GİRİT AYAKLANMASI ( ) NIN ORTAYA ÇIKIŞI VE ULUSLAR ARASI BİR SORUN HALİNE GELİŞİNDE YUNANİSTAN IN ROLÜ*

Transkript

1 GİRİT AYAKLANMASI ( ) NIN ORTAYA ÇIKIŞI VE ULUSLAR ARASI BİR SORUN HALİNE GELİŞİNDE YUNANİSTAN IN ROLÜ* Mithat AYDIN** Özet: Osmanlı ve İngiliz belgelerine dayanılarak hazırlanılan bu çalışmada, yılları arasındaki Girit Sorunu nun ortaya çıkışı, gelişmesi ve uluslar arası bir sorun haline gelişinde Yunanistan ın rolü ortaya konulmaktadır. Bu bağlamda; Girit teki İngiliz konsolosu C.H.Dickson ve İstanbul daki İngiltere Büyükelçisi Lord Lyons ile onun halefi Sir Henry Elliot ın yazışmaları, Yunanistan ın bölgedeki faaliyetlerinin 1866 daki Girit Ayaklanması nın ortaya çıkışı ve uluslar arası bir kriz haline gelişindeki etkisini açıkça göstermektedir. Diğer taraftan, bölgedeki Osmanlı sivil ve askeri yöneticilerinin soruna ilişkin bilgi ve düşüncelerini ortaya koyan yazışmaları, sorunun her safhasındaki gelişmelerin mahiyetini ve Yunanistan ın rolünü vuzuha kavuşturmak açısından oldukça dikkate değer görünmektedir. Özellikle 2 Ekim 1867 tarihinde adaya gönderilen ve bölgede geniş çaplı reform çalışması içine giren Sadrazam Ali Paşa nın kaleme aldığı raporların, sorunun ortaya çıkışı ve gelişimi sürecinde Büyük devletlerin ve Yunanistan ın amaç ve tavrını ortaya koyması bakımından ayrı bir yerinin bulunduğu belirtilmelidir. Anahtar Kelimeler: Girit Sorunu, Sir Henry Elliot, Ali Paşa, Megali İdea, Enosis, Doğu Sorunu. Greece s Role in the Break out of the Crete Rebellion ( ) and Turning it into an International Problem Abstract: Depending on the Ottoman and British documents, this study investigates the role of Greece in the emergence and growth of Crete problem ( ) as an international issue. The official papers from Crete s British consulate C. H. Dickson, * Bu makale, Celal Bayar Üniversitesi Uluslararası II. Türk Tarihi ve Edebiyatı Kongresi (Manisa, Kasım 2005) ne sunulan tebliğin genişletilmiş şeklidir. ** Yrd.Doç.Dr., Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı, maydin@pamukkale.edu.tr

2 Mithat AYDIN Istanbul s British ambassador Lord Lyons as well as Lyons s successor Sir Henry Eliot reveal that Greece s campaigns in the region had a powerful impact in the emergence of Crete Rebellion of 1866 and the growth of it as an international issue. In order to better illuminate all the phases of the issue as well as the role of Greece in each stage; the examination of the documents that contain knowledge, opinion, and thoughts of Ottoman civilian and military authorities has been found to be notable consideration. It is important to take a note that reports written by Grand Vizier Ali Pasha, who was sent to the region in October 2nd, 1867 to initiate a large scaled reform movement, have a great significance due to their informing us about the goals and position of powerful states and Greece. Keywords: Crete Problem, Sir Henry Elliot, Ali Pasha, Megali İdea, Enosis, Eastern Question Giriş Doğu Akdeniz in Kıbrıs tan sonra en büyük adası olan Girit; Asya, Avrupa ve Afrika kıtaları arasındaki konumuyla tarihin her döneminde stratejik bir üs olma özelliğine sahip olmuştur. Aynı zamanda, eski Akdeniz uygarlık merkezlerinden biri olarak Yunan (Hellen) ve batı uygarlığına kaynaklık etmesi açısından da önemli bir rol üstlenmiştir (Mansel, 1971). Stratejik önemi dolayısıyla Akdeniz havzasında kurulan devletlerin ilgi odağı haline gelen Girit, MÖ lerde Yunanlıların ataları olarak kabul edilen Akalar ve Dorların egemenliğine girmiştir. 13. yüzyıl başlarındaki Venedik egemenliğine kadar ada Makedonyalı İskender, Roma, Abbasi, ve Bizans devletlerinin himayesinde kalmıştır. Venedikliler adayı yönetimlerine aldıktan sonra hakimiyetlerini sağlamlaştırmak, özellikle de kendilerine karşı baş gösteren ayaklanmaları önlemek amacıyla anavatandan getirdiği nüfusu iskân etmiş, gerekli gördüğü yerlerde kaleler ve garnizonlar inşa etmişlerdir (Tukin, 1993: 792; 1995: 175). Kurmuş oldukları müsamahasız idare ile de adanın Ortodoks Rum halkını kontrol etmeyi başarmıştır. Bununla beraber Girit, Venedikliler döneminde de uluslar arası doğu-batı ticaret yolları üzerinde stratejik bir nokta olma hüviyetini devam ettirmiştir. Portekizlilerin Ümit Burnu nu dolaştıkları 15. yüzyıl sonlarına kadar da 114 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

3 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... Akdeniz deki önemini korumuştur. 1 Böylece, doğu-batı ticaret yollarının güneye kaymasıyla uluslar arası su yolları üzerindeki önemi sarsılan Girit in yeniden eski konumuna kavuşması ancak Süveyş Kanalı nın 1869 yılında açılmasıyla mümkün olmuştur. 2 Türklerin Girit ile ilişkilerinin Venedik ile Anadolu Selçuklu Devleti nin yıkılmasından sonra ortaya çıkan Türk beylikleri arasında yapılan antlaşmalarla başladığını söyleyebiliriz. Venedik Doğu ticaretini Girit dukalığı aracılığı ile düzenlediği için (Gülsoy, 2004: 6) Türkler Venediklilerle ticari ilişkilerini direkt ya da dolaylı olarak Girit üzerinden yürütüyordu. Bu bağlamda Venedik in Girit dukalığı vasıtasıyla 1331 de Menteşeoğulları, 1337 de Aydınoğulları ile yaptığı ticaret antlaşmaları buna ilk örnekler olarak kabul edilebilir. Anadolu Türk beylikleriyle yapılan antlaşmalar sonraki yıllarda tekrarlanmakla birlikte, bu beyliklerin Osmanlı hakimiyetine girmesi sonucunda Venedik ticaretinde Osmanlılar önem kazanmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti nin kuruluş yıllarında Venedik in Osmanlı topraklarında ticari imtiyazlar elde etme çabası, dolayısıyla da iki ülke arasındaki ticari ilişkiler, Osmanlıların bölgede büyük bir güç olarak sivrilmeye başlamasıyla yerini daha ziyade siyasi rekabete bırakmıştır. Özellikle de Fatih Sultan Mehmet dönemi bu rekabette bir dönüm noktası olmuştur. Bu dönemde İstanbul un fethiyle doğu daki ticareti ağır bir darbe yiyen Venedik in, Sırbistan, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Mora ve Ege adalarının fethiyle de Balkanlar daki ve Akdeniz deki nüfuzu tehdit edilir olmuştur. 17. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Osmanlı Devleti nin sınırı Viyana önlerinden Kafkaslara, Mısır dan Fas a kadar uzanmıştı. Trablus, Tunus, Cezayir ve Batı Yunanistan deniz yolları üzerinde bulunan ve Ege denizinin kilidi konumunda bulunan Girit e sahip olmak artık zorunlu hale gelmişti. Zira Osmanlılar, ancak Hıristiyan 1 Ümit Burnu nun keşfinden sonra Uzak Doğu ve Hindistan ticaretinin giderek Atlas Okyanusuna kayması ve bunun Venedik ticaretine olumsuz etkisi konusunda bkz: Halil İNALCIK, Osmanlı İmparatorluğu nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi , c.1, Çev:: Halil Berktay, İstanbul, 2000, s Dolayısıyla; Girit, yakınçağlarda bir rekabet sahası olarak büyük devletler için çok daha önemli hale gelmiştir. Bu durum 1866 da başlayan Girit Sorunu karşısında büyük devletlerin politik tutumunda da kendini göstermiştir. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

4 Mithat AYDIN korsan gemilerinin üssü haline gelen Girit e sahip olarak Anadolu ve Ege kıyıları ile Afrika sahilleri arasındaki ulaşımı ve ticareti güvence altına alabilirdi (Öz, 1986: 126). Diğer taraftan, Venedik yönetimin haksız uygulamalarına karşı ada halkının yaşam sıkıntısı ve dini zorlukların daha az olduğu izlenimi veren Osmanlı topraklarına gözlerini çevirmiş olmaları da Osmanlı Devleti ni adayı ele geçirmeye teşvik etmekteydi. Hatta; Girit halkını Venedik yönetimine karşı ayaklanmaya teşvik eden din adamları Osmanlıları adayı ele geçirmeye davet etmekteydiler (Simon, 1993: 1819). 3 Nihayet, 1645 yılında Darüssaade ağası Sümbül Ağa ve maiyetini Mısır a götüren geminin Girit civarlarında Malta şövalyelerince ele geçirilip yağmalanması ve gemidekilerin büyük bir kısmının öldürülüp mallarının Girit te satılması üzerine Osmanlı Devleti aynı yıl Venedik e savaş ilan ederek Girit i kuşatmaya başlamıştır. Savaş sadece adada değil, aynı zamanda Bosna da, Mora ve Epir kıyılarında da devam etmiştir. Bununla beraber savaş 1669 a kadar sürmüş ve böylece Suda, İsperlonga ve Granbusa kaleleri hariç adanın tam olarak Osmanlı himayesine girmesi 25 yılı bulmuştur. Dikkate değerdir ki, Osmanlı tarihinin bu uzun süreli savaşı stratejik ve psikolojik açıdan Osmanlı savaş tarihinde ayrı bir yere sahip olmakla beraber, Türk edebiyatında da önemli bir yer edinmiştir (Adıyeke, 2002: ). Osmanlı yönetimine girdikten sonra Girit te pratik ve akla dayalı bir eyalet idaresi kurulmuş, Giritliler de yeni hak ve özgürlüklere kavuşmuşlardır. Hatta can, mal ve namusları güvence altına alınan ve emlak ve emvaline dokunulmayan Giritliler, din ve cemaat işlerinde, ruhani müesseselerin idaresinde, dil, eğitim ve göreneklerde tam bir serbestliğe sahip olmuşlardır. Bu nedenle; daha ilk zamanlardan itibaren adada Türk kuvvetleri ile adanın yerli ahalisi arasında bir anlaşma hasıl olmuş ve böylece Osmanlılar ada halkının 3 Venedik idaresinden kurtulmak için Osmanlı Devleti ne göç eden Giritliler de Osmanlıları Venediklilere karşı tahrik etmekteydiler. Tukin, Osmanlı İmparatorluğunda Girit İsyanları-1821 Yılına Kadar Girit, Belleten, c.ix, sa.34, Ankara, 1995, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

5 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... sadece sempatisini değil, aynı zamanda yardımlarını da elde eder olmuştur (Tukin, 1995: ). Türk idaresi ile ada halkı arasındaki işbirliği sayesindedir ki burada barış ve sükûn tesis edilmiş ve imar ve iskân faaliyetleriyle de adanın zirai ve iktisadi gelişmesi mümkün olmuştur. Bundan dolayıdır ki Osmanlı idaresinin kurulmasından 1821 deki Yunan bağımsızlık savaşına kadar, yani bir buçuk asrı aşkın bir sürede adada Osmanlı Devleti ne karşı her hangi bir ayaklanma söz konusu olmamıştır. 4 Temel olarak Girit teki Osmanlı yönetimine karşı baş gösteren ayaklanmaların ilk olarak Eflak-Boğdan ve Mora daki Yunan ayaklanmalarına (1821) paralel olarak başladığı, bunun ise 18. yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan şartlar ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Diğer Osmanlı vilayetlerinde olduğu gibi Girit teki ayaklanmaların da temelde Fransız İhtilali nin getirmiş olduğu vatan, milliyet, özgürlük, eşitlik gibi fikri cereyanlar ile büyük devletlerin sömürge politikalarının ve çıkar çatışmalarının bir sonucu olarak ortaya çıkan bağımsızlık hareketlerinden başka bir şey olmadığını söylemeliyiz. Osmanlı Devleti nin siyasal gerileyişi ve giderek bozulan mali ve idari sistemi de bu temel faktörü destekleyen etkenlerden olmuştur yılında Yunanistan devletinin kurulmasından sonra Giritli Grekler arasında Osmanlı yönetiminden ayrılma düşüncesi daha fazla artmıştır. Bu durum, daha ziyade Yunanistan ın her Yunanlının yaşadığı toprakları sınırlarına dahil ederek topraklarını genişletme politikasının ortaya çıkarmış olduğu bir sonuç idi. Bununla beraber Yunanistan ın takip etmiş olduğu genişleme politikası 1844 te Megali İdea (Büyük Ülkü) diye tanımlanan ulusal bir amaç etrafında şekillenmiştir. Yunan Megali İdeası Milletvekili John Kolletes in Yunan Millet Meclisi nde ifade ettiği gibi şu şekilde ortaya konulmuştur: Yunanistan Krallığı Yunanistan değildir. Yunanistan Krallığı Yunanistan ın sadece en küçük ve en yoksul bir parçasıdır. Yunanistan sadece krallığı değil, aynı zamanda Yanya ve Selanik, Se- 4 Girit te Osmanlı idaresine karşı ilk ayaklanmanın 1770 yılında Mora da Rusya nın tahriki üzerine çıkmış olduğunu ileri süren görüşler var ise de, bu görüşleri doğrulayan kayıtlara ne arşiv belgeleri ve vakanüvislerde, ne de ciddi Osmanlı tarih yazarlarının kitaplarında rastlanabilmiştir. Tukin, a.g.m., s.205. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

6 Mithat AYDIN rez, Edirne, İstanbul, Trabzon, Girit, Sisam ve Grek tarihi ve ırkının bulunduğu diğer bölgeleri içerir Hellenizmin iki büyük merkezi var: Atina ve İstanbul. Atina sadece krallığın başkentidir. İstanbul ise büyük başkenttir. İstanbul bütün Hellenlerin düşü ve ümididir (Jelavich, 1977: 78; Smith, 2002: 17). 5 Zamanla Yunanistan da bütün toplum sınıflarına nüfuz eden Megali İdea (Çakmak, 2004: 215), 1922 yılındaki Yunanistan ın yenilgisine kadar Yunan entelektüeli arasında hakim bir inanç olmaya devam etmiştir (Jelavich, 1977: 77). Megali İdea, ilanından sonra hayata geçirilmeye çalışılan Yunan devletinin en önemli iç ve dış politika konusu haline gelmiştir. Yunan devletinin Megali İdea nın gerçekleştirilmesi yönünde takip etmiş olduğu yol ise, bir taraftan gönderdiği papaz, öğretmen ve komite mensuplarınca 6 Girit gibi Greklerle meskun Osmanlı vilayetlerinde ayaklanmalar çıkarmak, diğer taraftan Osmanlı Devleti nin 5 Modern anlamıyla ilk kez Kolletes tarafından kullanılan Megali İdea teriminin ihtiva ettiği anlam daha önce de ifade edilmiştir. Örneğin; 1811 de Neophytos Doukas şunları söylemektedir: Hellen ismini telaffuz ettiğimde, sadece eski Yunanistan topraklarında yaşayan çok az sayıdaki insanı değil, ancak yunanlıların modern dilinin konuşulduğu alanın tümünü kastediyorum Zafer ÇAK- MAK, Megali İdea nın Ortaya Çıkışı ve Yunanistan ın Genişleme Siyaseti ne Etkisi, IV. Türkiye nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze Dış Tehditler), Elazığ: Ekim 2003, Elazığ, 2004, s Burada kastedilen Filiki Eterya (1894 te Etniki Eterya adını almıştır) komite mensuplarıdır. Bu komite 1821 yılında Odesa da kurulmuş olup, amacı İstanbul daki Yunan patriğinin idaresinde eski Bizans ı yeniden kurmaktı. Daha sonra İzmir, Sakız, Misolongi, Bükreş, Yaş, Yanya, Trieste gibi Osmanlı İmparatorluğu nun belli başlı merkezlerinde şubeler açan Filiki Eterya, Osmanlı topraklarındaki Grek nüfusunu ayaklandıracak faaliyetlerde bulunarak amacına ulaşmaya çalışmıştır. Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi- Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri ( ), c.v, 5. Baskı, Ankara, 1988, s Dikkate değerdir ki, döneminde Yunanistan sorununun Osmanlı yönetimini meşgul eden yanı bu örgütün çete faaliyetleri olmuştur. Sınırı geçen çete mensuplarıyla muharebe ve çatışmanın ardı arkası kesilmiyordu. Özellikle de söz konusu dönemde bu kışkırtmacı çeteci faaliyetlerin Rumeli vilayetlerinde asayiş sorununu had safhaya çıkardığı görülmüştür. İlber ORTAYLI, Tanzimat Döneminde Yunanistan ve Osmanlı İmparatorluğu, Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri (20 Temmuz 1874 e Kadar), Ankara, 1986, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

7 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... parçalanmasına zemin hazırlayacak uluslar arası rekabetten yararlanmak ve buna uygun bir denge politikası yürütmek olmuştur. Yunanistan ın bu yöndeki politikası ve çabası yüzyılın ortasındaki Kırım Savaşı yla Yunan kamuoyunda büyük bir beklentiye neden olmuştur. Hatta daha Kırım Savaşı başlamadan önce Yunanistan daki genel görüşü aksettiren Yunan basını, Yunanistan hükümetini Megali İdea politikasını ilerletmek için Rus-Osmanlı ihtilafından yararlanmaya zorlamış, Osmanlı-Rus savaşı haberi Atina ya ulaşır ulaşmaz ülkede teskin edilmez bir savaş psikolojisi hakim olmuştur (Loules, 1993: ). 7 Yine de Kırım Savaşı yıllarında Avrupa devletlerinin içinde bulunduğu politik hava Yunanistan ın çok istediği halde Rusya ile işbirliğine imkân vermemiştir. Yunanlılar da büyük amaçlarına ulaşmayı bir başka bahara bırakmışlardır. Böylece Osmanlı vilayetlerinde çıkan ya da çıkarılan her ayaklanma ve doğu sorunu nun uluslar arası arenada meydana getirdiği anlaşmazlık ve rekabet Yunan Megali İdeası için yeni bir şans olmuştur. Girit Ayaklanması nın Başlaması ve Enosis 1866 yılındaki ayaklanma ile başlayan ve 1869 yılına kadar belli aralıklarla devam eden Girit sorunu, söz konusu dönemde Osmanlı devletini meşgul eden ana konulardan biri olmakla kalmamış, aynı zamanda Avrupa nın büyük devletlerinin gündemini belirleyen önemli meselelerden biri olmuştur. Esas itibariyle Girit sorunu ne Osmanlı Devleti nin, ne de büyük devletlerin karşılaştıkları yeni bir konu idi. Girit sorununun hem Osmanlı Devleti, hem de büyük devletler için yüz yılın başından itibaren Sırbistan, Karadağ, Eflak ve Boğdan, Bulgaristan ve Mora da görülen ayaklanmalardan çok da farklı olmadığı açıktı. Üstelik; Giritliler, bu ayaklanmala- 7 Yunan kamuoyu savaş yıllarında aynı zamanda aşırı Rus yanlısı tutumuyla dikkat çekmiştir. Rusya nın Atina elçisi Persiany nin belirttiği gibi Yunanlılar her zamankinden fazla Rus olmuşlardır. Yunanlılardaki bu Rus sempatizanlığı Yunan gönüllülerinin Sivastopol kuşatmasında Rus birliklerinin yanında yer almalarıyla da kendini göstermiştir. Loules, The Position of Greece Towards the Otoman Empire During the Crimean War, X. Türk Tarih Kongresi (Ankara:22-26 Eylül 1986), c.iv, Ankara, 1993, s.1223, 1225 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

8 Mithat AYDIN rın söz konusu bölgeleri yeni imtiyazlar temin ederek özerkliğe ya da bağımsızlığa kadar taşıdığını görmekteydiler. Kısaca, 19. yüzyılda Avrupa daki fikri, siyasi, ekonomik, teknik gelişmelerin ve Yunanistan ın ve büyük devletlerin politikalarının etkisiyle ortaya çıkan Girit ayaklanması, tipik bir bağımsızlık hareketi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla beraber, 1866 Mayısında kendilerini Geçici Millet Meclisi delegeleri olarak adlandıran Giritli Hıristiyanlar, sosyal ve mali konulardaki taleplerini içeren dilekçelerini Babıali ye ve yabancı devlet konsoloslarına sunduklarında, Türk yönetimine karşı olağan bir hak arama girişimi içinde olduklarını ima etmişlerdir. Osmanlı hükümetinin, bir kısmını haklı bulmasına rağmen, özellikle adli ve mali konulardaki talepleri reddetmesi üzerine de Girit Genel Meclisi adıyla Epitropia da toplanan asiler, Osmanlı yönetimine karşı silaha sarılacaklarını açıklayarak Girit teki bütün Hıristiyanları ayaklandırmak için harekete geçmişlerdir. 28 Ağustos 1866 tarihinde Girit Genel Meclisi imzasıyla yayınlanan manifestoda asilerin milli birlik parolasıyla 1821 den beri uğrunda mücadele ettikleri enosis (Yunanistan la birleşme) idealini açıkça ilan etmelerine rağmen (Armaoğlu, 1997: 381), Girit batı kamuoyunda Türklerin pençe-i kahrından kurtulmayı bekleyen, Doğu Sorunu nun yeni bir konusu olarak algılanmıştır. 8 Yunan basınının da propagandası ile sorun, Müslümanların her kötülüğüne inanmaya hazır olan Avrupa nın gündemini bir anda meşgul etmiştir (Shaw, 1984: 192). 8 Batı kamuoyunda Girit Sorunu ile ilgili olarak Osmanlı Hıristiyanları lehine ileri sürülen görüşler ve Türklere atfedilen suçlamalar gerek fikri, gerekse siyasi platformda Osmanlı basınına da geniş bir şekilde aksetmiştir. Tasvir-i Efkâr, 10 Teşrin-i Evvel 1283 tarihli sayısında Avrupa daki gazetelerin büyük devletleri Osmanlı devletine karşı harekete geçirmeye teşvik etmek gibi bir görev üstlendiklerine değinmiş ve söz konusu gazetelerin Girit Ayaklanması ile açılan Şark Meselesi ile ilgili iddialarını üç başlıkta toplamıştır: 1-İsyanın Giritli Hıristiyanların bir mağduriyetinden ibaret olduğu. 2-Diğer Osmanlı eyaletlerinin ihtilali. 3-Girit te İslamiyet var oldukça, burada bir medeniyetin gelişemeyeceği ihtimali. Tasvir-i Efkâr, 10 Teşrin-i Evvel 1283, No.430, s.1, stn.1-2. Avrupalı gazetelerin benzer yayını konusunda bkz: Şark Meselesine Dair, Tasvir-i Efkâr, 7 Şevval 1283, No.458, s.1, stn.1; Şark Meselesine Dair Bir Layiha, Tasvir-i Efkâr, 28 Şubat 1283, No.465, s.1, stn TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

9 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... Oysa adadaki İngiliz konsolos Dickson ın 9 ve Konsolos Dunlop un 10 raporlarından da anlaşılacağı üzere ayaklanma öncesi müreffeh bir durumda bulunan Girit in Müslüman ve Hıristiyan halkı arasında karşılıklı bir sükûnet mevcut idi. Elbette ki konsolosların bu gözlemlerinin adanın dört başı mamur bir idare tarzı ve sorunsuz bir sosyo-ekonomik yapıya sahip olduğu anlamına gelmeyeceği tabiidir. Ancak şikâyet edilen sosyal ve ekonomik durumdan Hıristiyanlar kadar Müslümanlar da etkilenmekteydi. Bu nedenle asilerin sosyal ve ekonomik faktörlere dayalı hak talepleri, gerçekte siyasi amaçlara hizmet eden bir bahaneden ibaret görünüyordu. Bu siyasal amaçlar, temelde asilerin 28 Ağustos manifestolarında ve Yunan gazetelerinde işlendiği gibi enosis için Osmanlı yönetiminden kurtulmak ve bunun için de zafere ulaşıncaya kadar silahlı mücadeleyi devam ettirmek şeklinde idealize edilmiştir. Ayaklanmanın söz konusu siyasal esaslar etrafında geliştiği, asilerce öne sürülen taleplerin ise bu esaslara meşru bir zemin 9 British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print- The Otoman Empire in the Balkans, (BDFA), Part 1 From the Mid-Nineteenth Century to the First World War, Series B The Near and Middle East , General Editors: Kenneth Bourne and Cameron Watt, vol.1, Doc.131, Konsolos Dickson dan Lord Lyons a, 5 Mayıs 1866, University Publications of America, 1984, s Bununla beraber Konsolos Dickson, Giritli Hıristiyanların Müslümanlara karşı tahrik edilmesi ve muhtemel bir ayaklanma teşebbüsünün adada din düşmanlığına ve kanlı çatışmalara neden olabileceğinden endişe etmiş ve İngiltere nin çıkarlarını koruması için adaya bir donanma göndermesini tavsiye etmiştir. Nitekim, Dickson 14 Mayıs tarihinde Lord Lyons a gönderdiği mektupta adanın batısındaki Selino bölgesinde Greklerin ayaklanmak düşüncesi ve Müslümanlara karşı eylem hazırlığı içinde bulundukları yönünde dedikoduların yayıldığını, böyle bir durumun gerçekleşmesi durumunda ise bir misillemenin kaçınılmaz olacağını belirtmiştir. BDFA, vol.1, Doc.132, Konsolos Dickson dan Lord Lyons a, 14 Mayıs 1866, s BDFA, vol.1, Doc.152, Konsolos Dunlop tan Mr. Egerton a, 29 Ağustos 1866, s Dunlop Girit Ayaklanması başladığı sırada İngiliz hükümeti tarafından adaya gönderilmiştir. Dunlop, Girit teki gözlemleri sonucunda adanın akıllı bir vali tarafından idare edildiği ve Hıristiyanlar için herhangi bir adaletsizliğin bulunmadığı sonucuna varmıştır. Türk yönetimi hakkında ortaya atılan haberleri ise abartılı bulmuştur. BDFA, vol.1, Doc.152, Konsolos Dunlop tan Mr. Egerton a, 29 Ağustos 1866, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

10 Mithat AYDIN yaratmak amacı taşıdığı İngiliz konsoloslarının yazışmalarında da açıkça ifade edilmiştir. Konsolos Dickson, Girit yerlilerinden ve Yunanistan da Ulusal Banka nın ikinci müdürü olan M. Renieri nin asiler lehine kendisine gönderdiği arzuhale atfen 19 Haziran 1866 tarihli mektubunda Giritlilerin gerçek amacının Yunanistan la birleşmek olduğunu, bunun mümkün olmaması durumunda ise Girit için ayrı bir politik organizasyon yaratmak istediklerini yazmıştır. 11 Bir başka İngiliz temsilcisi Erksine de benzer şekilde Giritlilerin İngiliz hükümeti nezdindeki girişimleri ve beklentilerinin Yunanistan la birleşmekten ibaret olduğuna dikkat çekmiştir. 12 Böylece Yunanlılar, yıllarca Greklerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde olduğu gibi Giritli Grekler arasında da işledikleri enosis fikrini uygulama sahasına koymuş ve Yunan Büyük Ülküsü (Megali İdea) ne işlerlik kazandırmışlardır. Dolayısıyla Girit te ayaklanma başladığında bu, Yunanistan da hemen hemen bütün toplum sınıflarında savaş psikolojisi içinde büyük bir sempati ile karşılanmış ve Yunanistan için önemli bir fırsat olarak telakki edilmiştir. Öyle ki, bu sempatinin giderek Yunan hükümetini Giritli asilerin yanında savaşa sürükleyecek bir kamuoyu baskısına dönüştüğünü söyleyebiliriz. Atina daki İngiliz elçisi Erskine nin 1 Ekim 1866 da Yunan kralı ile yaptığı bir görüşmede de, bütün Yunanistan ın Girit Ayaklanması na derin bir şekilde sempati duyduğu, her kesimden insanların kralı Giritliler adına bazı kararlı adımlar atmaya zorladıkları, kralın kamuoyu baskısına direnmesi durumunda ise halk üzerindeki etkisini kaybedebileceği, hatta tahtını bile tehlikeye atabileceği anlaşılmaktadır. 13 Başından beri Türk makamları da Girit teki olayların meydana gelişi ve mahiyeti konusunda edindikleri istihbarat ile asilerin ulaşmak istedikleri nihai amacın Yunanistan la birleşmek olduğunu fark etmişlerdir. Bu konuda Londra daki Osmanlı elçisi, 11 BDFA, vol.1, Doc.138, Lord Lyons tan Earl of Clarendon a, 19 Haziran 1866, s BDFA, vol.1, Doc.145, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 6 Ağustos 1866, s BDFA, vol.1, Doc.153, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 4 Ekim 1866, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

11 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Stanley i bilgilendirmek amacıyla yaptığı görüşmede, ayaklanmanın kötü koşullardan kaynaklanmadığını, aksine Girit in Osmanlı vilayetleri içinde en az yükümlülüğü olan bir bölge olduğunu belirtmiş ve asilerin gerçek amacının Yunanistan la birleşmek olduğunu ifade etmiştir. 14 Esas itibariyle Türk tarafının Girit teki olaylar konusundaki görüşünü açık ve net bir şekilde Sadrazam Ali Paşa nın 14 Ağustos tarihli açıklamalarında görmek mümkündür: Megali İdea her zamankinden fazla rağbet görmektedir. 15 Ali Paşa 22 Ağustos ta Londra, Paris, Viyana, Berlin, Petersburg ve Floransa daki Osmanlı elçilerine göndermiş olduğu tahriratta da şunları söylemekteydi: Yunanlılar beyninde tasavvur-ı azîm ismiyle olan niyet-i faside-i ma hûde taraftarlarına bu kere Girid in Yunanistan a ilhakı sevdası müstevli olmuş olduğu bazı kârain-i hâliyeden anlaşılmaya başladı. İkâ -i şûriş ve ihtilali kendilerine san at edinmiş olan şu fitne-engizlere hiçbir şey hâil ve mâni olamıyor. Bunlar Devlet-i Aliyye yi itham için ifk ü iftirayı âlet-i taarruz ittihazında ednâ mertebe tereddüd ve tehâşi etmeyip Avrupa nın meyl ve müveddetini celb ve düvel-i mütemeddineyi iğfâl için ihtira ve irtikâp eylemedikleri erâcif ve ekâzib kalmadı. Bunların kavillerine göre taht-ı tabi iyyet-i Saltanat-ı seniyye de bulunan Hıristiyanlar bir takım nâ-şinîde mezâlim ve teaddiyatla mazlûm ve me mûrîn-i Devlet-i Aliyye nin keyfe-mâyeşâ mal ve can ve ırz ve nâmuslarına taarruzları altında makhûr ve vahşi sahiplerinin zîr-i ribka-i tâkat fersasında nâlân ve giryan oldukları hâlde mukaddema kesb-i istiklâliyet ederek hıtta-i şarkıyyede hüsn-i idareye nümûne ittihaz olunmaya şâyân olan Yunanistan a iltihakları zamanına çar çeşm-i intizâr ile muntazır ve nigerân imişler (Mehmed Salâhi, 1967: 7) BDFA, vol.1, Doc.143, Lord Stanley den Lord Lyons a, 13 Ağustos 1866, s BDFA, vol.1, Doc.150, Lord Lyons tan Lord Stanley ye, 15 Ağustos 1866, s Ali Paşa nın bu görüşü temel olarak Türk kamuoyunun görüşünü aksettirmiş ve Osmanlı basınınca da işlenmiştir. Örneğin boy boy Girit haberlerinin yer aldığı Tasvir-i Efkâr ın sayfalarında şunlar yazmaktaydı: Buna bir sened-i müeyyed istenir ise evvel ve ahir düvel-i ecnebiye uluslarına istid â ve ilân TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

12 Mithat AYDIN Bununla beraber, Girit Ayaklanması, hayata geçirilmek istenen enosis düşüncesinin sadece Girit le sınırlı kalmadığını, kısa vadede Teselya ve Epir i de içine aldığını göstermiştir. Öteden beri bu Osmanlı vilayetlerini topraklarına katmak için bölgede gizli ya da açık faaliyetlerde bulunan Yunanistan, Girit Ayaklanması nın iyi bir fırsat olduğunu düşünerek uluslar arası hukuka aykırı bir şekilde faaliyetlerini hızlandırmıştır. Bu çerçevede, Yunan askeri tarafından cesaretlendirilen ve yardım gören Yunan silahlı grupları sınırı geçerek Osmanlı yerleşim yerlerini yağmalamış, Teselya ve Epir deki huzuru bozmaya çalışmışlardır. 17 Öyle ki, Atina da gün geçmiyordu ki Teselya ve Epir de ayaklanmaların çıktığı haberi kulaktan kulağa dolaşmasın. 18 Yunanlıların Epir ve Teselya üzerinde özel ihtirasları bulunmakla beraber, onları belki de bu iki bölge üzerinde daha aktif bir şekilde hareket etmeye sevk eden büyük devletlerin, özellikle de Fransa nın tutumu olmuştur. Hatta; Fransız Dışişleri Bakanı Moustier, 23 Ocak 1867 tarihinde yaptığı açıklamada lafı dolandırmadan Osmanlıların Girit ile beraber Teselya ve Epir i de Yunanistan a bırakması gerektiğini ortaya atmıştır (Anderson, 2001: 176; Bourne, 1964: 258). 19 Buna rağmen Babıali, bir taraftan huzurve karârnâme namlarıyla verdikleri evrâkı göstermek kifâyet eder ki bunlarda mazlumiyetten ziyade mahkûmiyetten şikâyet olunarak hükümetin ta dili değil Yunanistan a tahvili istenmiştir Tasvir-i Efkâr da ayaklanmaya gösterilen öfkenin bir nedeni de adadaki Müslüman halka karşı yürütülen mezalim idi: Halbuki usâtın ahâli-i İslamiye hakkında vuku bulan ta diyât kemâl-i sükûnetle tahammül olunmakta iken anlar Yunanistan a iltihak için silaha mürâca at ettiklerini bipervâ i lân ederek Asâkir-i Osmanyiye üzerine muhâcimeye başladılar. Hatta biçâre hastaları şehid edecek kadar vahşiyâne mu âmelât ile tabi iyyet-i insaniyenin bile haricine çıktılar. Böyle gaddarların cezasız kalmasını kim tavsiye eder. Meğer ki surette onların hareket-i şeni asından müstefid iken surette hakkâniyetten dem vuranlar yırtıcı hayvanların fıtrat-ı zâlimânesinden kim hoşnud olur. Var ise bakiyye-i saydlerine müstene im olub da if âline isnâd-ı hükümet edenlerdir. Tasvir-i Efkâr, 12 Eylül 1283, No.423, s.2, stn BDFA, vol.1, Doc.161, Lord Lyons tan Lord Stanley ye, 4 Ocak 1867, s BDFA, vol.1, Doc.153, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 4 Ekim 1866, s II. Mahmut döneminde Türkiye ye gelen ve yirmi yılı aşkın burada görev yapan Fransız diplomat Engelhardt, Avrupa devletlerinin Babıali ye pek çok kere Epir ve Teselya nın Yunanistan a katılmasını teklif ettiklerini yazmaktadır. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, Türkçesi: Ali Reşad, İstanbul, 1999, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

13 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... suzluk çıkaran Yunanistan a karşı halkın sağduyulu davranmasını tavsiye ederken, diğer taraftan büyük devletlerin desteğini almaya çalışmıştır. 20 Girit Ayaklanması nın Ortaya Çıkışı ve Gelişmesinde Yunanistan ın Rolü Kuşkusuz Girit Ayaklanması nın genel olarak ortaya çıkış nedenlerini dış faktörler ve Osmanlı Devleti nin içinde bulunduğu kötü durumla izah etmek mümkündür. Ancak; özelde ayaklanmanın ortaya çıkışı, gelişimi ve uluslar arası bir sorun haline gelişinde Yunanistan ın ayrı bir yerinin bulunduğunu belirtmeliyiz. Girit Ayaklanması nın fikri alt yapısının, 1821 deki Yunan bağımsızlık hareketine paralel olarak ve Yunanistan devletinin kurulmasından sonra Yunanlıların Megali İdea yı gerçekleştirmek için Girit te yürütmüş oldukları faaliyetlerle atılmış olduğu bilinmektedir. Bu alt yapının beslenmesinde Yunanistan a eğitim görmek üzere giden ve burada Yunanlılık bilinciyle yetişen yeni nesil Girit Hıristiyanlarının da büyük ölçüde katkısının bulunduğunu söyleyebiliriz. Ali Paşa nın asayişi tesis etmek için Girit e gittiğinde kaleme aldığı 3 Şaban 1284 (29 Kasım 1867) tarihli raporda belirtildiği gibi Rum çocuklarının Yunanistan a gönderilmesi idâre-i tebaa-i gayrimüslimeyi yevmen kayyûmen tas îb-i işkâl ve kalb ve zihinlerinde ateş-i adâvet ve kiniyyeyi iş âl eden esbâb-ı büyüklerin biri olmuştur. 21 Yunanistan ın 1864 yılında Yedi Ada yı elde etmesiyle Girit teki Yunan faaliyetleri artmış ve Yunanlıları Greklerle meskun adaları elde etme yönünde büyük bir beklentiye sevk etmiştir. Böylece, yıllarca Giritliler arasında enosis için ihtilal düşüncesini işleyen Yunanlılar, adayı Osmanlı Devleti nden koparmak için Giritlilere her türlü maddi ve manevi desteği vermişlerdir. Yunan yardımının genellikle Yunan devleti ve komiteleri tarafından örgütlü ve planlı bir şekilde gerçekleştiğini görmekteyiz. 20 BDFA, vol.1, Doc.161, Lord Lyons tan Lord Stanley ye, 26 Aralık 1866, s Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı (YEE), 91/29, s.5. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

14 Mithat AYDIN Ayaklanmanın adaya dışarıdan gelen casuslarca kışkırtıldığına inanan Osmanlı hükümeti de, 22 ayaklanmanın yayılım göstermesinden yaklaşık bir ay önce Girit teki Rus ve Yunan konsoloslarının Giritli Hıristiyanları kışkırttıklarına dair bilgi almıştı. 23 Osmanlı hükümeti gibi Osmanlı kamuoyunun da aynı kanaatte olduğunu İstanbul daki İngiliz Elçisi Lord Lyons un 12 Ağustos tarihli mektubundan anlamaktayız: Burada (İstanbul da) çok gizli bir şekilde (Girit teki) Hıristiyan halkın hareketinin yabancı entrikalarının sonucu olduğu, eğer provoke edilmiş değilse, hareketin en azından Rus, Grek (Yunan), İtalya ve hatta Amerikan konsoloslarının davranışlarıyla teşvik edildiği ve cesaretlendirildiği söylenmektedir. 24 Osmanlı yetkililerinin ve kamuoyunun Girit Ayaklanması ndaki dış tahrikler ve özellikle de adaya yapılan Yunan yardımı konusundaki görüş ve endişelerinde hiç de haksız olmadıklarını söyleyebiliriz. Çünkü gerek ayaklanmanın başlaması, gerekse genişleyerek devam etmesi, asilerin her türlü ihtiyacının Yunanistan dan karşılanması ve buradan adaya gönderilen gönüllüler ile mümkün olmuştur. Osmanlı ve İngiliz belgeleri Yunanistan dan adaya gönderilen gönüllü, silah, mühimmat, para ve diğer yardımlar aldığına dair haberlerle doludur. 25 Bu belgelerden anlaşıldığı kadarıyla ayaklanma daha 22 BDFA, vol.1, Doc.137, Lord Lyons tan Earl of Clarendon a, 19 Haziran 1866, s BOA, Sadaret Mektubi Mühime Kalemi (A.}MKT.MHM.), 360/ BDFA, vol.1, Doc.149, Lord Lyons tan Konsolos Dickson a, 12 Ağustos 1866, s Örneğin sadece 1866 yılı sonuna kadar yapılan yardımlar konusunda bkz: BOA, A.}MKT.MHM., 365/10; BOA, A.}MKT.MHM., 367/17; BOA, A.}MKT.MHM., 367/55; BOA, A.}MKT.MHM., 369/35; BOA, A.}MKT.MHM., 371/26; BOA, İrade Eyalet-i Mümtaze Girid (İ.MTZ.GR.), 9/227; BOA, İ.MTZ.GR., 9/227; BOA, İ.MTZ.GR., 10/249; BOA, İ.MTZ.GR., 10/241; 365/10; BDFA, vol.1, Doc.145, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 6 Ağustos 1866, s ; BDFA, vol.1, Doc.148, Konsolos Dickson dan Lord Lyons a, 4 Ağustos 1866, s.306; BDFA, vol.1, Doc.153, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 4 Ekim 1866,s.308; BDFA, vol.1, Doc.156, Mr. Sir A. Buchanan dan Lord Stanley ye, 7 Kasım 1866, s.311; BDFA, vol.1, Doc.158, Konsolos Dickson dan Lord Stanley ye, 29 Ekim 1866, s ; BDFA, vol.1, Doc.159, Lord Stanley den Mr. Erskine e, 11 Aralık 1866, s.313; BDFA, vol.1, Doc.162, Mr. Erskine den Lord Stanley ye 4 Ocak 1867, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

15 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... birkaç ayını doldurmadan adaya binlerce Yunan gönüllüsü akmış, bol miktarda savaş malzemesi sevkıyatı yapılmıştır. Dikkate değerdir ki, asilerle birleşerek Türk kuvvetlerine karşı savaşan ve Türk yerleşim yerlerine saldıran bazı Yunan gönüllüleri bazen Yunan üniforması giyinmekten bile sakınmamışlardır. Örneğin konsolos Dickson 29 Ekim 1866 tarihli mektubunda Virisses bölgesinde 2000 ya da 3000 kadar asi ile birleşen, Yunanistan dan gelmiş birkaç yüz gönüllü nün Yunan üniforması giyinmiş olduğunu yazmıştır. 26 Açık bir şekilde Yunan hükümetinin bilgisi ve emriyle organize edildiği anlaşılan gönüllü ve mühimmat sevkıyatına bazen bizzat Yunan yetkililerinin de iştirak ettiğine tanık olmaktayız. Örneğin, Erskine nin 4 Ekim de yazdığı mektupta Yunan ulusal Güvenlik Şefi Coroneuos un İsviçre ye gitmek bahanesiyle Girit e gittiğini ve asilerle görüştüğünü yazarken, 27 bu tarihten 25 gün sonra Konsolos Dickson Yunan ordusunda topçu eri olan Kaptan Trazibulmano nun Panhellenionlar tarafından adaya gönderilen ve esir düşen biri olduğunu belirtmiştir. 28 Yunanistan ın açık ve devamlı olarak asilere yapmış olduğu yardım İngiliz Dışişleri Bakanı Lord H. Edward Stanley i bile Yunanistan ın amacının adada ayaklanmayı canlı tutmak olduğu na inandırmış ve Yunanistan a takip etmiş olduğu politikadan vazgeçmesi için uyarıda bulunmasına neden olmuştur. 29 Benzer görüşleri 1867 sonbaharında İngiltere nin İstanbul Büyük Elçiliği görevine atanan Sir Henry Elliot da paylaşmıştır ki Elliot, Some Revolutions and Other Diplomatic Experiences adlı hatıratında şu düşündürücü bilgiyi vermektedir: 1867 sonbaharında Türkiye ye ulaştığımda canlılığını koruyan Girit Ayaklanması, asilerin Yunanistan dan ve Rus savaş kruvazörlerinden aldıkları yardım sonucunda 1,5 yıldan beri 26 BDFA, vol.1, Doc.158, Konsolos Dickson dan Lord Stanley ye, 29 Ekim 1866, s BDFA, vol.1, Doc.153, Mr. Erskine den Lord Stanley ye, 4 Ekim 1866, s.308, s BDFA, vol.1, Doc.158, Konsolos Dickson dan Lord Stanley ye, 29 Ekim 1866, s BDFA, vol.1, Doc.159, Lord Stanley den Mr. Erskine e, 11 Aralık 1866, s.313. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

16 Mithat AYDIN devam etmekteydi. Yunan hükümeti, açık bir şekilde Yunanistan ın her tarafından gelen silahlı, donanımlı ve bütün ihtiyaçları karşılanmış gönüllü gruplarını topladı ve bunları Türk barikatını yaran hızlı vapurlarla- ki bunlardan biri Yunan hükümetine aitti- Girit e taşıdı. Hapishane kapıları eşkıyalara ve Giritli asilerle birleşmek şartıyla diğer suçlulara açıldı; daha sonra bazı suçluların serbest bırakılmasından dolayı serzenişte bulunulduğunda Yunan bakan, bazen suçlular ile vatanseverler arasında ayırım yapmak zordur şeklindeki demeciyle kendini mazur gösterdi (Elliot, 1922: 184). Elliot ın kaydından anlaşılacağı üzere Girit asilerine yardımın süreklilik arz etmesinde Rus himayesi ve desteğinin de büyük payı olmuştur. Ruslar gibi Fransızlar da, ayaklanma sırasında kaçanların kendi gemilerine sığınmalarına müsaade ederek Giritlilere yardım etmiştir (Iorga, 1948: 561). Dolayısıyla Rusların ve Fransızların asilere gizli ya da açık vermiş oldukları destek bir taraftan ayaklanmanın uzamasına zemin hazırlarken, diğer taraftan Yunanistan ın daha cüretkâr hareket etmesine neden olmuştur. Kısaca bu sırada Giritli asilerin dışarıdan aldıkları yardım ve gördükleri himaye ile Osmanlı Devleti nin karşılaştığı güçlüğü dönemin devlet adamlarından Mahmud Celaleddin Paşa nın 30 şu sözleri özetler gibidir: Osmanlı Devleti Girid hadisesi sebebiyle korkunç bir duruma düştü. İhtilali bastırmak için Girid e gönderilen ordu ve donanmanın harekâtı, müttefik devletlerin harp gemileri vâsıtasiyle Yunanistan dan eşkıya ve mühimmat geçirmeye ve isyâncıların rahat hareket etmelerini sağlamak amaciyle âilelerini Yunanistan a getirmeye devam etmeleri sebebiyle güçlüğe uğratılmıştı. (Mahmud Celaleddin Paşa, 1983: 39) Öyle ya da böyle adaya yapılan yardımın önünü almadan Babıali nin sorunu çözmesi mümkün değildi. Osmanlı devlet adamları da bu gerçeği ayaklanmanın başlamasından bir süre sonra görmüştü. Ayaklanmanın 1866 yılı sonlarına doğru büyük bir ölçüde yılında Sadrazam Ali Paşa nın maiyetinde Girit e gitmiş ve burada beş ay kalarak katiplik görevinde bulunmuştur. Mahmud Celaleddin Paşa, Mir ât-ı Hakikat-Tarihî Hakîkatların Aynası, c.i-ii-iii, Hazırlayan: İsmet Miroğlu, İstanbul, 1983, s TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

17 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... bastırıldığı sırada bile Ali Paşa Yunanistan dan adaya akan insan ve cephane yardımı yüzünden tamamen sona ermesinin mümkün olmayacağını söylemekteydi. 31 Bu nedenle, Osmanlı hükümeti asilere verilen yardımı önlemek ve Yunanistan ın bölge ile irtibatını kesmek amacıyla bir taraftan ciddi askeri tedbirler almak yoluna giderken, diğer taraftan büyük devletler nezdinde daha aktif bir politika yürütmek gerektiğini hissedecektir. Girit Ayaklanması nın Uluslar arası Bir Sorun Haline Gelişi ve Büyük Devletlerin Tutumu İngiliz belgelerine göre 1866 Ağustosundaki Girit Ayaklanması nın ilk belirtileri daha Nisan (1866) ayı başlarında kendini göstermişti. Konsolos Dickson 28 Nisan tarihinde Giritlilerin adadaki vergi ve idare sistemine karşı göstermiş oldukları şiddetli tepkiye dikkat çekerek, onların şikâyetlerine gereken ilginin gösterilmemesi durumunda adada bir cıngar çıkacağını rapor etmiştir (Bourne, 1964: 251). Bundan bir hafta sonra da (5 Mayıs ta) Dickson, Perivolia da 150 ileri gelenin öncülüğünde toplanan 1000 kadar Giritlinin (Grek), Hükümet nezdinde şikâyetlerini dile getirerek 1858 yılında kendileri için verilen sözlerin yerine getirilmesini istediklerini yazmıştır. 32 Böylece taleplerini Osmanlı hükümetine ileterek meşru bir hukuki zemin oluşturmaya çalışan Giritliler, bir taraftan da bu taleplerini büyük devletlerin adadaki konsoloslarına bildirerek Osmanlı hükümeti üzerinde baskı kurmaya çalışmışlardır. Bu arada Osmanlı yöneticileri onların şikâyetlerini dikkate alacaklarını belirtmelerine ve dağılmalarını istemelerine rağmen, Perivolia daki hoşnutsuzluk Retimo ve Kandiye ye de sıçramıştır BDFA, vol.1, Doc.161, Lord Lyons tan Lord Stanley ye, 26 Aralık 1866, s yılında sona erdiği sırada İngiliz Elçi Elliot, ayaklanmanın dış (Yunan) yardımın bir ürünü oluğuna dair kanaatini şöyle ifade etmiştir: Dışarıdan yardım kesildiği için asiler oyundan vazgeçtiler; yerli Giritliler, olağan işlerine geri döndüler ve yabancı gönüllüler adayı terk ettiler ki bu, bir gecede tam olarak sükûnun sağlanması anlamına geliyordu. Elliot, a.g.e., s BDFA, Doc.131, Konsolos Dickson dan Lord Lyons a, 5 Mayıs 1866, s BDFA, Doc.133, Konsolos Dickson dan Lord Lyons a, 20 Mayıs 1866, s.295. Girit teki Osmanlı yöneticilerinin kaleme almış oldukları yazışmalardan Ağus- TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

18 Mithat AYDIN Esas itibariyle hareketin genişlemesi ve hızla genel bir ayaklanmaya doğru gitmesi Osmanlı yönetiminin pasif tutumundan da kaynaklanmaktaydı. Osmanlı hükümeti, bir süre sonra kendisine sunulan taleplerin, Yunanistan ve Avrupa büyük devletleri nezdindeki girişimlerinin gerçek amacının Osmanlı yönetiminden ayrılmak ve Yunanistan la birleşmek olduğunu fark etmesine rağmen, Müslüman halkı korumak amacıyla yaptığı küçük askeri sevkıyatların dışında ciddi bir önlem almamıştı. Adada görevli bulunduğu sırada, Osmanlı yöneticilerinin kayıtsızlığına tanık olan Mehmed Salâhi, Sadrazam Ali Paşa nın 1867 yılındaki düzenlemelerinden sonra bile aynı durumun devam ettiğine işaret etmiştir: Eğerçi Müslümanlardan dahi me muriyetlerde bulunanlar vardı ise de çoğu cahil ve Yunan terbiyesi ile perveriş-yâb olan ötekilerin niyyât-ı hafiyye ve harekât-ı vâkı alarından tevellüd edecek netâyic-i vahîmeyi idrâkten külliyen âciz bulunduklarından vakitlerini yalnız kıyl ü kāl ile geçirmişlerdir (Mehmed Salâhi, 1967: 32-33). Görüldüğü gibi adadaki Osmanlı yöneticileri Giritli Greklerin gizli amaçlarını ve baş gösteren hareketin sonuçlarını anlamaktan uzaklardı. Bununla beraber Osmanlı hükümeti de şikayete neden olan hoşnutsuzluğu gidermek ve kendi yönetiminden ayrılmak için yürütülen faaliyetlere karşı eksikliğini tos ortalarında adadaki Müslüman nüfusun, her nahiye ve köyde teşekkül eden Hıristiyan cemiyetler (çeteler) in baskısı ve saldırısı altında bulunduğu anlaşılmaktadır. Kandiye ve Resmo sancaklarındaki durum şöyle izah edilmektedir: Kandiye ve Resmo sancaklarının ahali-i müslimesi Hıristiyanların muamelelerinden müz ice ve harekât-ı tahvifiyelerinden külliyen selb-i emniyet ederek ve emlâk ve emvâlini terk ederek derûn-ı kal a ve civarlarına gelmiş ve bazı nahiye ve karyede tek Türk İslam familyaları kalmış ise de anlar dahi derûn-ı kal a ve kasabalara gelmekde bulunmuşdur. Eğerçi nevâhide bulunan ahâli-i müslime bidâyet-i ahvâlden beru itâ-yı teminât ile oyalandırılarak hanelerinden oynadılmamış ise de artık ahâli-i Hıristiyanın müsellihan gezüb her bir kaza ve nahiyede akd-ı cem iyet eylemeleri ve nahiyelerden kalkub derûn-ı kasabaya gelen familyaların önlerine çıkub kızlarını ve hayvanlarını ahz ve gasb ve ba zılarını cerh ve katl etmeleri BOA., İ.MTZ.GR., 9/226, Lef.3. Yazışmalarda üzerinde durulan konulardan biri de evini ve mülkünü terk ederek mülteci konumuna düşen Müslümanların cû ve fakr ile muzdarib bırakılmış olmalarıdır. Adıgeçen Belge, Lef.6. Bir buhran hali olarak adlandırılan durumun gün be gün vesâ it-i besâ it fenalığa yüz tutmakda olduğu da ifade edilmiştir. Adıgeçen Belge, Lef TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007

19 Girit Ayaklanması ( ) nın Ortaya Çıkışı ve Uluslar Arası Bir... tamamlamak çabası içinde olmamıştır. Ayaklanmanın genel bir sorun haline gelişine kadar Osmanlı hükümetinin takip etmiş olduğu yol, uzlaşmacı yöntemlerle asileri ikna etmeye çalışmaktan öteye gitmemiştir. 34 Bu ise, Osmanlı devletinin tutumunu bir zayıflık işareti olarak gören ayaklanmanın dışarıdan aldığı yardım ve desteğin de etkisiyle uluslar arası bir sorun haline gelmesini kaçınılmaz hale getirmiştir. Bu sırada Girit Ayaklanması nın giderek Avrupa nın büyük devletlerinin gündemine taşınmasında ve giderek bir kriz haline gelişinde Yunanistan gibi Fransa ve özellikle de Rusya nın rolüne kısaca değinmek yerinde olacaktır. Bu dönemde Fransız politikasının mimarı olan III. Napolyon, ırk ve milliyet fikirlerinin savunucusu olarak Giritli Greklerin Yunanistan la birleşmelerini istemekte, Osmanlı Hıristiyanlarına büyük bir sempati göstermekteydi. III. Napolyon bu isteğini Sultan Abdülaziz e 1867 yılında Avrupa Seyahati sırasında Paris e uğradığında yapmıştır ki, Sultan ın Napolyan a olan kızgınlığı İngiliz Elçisi Elliot ın dikkatinden de kaçmamıştır: Ben, (sultan) Abdülaziz in Fransa ve İngiltere ziyareti öncesi Türkiye ye geldim. Abdülaziz Londra daki resepsiyondan çok memnundu; fakat Avrupa ya ziyaretinin temel nedeni olarak bildirilen Büyük Sergi nin yapıldığı Paris teki İmparator Napolyon un davranışına çok kızgındı. Sultana Dışişleri Bakanı Fuat Paşa eşlik etmişti ki, Fuat Paşa sultanın temel yorumcusu olarak görev yapan muktedir ve zeki bir devlet adamı idi. Girit teki korkunç isyan zirvedeydi ve bir gün İmparator (III. Napolyon) lafı dolandırmadan sultana, en 34 Osmanlı hükümetini asilerle diyalog kurmaya sevk eden etkenlerden biri de İngiliz hükümetinin dostane tavsiyeleri olmuştur. İngiliz hükümeti bir taraftan Akdeniz deki statükonun devamı için Osmanlı devletini destekleyen bir politika yürütürken, diğer taraftan sürekli olarak Osmanlı hükümetinin adada şikayete neden olan şartların iyileştirilmesine yönelik bir ıslahat programı uygulamasını tavsiye etmiştir. İngiliz Dışişleri Bakanı Stanley ye göre, Girit teki sorun Osmanlı Hıristiyanları lehine Avrupa nın sempatisini tahrik eder bir sorun haline gelirse, bu Türkiye için büyük bir talihsizlik olacaktı. Aslında bir şekilde sorunun çözülmesinden yana olan İngiltere, ayaklanmanın bastırılması konusunda da Osmanlı hükümetinin otoritesini kullanmaya hakkı olduğunu savunmaktaydı. BDFA, vol.1, Doc.144, Lord Stanley den Lord Lyons a, 13 Ağustos 1866, s.303. TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan

20 Mithat AYDIN iyi yolun adayı Greklere (Yunanlılara) teslim etmek olduğunu teklif etti ki, bu teklifin sultanın zihninde meydana getirdiği öfke tahmin edilebilir (Elliot, 1922: 183 ). Hal ve durum gerektirirse Suriye Hıristiyanları için yaptıklarını Girit Hıristiyanları için de yapacağına söz veren Fransa İmparatoru III. Napolyon (Karal, VII, 1988: 19), sorunun büyük devletler nezdinde ele alındığı sırada asiler lehine ileri sürdüğü tekliflerle bir ölçüde üzerine düşen görevi yerine getirmeye çalışmıştır. Uluslar arası platformda genel olarak Fransız hükümetinin ortaya koyduğu tavrın İngiltere ye 8 Ocakta yapmış olduğu teklifte görüldüğü gibi 35 Girit e Osmanlı hakimiyetini sona erdirecek yerel otonomi ve yarı bağımsızlık verilmesi yönünde olduğu söylenebilir. 36 Rusya ya gelince, başından itibaren ayaklanmanın örgütlenmesi ve devamında Rus yardım ve desteğinin de önemli bir yerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti için zararlı olan her olayda olduğu gibi Girit te de asilerin tarafını tutan Rusya, bir Rum davası olan Girit sorununu bir Rus davası haline getirmiştir (Karal, VII, 1988: 21). Bu nedenle, Ruslar ayaklanmaya başından beri yardım ve destek vermiş, hatta adadaki Rus konsolosu Danderino, yazıcısı Kostantin ve Kandiye ve Resmo daki vekilleri ayaklanmayı destekleyenler arasında bulunmuştur. 37 Aynı zamanda Rus casusları- 35 BDFA, vol.1, Doc.163, Lord Stanley den Mr. Fane e, 8 Ocak 1867, s Sadrazam Ali Paşa 3.Ş.1284 ( ) tarihli raporunda Girit ayaklanması nda III. Napolyon un tutumu ve Fransa nın rolünü şöyle izah etmiştir: Paris Antlaşması nın daha imzası kurumaksızın İmparator Napolyon İtalya da Avusturya nüfuzunu bitirmek kastıyla ittihaz edeceği mesleğe Rusya devletini muhâlif ve Avusturyalılara mu in bulmamak için muahede-i mün akıdeden fedakârlık etmek bizim hazerimizi ve Rusyalının fâ idesini mücib olacak yollara gitmeye ve güya hiç ta ahhüdleri yok gibi her işimize müdahaleyi ve hususuyla memleketeyn ve Sırbistan ve Karadağ ve Suriye ve Girid meselelerinde daima ihzarımızı iltizam eylemeye başladı ve bir de her kavim istediği hükümdar ve hükümeti intihab ve ihtiyar etmek iktiza eder bir kavim istemediği bir ecnebinin cezâ-i icrâ-yı hükümete hakkı olmaz usul-ı fesâd şümûlünü dahi derpiş edüb bi l- umûm akvâm-ı muhtelifenin ve bi l-husus bizim Hıristiyanların ezhânını külliyen tahdiş ve teşviş eyledi. BOA, YEE., 91/29, s BOA, A.}MKT.MHM., 360/59, s.1. Girit teki Rus konsolos ve temsilcilerinin asi şefleriyle sık sık görüştükleri, onları yönlendirdikleri ve Müslüman hal- 132 TSA / Yıl: 11, S: 1, Nisan 2007