öğrencilerin gözlemsel uygulama ve veri çözümlemesi konusunda bilgi birikimi edinmelerine yardımcı olabilir. Bu tür sistemlerin sayısı donanım ve yazılım konusundaki gelişmelere bağlı olarak dünyada gittikçe artmaktadır. Böyle sistemlerin kullanılması, elde bulunan atıl durumdaki ve bir derece pahalı yatırımlar olan gözlemsel araçlara yapılmış yatırımların da yerini daha iyi bulmasına yardımcı olacak, kullanım sürelerini arttırarak katkı sağlayacaktır. 8. Kaynaklar - Akerlof, C. W., Kehoe, R. L., McKay, T. A., et al. 2003, PASP, 115, Bertin, E., Arnouts, S., 1996, A&A, 117, CFITSIO kütüphanesi, - Devor, J., - GNUPLOT Yazılımı, - HATNet Projesi, - IRAF Yazılımı, - Kub anek, P., 2006, Advanced Software and Control for Astronomy. Eds. Lewis, H., Bridger, A., Proceedings of the SPIE, V OGLE Projesi, - Tabur, V., 2002, - USNO 2.0 Kataloğu, 230

255 TÜRKİYEDE İLK YAKIN KIRMIZIÖTE GÖZLEMLER Sacit ÖZDEMİR, Ceren YILDIRIM, H. Gökhan GÖKAY Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü, Tandoğan, Ankara (e-posta: Özet: Yakın kırmızı öte (NIR) astronomisi, son yıllarda büyük ilgi duyulan önemli bir gökbilim çalışma alanı olmuştur. Bu konuda geliştirilen dedektörlerin duyarlığı ve teknik özellikleri giderek geliştirilmiştir. Bu çalışmada iki önemli sonuca ulaşılması hedeflenmiştir: 1) Yakın kırmızı öte gözlemlerin Türkiye de ilk defa başlatılması; 2) Gündüz vaktinde de yıldız fotometrisinin yapılabileceğinin gösterilmesi. 1. Giriş Yakın kırmızı öte (NIR) astronomisi, son yıllarda büyük ilgi duyulan bir gökbilim çalışma alanı olmuştur. Ayrıca bu konuda geliştirilen dedektörlerin duyarlığı ve teknik özellikleri giderek geliştirilmiştir. Gözlemlerde kullanılan kamera profesyonel bir astronomi kamera olmamasına karşın, elde edilen PNG formatındaki görüntüler, uygun dönüşümler yapılarak astronomik amaçlı formata (FITS) dönüştürülmüştür. FITS formatlı bu görüntülerden, IRAF ya da MaximDL yazılımları kullanılarak (ve standart BDF stratejisine dayalı olarak) indirgemeler gerçekleştirilmiştir. Gözlemler Ankara Üniversitesi nin Ahlatlıbel deki rasathanesinde sürdürülmektedir. Gözlemlerde, 2012 yılı güz dönemine kadar Ahi Evran Üniversitesi nden ödünç olarak alınan Meade LX200 GPS modeli 8 inç çaplı Schmidt-Cassegrain teleskobu kullanılmaktadır. Şu ana kadar, 1 gecesi deneme amaçlı olmak üzere, 5 ayrı gecede (ve kısmen de gündüz) NIR gözlemleri gerçekleştirilmiştir. Bu gözlemlere ait özet bilgi Çizelge 1 de sunulmuştur. 2 adedi deneme amaçlı olmak üzere 5 gözlem gecesinde, toplam 10 farklı hedef cisim (yıldız) gözlenmiştir Kasım 2011 tarihinde gerçekleştirilen Arcturus (Alfa Boo) yıldızının ve Aralık 2011 tarihinde gerçekleştirilen Capella (Alfa Aur) yıldızının gözlemleri, GÜNEŞ DOĞDUKTAN SONRA DA SÜRDÜRÜLMÜŞTÜR! Çizelge 1. Ankara Üniversitesi Gözlemevi nde gerçekleştirilmiş olan NIR gözlemleri ve hedef cisimler. Gözlemleri gündüz saatlerinde de (Güneş doğduktan sonra) sürdürülen yıldızlara ait gözlem tarihleri, kalın ve altı çizili şekilde gösterilmiştir 231

256 2. KULLANILAN GÖZLEMSEL SİSTEM 2.1. Yakın Kırmızıöte CCD Kamerası (Xeva ) Gözlemlerde kullanılan yakın kırmızı öte (NIR) gözlem cihazı, HgCdTe (MCT) türü CCD çipine sahip, mikrometre dalga boyu aralığına (SWIR ya da NIR bölge) duyarlı bir kameradır. Kamera üreticisi Xenics firması ( olup, modeli Xeva dir. Bu kameraya ilişkin bilgiler Çizelge 2 de verilmiştir. Kamera termo-elektrik 4 aşamalı soğutma sistemine sahiptir. Bu sayede CCD çipi (kış aylarında yapılan gözlemlerde) 1 dakikadan daha kısa sürede -70C nin altına kadar soğutulabilmektedir. Kamera idaresi ve veri akışı Xeneth v yazılımı ile sağlanmaktadır. Xenics firmasından sağlanan kameraya ait tayfsal duyarlık eğrisi Şekil 1 de sunulmaktadır. Duyarlık eğrisinden görüleceği gibi, NIR bölgede kalan J ve H bandı fotometrik gözlemleri için de bu kameranın kullanılabileceği anlaşılmaktadır K_s Filtresi Kullanılan K_short filtresinin geçirgenlik eğrisi Şekil 2 de verilmiştir. Filtre, mikron arasında %90 ın üzerinde geçirgenliğe sahiptir ve geniş bant filtredir. Üretici firma Asahi Spectra (Japonya) dır. Bu geçirgenlik eğrisi oda sıcaklığında (~290K) elde edilmiş olup, firma sorumlusu Toshihiko Kimura dan (t-kimura@asahi-spectra.co.jp) alınan bilgiye göre, sıcaklığa bağımlılığı bulunmamaktadır. 232

257 Çizelge 2. Xeva modeli SWIR bölgeye duyarlı kameraya ait bazı teknik özellikler Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Şekil 1. Xeva modeli SWIR kameranın (3 örnek pikseli için), üretici firmanın teknik ekibi tarafından deneysel yolla elde edilmiş olan kuantum duyarlık eğrisi görülmektedir. Kameranın duyarlı olduğu spektrel bölgede (SWIR), kuantum etkinliğinin %70 in üzerinde kaldığına dikkat ediniz Meade LX200 GPS 8 Teleskobu Yıldızların yakın kırmızıöte fotometrik (K_s bandı) gözlemlerinde kullanılan kamera (Xeva MCT), yaptırılan uygun bir adaptör vasıtasıyla (bkz. Şekil.4), bir LX200 GPS 8 inç teleskobunun arkasına bağlanmaktadır (bkz. Şekil.3). Teleskobun odak oranı f/10 dur. Bu teleskoba bağlanan kamera ile, 3.0 /pixel plak ölçeği ve yaklaşık 13x16 yay-dakikalık görüş alanı elde edilebilmektedir Yan Destek Parçaları a) Adaptör ve Filtre Tutucu; b) Taşıyıcı Oluk (bkz. Şekil 3) Şekil 2. Asahi Spectra (Japonya) firmasının ürettiği 1.25 inç çapa ve 5mm kalınlığa sahip K_s filtresine ait (oda sıcaklığında elde edilmiş olan) deneysel geçirgenlik eğrisi görülmektedir. Şekil 3. Meade LX200 GPS 8 inç teleskobu (sol) ve odağına bağlanmış olan NIR gözlem sistemi (sağ): (A) Xeva modeli NIR kamerası; (B) K_s filtre tutucusu ve içerisinde filtresi; (C) Kamera destek oluğu; (D) Kamera destek cıvatası. 233

258 Şekil 4. K_s filtresini içinde barındıran ve NIR kameranın üzerine bağlandığı adaptör sistemi. Soldaki fotoğrafta demonte halde, sağdakinde ise filtre içerisine yerleştirildikten sonra görülmektedir. 3. YAPILAN BİLİMSEL ÇALIŞMALAR 3.1. İndirgemeler Xeva MCT SWIR (ya da NIR) bölge kamerası, profesyonel gökbilim amacıyla üretilmemiştir. Bu nedenle aldığı görüntüler astronomik veri formatı olan FITS formatında değildir. Ancak kamera, sıkıştırılmamış format olan, RAW formatında (PNG uzantılı) kayıt yapabilmektedir. Kamera, dört aşamalı termoelektrik soğutma sistemi ile soğutulduktan sonra, gökcisimlerinin görüntüleri PNG uzantılı olarak kaydedilmektedir. Hedef adı, dedektör sıcaklığı, poz süresi gibi bilgiler, dosya adı içerisine yazılarak, kayıt yapılmaktadır. Tarih ve saat ise, dosyanın kaydedildiği sistem saatinden belirlenmektedir. Bu sayede PNG formatlı görüntüler astronomik kullanıma uygun header (başlık) bilgilerinin bulunduğu, FITS formatına dönüştürülebilmektedir. Aynı dönüşümler, kalibrasyon amacıyla oluşturulan dark (kara akım), bias (sıfır seviyesi) ve flat (düz alan) görüntülerine de uygulanmaktadır. Düz alan (flat) görüntüleri, Güneş ışığının beyaz bir perdeyi aydınlatması suretiyle elde edilmektedir. Daha sonra standart BDF kalibrasyon stratejisi uygulanarak IRAF yazılımı ile, görüntü üzerindeki yıldızın göreli parlaklık değeri açıklık fotometrisine dayalı olarak hesaplanmaktadır. Oluşturulan çıktı kütüğüne parlaklık değerlerinin yanında, HJD, hava kütlesi, göreli toplam akı gibi değerler de kaydedilmektedir. Şekil 5. Capella (Alfa Aur) yıldızına ait göreli K_s bandı parlaklığının, atmosfer kütlesine karşı değişim grafiği. 02/12/2011 tarihli gözlemlerden elde edilen atmosferik sönüm katsayısı, 0.08 kadir/hava kütlesi olarak belirlenmiştir. Dikey ok Güneş in doğduğu anı göstermektedir Fotometrik Sonuçlar En önemli fotometrik bulgu, hiç şüphesiz, beklendiği gibi, Güneş in doğmasından sonra da yıldızların fotometrik gözlemlerinin sürdürülebilmesi olmuştur. Nitekim, mukayese yıldızı 234

259 olarak kullanılan Capella yıldızının 2 Aralık 2012 gecesine ait atmosferik sönüm eğrisi (bkz. Şekil 5) elde edilirken, Güneş doğduktan ~ 45 dakika sonrasına kadar da, gözlemler devam ettirilebilmiştir. Buradan bulunan K_s bandına ait atmosferik sönüm katsayısı 0.08 kadir/kütle olarak ölçülmüştür. Bu sönüm katsayısı mümkün olan her gece için elde edilmeye çalışılmıştır. Böylece standart fotometrik prosedür takip edilerek, yıldızların atmosfer dışı parlaklık değerlerine geçilmektedir. Atmosfer dışı parlaklıklar mukayese yıldızlarınınkiyle karşılaştırılarak, uzun dönemli değişim gösteren parlak kırmızı yıldızların (Çizelge 1) ışık eğrileri elde edilmektedir. Gözlem sisteminin, K_s bandındaki limit parlaklık, ancak ~ -0.5 kadirdir. Gökyüzünde uygun konumda olan gezegenlerin de K_s bandında gözlenmesi denenmektedir. Örneğin Jüpiter gezegeni bu gözlem sistemiyle görülememekteyken, Mars gezegeni çok parlak (> -4 kadir) bir şekilde, dedektör tarafından algılanabilmiştir. İndirgemesi devam eden fotometrik sonuçlar, 18. Ulusal Astronomi Toplantısı nda (Malatya) duyurulmuştur. Şekil 6. Capella (α Aur) yıldızına ait (BDF düzeltmesi yapılmış) bu örnek görüntü, 03 Aralık 2011 TBZ 06:06 da, Güneş doğmadan hemen önce alınmıştır. Poz süresi 40ms, dedektör sıcaklığı -80 C dir. 4. Kaynaklar - _thermo-electrically_te4_cooled_hgcdte_fpa.asp 235

260 236 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul

261 237

262 238 Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul