Kadınlar ve Salgıbozar Etkilenimi. Prof. Dr. Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD

Transkript

1 Kadınlar ve Salgıbozar Etkilenimi Prof. Dr. Çağatay Güler Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD

2 Sağlık Biyolojik Hastalık taşıyıcı etkenler Hastalık yapıcı etkenler Sosyal Tarım Endüstri Fizikojeokimyasal İş si Kapalı ortam Besinler Sağlık hizmetlerinin kalitesi Çevrenin korunma boyutu Sıvı atıklar Su kullanımı Enerji üretimi Radyasyon Su Hava Toprak Sıcaklık, nem, yağmur, mevsimsel değişiklikler ve diğer iklim etmenleri Kentleşme

3 Çevresel etkilenim Etkilenime karşı duyarlık farklılıkları vardır Çok etmenlidir Etki gecikerek ortaya çıkar Etki özgül değildir

4 Biyoloji Çevre Yaşlı Davranış Yetişkin Anne ve baba Adölesan Döllenme Fetüs Yenidoğan, bebek, çocuk

5 Çevre Sosyokültürel Ekonomik etmenler Fizikojeokimyasal Biyolojik Eğitimsel etmenler Toprak ve su bileşimi Nem Eğitim ortamı Kirleticiler Kimyasal Ortam sıcaklığı Radyasyon Döllenme,fetüs, yenidoğan, bebek, çocuk, adölesan

6 Bütün maddeler zehirdir, zehir olmayan hiçbirşey yoktur; bir zehiri emden ayıran uygun dozdur Paracelsus Bireyin duyarlılığı zehri emden ayırt eder. Toksikolojinin temel dayanağı bireyin doza cevabıdır S.G.Gilbert

7 Etkilenimde dozun yanı sıra: Etkenin doğası, Nereden etkilediği (deri-göz, akciğer, oral) Nereden emildiği (dermal, inhalasyon, bağırsak) Etkilenim sıklığı (etkilenim sayısı, etkilenimler arası süre) Etkilenimin süresi (akut, subakut, kronik) Hangi vücut yapılarında ve bölümlerinde dağıldığı (vücut suyu, yağ, kemik) Nerede biriktiği Metabolizması (hangi maddeye dönüşür, hangi hızda dönüşür) Yarılanma ömrü önemlidir. Sözgelimi kurşunun yarılanma ömrü kanda 25 gün, yumuşak dokuda 40 gün, kemikte yirmi yıldır.

8 Kadınlar günümüzde işyaşamları dışında da kimyasallarla en çok karşılaşan grubu oluşturmaktadır. Bunlar içinde etkilenim sonucu olumsuzluklar açısından en tehlikelisi salgıbozarlardır

9 Doğurganlığı ve fetal gelişimi doğrudan etkileyen kirlilik etkenlerine genel olarak salgıbozarlar denmektedir.

10 EPA salgıbozarları Vücutta homeostaz, üreme ve gelişme süreçlerinden sorumlu doğal kan hormonlarının sentezini, salgılanmasını, taşınmasını, metabolizmasını, bağlanmasını ya da ortadan kaldırılmasını etkileyen dış kaynaklı etkenler olarak tanımlamaktadır

11 Amerikan kadınlarında döllenme ve gebelikle ilgili sorunlar %40 artarak %11 e çıktığı belirtilmektedir ile 2002 arasında 25 yaşın altındaki olan Amerikan kadınlarının döllenme ve gebeliği sürdürme sorunu olanların oranı %4, 3 ten 8, 3 e çıkmıştır. Meme gelişmesi ve adet görme ile belirgin ergenliğe giriş başlangıç yaşı giderek düşmektedir.

12 Haşerekıran-canlıkıran Pesticide-biocide

13 Salgıbozarlar östrojenik, antiandrojenik, tiroit, retinoit vb yolakları etkilemektedir. Nükleer reseptörler, steroit oluşumunda görev alan hormonlar, nörotransmitter reseptör ve sistemleri etkiler.

14 Bu karmaşık bileşiklerin büyük çoğunluğu besin zinciriyle canlılar arasında yayılmakta, insanlar ve avcı hayvanlar gibi besin zincirinin üst halkasını oluşturan canlılarda birikmektedir. Etkilenim bunlarla kirlenen suların içilmesi, besinlerin yenmesi, kirli toprakla temas gibi yollarla olmaktadır. Canlıkıranlarla çalışan, endüstriyel kimyasallarla ilgili kimseler üremesel ve içsalgı sistemi bozuklukları yönünden risk grubudurlar.

15 Salgıbozarların bir bölümü dirençli ve kalıcı olmaları sağlanacak biçimde tasarımlanmaktadırlar. Dolayısıyla canlılardaki etkisi de kalıcı ve daha uzun süreli olmaktadır. Bunlar kolayca bozunmayan ve metabolize edilemeyen maddelerdir. Hatta bazıları metabolizma ile daha toksik maddelere dönüşebilmektedirler.

16 Etkilenim belirleyicisi Kirletici Kirletici kaynağı Çevresel ortam Etkilenim yolak ya da yoları Etkilenim yeri Etkilenim sıklığı ya da süresi Etkilenen topluluk Özellikler Kirleticinin fiziksel ve kimyasal özellikleri; tekli ya da çoklu kirletici etkilenimleri; kirletici miktar ve derişimi. Doğal ya da sentetik oluşu; endüstri ya da trafik salınımıyla yayılma; yiyecek, yiyecek ambalajları, oyuncaklar, elektronik, kozmetik vb tüketici ürünlerinde bulunup bulunmaması. Hava, su, toprak, toz, yiyecek, tüketici ürünü; tek ya da birden fazla ortamda bulunması Yeme, içme; soluma; dokunma, deriye bulaşma; birden fazla yolla olma Ev, iş, okul, geçerken, açık hava ya da bina içi Bir kez, aralıklı ya da sürekli oluş; süre, saniyeler, dakikalar ya da yaşam boyu. Yetişkin, delikanlı, çocuk, fetüs; yaşlı, kadın, erkek, süreğen hastalığı olanlar vb.

17 Kişisel etkilenim İçdoz Biyoloji k etkili doz Erken etki Yapı ya da işlev değişikli ği Klinik hastalık

18 Çevre Sosyal Deri İNSAN Fizikojeokimyasal Solunum sistemi Biyolojik Sindirim sistemi

19 Çevre Biyolojik Sosyal Fizikojeokimyasal Sindirim sistemi Deri Solunum sistemi Etkilenen vücut sistemleri İNSAN İçsalgı sistemi Dolaşım sistemi Üreme sistemi Sinir sistemi Boşaltım sistemi

20 Çevre Sosyal Deri İNSAN Fizikojeokimyasal Solunum sistemi Biyolojik Sindirim sistemi Erkek Kadın Embriyo Fetüs Çocuk Yaşlı Delikanlı

21 Çevre Sosyal Deri İNSAN Fizikojeokimyasal Solunum sistemi Biyolojik Sindirim sistemi Erkek Kırsal kesim Kentsel kesim Kadın Fetüs Embriyo Çocuk Yaşlı Delikanlı

22 Çevre Sosyal Deri İNSAN Fizikojeokimyasal Solunum sistemi Biyolojik Sindirim sistemi Erkek Kapalı ortam Açık hava İş yeri Gece Kırsal kesim Kadın Anne karnındaki bebek Dölüt Gündüz Kentsel kesim Çocuk Delikanlı Yaşlı

23 Salgıbozarlarla yetişkin etkilenimi bebek ve fetüs etkileniminden farklı sonuç verir. Bu nedenle bazı kaynaklar yetişkin hastalığının fetal temelleri ifadesini kullanmaya başlamıştır. (The fetal basis of adult disease)

24 Çevre Sosyal Fizikojeokimyasal İNSAN Biyolojik Kimyasal etkenler Fiziksel etkenler

25 Uçartozlar, çökelme Hava kirliliği Asit yağmuru Toprak kirliliği Katı atıklar Kirli sularla sulanan ve topraktan kirleticileri alan bitkiler Su kirliliği Sıvı atıklar Atıklar Kirli içme ve kullanma suyu Sucul canlılarda besin zincirinde biyolojik büyüme Kirli suda yüzme vb. Anneanne Anne Çocuk Besinlerin kirlenmesi Sudaki kirleticilerin insanı etkilemesi Baba

26

27 Salgıbozarlar - Östrojenler ve androjenler gibi eşey steroit hormonlarını andırmaları ya da kısmen andırmaları nedeniyle hormon reseptörlerine bağlanırlar. -Doğal hormonların üretimini ve parçalanmasını değiştirirler. -Hormon reseptörlerinin yapımını ve işlevlerini değiştirirler. Salgıbozarlar içsalgı bezine doğrudan zarar vererek de etkileyebilirler. İçsalgı bezindeki hormon metabolizmasının yanı sıra karaciğer metabolizmasını değiştirerek de istenmeyen sonuçlara yol açabilirler.

28 Süreçler Fetüs/Yenidoğan Ergenlik öncesi Ergenlik Yetişkin Rahim içi gelişme; eşeysel farklılaşma Adrenal etkinliğin ergenlik öncesindeki gibi artması Eşey bezleri etkinliğin pubertedeki gibi artması Spermogenez; ovulasyon; prostat, meme, rahim ve laktasyonun hormonal kontrolü Erkek hastalıkları Rahim içi gelişme geriliği; kriptoorşidizm; hipospadias Erken pubik kıllanma Küçük testisler yüksek FSH; erken ya da gecikmiş puberte Oligospermi, testis kanseri; prostat büyümesi Kadın hastalıkları Rahim içi gelişme geriliği Meme büyümesi; sel zamansız ergenlik belirtileri; erken puberte belirtileri Polikistik over sendromu; gecikmiş ovaryan döngüler İyicil meme hastalığı, meme kanseri; rahim fibroidleri; laktasyon bozuklukları

29

30 Toplumumuzda koruyucu hekimlik uygulamalarının daha gerçekleştirme aşamasında olduğu konular: -Erken ölümlerin önlenmesi, yaşama süresinin gelişmiş ülkeler düzeyine çıkarılması, güvenliğin sağlanması -Fizik gücün korunması ve geliştirilmesi -Mental hijyenin sağlanması -Sağlıklı bir toplum oluşturulması olarak sıralanabilir.

31 Batı ülkelerinde -Sağ kalma, yaşama ve güvenlikten - performansa -Fizik güçten - fiziksel yeterliliğe -Mental hijyenden - mental etkinliğe -Sağlıklı toplumlardan - sağlıklı ve politikalara kayma söz konusudur. Green, W. Lawrence, Prevention and Health Education, Public anod Preventive Medicine (John m. Last, Robert B. Wallace Eds), Prentice Hall International Inc. NewYork 1992)