Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Ocak2009, Nisan 2009, Nisan2014, Şubat 20

Transkript

1 SU Prof.Dr.Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Ocak2009, Nisan 2009, Nisan2014, Şubat 20

2

3 Suyun başlıca kullanım alanları - İçme suyu ve yemek pişirme amacıyla - Kişisel temizlik, yıkanma ve bulaşık yıkama - Ev temizliği - Isıtma ve hava koşullandırma - Kentsel sulama - Sokakların temizlenmesi - Mesire etkinlikleri, yüzme havuzları ve oyun alanlarının sulanması - Süsleme amaçlı, çeşmeler, havuzlar, fıskiyeler vb - Su gücünden elektrik elde etme ve buhar gücü sağlanması - Ticari ve endüstriyel amaçlar, endüstriyel süreç suyu ve soğutma - Yangın söndürme ve korunma - Atıkların uzaklaştırılması

4 Bir toplumda bireylerin su gereksinimi kişi başına 24 saatlik sürede litre olarak tanımlanır.

5 Kişi başına su tüketimini etkileyen etmenler 1. Toplumun nitelendiricileri -Ekonomik koşulları -Kişisel alışkanlıklar ve sağlık eğitimi -Yaşama standardı 2. Kentsel büyüme 3. Endüstriler 4. İklim koşulları 5. Su hizmetinin karakteristikleri -Su kalitesi -Su basıncı -Maliyet -Suyun ölçülmesi ya da kuruşlandırılması -İyi işletme ve bakım

6 Yapılan hesaplamalara göre, nüfusu beş bine kadar olan yerleşim bölgelerinde yaşayanlar günde kişi başına 24 saatte litre kadar suya gereksinme duyarlar. Nüfusu beş bin ile elli bin arasında değişen yerleşim bölgelerinde yaşayanlar için litrelik/gün suya gerek vardır. Asya ve Afrika ülkelerinde bunun %10 undan daha azı sağlanabilmektedir. Nüfusu elli binin üzerinde olan yerleşim bölgelerinde yaşayanların su gereksinimi ise 24 saatte kişi başına yüz ile bin litre arasında değişir. Kısal kesimde litre/gün yeterli olabilir.

7 Tipik Amerikan toplumu için bu değerler ortalama kişi başına tüketim değeri olarak 600 litre/gün olarak verilmektedir.

8 ABD de kullanılan suyun dağılımı Kulanım % Evlerde 40 Ticari 15 Endüstriyel 25 Kamu 5 Belirsiz 15 Toplam 100 ABD de evde kullanılan suyun kullanım yerlerin Kullanım yeri % İçme ve yemek pişirme 5 Banyo 30 Tuvalet 40 Çamaşır yıkama 15 Bulaşık yıkama 5 Çeşitli 5 Toplam 100

9 En yüksek su kullanım günü Su kaynakları planlanırken ortalama günlük talebe göre değil en yüksek su kullanım gününe göre planlanmalıdır. Genellikle yaz aylarında saptanan bir değerdir. Bu değer günlük talebin %150 sidir. average daily demand maximun daily usage

10 Günün pik talebi Ayrıca her şebeke günün pik talebini sağlayacak biçimde planlanmalıdır. Bu değer en yüksek günlük talebin % üdür. Küçük topluluklarda ve yerleşimlerde yangın söndürme gereksiniminin eklenmesi gerekeceğinden bu değer daha yüksektir.

11 Güvenli su sunumu Güvenli su sunumu tasarımlanırken belirlenen sürenin sonunda, ulaşılacak nüfusun gereksinimin sağlayacak su miktarıdır ve bu süre yıllık bir süredir. Güvenli su sunumu yılların %95 i ya da 20 yıllık sürenin 19 yılı için yeterli miktardır. Endüstriyel bölgeler gibi güvenilirliğin çok önemli olduğu bölgelerde yılların %99 unda talebi karşılayabilecek.

12 Değişik su kaynaklarının özellikleri Yöntem Nitelik Miktar Maliyet Kaynaklar İyi kalite ve sızıntılar Yerçekimi etkisindeki kaynaklarda mevsimsel oynamalar, akar artezyenlerde küçük oynamalar dışında iyi. Oldukça düşük maliyet, boru hatlarına bağlı olarak maliyet artar. Gölet ve göller Küçük su kitlelerinde nitelik kötü, büyük göllerde nitelik iyi olabilir ancak etkin arıtım gerekir. Sağlanan miktar genellikle iyi, kurak mevsimlerde azalabilir. Pompa sistemleri ve arıtım gereksinimi maliyeti artırır. Akarsu ve ırmaklar Dağ akarsularında iyi, diğer akarsularda kötü, arıtım gerekir. Orta, mevsimsel oynamalar olur; bazı akarsular kurak mevsimlerde kuruyabilir. Yönteme göre ortayüksek. Pompalar ve arıtım maliyeti artırır. Yağmur suları Orta-kötü, dezenfeksiyon gerekir. Orta ve değişken; kurak mevsimlerde sağlanamaz; depolama gereksinimi. Çatı sistemlerinde düşük-orta; zemine kurulanlarda maliyet yüksek.

13

14 Çevre Sosyal çevre Deri İNSAN Fizikojeokimyasal çevre Solunum sistemi Biyolojik çevre Sindirim sistemi

15 Çevre Biyolojik çevre Sosyal çevre Fizikojeokimyasal çevre Sindirim sistemi Deri Solunum sistemi Etkilenen vücut sistemleri İNSAN İçsalgı sistemi Dolaşım sistemi Üreme sistemi Sinir sistemi Boşaltım sistemi

16 Uçartozlar, çökelme Hava kirliliği Asit yağmuru Toprak kirliliği Katı atıklar Kirli sularla sulanan ve topraktan kirleticileri alan bitkiler Su kirliliği Sıvı atıklar Atıklar Kirli içme ve kullanma suyu Sucul canlılarda besin zincirinde biyolojik büyüme Kirli suda yüzme vb. Anneanne Anne Çocuk Besinlerin kirlenmesi Sudaki kirleticilerin insanı etkilemesi Baba

17 Suyla ilişkili hastalıklar genellikle dörde ayrılarak incelenmektedir

18 Subulaşık hastalıklar (Waterborne diseases) Subulaşık hastalıklar: Suya dışkı ve idrar karışması sonucu oluşan dışkı-ağız yoluyla bulaşma özelliğine sahip hastalıklarla, sudaki zehirli maddelerin yol açtığı hastalıklardır. Suyla yıkanan ya da su karıştırılan yiyeceklerle de bulaşır. Kolera ve diğer ishalli hastalıklar, tifo, çocuk felci, yuvarlak solucanlar ve kıl kurt, ağır metal etkilenimleri örnek verilebilir.

19 Sudeğdi hastalıklar (waterwashed diseases) Sudeğdi hastalıklar da bu gruba sokulabilir. Bu hastalıklar kirli suyun deriye, göze sürülmesi ya da değmesine bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardır.

20 Sudangelen hastalıklar (waterbased diseases) Sudangelen hastalıklar: İçinde asalak bulunan suyun içilmesi ya da genellikle yaralı deriden geçmesi nedeniyle ortaya çıkan hastalıklardır. Şistozomiyazis ve ginekurdu gibi hastalıklar örnek verilebilir.

21 Suilişkin hastalıklar (Waterrelated hastalıklar) Suda ya da su yakınlarında üreyen sivrisinek gibi böceklerle taşınan hastalıklardır.

22 Sukıt hastalıklar (water-scarce disease) Sukıt hastalıklar: Su yetersizliği nedeniyle kişisel temizlik uygulamalarının yetersiz olmasının yol açtığı hastalıklardır.

23 Su, insan ve hayvan atıklarıyla ilgili hastalıklar Subulaşık Sudeğdi İshal ve dizanteriler (Amipli dizanteri, balantidiyaz,kolera, E.coli,giardia, rotavirüs, salmonella, şigella vb.) Bağırsak ateşli hastalıkları (tifo, paratifo) Çocuk felci Hepatit A Sukıt Sudangelen Deri ve göz hastalıkları Diğer(bit tifüsü, nükseden ateş) Deriden giren (şistozomiyazis) Ağızdan giren(klonorşiyazis, difilobotriyazis vb.) Topraktan bulaşan asalaklar (yuvarlak solucalar, kılkurt,çengelli kurt, strongiloidaz) Su yakınlarında sokanlar (uyku hastalığı) Suilişkin Suda üreyen vektörlerle (filaryazis, sıtma, nehir körlüğü,sivrisineklerle: sarı ateş, dank)

24 Metilcıva: Minamata hastalığı Kadmiyum:İtai-iati hastalığı Arsenik:Siyah ayak hastalığı

25 Kaynak suyu Artezyen Yeraltı suyu Kuyu Arıtma Keson kuyu Göl Hamsu İsale hattı İçme suyu Tüketici su deposu Akarsular Sarnıç Şebeke Taşkın Yağış suları Arıtım çamuru Bina su deposu Sel Sulama suyu Tüketici Atıksu

30 Kaynak suyu Artezyen Yeraltı suyu Kuyu Hamsu Yer altı suyu istismarı Kontrolsüz erişim Hatalı teknoloji Bakım onarım yetersizliği Terk edilmiş kuyu Yeraltı suyu kirliliği Kuyu suyu tuzlanması

31

32

33

34

35

36

37 Keson kuyu Hamsu Göl Akarsular Sarnıç Yağış suları Yüzeysel kirlilik taşınması Ötrofikasyon Biyolojik katlanma Kemirici Yaralanma-boğulma Yıkım Mantar üremesi Erozyon Depo kimyasal yayılımı Bakım onarım tetersizliği Taşkın Sel

38 Hamsu İsale hattı Arıtma Kırılma çatlamalara bağlı sızıntılar Vantuz-tahliye vanası sorunları Arıtma tesisi yüklenmesi-kapasite aşımı İsale hattı müdahaleleri Su kaybı Arıtın çamuru İçme suyu

39 Depo sorunları Şebeke kaybı Şebeke sızıntıları Geri emilim Dezenfeksiyon sorunları Çapraz bağlantı Su savurganlığı Pahalı su Ucuz su Yetersiz su Su kesintileri Su sorununun politik çekişme konusu haline gelmesi Bireysel çözüme kayma İsale hattı Arıtma Tüketici su deposu Şebeke Bina su deposu Tüketici

40 Depo sorunları Şebeke kaybı Şebeke sızıntıları Geri emilim Dezenfeksiyon sorunları Çapraz bağlantı Su savurganlığı Pahalı su Ucuz su Yetersiz su Su kesintileri Su sorununun politik çekişme konusu haline gelmesi Bireysel çözüme kayma İsale hattı Arıtma Tüketici su deposu Şebeke Bina su deposu Tüketici

41

42 Atıksu arıtımı Arıtım çamuru Sulama Ürün kirliliği Kentsel kuyular Numune alma sorunları Hamsu İsale hattı İçme suyu Arıtma Tüketici su deposu Şebeke Arıtım çamuru Bina su deposu Sulama suyu Tüketici Atıksu

45 Başta adi kuyular olmak üzere kuyular yılda bir kez boşaltılıp temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Bu kuyuların her yıl toplam koliform bakteri, nitrat, toplam çözünmüş katı ve ph düzeylerinin kontrol edilmelidir. Su baskınından sonra beklemeden aynı değerlendirmeler yapılmalıdır.

46 Sık değerlendirme gerektiren durumlar -Gebe ve emzikli bir kadın varsa -Ailede açıklanamayan bir hastalık ortaya çıkarsa -Yapılan değerlendirmeler yakında bulunan kuyularda kirlilik olduğunu gösterirse -Kuyu suyunun tadında, kokusunda, renginde ve saydamlığında değişim olursa Kuyunun yakınına petrol, kirletici kimyasallar vb. dökülürse

47 -Yakınında hayvan ahırı ve gübrelik varsa -Yakın tarlalarda haşerekırıcı ilaçlaması yapılmışsa -Yakın tarlalar gübreleniyorsa -Kıyı bölgesine yüzeysel akıntılar ulaşmışsa -Sık sık tuzlanan yada buz çözücü kimyasal dökülen yolların yakınında ise -Yakındaki evlerin bahçesine evsel atık yada kullanılmış motor yağı dökülürse

48 Görünümle anlaşılabilen durumlar -Kaynadığında suyun üzerinde oluşan köpük yada tortu, kalsiyum ve magnezyumun bulunduğunu -Bulanıklık kir, kil tuzları, lığ vb olduğunu -Lavabo ve küvetlerde yeşil boyanma asitliğin yüksek olduğunu -Küvet, bulaşık makinesi ve çamaşırlarda kahverengi-kırmızı boyanma suda çözünmüş demir olduğunu -Beklediğinde durulan dumanlı bir görünüm olması pompaların yetersiz çalıştığını yada filtrelerde problem olduğunu gösterir.

49 Tatla anlaşılabilen durumlar : -Tuzlu, acımsı tat suda sodyumun yüksekliğini -Sabun tadı suda alkali minerallerin çözünmüş olduğunu -Metalik tat asitlik derecesinin yüksekliğini yada yüksek demir bileşimini -Kimyasal madde tadı endüstriyel kimyasalların veya haşere kırıcıların bulunduğunu gösterir.

50 Kokuyla anlaşılabilen durumlar : -Çürük yumurta kokusu çözünmüş hidrojen sülfür gazı yada suda bulunan bazı bakterilerden kaynaklanabilir. Eğer koku sadece sıcak suda varsa kısmen su ısıtıcıyla ilişkili olabilir. -Deterjan kokusu ve suyun köpürmesi yeraltı suyuna mutfak yada çamaşır akıntılarının karışmasından -Gazyağı yada petrol kokusu yeraltı depoları, benzin istasyonları yada toprağın petrol kirliliğinden -Metan gazı yada küf, balçık kokusu suda organik maddelerin bozunmasından -Klor kokusu sudaki yüksek klor oranından kaynaklanır

51 Kuyu suyunda yapılacak değerlendirmeler ve nedenleri Kuyu ile ilgili durum yada yakınında yapılan uygulamalar Genel Yinelenen bağırsak enfeksiyonları Hangi test Arsenik, klorür, bakır, sertlik, demir, kurşun, manganez, ph, sodyum, koliform bakteri, nitrat/nitrit, radon, delme kuyularda kaba alfa sayımı, uçucu organik bileşikler Koliform bakteri Kuyudan binaya yada çadır kampa su sağlayan boru sisteminde kurşun varsa Kapalı ortam havasında radon varsa yada bölge radondan zenginse Borularda, boru sisteminde aşınma, paslanma varsa Yakın bölgede yoğun tarımsal etkinlik Yakın bölgede kömür yada diğer madencilik uygulamaları Yakın bölgede petrol, gaz sondajı Çöplük, fabrika, petrol, gaz istasyonu yada kuru temizleme uygulamaları Tat ve koku bozukluğu ph, kurşun, bakır Radon Aşınma, ph, kurşun Nitrat, haşerekırıcılar, koliform bakteriler Metaller, ph, aşınma (paslanma, çürüme) Klorür, sodyum, baryum, stronsiyum Buharlaşabilir organik bileşikler, toplam çözünmüş katılar, ph, sülfat, klorür, metaller Hidrojen sülfür, aşınma (çürüme, paslanma), metaller

52 uygulamalar uygulamalar Gazyağı, fuel oil kokusu Boru bağlantılarında renk değişikliği, çamaşır yıkama Tuzlu tat, ve deniz suyu, yakın bölgede yüksek oranda yol tuzlaması Dipte tortulanma, kireçlenme, sabun köpürmüyorsa Su arıtım aygıtlarının çabuk yıpranması Sertlik giderici olarak yumuşatıcılar kullanılıyorsa Su bulanık, renkli yada köpükle kaplıysa Kuyunun 1,5 km çevresinde petrol ürünü satışı yapılıyor yada depolanıyorsa Konutun toprağa gömülü yada toprak yüzeyinde yakıt deposu varsa Kuyuya yakın bölgede tanker kazası, petrol dökülmesi vb. olduysa Kuyu yakınında petrolle çalışan herhangi bir araç onarımı yapıldıysa Uçucu organik bileşikler Demir, bakır, manganez Klorür, toplam çözünmüş katılar, sodyum Sertlik ph, aşınma (çürüme, paslanma) Manganez, demir Renk, deterjanlar Uçucu organik bileşikler Uçucu organik bileşikler Uçucu organik bileşikler Uçucu organik bileşikler

53 Sorun Belirti Neden Çözüm Sert su Kumluluk, pürtüklülük Yıkama ve banyo küvetlerinde sabun kalıntısı ve köpüğü; borularda, su ısıtıcıları ve aygıtlarında beyaz kabuksu birikintiler, aşırı sabun tüketimi Yıkama ve küvetlerin temizlenmesi sırasında suyun sürtünme hissi vermesi Kalsiyum ve magnezyum tuzları Süzgeçten geçebilecek kadar çok ince kum tanecikleri yada lığ Katyon değiştirici su yumuşatıcıları Kum kapanı kullanılması yada ültrafiltrasyon

54 Belirti Neden Çözüm Küflü, topraksı yada odunsu koku Genellikle zararsız organik madde Aktif kömür filtresi Klor kokusu Aşırı klorlama Aktif kömür filtresi Benzin yada petrol kokusu Fueloil tankı yada yer altı petrol ürünü tanklarından su şebekesine sızıntı Konutta bunu çözecek bir sistem yoktur. Kaynağın bulunarak kaldırılması gerekir. Aktif kömür filtreleri çok sınırlı bir arıtım sağlayabilir.

55 Belirti Neden Çözüm Çürük yumurta kokusu Suda çözünmüş hidrojen sülfür Suda sülfat indirgeyen bakterilerin bulunması Suyun yumuşak olması durumunda su ısıtıcısındaki magnezyum çubuklarının etkisi -Manganez yeşilkum filtreleri,6 mg/l'nin üzerindeki değerlerde eğer ph 6,7 den düşük değilse yardımcı olabilir. -6 mg/l üzerindeki hidrojen sülfür düzeyleri, arkasından klorunu almak ve süzmek koşulu ile sürekli klorlama Daha sonra aktif kömür filtresinden geçirilmek koşulu ile sürekli klorlama Isıtıcıdan magnezyum çubuklarının çıkartılması

56 Belirti Neden Çözüm Deterjan kokusu yada suyun köpürmesi Metan gazı (patlayıcı ve toksiktir) Fenol (kimyasal) kokusu Yeraltı su kaynağına septik tank sızıntısı Doğal olarak bozunan organik maddeler -Bataklık yakınlarındaki derin olmayan kuyular -Eski çöplükler yakınında ve üzerinde yapılmış konutlar -Petrol alanlarının üzerindeki sututar tabakalar Yeraltı suyuna endüstriyel sızıntı -Kaynağın ortadan kaldırılması ve kuyunun şok klorlaması -Aktif kömür sınırlı miktarda soğurabilir -Havalandırma sistemi ve yeniden pompalanma Filtre kapasitesi aşılıncaya kadar aktif kömür filtreleri bir oranda tutar Suda keskin kimyasal kokusu Yeraltı sularına haşerekırıcı sızması Aktif karbon filtreler kısa süreli olarak yardımcı olabilir, arıtılmış suyun izlenmesi

57 Sorun Belirti Neden Çözüm Bulanıklık Asit özellikte su Suda siyah ton Suda lığ, kum yada asılı tanecikler Bağlantıların yeşile boyanması, suda mavi-yeşil bir ton Bağlantıların ve çamaşırların siyaha boyanması Kuyudan lığ yada kum 6,8 ph değerinin altında, karbon dioksitten zengin suyun pirinç ve bakır borularla tepkimeye girmesi Toprakta karbon dioksit yada organik maddelerin ve manganezin etkileşimi. 0,05 mg/litrenin üzerindeki manganez boyanmaya yol açar ve genellikle demirle birlikte bulunur. Kum kapanı yada kuyu filtresinin değiştirilmesi -Eğer 5,5 üzerinde ise ph nın nötr duruma getirilmesini sağlayacak kalsit filtreler -Çok düşük ph değerlerinde, ph nın düzeltilmesi için 5/1 oranında kalsit/magnezyum oksit karışımı -Filtre edildikten sonra susuz sodyum karbonat (soda külü) -Klorlama ve arkasından süzme -Oksitleyici filtre -Ozonlama -Su yumuşatıcısı -Potasyum permanganatla oksitleme

58 Sorun Belirti Neden Çözüm Kırmızımtırak su yada suda renk değişikliği (demire bağlı) Küvet, lavabo ve diğer porselen bağlantılarda kırmızı-kahverengi renk değişikliği:pişirme yada ısıtma sonucu su kırmızımtırak renk alır, çamaşırlar boyanır Sudan çökelmeyen yada başka şeye bulaşmayan kahverengimsi renk değişikliği Genellikle 24 saat bekledikten sonra suda kırmızımtırak renk 0,3 mg/l nin üzerinde çözünmüş demir olduğunu gösterir,. Su musluktan soğuk olarak alındığında berrak görünür. Çökelmiş demir (su musluktan alınırken renk değişikliği) ph 6,8 in altında eski borulardan çözünerek karışan demir Organik (bakterisel) demir Koloit demir -Su yumuşatıcısı ve en az 6,7 ph değerinde (havalandırılmamış) ph her 17 mg/l sertlikte demirin 0,5 mg/l sini alır. -10 mg/l nin üzerindeki demir düzeylerinde bekletme tankında klorlama oksitlenmeyi sağlar daha sonra süzülerek kloru alınır. -Daha sıcak iklimlerde, konutta havalandırma düzeneği ve süzme demiri önemli oranda azaltır. -Eğer ph 6,7 nin üzerinde ise, manganez yeşilkum filtresi 10 mg/l ye kadar demiri alır. -Eğer ph değeri 6,8 in üzerinde ve oksijen toplam demir kapsamının %15 inin üzerinde ise, manganez arıtımlı, susuz alüminyum silikat filtre -Yukardan aşağıya su yumuşatıcısından süzme ve daha sonra etkin bir biçimde ters akımla filtrenin yıkanması 1 mg/l ye kadar demiri alır -Bu miktarın üzerindeki demirin alınabilmesi için kalsit filtresinden geçirdikten sonra yukarıdan aşağı su yumuşatıcısından geçirilir. Çökelmiş demirin alınması için kalsit filtre -Kuyuda şok klorlama, daha sonra sürekli klorlama ve süzme -Kimyasal potasyum beslemesi, daha sonra permanganat ve süzme -Sürekli klorlama, daha sonra klorun alınması için aktif kömür filtreden geçirme

59 Sorun Belirti Neden Çözüm Sütsü görünümde su Su musluktan alınırken suda mat beyaz renk Su ısıtılırken oluşan çökelmiş çamur Zaman zaman su geçirilerek ısıtıcının yıkanması Pompa yetersizliğine bağlı olarak suda çok yüksek hacimde hava bulunması Su bekletilince genellikle çabucak saydam duruma gelir. Aşırı koagülasyon maddesi verilmesine bağlı olarak maddenin filtreden geçmesi -Koagülasyon maddesi miktarının azaltılması -Filtre bakımının düzenli yapılması Sarı su Yumuşatmadan yada süzme işleminden sonra suda sarımtırak renk Humuslu topraktan yada çürüyen bitki artıklarından süzülen suda tanenlerin (humik asitlerin) bulunması -anyon değişimi -Bekleme süresince klorlama, daha sonra kloru almak üzere filtre etme

60 Sorun Belirti Neden Çözüm Suda yüksek klorür bulunması Tuzlu tat, aşındırıcı su, paslanmaz çelik lavabo ve küvetlerin ve mutfak eşyalarının kararması ve karıncalanması Aşırı tuz kapsamı. Yüksek sıcaklık değerlerinin klorürleri kurutarak derişik duruma getirip, aşınması artırdığı unutulmamalıdır. Genellikle deniz suyu karışması, yol tuzlaması, lağım karışması gibi nedenlere bağlı -Klorürlere dirençli metaller kullanılmalıdır -Damıtma -Ters ozmoz Flüorür Çocuklarda dişlerin sarımtırak yada benekli görünüm alması Yeraltı suyunda 2 mg/l nin üzerinde flüorür bulunması -Anyon değişimi -Aktif alüminyum oksit kullanarak derişimin 0,2 mg/l ye indirilmesi -Ters ozmoz -Damıtma

61 Sorun Belirti Neden Çözüm Nitratlar 10 mg/l yi aşmamalıdır, bu düzey ve üzeri bebeklere tehlikelidir Yakın bölgelerden kuyuya insan ve hayvan atıklarının sızması, azotlu gübrelerin çok fazla kullanılmasın a bağlı olarak yeraltı suyuna sızma -Atık kaynağının bulunması, kuyunun korunmasıyla ilgili önlemlerin alınması -3 mg/l nin altındaki değerlerde Sodyum klorürle anyon değişimi; su analiziyle arıtım düzeyinin denetlenmesi -İçme ve yemek suyu için ters ozmoz nitratların %65 ini alır; başlangıç derişimi 25 mg/l N değeriyle sınırlanmaya çalışılır -İçme ve pişirme suyu için ev damıtma sistemi

62 Sorun Belirti Neden Çözüm Radyoaktif kirleticiler Halk sağlığı yetkililerine bildirilmelidir. 5 pic/l üzerindeki Radyum 226 ve 10pC/l üzerindeki Stronsiyum-90 sağlık riski olarak kabul edilmelidir. Fosfat kayaları yada radyumlu kaya yataklarındaki derin kuyularda doğal olarak bulunabilir. Nükleer serpinti yada insan etkinliklerine bağlı nükleer atıklar nedeniyle de olabilir. Suda bozunan radyum radon gazı verir -Katyon değişimli su yumuşatıcılarla katyonik radyoaktivitenin alınması -Anyonik ve katyonik radyoaktif elementlerin alınabilmesi için karışık yataklı iyonsuzlaştırıcılarla arıtım -Ters ozmoz radyoaktif elementlerin %70 ini alır. Musluğa takılan havalandırıcılarla çözünmüş radonun alınması

63 Sorun Belirti Neden Çözüm Ağır metaller (kurşun, çinko, bakır ve kadmiyum) Belirlenmiş en yüksek derişim düzeylerine uygun olmalıdır Endüstriyel atık kirliliği, Düşük ph lı sulara bağlı olarak tesisat malzemelerinden aşınma ile -Ters ozmoz -Su tesisatının aşınmasını önlemek üzere ph ayarlaması -Eğer uygun şekilde yapılacak olursa su yumuşatıcılar kadmiyum, bakır ve çinkoyu alır -Damıtma Arsenik 0,01 mg/l yi aşmamalıdır, bu düzeyin üzerinde sağlık riski artar Bazı bölgelerde doğal yeraltı suyu kirleticisi, endüstriyel atık, otkırıcı ve haşere kırıcılar -Ters ozmoz %90 ını alır -Aktif alüminyum oksit -Anyon değişimi -Damıtma -+3 demir (ferrik) hidroksit arıtım ünitesi -Yeni bir kuyu yapılması yada kaynağın değiştirilmesi

64 Sorun Belirti Neden Çözüm Baryum 2 mg/l yi aşmamalıdır, bu düzeyin üzerinde sağlık riski artar Belirli coğrafi bölgelerde doğal olarak bulunmaktadır -Katyon değişimi -Ters ozmoz -Damıtma Bor Siyanür Normal bitki büyümesini engeller,1 mg/l nin üzerindeki değerler insan sağlığına zararlı sayılır Belirgin bir renk, tat ve koku yoktur,0,2 mg/l nin üzerindeki değerler sağlık için risk sayılır. Triklor etilen Halk Sağlığı yetkililerine haber verilmelidir Belirli coğrafi bölgelerde doğal olarak bulunmaktadır Çelik elektrokaplamacılığı ve kok tesislerinden endüstriyel olarak karışmaktadır Atık yağsızlaştırma işlemleri ve kuru temizleme etkinliklerine bağlı olarak yüzeyden yada yeraltı suyu kaynaklarına karışarak -Seçici anyon değiştirici reçine -Ters ozmoz -Aktif karbon -Arıtım -Sürekli klorlama ve ph ayarlamasından sonra metallerin aktif karbon filtresinden geçirilmesi -Anyon değişimi -Ters ozmoz -Seri aktif karbon filtrelerinden geçirme, her birimin düzeme etkisi yönünden sürekli izlenmesi -Havalandırma -Kaynatma

65 Araç Temel kullanımı Kısıtlılıkları Karbon filtreler Klor, bazı organik kimyasallar, reçineleri alır, genel tat ve koku sorunlarında etkindir -Nitrat, bakteri yada metalleri almaz. -Aktif karbonun düzenli aralarla yenilenmesini gerektirir. -Uygun bakımları yapılmazsa zararsız olanların yanı sıra zararlı bakteriler de üreyebilir. -Genel olarak mikrobiyolojik olarak güvenli sularda kullanılması önerilmektedir. Mekanik filtreler Kum, toprak ve diğer bulanıklık nedenlerini alır Etkisinin sürebilmesi için düzenli kartuş değişimini yada geri yıkamayı gerektirir.

66 -Halk sağlığı sorunlarının belirlenmesini ve değerlendirilmesini sağlayacak epidemiyolojik izleme ve araştırmalara ağırlık verilmeli, kaynak ayrılmalıdır. -Belediye sağlık müdürlüklerinin temel sorumluluğu tedavi edici hekimlik hizmetleri değil halk sağlığı ve koruyucu hekimlik hizmetleri olduğu anlaşılmalıdır. Yapılanmaları buna göre olmalıdır. -Toplumda alerjik hastalıklar, astım izlenmeli, vakalardaki alevlenme dönemleri belirlenmelidir. Özellikle polen mevsimi dışındaki artışlar çok büyük önem taşır. -Toplum kolorektal kanserlerin erken tanısı konusunda eğilmeli, gerekli altyapı sağlanmalıdır.

67 -Kirletici yükü aşırı artacak olan arıtım balçığının giderimiyle ilgili teknik ve mevzuat düzenlemeleri yapılmalıdır. Ülkemizde arıtım balçığının giderimiyle ilgili politika belirlenmelidir. -Toplumun bireysel arıtım cihazları satanlarca istismarı önlenmelidir. İçmesuyu niteliği bireylere bırakılamaz. Bireysel güvenlik uygulamaları pahalı olmasına karşın bakterisel ve kimyasal içmesuyu güvenliğini sağlayamaz. Bu nedenle şebekeye verilmeden önce istenilen güvenlik koşulları sağlanmalıdır.

68 Sudan örnek alma (DSÖ) -Numune alma noktaları tüm hamsu kaynaklarını temsil edici şekilde belirlenmelidir. -Bu noktalar belirli yetersizlik noktalarını kapsamalıdır. Sözgelimi korunması olmayan kaynaklar, depolar, düşük basınç bölgeleri, sistemin uç noktaları örnek verilebilir. -Bu noktalar bütün boru sisteminde eşit dağılım sağlayacak, yararlanan nüfus kesimlerini hesaba katacak şekilde belirlenmeli, dallanma sayısıyla orantılı bir örnek alımı öngörülmelidir. -Seçilecek örnek noktaları sistemi ve başlıca bileşenlerini temsil edecek şekilde seçilmelidir. -Sistem birden fazla kaynaktan beslenmekte ise bu kaynaklardan yararlanan nüfusun ağırlığı hesaba katılmalıdır. -Her arıtım tesisinin hemen çıkış noktasında da mutlaka bir örnek alma noktası olmalıdır.

69

70 Araç Temel kullanımı Kısıtlılıkları Su yumuşatıcıları -Suda sertliğe yol açan mineralleri (kalsiyum, magnezyum) sodyumla değiştirir -Sabun ve deterjanın temizlik etkinliğini artırır -Borularda, donanımda birikintileri önler Demir filtreleri -Çamaşırlarda ve tesisat eklentilerinde (küvet, lavabo vb) boyanmaya yol açan demir ve magnezyumu uzaklaştırır. -Demir ve manganezin yol açtığı itici koku, tat ve görünümü önler. -Kalsiyum ve magnezyumu sodyumla değiştirerek alır (bu tip araçlar içilen sudaki sodyum miktarını artırdığından diyetteki sodyumun sağlığa zararlı olup olmadığını anlamak için hekime danışılmalıdır) -Yumuşatılmış su sert suya göre çok daha fazla aşındırıcıdır (korozif) -Belirli aralarla geri yıkama ve yenileme gerektirir -Düzenli aralarla geri yıkama, potasyum permanganat eklenmesi gerekir (sıklık suyun kullanım sıklığına ve demir kapsamına bağlıdır) Nötrleştirici Aşındırıcı yada asit özelliğindeki (ph sı yüksek) suyun ph sını 7,0 civarına çıkarır. Suyun aşındırma özelliği de azalır. Suyun granüle tebeşir (mermer, kalsiyum karbonat yada kireçten) geçirilmesi en sık kullanılan yöntemdir. Kalsit ve magnezyum oksit karışımı da kullanılabilir. Eğer suyun asitliği çok yüksekse soda külü (susuz kalsiyum karbonat), sodyum karbonat;sodyum hidroksitli sistemler gerekebilir. Sodyumu ve su sertliğini artırabilir

71

72 Araç Temel kullanımı Kısıtlılıkları Ters ozmoz Suda çözünmüş ve asılı kirleticilerin çoğunu alır -%50 ve çok üzerinde oranında su savurganlığına yol açar. -Süreç zaman alıcıdır -Arıtılmış su için depo gerektirir -Sert su süzme zarının tıkanmasına neden olur -Suyun karbon ve mekanik filtrelerle ön arıtımı gerekir -Çok fazla atık su oluşumuna neden olur -Haşerekırıcıların bazılarını arıtmaz -Kloroform gibi bazı organik maddeleri almaz -Mikrobik temizleme için kullanılamaz -Sık olmasa bile tüm sistemin zaman aman yıkanması gerekebilir.

73

74 Araç Temel kullanımı Kısıtlılıkları Damıtma aygıtları Mineraller ve organik kimyasallar dahil olmak üzere bir çok kirleticiyi sudan ayırır -Zaman alıcıdır ve pahalı olabilir. Arıtılmış su için depo gerekir -Damıtılmış suda kaynamış su tadı vardır -Sert sular damıtma aygıtının sık bakımını gerektirir

75

76 Dezenfeksiyon Klorlayıcılar Ultraviyole Ozon

77 Yakın mesafe kirliliği Numuneler laboratuara götürülürken klorun etkisi ortadan kaldırılmalı: Sodyum tiyo sülfat

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96 Toplumumuzda koruyucu hekimlik uygulamalarının daha gerçekleştirme aşamasında olduğu konular: -Erken ölümlerin önlenmesi, yaşama süresinin gelişmiş ülkeler düzeyine çıkarılması, güvenliğin sağlanması -Fizik gücün korunması ve geliştirilmesi -Mental hijyenin sağlanması -Sağlıklı bir toplum oluşturulması olarak sıralanabilir.

97 Batı ülkelerinde -Sağ kalma, yaşama ve güvenlikten - performansa -Fizik güçten - fiziksel yeterliliğe -Mental hijyenden - mental etkinliğe -Sağlıklı toplumlardan - sağlıklı çevre ve politikalara kayma söz konusudur. Green, W. Lawrence, Prevention and Health Education, Public anod Preventive Medicine (John m. Last, Robert B. Wallace Eds), Prentice Hall International Inc. NewYork 1992)