ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ NDE AĞ KAFESLERDE GÖKKUŞAĞI ALABALIĞININ (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) PELET VE EKSTRUDE YEMLE BESİCİLİĞİNDEN KAYNAKLANAN AZOT-FOSFOR YÜKÜNÜN TAHMİNİ Umut AŞIR SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2007 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Serap PULATSÜ danışmanlığında, Umut Aşır tarafından hazırlanan Kesikköprü Baraj Gölü nde ağ kafeslerde gökkuşağı alabalığının (Oncorhynchus Mykiss Walbaum, 1792) pelet ve ekstrude yemle besiciliğinden kaynaklanan azotfosfor yükünün tahmini adlı tez çalışması 05/02/2007 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Sedat YERLİ Hacettepe Üniversitesi Hidrobiyoloji Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Olcay OBALI Ankara Üniversitesi Biyoloji Anabilim Dalı Üye : Prof. Dr. Serap PULATSÜ Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Hijran YAVUZCAN Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Anabilim Dalı Üye : Doç. Dr. Hasan H. ATAR Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Anabilim Dalı - Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi KESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ NDE AĞ KAFESLERDE GÖKKUŞAĞI ALABALIĞININ (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) PELET VE EKSTRUDE YEMLE BESİCİLİĞİNDEN KAYNAKLANAN AZOT-FOSFOR YÜKÜNÜN TAHMİNİ Umut AŞIR Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Serap PULATSÜ Bu araştırma, Kesikköprü Baraj Gölü nde Nisan-Temmuz 2006 tarihleri arasında, yaklaşık 20 şer ton/yıl kapasiteli, pelet ve ekstrude yem kullanılarak gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss Walbaum,1792) yetiştiriciliği yapan iki farklı kafes işletmesinden göle bırakılan azot ve fosfor yükünün tahmini amacıyla yürütülmüştür. İşletmelerde, azot düzeyi % 8.1 ve fosfor düzeyi % 1.24 olan pelet yemin kullanıldığı kafeslerde, yem dönüşüm oranı 1.27 ve 1.38, balıkta tutulan azot düzeyi % ve % ve fosfor düzeyi % ve % olarak tespit edilmiştir. Azot düzeyi % 7.8 ve fosfor düzeyi % 0.96 olan ekstrude yemin kullanıldığı kafeslerde ise yem dönüşüm oranı 1.25, balıkta tutulan azot düzeyi % ve % ve fosfor düzeyi % ve % olarak tespit edilmiştir Kesikköprü Baraj Gölü nde pelet yemin kullanıldığı kafeslerde azot yükü ve kg/ton balık üretimi, fosfor yükü ve kg/ton balık üretimi; ekstrude yemin kullanıldığı kafeslerde ise azot yükü ve kg/ton balık üretimi, fosfor yükü 7.32 ve 7.96 kg/ton balık üretimi olarak tahmin edilmiştir. İşletmelerde bir ton pelet yem tüketiminde göle bırakılan azot yükü ve kg, fosfor yükü 8.38 ve 8.82 kg olarak tahmin edilmiştir. Bir ton ekstrude yem kullanıldığında ise göle bırakılan azot yükü ve kg fosfor yükü 5.85 ve 6.34 kg olarak tahmin edilmiştir. Araştırmada elde edilen kantitatif bulgular ışığında, kafeslerde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin yapıldığı iç sularda yetiştiriciliğin sürdürülebilirliğini sağlamak ve yetiştiriciliğin ötrofikasyona etkisini minimuma indirmek açısından ekstrude yem kullanımının uygun olacağı belirlenmiştir. 2007, 73 sayfa Anahtar Kelimeler: Gökkuşağı Alabalığı, azot ve fosfor yükü, kafeslerde balık yetiştiriciliği, pelet, ekstrude, su kalitesi, Kesikköprü Baraj Gölü i

4 ABSTRACT Ph.D. Thesis ESTIMATION OF THE NITROGEN-PHOSPHORUS LOAD FROM CAGE- CULTURED RAINBOW TROUT (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) FED ON PELLET AND EXTRUDED FEED IN KESİKKÖPRÜ DAM LAKE Umut AŞIR Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Fisheries Supervisor: Prof. Dr. Serap PULATSÜ This research was conducted to estimate nitrogen and phosphorus load released to Kesikköprü Dam Lake from two different 20 tons/year capacity rainbow trout (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) cage farms, which are using pelleted and extruded feed during April through July The cages in the farms in which the pelleted feed having a nitrogen content of 8.1 % and phosphorus content of 1.24 % used, the following values were found; feed conversion ratio (FCR) of 1.27 and 1.38, the nitrogen retention level % and % and phosphorus retention level % and %. Which extruded feed having a nitrogen content of 7.8 % and phosphorus content of 0,96 % used, the following values were found; feed conversion ratio 1.25, the nitrogen retention level % and % and phosphorus retention level % and %. In Kesikköprü Dam Lake, where the pelleted feed was used in cages, nitrogen load was expected to have and kg/ton fish production, phosphorus load was expected to have and kg/ton fish production, while extruded feed used in cages, nitrogen load was expected to have and kg/ton fish production, phosphorus load was expected to have 7.96 and 7.32 kg/ton fish production. In farms, for per 1000 kg pelleted feed comsumption, and kg nitrogen and 8.82 and 8.38 kg phosphorus were released to the lake. On the other hand, when per 1000 kg extruded fed consumption, and kg nitrogen and 6.34 and 5.85 kg phosphorus were released to the lake. Based on the quantitative results of this study, it was determined that in order to provide sustainable aquaculture in inland waters where rainbow trout were cultured and to minimize its influence on eutrophication it would be proper to use extruded feed. 2007, 73 pages Key Words: Rainbow trout, nitrogen and phosphorus load, net cage culture, pellet, extrude, water quality, Kesikköprü Dam Lake ii

5 TEŞEKKÜR Bana araştırma olanağı sağlayan ve çalışmamın her safhasında yakın ilgi ve önerileri ile beni yönlendiren danışman hocam, sayın Prof. Dr. Serap PULATSÜ (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi) ye, laboratuar çalışmalarında bana yardımcı olan arkadaşım sayın Araş. Gör. Akasya TOPÇU (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi) ya, araştırmanın yürütüldüğü işletme sahipleri sayın Fatih COŞKUN ve sayın Süreyya ERGİNCAN a, iştatistiki analizlerde yardımcı olan sayın Araş. Gör. Özgür KOŞKAN (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi) a yardımlarını gördüğün arkadaşım sayın Ferit Ömer TİRYAKİOĞLU (Tarım ve Köy işleri Bakanlığı) na, bana her zaman destek olan Kıbrıs taki aileme, eşim Serap Karabacak AŞIR a ve mutluluk kaynağım kızım Pelin Ada AŞIR a en kalpten duygularla teşekkürlerimi sunarım. Umut AŞIR Ankara, Mart 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR. iii SİMGELER DİZİNİ vi ŞEKİLLER DİZİNİ vii ÇİZELGELER DİZİNİ viii 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ Kafeslerden Kaynaklanan Besin Elementi Yüküne İlişkin Bildirişler Yem Kalitesinin Balık Beslemedeki Yerine İlişkin Bildirişler Kafeslerde Balık Yetiştiriciliğinin Su Kalitesine İlişkin Bildirişler MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Deneme yeri Deneme kafesleri Balık materyali Yem materyali Su materyali Sahada kullanılan araçlar Laboratuvarda kullanılan araçlar Yöntem Saha çalışması Deneme planı İşletmelerde yemleme ve yem değerlendirme oranının belirlenmesi Deneme balıklarında boy ve ağırlığa ilişkin hesaplamalar Deneme periyodunca balık ve su örneklerinin alınması Laboratuar çalışması Deneme balıklarında azot ve fosfor düzeyinin belirlenmesi Deneme yemlerinde azot ve fosfor düzeyinin belirlenmesi Su örneklerinin analizi.. 34 iv

7 3.2.3 İşletmelere ilişkin azot ve fosfor yükünün tahmini İstatistiki Analizler ARAŞTIRMA BULGULARI Büyüme Parametrelerine İlişkin Bulgular Ortalama ağırlık Ortalama boy Yem değerlendirme oranı Kondüsyon faktörü Spesifik büyüme oranı Günlük mutlak canlı ağırlık Günlük yüzde canlı ağırlık Ölüm Oranlarına İlişkin Bulgular Akıntı Hızına İlişkin Bulgular Balıkta Azot-Fosfor Analizine İlişkin Bulgular Yem Analizine İlişkin Bulgular Azot-Fosfor Yüküne İlişkin Bulgular Bazı Su Kalite Parametrelerine İlişkin Bulgular Su sıcaklığı, çözünmüş oksijen, ışık geçirgenliği ve ph Azot ve fosfor fraksiyonları TARTIŞMA ve SONUÇ Kesikköprü Baraj Gölü nde Kafeslerde Gökkuşağı Alabalığı Yetiştiriciliğinin Büyüme Parametrelerine İlişkin Değerlendirmeler Kesikköprü Baraj Gölü nde Kafeslerde Gökkuşağı Alabalığı Yetiştiriciliğinden Kaynaklanan Azot ve Fosfor Yükünün Tahminine İlişkin Değerlendirmeler Kesikköprü Baraj Gölü nde Kafeslerde Gökkuşağı Alabalığı Yetiştiriciliğinin Bazı Su Kalite Parametrelerine İlişkin Değerlendirmeler 65 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ 73 v

8 SİMGELER DİZİNİ N NY NH 3 -N NO 2 -N NO 3 -N P PİF PY TO TFO YDO YO Azot Azot yükü Amonyak azotu Nitrit azotu Nitrat azotu Fosfor Partiküler inorganik fosfor Fosfor yükü Toplam ortofosfat Toplam filtre edilebilir ortofosfat Yem değerlendirme oranı Yemleme oranı vi

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil.2.1 Kafeslerde yetiştiricilikten kaynaklanan ana girdi ve çıktılar 4 Şekil 3.1 Deneme kafeslerinin A İşletmesindeki konumu 25 Şekil 3.2 Deneme kafeslerinin B İşletmesindeki konumu 25 Şekil 3.2 Seçilen işletmelerin Kesikköprü Baraj Gölü ndeki konumu.. 26 Şekil 3.4 A işletmesindeki balık stoklarının ortalama ağırlık ve boyları.. 29 Şekil 3.5 B işletmesindeki balık stoklarının ortalama ağırlık ve boyları 29 Şekil 4.1 Yem tiplerine bağlı olarak ağırlık ortalamalarının periyotlara göre değişimi.. 37 Şekil 4.2 Yem tiplerine bağlı olarak boy ortalamalarının periyotlara göre değişimi Şekil 4.3 Yem tipine bağlı olarak yem değerlendirme oranının periyotlara göre dağılımı.. 40 Şekil 4.4 Balıkta ölçülen azot (N) ve fosfor (P) değerleri 47 Şekil 4.5 Deneme gruplarından ortama bırakılan besin elementi yükü. 51 Şekil 4.6 Deneme periyodunca yemden gelen toplam azot ve fosforun göle bırakılan ve balıkta tutulan düzeyleri (%). 53 Şekil 4.7 Pelet ve ekstrude yem kullanılan gruplarda azot ve fosfor bütçesi 54 vii

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Farklı balık türlerinin yetiştiriciliğinde azot ve fosfor kütle dengesine ait veriler. 8 Çizelge 2.2 Gökkuşağı alabalığı yetiştiricilik sistemlerinde azot ve fosfor yükü 9 Çizelge 2.3 Niushanhu Gölü nde kafeslerde balık yetiştiriciliğinin azot ve fosfor bütçesi.. 9 Çizelge 2.4 İskandinav ülkelerinde salmon yetiştiriciliğinde kullanılan yem tiplerinin azot-fosfor ve besin madde içerikleri.. 14 Çizelge 2.5 Bazı balık türlerinin fosfor gereksinimleri 14 Çizelge 3.1 Kesikköprü Baraj Gölü nün bazı morfometrik ve hidrolojik parametreleri 24 Çizelge 3.2 Denemede kullanılan pelet ve ekstrude yem içerikleri Çizelge 3.3 Araştırmaya ilişkin deneme planı Çizelge 3.4 A işletmesinde deneme kafeslerinde yapılan yemleme oranı ve miktarları 30 Çizelge 3.5 B işletmesinde deneme kafeslerinde yapılan yemleme oranı ve miktarları Çizelge 4.1 Gruplarda ağırlık ortalamalarının periyotlara göre değişimi.. 37 Çizelge 4.2 Gruplarda boy ortalamalarının periyotlara göre değişimi.. 38 Çizelge 4.3 Gruplarda yem değerlendirme oranının periyotlara göre değişimi Çizelge 4.4 Gruplarda her bir periyotta hesaplanan kondüsyon faktörü değerleri 41 Çizelge 4.5 Gruplarda hesaplanan spesifik büyüme oranı değerleri.. 42 Çizelge 4.6 Gruplarda hesaplanan günlük mutlak canlı ağırlık artışı değerleri 43 Çizelge 4.7 Yem tipine bağlı olarak ortalama günlük mutlak canlı ağırlık artışı değerleri 43 Çizelge 4.8 Gruplarda hesaplanan günlük yüzde canlı ağırlık artışı değerleri Çizelge 4.9 A işletmesine ilişkin ölüm miktarları ve oranları Çizelge 4.10 B işletmesine ilişkin ölüm miktarları ve oranları. 45 Çizelge 4.11 Balık etinde ölçülen azot (N) ve fosfor (P) değerleri. 46 viii

11 Çizelge 4.12 Pelet ve ekstrude yem numunelerine ilişkin analiz sonuçları.. 47 Çizelge 4.13 Denemede azot-fosfor yükü ve yükün tahmini için gerekli veriler 49 Çizelge 4.14 Denemede azot ve fosfor kütle dengesine ait sonuçlar. 50 Çizelge 4.15 Kesikköprü Baraj Gölünde bir ton alabalık üretimi için ortama bırakılan toplam azot ve fosfor yükü. 51 Çizelge 4.16 Kesikköprü Baraj Gölünde bir ton yem tüketimi için ortama bırakılan toplam azot ve fosfor yükü 52 Çizelge 4.17 A işletmesinde su sıcaklığı, çözünmüş oksijen ve ışık geçirgenliği değerlerinin aylara bağlı değişimi. 56 Çizelge 4.18 B işletmesinde su sıcaklığı, çözünmüş oksijen ve ışık geçirgenliği değerlerinin aylara bağlı değişimi. 56 Çizelge 4.19 İşletmelerde ph değerlerinin aylara bağlı değişimi Çizelge 4.20 A ve B işletmesinde fosfor fraksiyonlarının aylara bağlı değişimi 58 Çizelge 4.21 A ve B işletmesinde azot fraksiyonlarının aylara bağlı değişimi.. 59 ix

12 1. GİRİŞ Ülkemizde içsu ve denizlerde su ürünleri yetiştiriciliği hızla gelişen bir sektördür. İçsularımızda ağırlıklı olarak alabalık yetiştiriciliği, denizlerimizde ise çipura ve levrek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Baraj göllerinde 2004 yılında etkin halde 4777 ton/yıl kapasiteli 72 tesis bulunduğu, kıyılarımızda deniz balığı yetiştiriciliğine uygun 122 alanda 535 işletme kurulabileceği belirtilmiştir (Anonim 2005). Son yıllarda yetiştiriciliğin geliştirilmesi amacı ile baraj göllerimizde ağ kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliği, insan nüfusunun kaliteli protein temininin ana kaynağı olmasına karşın, yetiştiricilikten kaynaklanan üretim, bazı kaygı ve sorunları da beraberinde getirmiştir. Bu kaygıların başında su ürünleri yetiştiriciliğinin alıcı ortamlarda oluşturabileceği çevresel baskı gelmektedir. Su ürünleri yetiştiriciliğinin çevresel etkisi, esas olarak yemin bileşiminin ve yem dönüşüm oranının bir fonksiyonudur. Ayrıca yetiştiricilik teknikleri, kimyasal madde kullanımı, yer seçimi, balık miktarı veya yoğunluğu, yetiştiriciliği yapılan balık türü de önemli faktörler olarak düşünülmelidir (Mires 1995, Dominguez et al. 1997). Kafeslerde balık yetiştiriciliği yapılırken; nitrat, nitrit, amonyum, fosfat gibi çözünmüş besin elementleri; yenilmeyen yem, besin atığı ve boşaltım ürünleri yoluyla ortama girmektedir (Johnsen et al. 1993). Entansif balık yetiştiriciliğinde yapılan yoğun yemleme doğaya karışan besin elementlerinin ana kaynağıdır. Balıkların yem tüketimi, sindirimin bir parçasıdır ve balıktan bazı besin elementi atılımı solungaçlar, dışkı ve idrar vasıtasıyla olmaktadır. Doğal sularda serbest kalan ana kirleticiler, azot ve fosfor gibi besleyici elementlerdir (Alvarado 1997). Bunlar arasında fosfor balıklar için temel bir mineral olmasına karşın, yetiştiricilik faaliyetlerinden alıcı ortamlara ulaşarak ötrofikasyona yol açan unsurların başında gelmektedir (Riche and Brown 1999). Kafeslerde balık yetiştiriciliğinin alıcı ortamlar üzerindeki etkileri; su kalitesindeki olumsuz değişiklikler, alg patlamaları, alıcı ortamdaki sedimentin organik 1

13 zenginleşmesi başta olmak üzere, hidrolojik düzen, drenaj, fiziki yapıların etkilenmesine ve kimyasal maddelerin kontrolsüz kullanımına bağlı olarak habitatın bozulmasıdır (Anonim 1993). Cripps and Kelly (1995), balık işletmelerinden kaynaklanan atıkların dikkatli yer seçimi, iyi yönetim özellikle yem kalitesi ve miktarı, yemleme rejimleri ile azaltılabileceğini bildirmişlerdir. Akuakültürün ekolojik etkileri dikkate alındığında çevresel etki değerlendirmenin önemli olduğu, bu amaçla öncelikle ortamların taşıma kapasitelerinin belirlenmesi gerektiği, yetiştiriciliğin çevre üzerindeki olası etkilerini kavramada modelleme yaklaşımının önem taşıdığı bildirilmiştir (Eke 2006). Proje safhasındaki yer seçimi ve işletme kapasitesinin ortamın taşıma kapasitesine göre belirlenmesi, kafes yetiştiriciliğinin ekolojik etkilerinin ve ortaya çıkabilecek riskin azaltılmasında son derece önemlidir (Çelikkale vd. 1999). Fernandes et al. (2001) ise, geleneksel çevresel izlemenin birkaç anahtar fiziksel ve kimyasal parametre veya organizma yerine, belirli sistemlerin asimilasyon kapasitesi ve bu sistemlerin olumsuzlukları absorblama veya seyreltme yeteneklerini içeren başka bir deyişle, tüm sistemi kapsayan çevresel değerlendirmeye yönlenme eğiliminde olduğunu bildirmişlerdir. Rezervuarların yapım amacı 2000 li yıllardan önce sulama iken günümüzde hidroelektrik üetimi, taşkın kontrolü, içme suyu temini, rekreasyon, sportif balıkçılık gibi çok yönlülük kazanmıştır. Balıkçılık aktiviteleri ise özellikle gelişmekte olan ülkelerde rezervuarların ikincil kullanımı yönünde gittikçe önemli hale gelmeye başlamıştır. Asya ve Güney Amerika da rezervuarlardaki balıkçılık faaliyetlerindeki gelişimin, dünya balık üretimine de belirgin ölçüde katkı sağladığı bildirilmiştir (Kelly and Elberizon 2001, Abery et al. 2005). Göl ve rezervuarlar denizel ortamlarla karşılaştırıldığında alansal olarak oldukça küçük, zayıf akıntıya sahip ve suyun değişimi günden çok ay veya yıl bazında olan alıcı ortamlardır. Bu nedenlerle içsu alanlarında kafeslerde yetiştiricilikten kaynaklanan 2

14 atıkların etkisi denizlerdeki yetiştiriciliğin çevresel etkilerinden çok daha fazla olabilmektedir (Beveridge et al. 1997). İçsularda kafeslerde balık yetiştiriciliğinin başlıca etkilerinin tanımlanması hakkında ancak son on yıldır yeni bilgiler ortaya konabilmiştir. Günümüzde Avrupa ve Kuzey Amerika daki araştırmaların pek çoğu yalnız kafeslerde balık yetiştiriciliği üzerine olmayıp, bu tip yetiştiriciliğin çevresel etkileri üzerinde yoğunlaşmıştır. Yine de iç sulardaki araştırmalar, deniz ortamındaki yetiştiriciliğin çevresel etkilerine ilişkin çalışmalara oranla oldukça azdır (Kelly and Elberizon 2001). Kesikköprü Baraj Gölü nde kapasiteleri 20 ile 55 ton/yıl arasında değişen toplam 5 adet gökkuşağı alabalığı kafes işletmesi bulunmaktadır. Baraj Gölü ndeki alabalık kafes işletmelerinde uygun stok yoğunluğunun tespitine, işletmelerin su kalitesine, zooplankton ve bentosa, sediment kalitesi üzerine etkilerine ilişkin bazı araştırmalar yapılmıştır (Aşır 2000, Demir et al. 2001, Karaca 2002, Alpaslan 2006). Bu çalışmada ise, Kesikköprü Baraj Gölü nde pelet ve eksrude yem kullanan iki farklı işletme tarafından ortama bırakılan azot ve fosfor yükünün kantitatif olarak tahmini ana hedef olup, suyun bazı fiziko-kimyasal özelikleri ile azot ve fosfor konsantrasyonlarının tespiti, balık büyüklüğü, yem değerlendirme oranı gibi büyümeye ilişkin faktörlerin de belirlenmesi amaçlanmıştır. Bilimsel bir zemine oturtulan bulguların iç sularda çevre ile dost kafeslerde yetiştiricilik çalışmalarına yönelik olarak kullanılabileceği düşünülmektedir. 3

15 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Kafeslerden Kaynaklanan Besin Elementi Yüküne İlişkin Bildirişler Enell and Ackefors (1991), Kuzey Avrupa ülkelerindeki balık kafeslerinin alıcı ortama etkileri üzerine yaptıkları çalışmada; işletmelerden gelen fosfor yükünün orman, endüstri, tarım gibi diğer fosfor kaynaklarıyla aynı miktarda olduğunu, işletme orijinli azot yükünün ise, deniz yüzeyine atmosferden gelen azot yükünden iki kat daha az olduğunu belirtmişlerdir. Bir kafes sistemindeki ana girdi ve çıktılar şekil 2.1 de gösterilmiştir (Kelly and Elberizon 2001). Şekil 2.1 Kafeslerde yetiştiricilikten kaynaklanan ana girdi (düz çizgiler) ve çıktılar (kesikli çizgiler) (Kelly and Elberizon 2001) Entansif balık yetiştiriciliğinde yem ve dışkı atıkları sediment tabakasında birikirken, çözünebilir atıklar su kolonunda dağılmaktadır. Balık tarafından tüketilen azotlu bileşiklerin yaklaşık % 70 i çözünebilir amonyum ve üre olarak atılmaktadır (Çelikkale vd. 1999). Kelly and Elberizon (2001) tarafından ise, ılıman sularda kafes 4

16 sistemlerinden atılan fosforun yaklaşık %60 nın, azotun %30 nun katı formda olduğu belirtilmiştir. Danimarka daki alabalık işletmelerinde havuz ve tanklardaki balıkların beslenmesinde ıskarta balık kullanıldığında %10-30, yaş peletle beslemede % 5-10 ve kuru yemlerde ise % 1-5 oranında kayıp olduğu bildirilmiştir. Kafeslerde salmon yetiştiriciliğinde ise, yem kayıp oranı %20 olarak belirtilmiştir (Pillay 2004). Beveridge and Phillips (1993) tarafından, kafes sistemlerinde ölü balıkların görülmesi ve uzaklaştırılması işleminin tank ve kanallara göre daha zor olması nedeniyle, fosfor atık yüklemelerinde önemli paya sahip olduğu bildirilmiştir. Kafes yetiştiriciliğinde çevreye verilen toplam fosfor miktarı, yemin fosfor miktarına ve hazmolabilirliğine bağlıdır. Alabalık yetiştiriciliğinde yem değerlendirme oranı :1 ve her ton alabalık üretimi için çevreye verilen fosfor kg arasındadır. Entansif alabalık yetiştiriciliğinde toplam yem kaybı, toz yem ve yenmemiş yem olarak yaklaşık % 20 dir. Havuz ve kafes yetiştiriciliğinde yemin ete dönüşüm oranı karşılaştırıldığında, kafeslerde yem kaybının %20 den daha fazla olduğu bildirilmiştir (Atay 1987). Balık yetiştiricilik sistemlerine özgü başlıca potansiyel kirleticiler olan azot ve fosfor fraksiyonları, çözünmüş veya partiküler halde ortama girer. Alıcı ortama giren azotlu, fosforlu atıkların miktarı yemin protein düzeyine ve sindirilebilirliğine bağlıdır. Yem dönüşüm oranı 1.5, azot ve fosfor içerikleri sırasıyla % 7.2 ve % 0.9 olan yemlerin kullanıldığı kafeslerde yapılan yetiştiricilikte, üretilen her bir ton balık için 61 kg azotun ve 2.2 kg fosforun çözünmüş, 17 kg azotun ve 7.3 kg fosforun partiküler halde alıcı ortama dahil olduğu belirtilmiştir (Ackefors and Enell 1990). Mires (1995), balık yemlerindeki fosfor yüzdesinin % arasında değiştiğini, balık kafeslerinden ortama bırakılan fosforun % lık bir bölümünün suda çözündüğünü, % nun partiküler halde dibe çöktüğünü, geriye kalan % luk kısmının ise balıklar tarafından tutulduğunu bildirmiştir. Azot, yemlerdeki proteinden köken almakta 5

17 ve proteindeki azot içeriğinin yaklaşık % 16 ve toplam balık yeminin % 6-7 sini oluşturmaktadır. Balıklar tarafından bir bölümü azot kaynağı olarak kullanılırken, bir kısmı solungaçlardan amonyum olarak salınmakta ve kalanı organik formda dışkı ile ortama bırakılmaktadır. Avrupa Salmon ve Alabalık Üreticileri Federasyonu, Norveç te üretilen bir kg balık için ortama bırakılan azot miktarını ve fosfor miktarını kg olarak bildirmiştir. Yem değerlendirme oranı 1:1.5 ve % protein içeren yemle beslenen balıklarda azot ve fosfor ekstraksiyon oranlarınınsa, üretilen bir kg balık için sırasıyla yaklaşık kg ve kg olduğu tespit edilmiştir. Boyd and Querioz (2001) tarafından salmonların kafeslerde yetiştiriciliğinde yem değerlendirme oranı 1.1 olduğunda ve % 7.04 N ve % 1.3 P içeren yemle beslendiklerinde; vücut kompozisyonunda kuru ağırlık olarak % 10 N ve % 3.2 P bulunduğu ve sistemin besin elementi yükünün 47.7 kg N/1000 kg yem ve 5.7 kg P/1000 kg yem, yüzde yem girdisinin ise azot ve fosfor için sırasıyla 67.8 N ve 43.8 P olduğu belirtilmiştir. Ergün (2006), 1000 ton kapasiteli bir salmon tesisinden çevreye günlük 396 kg azot bırakıldığı ve bunun da kişinin çevreye bıraktığına eşit olduğunu, yine aynı tesisten çevreye bırakılan günlük 40 kg fosfor miktarının kişinin çevreye bıraktığı değere eşit olabileceğini bildirmektedir. Dosdat et al. (2006) tarafından su sıcaklığının 16±0.2 olduğu tanklarda stoklanan 10 ve 100 gramlık gökkuşağı alabalığında tüketilen yemin sırasıyla % 37 ve % 42 sinin toplam amonyak şeklinde boşaltıldığı belirtilmiştir. Besin elementi (azot veya fosfor) yüklemesi kavramı; bir birim zamanda gölün birim alanına eklenen besin elementi miktarıdır. Başka bir deyişle, su kütlesine giren besin elementi miktarı ve girdiye karşı sistemin tepkisi arasındaki ilişkiyi ifade eder. Vollenweider tarafından, besin elementi yükleme kavramının; özellikle azot ve fosfor gibi gölün ötrofikasyon spektrumunu ve verimliliğini belirleyen elementlere 6

18 uygulanabileceği, fosforun azota göre ötrofikasyonun kontrolünde daha fazla öneme sahip olduğu belirtilmiştir (Dillon and Rigler 1974, 1975). An and Kim (2003), Taechung Rezervuarı nı (Güney Kore) besleyen yedi nehrin ve rezervuardaki sazan (Cyprinus carpio) kafes işletmelerinden kaynaklanan besin elementi girdilerinin rezervuarın su kalitesine etkisini araştırmışlardır. Besin elementi yüküne ilişkin belirlemeler, toplam fosfor yükünün % 68 nin havzadan geldiğini geriye kalan % 32 lik bölümün ise göldeki kafes işletmelerinden kaynaklandığnı ortaya koymuştur. Lawacz (1985) tarafından, dış kaynaklı farklı girdilere sahip üç ötrofik göl için karbon, azot ve fosforun yıllık bütçeleri hesaplanmış; atmosferik transport, noktasal su girdileri ve havza bazlı girdilerin esas alındığı göllerden bir tanesinde gökkuşağı alabalığı kafes işletmelerinden gelen girdilerin de dikkate alındığı bildirilmiştir. Alabalık kafeslerinin bulunduğu Glebokie Gölü nde azot yüklemesinin büyük bir bölümünün (3.58 g/m 2 yıl) yetiştiricilik kaynaklı olduğu saptanmıştır. Besin elementi -bütçe dengesi veya kütle denge modeli; - Yemden gelen besin elementi miktarı (girdisi), - Yetiştiriciliği yapılan balıkta besin elementinin tutulma oranı, - Üretim düzeyine bağlı olarak ortama bırakılan besin elementi miktarı arasındaki ilişkileri belirleme için kullanılır. Başka bir deyişle, balık işletmelerinden kaynaklanan kirletici miktarı veya besin elementi yükü; yemleme oranları, yem değerlendirme oranları, yemin azot ve fosfor içeriği veya yemin sindirilebilirliğine ilişkin veriler kullanılarak tahmin edilebilir (Alvarado 1997). Anonymous (2001) tarafından da kütle denge tahminlerinin halen ılıman Avustralya sularında geniş çapta yapılan finfish yetiştiricilik sistemleri için kullanılabileceği belirtilmiştir. Genel olarak pelet yemlerle yemlenen kültür balıklarında, yemlemeden kaynaklanan besin elementi yükünün yaklaşık %25 i balık etinde tutulmakta, %75 i doğaya 7

19 bırakılmaktadır. Çizelge 2.1 de farklı balık türleri için azot ve fosfor kütle-denge sonuçları sunulmuştur (Dominguez et al. 1997). Çizelge 2.1 Farklı balık türlerinin yetiştiriciliğinde azot ve fosfor kütle dengesine ait veriler (Dominguez et al. 1997) Balık türü Yetiştirme şekli Yemdeki besin elementi (%) Balıkta tutulan besin elementi (%) Besin elementi yükü Kaynak Kanal yayını (Ictalurus punctatus) Havuz %5 N %1 P % 28 N % 29 P % 72 N % 71 P Schwartz and Boyd, 1994 Gökkuşağı Hall et al. alabalığı (Oncorhynchus Kafes % 6-9 N % P % N % P % N % P 1990, Holby and mykiss) Hall, 1991 Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus Kafes - % 26 N % 18 P % 74 N % 87 P Enell, 1987 mykiss) Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus Kafes - % 27.7 N % 29.8 P % 72.3 N % 70.2 P Ackefors and Enell, 1990 mykiss) Salmon (Salmo salar) Kafes - % 25 N % 23 P % 75 N % 77 P Folke Kautsky, 1989 and Çipura (Sparus aurata) Havuz % 6 N % 1.2 P % 26 N % 21 P % 74 N % 79 P Neori and Krom, 1991 Çipura (Sparus aurata) Kafes % 7.5 N % 1 P % 22.2 N % 27.8 P % 77.8 N % 72.2 P Ewos,

20 Phillips et al. (1985), kafeslerde balık yetiştiriciliğinin alıcı ortama olan ana etkisinin artan fosfor yükü olduğunu, Stirling and Dey (1990) ise her ton alabalık üretimi için alıcı ortama ortalama 18.8 kg fosfor yüklendiğini bildirmişlerdir. Çizelge 2.2 de bazı sistemlerde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinden kaynaklanan azot ve fosfor yükü değerleri verilmiştir. Çizelge 2.2 Gökkuşağı alabalığı yetiştiricilik sistemlerinde azot ve fosfor yükü (kg/ton balık üretimi) (O Conor et al 1992) Yetiştiricilik sistemi Azot yükü Fosfor yükü Kaynak Havuz/tank, kuru yem Warre-Hanen (1982) Kafes, kuru yem Phillips (1985) Kafes, yaş yem Penczak et al. (1982) Kafes, kuru yem Enell and Löfgren (1983) Guo and Li (2003), yaklaşık 1000 m 2 lik bir alanı kaplayan Niushanhu Gölü nde (Çin, Yangtze Nehir Havzası) yıllık üretimin 16 ton olduğunu belirterek, Mart-Aralık 2000 döneminde üç farklı balık türünün (Siniperca chuatsi, Megalobrama amblycephala, Ictalurus punctatus) yetiştirildiği kafes sisteminin azot ve fosfor bütçesini Çizelge 2.3 de sunulduğu şekilde tespit etmişlerdir. Çizelge 2.3 Niushanhu Gölü nde kafeslerde balık yetiştiriciliğinin azot ve fosfor bütçesi (Guo and Li 2003) Besin elementi bütçesi Azot (kg) Fosfor (kg) Yemdeki besin elementi (a) Balıkta tutulan besin elementi (b) Tahmini besin elementi kaybı (a-b) Besin elementi kaybı (kg)/ton balık Johnsen et al. (1993), Norveç te denizlerdeki salmon kafes işletmesinden kaynaklanan organik atıkların dağılımını incelemişler; sedimentteki yağ asitleri ve pristan (2,6,10,14-9

21 tetrametil-pentadecae) gibi bileşenlerin işletmelerin çevresel etkilerinde kimyasal göstergeler olarak kullanılabileceğini bildirmişlerdir. Foy and Rosell (1991), İrlanda da 12 aylık bir periyotta tanklarda yapılan karasal kökenli gökkuşağı alabalığı üretiminde (YDO: 1.83), bir ton balık üretimi için 25.6 kg toplam fosfor ve kg toplam azot yükü tahmin etmişlerdir. Yemden gelen besin elementi ve balıklarda tutulan besin elementi yükü arasındaki farktan bulunan tahmini yükleme değerinin % 97.6 sı toplam fosfora ve % sı toplam azota ait bulunmuştur. Nisan-temmuz aylarında ortalama ağırlığı 3 gram stoklanan gökkuşağı alabalıkları yıl sonunda gram hasat edilmişler; üretilen balıkların etlerinde ağırlığın yüzdesi olarak 2.58 azot ve 0.40 fosfor düzeyi belirlenmiştir. Abery et al. (2005), Endonezya da üç rezervuarda (Saguling, Cirata ve Jatiluhur) kafeslerde balık yetiştiriciliği ve doğal balıkçılık aktiviteleri arasındaki interaksiyonları araştırmışlardır. Sazan (Cyprinus carpio L.) ve Nil tilapyası (Oreochromis niloticus L.) her bir kafese yaklaşık 100 kg fingerling olacak şekilde stoklanmıştır. Saguling Rezervuarı nda 1989 yılında 2200 kg/kafes olan üretim, 2002 yılında <500 kg/kafes saptanmış; Cirata Rezervuarı nda 1995 de 2300 kg/kafes olan üretim 2002 de 400 kg/kafes olmuştur. Jatiluhur Rezervuar nda ise üretim miktarının 2000 yılından itibaren arttığı ve 4000 kg/kafes olduğu olduğu saptanmıştır. Her üç rezervuarda da kafeslerin sayısı ve balık üretimi artış göstermiş ancak son yıllarda yüksek besin elementi yüklemesine bağlı olarak toplam balık üretiminde ve doğal balıkçılık aktivitelerinde belirgin bir düşme ile karşı karşıya kalınmıştır. Üretimin maksimum olduğu yıllar için besin elementi yük değerleri ton azot/yıl ve ton fosfor/yıl olarak tahmin edilmiştir. Araştırıcılar, her bir rezervuar için maksimum kafes sayısının belirlenmesine yönelik girişimlerin, kafes yetiştiriciliğinin ve doğal balık avcılığının uzun-dönemli sürdürülebilirliğine olanak vereceğini bildirmişlerdir. Saguling Rezervuarı nda (Endonezya) balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan besin elementi yükü tahmin edilmiştir. Yaklaşık % 1 fosfor ve % 35 protein içeren yemle beslenen balıklarda (Cyprinus carpio L. ve Oreochromis niloticus) % 3.75 fosfor ve % 10

22 11.51 azot saptanmış; 1997 yılı için azot ve fosfor yükü sırasıyla 1970 ve 263 ton olarak bulunmuştur. Oldukça yüksek olarak tahmin edilen yük değerlerinin, yem değerlendirme oranının 8.4 olarak alınmasından ve yüksek protein içeren yem kullanımından kaynaklandığı belirtilmiştir (Abery et al. 2005). Norveç te fiyortlarda kafeslerdeki salmon yetiştiriciliğinin ötrofikasyona etkilerine ilişkin kantitatif tahminlerde, kafeslerdeki 1000 ton/km 2 üretimi baz alınarak balık kafeslerinden doğrudan olan çözünmüş azot ve fosfor emisyonu sırasıyla 4 ve 0.6 ton/yıl km 2 olarak tespit edilmiştir (Aure and Stigebrandt 1990). Balık kafeslerinden ortama giren besin elementi yükü tarım, orman, endüstriyel kaynaklar gibi diğer kirletici kaynaklarla karşılaştırıldığında daha az öneme sahip olmasına karşın balık kafeslerinin genellikle temiz, oligotrofik veya sığ ortamlarda besin elementi yükü açısından lokal olarak önem taşıdığı bildirilmiştir (Enell and Ackefors 1991). Yan (2005) tarafından, Kanada da göllerdeki kafes işletmelerinin genellikle ortamın organik madde ve besin elementi düzeylerini artırmasına karşın, klasik fosfor kütledenge modellerinin, kafes işletmelerinin bazı göllerin toplam fosfor düzeyine katkısının olduğundan fazla bulunmasına yol açtığı belirtilmiştir. 2.2 Yem Kalitesinin Balık Beslemedeki Yerine İlişkin Bildirişler Yemi oluşturan tüm bileşenler metabolizma ürünleri olarak atık haline gelmekte; bu ürünler organik karbon, organik azot (karbonhidrat, yağ, protein), amonyum, üre, bikarbonat, fosfat, vitaminler ve pigmentlerden oluşmaktadır. Sözü edilen dışkı ve metabolik atıkların miktarı stok yoğunluğuna ve kullanılan yemin kalitesine göre değişmektedir (Pillay 2004). Yüksek oranda yağ ve daha düşük oranda protein içeren yüksek enerjili ekstrude yemlerin geliştirilmesi ve kullanılması su ürünleri işletmelerinin çıkış sularının 11

23 kalitesini olumlu yönde etkilemiştir. Bu yemler, protein katabolizmasını azaltması, nişasta sindirilebilirliği, anti besleyicilerin ve patojenlerin yok edilmesi, diyetin fiziksel özelliklerini artırması ve balıkların yüksek proteinden yararlanma etkinliğini mümkün kılmıştır (Midlen and Redding, 1998, Şener vd. 2000). Koca vd. (2006), Karadenizde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinde kullanılan pelet ve ekstrude yemlerin gelişmeye etkisini araştırmışlar ve ekstrude yemlerin pelet yemlere göre daha kısa zamanda ağırlık artışı sağladığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar ekstrude yemlerdeki yüksek yağ düzeyinin balıklarda aşırı yağlanmaya neden olmamasının, yağlardan ileri gelen enerjinin büyüme için kullanılmasından kaynaklandığı sonucuna varmışlardır. Kaliteli yemlerin kullanılması ile alabalık işletmelerinde yemin ete dönüşüm oranı da olumlu yönde etkilenerek daha az yemle aynı üretim seviyesi korunmakta ve alıcı ortama daha az oranda fosfor ve azot bileşimleri bırakılmaktadır yılında İskandinav ülkelerinden Danimarka ve Norveç teki alabalık işletmelerinde yemin ete dönüşüm oranı 2.08 iken, bu oran 1995 yılında e düşmüştür. Bu olumlu gelişme işletmelerin çıkış suyu kalitesini de olumlu yönde etkilemiştir yılında 1 ton balık üretiminin alıcı ortama bıraktığı N ve P yükü sırasıyla 132 ve 31 kg iken, bu değerler 1995 yılında sırasıyla 55 ve 4.8 kg olarak tespit edilmiştir (Anonim 2003). Yetiştiricilikte kullanılan yemlerin içeriğinin değiştirilmesi ile işletmelerin azot ve fosfor deşarj yükü azaltılabilir. Nitekim İsveç te 1990 yılı öncesinde kullanılan alabalık yemleri % fosfor içerirken, daha kaliteli yemlerin geliştirilmesi ile yemlerdeki fosfor oranı % 0.8 e düşürülmüştür. Bu gelişmelerin sonucunda 1985 yılına kadar 1 ton alabalık üretiminin alıcı ortama bıraktığı fosfor yükü 29 kg iken bu değer son yıllarda 15 kg/ton balığa gerilemiştir (Midlen and Redding 1998). Miller and Semmens (2002) e göre üretim dönemi boyunca uygun yemlerin kullanılması, etkin yemleme programının uygulanması ve çıkış sularındaki katı 12

24 maddelerin alıcı ortama verilmeden önce çökertilmesi işlemleri ile işletmelerin besleyici element yükü % 50 oranında azaltılabilmektedir. Su ürünleri yetiştiriciliğinde yem kayıplarının oluşumu ve kayıp miktarı farklı faktörlerin etkisi altındadır. Bunların başında beslenecek türün yem alma alışkanlığı gelmektedir. Kimi türler yüzeyden yem alırken kimileri dipten veya su kolonundan yem almaktadırlar, yavaş yem alan türlerin beslenmesinde suda daha stabil kalabilen yüzen yemlerin kullanılması yararlıdır (Yıldırım ve Korkut 2004). Yemleme yönetimi bağlamında yüksek enerjili ekstrude yemlerin seçimi ve kullanılmasının işletmelerin atık yükünün azaltılmasında etkili olduğu saptanmıştır. Yüzer ekstrude yemlerin geliştirilmesi de işletmelerin atık kontrolüne olumlu katkıda bulunmuştur. Tüketilmeyen yemler su yüzeyinde kaldığından toplanması ve uzaklaştırılması daha kolay olmaktadır (Anonim 2003). Proteinlerin element yapısının % ini oluşturan azot yağların yapısında da yer almakta, fosfor ise balıklar için esansiyel bir besin maddesi olup %85-90 oranında kemiklerin ve dişlerin yapısında bulunmaktadır. Yemlerdeki azot miktarı yemin besin madde içeriğine göre değişmektedir. Çizelge 2.4 de İskandinav ülkelerinde salmon yetiştiriciliğinde kullanılan yem tiplerinin azot ve fosfor içerikleri sunulmuştur (Pillay 2004). 13

25 Çizelge 2.4 İskandinav ülkelerinde salmon yetiştiriciliğinde kullanılan yem tiplerinin azot-fosfor ve besin madde içerikleri (Pillay 2004) Kompozisyon Yaş yem Kuru yem (Düşük enerjili) Kuru yem (Yüksek enerjili) Kuru madde Protein Yağ Karbonhidrat Azot Fosfor Brüt enerji (MJ/kg) Balıklar gereksinim duydukları fosforun çok az bir kısmını sudan karşılayabilmekte, sağlıklı bir kemik gelişimi ve metabolizma için yeterli olmayan bu miktarın geri kalan kısmı yemlerle birlikte verilmektedir. Çizelge 2.5 de bazı balık türlerinin fosfor ihtiyaçları sunulmuştur (Yıldırım ve Korkut 2004). Çizelge 2.5 Bazı balık türlerinin fosfor gereksinimleri (Yıldırım ve Korkut 2004) Tür Gereksinim (% yem) Gökkuşağı alabalığı 0.7 Salmon Sazan 0.7 Yayın balığı Tilapya 0.9 Yılan balığı 0.3 Mercan 0.6 Yem hammaddelerinin içeriğindeki fosfor balıklar tarafından tam olarak sindirilememektedir. Bu yüzden yemlere ek olarak mineral karması şeklinde fosfor eklenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Balık yemlerinde yüksek oranlarda kullanılan balık unu, et-kemik unu gibi hammaddeler yüksek oranlarda fosfor içermektedirler. 14

26 Hammaddelerden kaynaklanan fosforun sindirilme oranları balık türlerine göre değişmektedir. Özellikle bitkisel ürünlerdeki fosforun balıkların sindiremeyeceği fitin fosfat halinde bulunması, bu tür hammaddelerdeki fosforun sindirilebilirliğini %60-70 oranında düşürmektedir (Yıldırım ve Korkut 2004). Riche and Brown (1999), fosforun gökkuşağı alabalıklarının beslenmesinde dietteki ana besin elementi ve fosfor gereksiniminin ise 5-8 g/kg olduğunu belirtmişlerdir. Coloso et al. (2001), balıkların fosfor gereksinimlerini doğal sulardaki fosfatın düşük konsantrasyonundan dolayı yemlerden sağlamak zorunda olduklarını belirterek, gökkuşağı alabalıkları (Oncorhynchus mykiss) için yemdeki fosfor gereksiniminin % düzeyinde, balık ununda bulunan fosforun gökkuşağı alabalığı ve diğer türler için hazır ve yararlanılabilir olduğunu bununla birlikte yemdeki fosforun etkin kullanımının yemdeki fosfor düzeyi % 0.6 olduğunda bile yalnız % 60 olduğu bildirilmiştir. Bu düzeyin farklı oranlarda fosfor içeren ticari yemlerde çok daha düşük olabileceği ve düşük kullanımından dolayı yemdeki fosforun önemli bir bölümünün metabolik atık olduğu belirtilmiştir. Vielma et al. (1998), gökkuşağı alabalıklarında fosforun kullanımında yeme ilave edilen fitaz ve yüksek düzeyde cholecalciferolün etkilerini araştırmışlardır. Başlangıç ağırlığı 51.6 g olan balıklar üç tekerrür halinde 12 hafta süre ile farklı oranlarda fitaz ve cholecalciferol içeren yemle beslemişlerdir. Her iki maddenin yeme ilavesi hepatik cholecalciferol konsantrasyonunu azaltmış, yeme fitaz ilavesi ise soya küspesi protein kökenli yeme göre gökkuşağı alabalıkları yetiştiriciliğinden kaynaklanan fosfor yükünü fitaz içermeyen yemle beslenen gruba göre % 58 oranında azaltmıştır. Yüksek düzeydeki cholecalciferol ( IU/kg) fosfor kullanımında faydalı bir etki yaratmamış, orta düzeydeki cholecalciferol, fosfor yükünü azaltmada potansiyel etki sağlamasına karşın, düşük büyüme performansı ve böbreklerdeki kalsiyum depolanmasını arttırması nedeniyle önerilmemiştir. 15

27 Ruohonen et al. (1998), gökkuşağı alabalıkları kafes sistemlerinden suya olan besin elementi kayıplarını (g besin elmenti/kg ağırlık artışı) araştırmışlardır. Lokal olarak avlanan düşük yağlı ringa, ringa kökenli yaş yem ve balık unu kaynaklı dietler kullanıldığında besin elementi kayıpları 162 g N ve 39 g P iken, her bir kg gökkuşağı alabalığı için kuru peletlerle beslemede 79 g N ve 18 g P olarak yaklaşık iki kat daha fazla belirlenmiştir. Yüksek düzeydeki kayıpların düşük akıntı hızının söz konusu olduğu alanlarda özellikle yakın işletmelerde lokal ötrofikasyon ve hipernutrifikasyon problemlerine neden olduğu bildirilmiştir. Skonberg et al. (1997), altı farklı fosfor konsantrasyonu içeren yemlerle 8 hafta süreyle besledikleri yavru gökkuşağı alabalıklarında (Oncorhynchus mykiss) metabolik aktiviteleri incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre, gökkuşağı alabalıklarının vücut ağırlığı ile rasyondaki fosfor konsantrasyonu arasında bir korelasyon tespit edilmezken, incelenen bütün doku ve metabolitlerde rasyondaki farklı fosfor konsantrasyonuna bağlı olarak değişimler saptanmıştır. En çok değişimse derideki kül, fosfor, kalsiyum ve magnezyum konsantrasyonlarında olmuştur. Bureau and Cho (1999) protein oranı % 41-42, lipid oranı % ve kül oranı % 10-11, fosfor içerikleri ise % 0.75, % 1.15, % 1.66, % 2.19 olan dört farklı yemle 16 hafta boyunca besledikleri gökkuşağı alabalıklarında, yem değerlendirme oranının 1.06 ile 1.11 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Araştırıcılar, fosforun balıkta tutulma oranının yem değerlendirmeye bir etkisinin olmadığını, karkas ve kemik yapısındaki fosfor içeriğini etkilediğini, deneme başlangıcında gökkuşağı alabalıklarında karkastaki azot ve fosfor oranı sırasıyla % 11.5 ve % 0.4 iken, 16 haftalık deneme sonunda gruplarda karkastaki azot oranının sırasıyla % 13.8, 13.4, 13.4 ve 13.9, fosfor oranının ise % 0.26, 0.34, 0.39 ve 0.41 olduğunu belirtmişlerdir. Sonuç olarak araştırıcılar, balık yetiştiricilik faaliyetlerinde fosfor atığının özellikle çözünmüş formda olduğunu ve etkin fosfor tutulumunun artan fosfor alımıyla azaldığını belirtmişlerdir. Ayrıca araştırıcılar, plazmadaki inorganik fosfor konsantrasyonunun balıkla atılan çözünmüş fosfor düzeyini belirlemede ana faktör olduğunu saptamışlardır. 16

28 Kafeslerde başlangıç ağırlığı 252±30 g olan gökkuşağı alabalıklarını (Oncorhynchus mykiss) beslemede balık unu yerine soya unu ilavesinin, balıkların performansı, vücut kompozisyonları ve dışkının fosfor düzeyine etkileri incelenmiş; balık ununun büyük bir bölümü yerine soya unu içeren yemlerin daha düşük kirlenme yaratan rasyonlar olarak kullanılabileceği, yeme ilave edilen fitaz enziminin ise balıkların vücut ağırlık artışı ve balıklardan kaynaklanan fosfor yükünde bir düşüş yaratmadığı tespit edilmiştir. Kafeslerde balık yetiştiriciliğinin alg üretimi ve dolayısıyla ötrofikasyon üzerindeki olumsuz etkilerinin, balık rasyonlarının formülasyonlarına ilişkin girişimlerle giderilebileceği de vurgulanmıştır (Vielma et al. 2000). Green et al. (2000a), tanklardaki gökkuşağı alabalıklarını (Oncorhynchus mykiss) fosfor düzeyi 14 g/kg dan 8 g/kg a kadar azalan farklı rasyonlarla, 40 gramdan 250 gram oluncaya kadar beslemişler, buna bağlı olarak askıda ve çözünmüş fosfor atığında belirgin azalmalar saptamışlardır. Denemede yem değerlendirme oranı 0.99 ile 1.13 arasında değişmiş, bir ton alabalık üretimi için ortama bırakılan azot ve fosfor yükü ticari yemle beslenen grupta 9.65 kg P ve 49.3 kg N iken, deneysel yemle beslenen grupta bu miktar 4.07 kg P ve 36.6 kg N olmuştur. Karada kurulu ticari bir alabalık işetmesinde yürütülen 8 haftalık bir besleme denemesinde ise, başlangıç ağırlığı 99 gram olan gökkuşağı alabalıklarının (Oncorhynchus mykiss) fosfor ve azottan yararlanma etkinliği üzerinde yemdeki yağ ve fosfor düzeylerinin etkileri araştırılmıştır. Bu amaçla düşük fosfor-yüksek yağ içeren deneme rasyonu ile yaygın olarak kullanılan ticari alabalık yemi karşılaştırılmıştır. Araştırma, ticari yeme göre deneme rasyonu ile beslenen gruplarda, önemli derecede iyi yem değerlendirme oranı, artan azot ve fosfor tutulumu ve düşük çözünmüş, katı ve toplam fosfor atığı (g/kg kuru yem) ile sonuçlanmıştır. Fosfor içeriği 14 ve 8 (g/kg kuru yem) olan yemlerle beslenen gruplarda sırasıyla % 31.4 ve 50.5 oranında fosfor tutulumu görülürken, % 43.2 ve 42.4 oranında azot tutulumu görülmüştür. Bu gruplarda yem değerlendirme oranı sırasıyla 1.12 ve 1.11 olarak hesaplanmış, 1 ton alabalık üretimi içinse sırasıyla 8.99 ve 3.80 kg fosfor, 37.2 ve 38.3 kg azot yükü hesaplanmıştır (Green et al. 2000b). 17

29 Coloso et al. (2003), tanklarda 13 kg/0.7 m 3 stok yoğunluğunda, farklı fosfor konsantrasyonu ve D 3 vitamini içeren yemlerle 11 hafta besledikleri gökkuşağı alabalıklarından (Oncorhynchus mykiss) kaynaklanan çözünebilir, çökebilen, partikül fosfor ve balık etinde tutulan fosfor konsantrasyonunu araştırmışlardır. Alınan sonuçlara göre; yemdeki fosfor konsantrasyonu arttıkça büyüme oranı, yem değerlendirme oranı ve biyomas artmıştır. Düşük fosfor konsantrasyonu içeren yemlerle beslenen balıklarda, balık etinde günlük fosfor artış düzeyi ve plazma fosfor konsantrasyonu düşük bulunmuştur. Vitamin D 3 konsantrasyonunun balık büyüklüğüne ve fosfor atılım seviyesine etkisi görülmemiştir. Düşük fosfor içeren yemlerle yapılan beslemede, toplam fosforun % 60 ı balık etinde tutulurken, vücuttan atılan % 40 düzeyindeki fosfor oranının % unun çöktüğü, % sinin partikül ya da çözünmüş olarak suya karıştığı belirlenmiştir. Yüksek fosfor içeren yemlerle yapılan beslemede ise, fosforun % i balık etinde tutulurken, % i çökebilen, % i çözünebilen ve % 5-10 u partikül fosfor olarak tespit edilmiştir. Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) rasyonlarında protein düzeyini ve tanklardan çıkan atık sudaki amonyak-azotu ve çözünebilir fosforu azaltmak amacıyla, lysine ilaveli yemlerle bir besleme denemesi yapılmıştır. Lysine ilaveli ve %37 ham protein içeren yemlerle beslenen gökkuşağı alabalıklarının tank atık sularındaki amonyak-azotu ve çözünmüş fosfor düzeyleri, % 37 ve % 42 balık unu içeren yemlerle beslenen kontrol grubuna göre daha düşük bulunmuştur (Cheng et al. 2003). Satoh et al. (2003), tanklarda gökkuşağı alabalıklarını (Oncorhynchus mykiss), düşük oranda (%20) balık unu ve düşük fosfor içerikli deneme yemi ile % 20 soya unu, % 25 mısır gluten unu ve % 5 kan unu içeren ticari yemle beslemişlerdir. İki farklı yemi dikkate alarak fosforun balık etinde tutulma oranı ve ortama bırakılan fosfor yükünü karşılaştırmışlardır. Alınan sonuçlarda spesifik büyüme oranı ve yem değerlendirme oranında bir farklılık görülmezken, deneme yemiyle beslenen alabalıklarda fosfor tutulma oranı daha yüksek (%35.9), ortama bırakılan fosfor yükü ise daha düşük (7.8 kg/ton) bulunmuştur. 18

30 Hernandez et al. (2004), kontrol grubuna göre düşük balık unu (% 15-20) ve düşük fosfor (% ) içeren yemlerle tanklarda besledikleri gökkuşağı alabalıklarında (Oncorhynchus mykiss) vücutta tutulan azot (N) ve fosfor (P) değerlerini karşılaştırmışlardır. Araştırmanın birinci denemesinde 2 g lık yavrularla 30 haftalık besleme yapılırken, ikinci denemede ortalama g lık yetişkin gökkuşağı alabalıkları kullanılarak 15 haftalık bir periyotta besleme yapılmıştır. Birinci denemeye ilişkin bulgular doğrultusunda, deneme yeminin kullanıldığı gruplarda fosfor tutulma oranı, yüksek balık unu içerikli yemin kullanıldığı gruba göre daha yüksek (% 56 ve % 69) bulunmuştur. Azot tutulma oranı ise tüm gruplarda benzerlik göstermiştir. Büyük balıklarla yapılan ikinci deneme grubunda ise, vücutta tutulan fosfor ve azot oranı birinci deneme grubuna göre düşük bulunmuştur. Ancak yine benzer olarak deneme yemiyle yapılan beslemede fosforun tutulma yüzdesi kontrol grubuna göre yüksek çıkmıştır (% 36 ve % 22.2). Suya bırakılan fosfor yükü ise deneme yemiyle beslenen grupta 5.9 kg/ton olurken kontrol grubunda bu miktar 12.8 kg/ton olarak tespit edilmiştir. Spesifik büyüme oranı küçük balıklarla yapılan birinci denemede 2.19 ile 2.23 arasında değişirken ve büyük balıklarla yapılan ikinci denemede 0.91 ile 1.02 arasında değişmiştir. Cho and Bureau (2001), su ürünleri yetiştiricilik faaliyetlerinin çevresel etkilerini azaltmak amacıyla, yetiştiricilikten kaynaklanan atıkları azaltmada önemli girişimler yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılara göre, çoğu yetiştiricilik atıkları yem orjinli olup atıkların azaltılması yem formülasyonları ve besleme stratejilerinin geliştirilmesi ile bağlantılıdır. Daha az katı atık içeren yemlerin üretimindeki ilk adım düşük olarak sindirilen yem bileşenlerini (ingredient) elimine etmek ve iyi bağlayıcı özellikli sindirimi yüksek bileşenleri kullanmaktır. Katı atıkların azaltılması işlemi, sindirilebilirliği iyileştirmek amacıyla paralel olup dikkatli ingredient seçimi ve yemin besin elementi dengesi ile ilişkilidir. Azotlu atıkların minimuma indirgenmesi, yemdeki sindirilebilir proteinin sindirilebilir enerjiye oranının düşürülmesi ile azaltılabilir. Fosforlu atıklar ise yem bileşenlerinin dikkatli seçiminin yanısıra yemde balığın gereksinimini karşılayacak düzeyde sindirilebilir fosfor içeriğinin optimizasyonu ile azaltılabilir. 19

31 Karasal kökenli işletmelerde yem kaynaklı negatif çevresel etkileri azaltmada; deşarj öncesi atık suların muamalesi (çökeltme havuzları, spesifik filtrasyon aletleri, atıksu arıtma sistemleri vb), çıktı sularında toplam azot ve fosfor için maksimum izin verilebilir değerlerin tespiti, benzer şekilde kullanılan yemler için maksimum izin verilebilir besin elementi değerlerinin belirlenmesi gibi konular ana başlıkları oluşturmaktadır (Tacon and Forster 2003). Avrupa Birliği ülkelerinde kullanılan en yaygın düzenlemeler ise, azot ve fosfor yüküne yönelik sınırlamalar, arıtım zorunluluğu ve üretim kotalarıdır (Anonim 2003). Ağ kafeslerde yapılan yetiştiricilikte, çevre dostu yemlerin (yüksek enerji protein oranlı, yüksek sindirilebilir hammadde içerikli ve düşük fosfor düzeylerine sahip) kullanımı ve yemleme stratejilerinin optimizasyonu ile yetiştiriciliğin çevresel etkileri azaltılabilir (Güven ve Şener 2005). 2.3 Kafeslerde Balık Yetiştiriciliğinin Su Kalitesine İlişkin Bildirişler Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de su ürünleri yetiştiriciliği ve özelikle gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimi hızla gelişirken, yetiştiriciliğin çevre üzerindeki etkilerinin belirlenmesi bilimsel araştırmalarla irdelenmeye çalışılmaktadır. Bu çalışmaların odak noktasını kafes-çevre etkileşimi oluşturmaktadır. Balık yetiştiriciliği yapılan kafes çiftliklerinden kaynaklanan atıklar tüketilmeyen yem, dışkılar ve boşaltım ürünlerinin oluşturduğu çözünmeyen ve çözünebilir formda maddelerdir. Bu maddeler organik karbon, azot ve fosfor fraksiyonları olup, etkileri işletmelerinin büyüklüğü ve ortamın hidrografisine bağlı olarak değişmektedir (Beveridge 1984, Gowen and McLusky 1988, Enell and Ackefors 1991). Yetiştiricilik faaliyetlerinden kaynaklanan katı formdaki azot ve fosfor ulaştıkları alıcı ortamlarda ötrofikasyona neden olabilmekte, fosforun tatlı su sistemlerinde algler için sınırlayıcı faktör olması fosforlu atıkların tatlı sularda daha önemli hale gelmesini teşvik etmektedir (Cho and Bureau 2001). Su ürünleri işletmeleri fosfor deşarjlarının 20

32 azaltılmasına yönelik girişimler, yetiştiricilik faaliyetlerinin sürdürülebilirliği ve akvatik sistemlerin verimliliği açısından önemlidir (Coloso et al. 2001). Yetiştiricilikte kullanılan yemler ve yemleme rejimleri de işletmelerin potansiyel çevresel etkilerini belirlemede önemli rol oynayabilir (Tacon and Forster 2003). Yüksek oranda yağ ve daha düşük oranda protein içeren yüksek enerjili ekstrude yemlerin kullanımının su ürünleri işletmeleri çıkış sularının kalitesini olumlu yönde etkilediği; daha az kirlenmeye neden olan bu tip yemdeki yüksek yağ kaynaklı enerjinin proteinin katabolizmasını azaltarak balıkların proteinden yararlanma etkinliğini artırdığı bildirilmiştir (Midlen and Redding 1998). Balıkların beslenmesi sırasında oluşan atıkların çevreye boşaltımı ekosistemde zararlı etkilere yol açmaktadır. Kafeslerden çevreye giren ve esas olarak karbon ve azot içeren katı organik materyalin bir kısmı (% 15 civarında) askıda katı madde olarak su kolonunda kalarak su kalitesi değişimlerine neden olur ve az da olsa kafes dışındaki balıklar tarafından tüketilir. Önemli bir kısmı ise sedimentte birikerek bentik sistemin organik zenginleşmesine, bentik makrofauna ve sediment kimyasında önemli değişimlere yol açar (Ackefors and Enell 1990). Kafeslerde balık yetiştiriciliğinin alıcı ortama etkilerine ilişkin çalışmalarda iki yöntem kullanılmaktadır. Bazı araştırmacılar bu etkileri incelerken kafes ve kafeslerden belli uzaklıkta seçilen kontrol alanlarını, bazı araştırmacılar ise kafes ünitesi kurulmadan önce ve taşındıktan sonraki durumu karşılaştırmaktadırlar. Söz konusu bu yöntemler, yetiştiriciliği yapılan balık türüne ve kafes işletmesinin büyüklüğüne göre farklılık gösterse de, kafeslerde balık yetiştiriciliğinin askıda katı madde, alkalinite ve besin elementi (toplam fosfor, organik azot ve karbon) düzeyinde artış, oksijen miktarında düşüşe neden olduğu belirtilmiştir (Beveridge 1984, Enell and Ackefors 1991). Kafes sistemlerinde balık yetiştiriciliğinden kaynaklanan atıkların su sütununa yapmış olduğu etkilere ilişkin çalışmalar, bu tip yetiştiriciliğin ortamın besin elementi ve askıda katı madde miktarını arttırdığını, ışık geçirgenliği, çözünmüş oksijen, elektriksel 21

33 iletkenlik ve ph değerlerini düşürdüğünü göstermiştir (Beveridge 1984, Phillips et al. 1985, Weglenska et al. 1987). Costello et al. (2004) tarafından, İrlanda da oligotrofik Allen Gölü nde altı ay süreyle aylık olarak kafes işletmesi ve kontrol istasyonlarında yaklaşık yetmiş parametre izlenmiş; otuz yıldır süregelen salmon yetiştiriciliği faaliyetlerinin su kalitesi ve göl yatağı üzerinde olumsuz bir etki yaratmadığı bildirilmiştir. Kafeslerde alabalık yetiştiriciliği yapılacak göllerde su sıcaklığının 20 C nin altında, çözünmüş oksijen miktarının 6 mg/l nin üstünde, amonyumun 0.5 mg/l nin altında ve ph nın 8 olması gerekmektedir (Anonim 1992a). Balık yetiştiriciliği yapılan kafes işletmelerinden kaynaklanan atıklar tüketilmeyen yem, dışkılar ve boşaltım ürünlerinin oluşturduğu çözünmeyen ve çözünebilir formda maddelerdir. Bu maddeler organik karbon, azot ve fosfor fraksiyonları olup, etkileri işletmelerin büyüklüğü ve ortamın hidrografisine bağlı olarak değişmektedir (Beveridge 1984, Gowen and McLusky 1988, Enell and Ackefors 1991). Yemlerle sucul ortama giren organik maddeler, suda çözünmeleri veya sedimentten salınmaları durumunda özellikle besin elementlerinin sınırlayıcı olduğu durumlarda ötrifikasyona yol açabilmekte ve ışık geçirgenliğini azaltabilmektedir (Gowen and McLusky 1988, Çelikkale vd. 1999). Rast and Holland (1988) tarafından yetiştiricilikten kaynaklanan ötrofikasyonun, göl veya baraj göllerinde su kalitesinde birtakım değişikliklere özellikle de ışık geçirgenliğinde azalmaya, besin elementi, elektrik iletkenliği, klorofil-a miktarında artışlara neden olduğu bildirilmiştir. Stirling and Dey (1990), İskoçya da 200 ton civarında gökkuşağı alabalığı üretiminin yapıldığı 71 hektar büyüklüğünde ve ortalama derinliği 5 m olan bir gölde, kafeslerden 22

34 kaynaklanan fosfor yükleme değerini 5.3 g/m 2 yıl olarak hesaplamışlardır. Söz konusu bu üretim düzeyinde kafeslerin yakınında amonyak, ortofosfat ve askıda katı madde miktarında artış; kafeslerin bulunduğu istasyonda, kafeslerden 1.61 km uzakta seçilen diğer istasyona göre çözünmüş oksijen ve ph değerinde ise düşüş olduğu saptanmıştır. Hakanson (2005) tarafından, balık işletmeleri emisyonlarının göllerde primer üretimden çok sekonder üretimi etkilediği bu durumun ise kafes dışındaki balıkların doğrudan kafes kaynaklı dışkı ve yem atıklarını tüketmelerinden kaynaklandığı bildirilmiştir. Demir et al. (2001), Kesikköprü Baraj Gölü nde, kafeslerde gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğinin yapıldığı 30 ton kapasiteli bir işletmede, seçilen üç istasyonda (kafes, kafesten doğu ve batıda 200 m uzaklıkta) yetiştiriciliğin su kalitesine etkisini aylara bağlı olarak çalışmışlardır. Araştırmada istasyonlar arasında su sıcaklığı, ph ve çözünmüş oksijen düzeyi açısından önemli bir farklılık olmadığı belirlenmiştir. Karaca (2002) tarafından, Kesikköprü Baraj Gölü nde yaklaşık 55 ton kapasiteli bir kafes işletmesinin alıcı ortama etkisini tespit etmek için üç istasyonda (kafes, kafesten 15 ve 30 m uzakta) aylara bağlı olarak su sıcaklığı, çözünmüş oksijen, ph ve ışık geçirgenliği parametreleri incelenmiş; istastistiki analizler sonucunda kafeslerde balık yetiştiriciliğinin bu özellikler açısından su kalitesini olumsuz yönde etkilemediği ve istasyonlara bağlı değişimlerin bazı aylarda istatistiki açıdan önemli bulunduğu bildirilmiştir. 23

35 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Deneme yeri Kesikköprü barajı, Ankara nın 110 km güneydoğusunda, Hirfanlı Barajı nın 25 km mansabında, Kızılırmak Nehri üzerinde 1966 yılında kurulmuştur. Baraj 39º 23 kuzey enlemleri, 33º 25 doğu boylamları arasında, denizden 785 m yükseklikte, toprak-kaya dolgu tipinde olup, sulama ve enerji amacı ile kurulmuştur (Anonim 1992b). Baraj Gölü nün bazı morfometrik ve hidrolojik parametreleri Çizelge 3.1 de sunulmuştur. Göle su girişi, Kızılırmak Nehri üzerindeki Hirfanlı Barajından olmaktadır. Gölde kapasiteleri ton arasında değişen beş adet kafes işletmesi bulunmaktadır (Karaca 2002). Çizelge 3.1 Kesikköprü Baraj Gölü nün bazı morfometrik ve hidrolojik parametreleri Parametreler Sembol Değerler Drenaj alanı (km 2 ) A d 354 Göl alanı (km 2 ) A o 6,5 Göl hacmi (10 6 m 3 ) V 95 Ortalama derinlik (m) ž 14,62 Göle gelen toplam su miktarı (10 6 m 3 )* Q 2155 Seyrelme hızı (yıl -1 )* p=q/v 22,68 Suyun yenilenme süresi (yıl)* t w =1/p 0,047 Fosfor tutulma katsayısı * *: 2000 yılına ait değerler R 0,21 24

36 3.1.2 Deneme kafesleri İki ayrı işletmede yürütülen bu araştırmada her işletmeye yaklaşık 4 er metreküpten (1.8 x 2.2 x 1 m) oluşan, göz açıklığı 12 mm olan düğümlü naylon ağların kullanıldığı toplam 8 adet kafes dizayn edilip yerleştirilmiştir. Deneme kafeslerinin işletmelerdeki konumu Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 de gösterilmiştir. A işletmesinde pelet yemle beslenen gruplar Ap, ekstrude yemle beslenen gruplar ise Ae olarak, B işletmesinde pelet yemle beslenen gruplar Bp, ekstrude yemle beslenen gruplar ise Be olarak isimlendirilmiştir. Her iki işletmenin Kesikköprü Baraj Gölü ndeki konumu ise Şekil 3.3 de sunulmuştur. Şekil 3.1 Deneme kafeslerinin A İşletmesindeki konumu Şekil 3.2 Deneme kafeslerinin B İşletmesindeki konumu 25

37 B A Şekil 3.3 Seçilen işletmelerin Kesikköprü Baraj Gölü ndeki konumu Balık materyali Denemede Bolu daki ticari bir işletmeden temin edilen toplam 2016 adet aynı devre çıkışlı ortalama ağırlığı 62.62±0.26 g olan gökkuşağı alabalıkları kullanılmıştır Yem materyali Denemede kullanılan pelet ve ekstrude yemler ticari bir yem firmasından temin edilmiştir. Deneme boyunca toplam kg pelet, kg ekstrude yem kullanılmıştır. Ticari yem firmasının vermiş olduğu protein, yağ, kül, selüloz ve fosfora ilişkin değerler Çizelge 3.2 de sunulmuştur. 26

38 Çizelge 3.2 Denemede kullanılan pelet ve ekstrude yemin etiket içerikleri Ekstrude yem Pelet yem Protein (%) Yağ (%) Kül (%) Selüloz (%) Fosfor (%) Su materyali Su örnekleri, her iki işletmedeki kafes ünitesinin ortalama derinliğinden alınmıştır. Deneme başlangıcından bitimine kadar geçen dört aylık sürede (Nisan, Mayıs, Haziran ve Temmuz) ayda bir kez olmak üzere su örnekleri alınmıştır Sahada kullanılan araçlar Ruttner su alma cihazı; kapaklı, iki litre kapasiteli. Plastik bidonlar; 3 er litrelik. Oksijenmetre; -5 ile +45 C arasındaki sıcaklıkları 1 C hassasiyetle, 0 ppm ile 15 pm arasındaki çözünmüş oksijen değerlerini ±2 ppm hassasiyetle ölçebilen. Dijital terazi (0.01 g hassasiyetinde) Secchi Diski; 20 cm çapında Laboratuvarda kullanılan araçlar Dijital ph metre; tampon çözeltilerde kalibre edilmiş. Spektrofotometre; nm dalga boylarında okuma yapabilen Whatman GF/C filtre kağıdı 0,45 µm lik. Kimyasal maddeler ve cam malzemeler. 27

39 3.2 Yöntem Saha çalışması Deneme planı Araştırma Nisan-Temmuz 2006 tarihleri arasındaki 4 aylık periyotta Kesikköprü Baraj Gölü nde, yaklaşık 20 şer ton/yıl kapasiteli, pelet ve ekstrude yem kullanan iki ayrı gökkuşağı alabalığı kafes işletmesinde yürütülmüştür. Balıklar deneme kafeslerine 60 adet/m 3 olacak şekilde Stevenson (1987), Şahin (1994) ve Aşır (2000) e göre stoklanmıştır. Araştırma planı Çizelge 3.3 de, balık stoklarının deneme kafeslerine dağılımı ise Şekil 3.4 ve Şekil 3.5 de sunulmuştur. Balıkların boylanmasında boylama kutusu kullanılmıştır. Çizelge 3.3 Araştırmaya ilişkin deneme planı İşletme Kafes sayısı Stoklama miktarı Yem tipi (adet/m 3 ) 2 60 Pelet A 2 60 Ekstrude 2 60 Pelet B 2 60 Ekstrude 28

40 Şekil 3.4 A işletmesindeki balık stoklarının ortalama ağırlık ve boy değerleri Şekil 3.5 B işletmesindeki balık stoklarının ortalama ağırlık ve boy değerleri 29

41 İşletmelerde yemleme ve yem değerlendirme oranının belirlenmesi Yemleme rejimi iki ayrı işletmede ikişer haftalık periyotlarda su sıcaklığına ve kafeslerdeki biomas baz alınarak Igler (1990) e göre düzenlenmiştir. A ve B işletmesine ait deneme kafeslerinde yapılan yemleme oranları ve miktarları Çizelge 3.4 ve Çizelge 3.5 de sunulmuştur. Her bir kafese ait yem değerlendirme oranı Laird and Needham (1987) ın bildirdiği formüle göre belirlenmiştir. Yem değerlendirme oranı = canlı ağırlık artışı / verilen yem miktarı Çizelge 3.4 A işletmesinde deneme kafeslerinde yapılan yemleme oranı ve miktarları (g/gün) Periyot Y.O Gruplar C C C C C C C C % 1.8 % 2.0 % 1.8 % 1.8 % 1.5 % 1.5 % 1.2 % 1.2 Ap Ap Ae Ae

42 Çizelge 3.5 B işletmesinde deneme kafeslerinde yapılan yemleme oranı ve miktarları (g/gün) Periyot Y.O Gruplar Bp C C C C C C C C % 1.8 % 2.0 % 1.8 % 1.8 % 1.5 % 1.5 % 1.2 % Bp Be Be Deneme balıklarında boy ve ağırlığa ilişkin hesaplamalar Ortalama birey ağırlığı ve boyunun belirlenmesine ilişkin hesaplamalar Albrecht (1976) e göre yapılmıştır: Ortalama birey ağırlığı= W /n Ortalama birey boyu = L /n Burada; W : Grup ağırlığı (g) L : Grup boyu (cm) n : Gruptaki balık sayısı (adet) Boy-ağırlık ilişkisini gösteren kondüsyon faktörünün hesaplanmasında Lagler (1969) in bildirdiği formülden yararlanılmıştır. 31

43 (K)=100 x W / (L) 3 Burada; K : Kondüsyon faktörü W : Ortalama birey ağırlığı (g) L : Ortalama birey uzunluğu (cm) Spesifik büyüme oranına ilişkin hesaplamalarda Pospatis (1994) in bildirdiği formülden yararlanılmıştır. G (%/Gün)= (In W T In Wt / t) x 100 Burada; G Spesifik büyüme oranı W T Wt t Deneme sonu ortalama canlı ağırlık (g) Deneme başı ortalama canlı ağırlık (g) İki tartım arası süre (gün) Bir periyottaki, canlı ağırlık artışı yüzdesi ve günlük canlı ağırlık yüzdesinin hesaplanmasında Gray (1928) in bildirdiği formüllerden yararlanılmıştır. (%P) = (P 1 / W 0 ) x 100 (% P g ) = (%P) / d Burada; (%P) Bir periyottaki canlı ağırlık artışı yüzdesi P 1 (%P g ) d Bir periyottaki mutlak canlı ağırlık artışı (g) Bir periyottaki günlük canlı ağırlık artışı yüzdesi Bir periyot içindeki gün sayısı 32

44 Deneme periyodunca balık ve su örneklerinin alımı Balık örnekleri işletmelerdeki kafeslerden deneme başlangıcı, deneme ortası ve deneme sonunda olmak üzere alınmış ve analiz aşamasına kadar dondurucuda muhafaza edilmiştir. Su örnekleri, balıklar deneme kafeslerine yerleştirilmeden önce her iki işletmeden, kafesler yerleştirildikten sonra ise ayda bir olmak üzere her kafesin bulunduğu alanın ortalama derinliğinden Ruttner su alma cihazı ile alınmıştır. Su örnekleri etiketli plastik bidonlara aktarılarak kimyasal madde ilave edilmeksizin aynı gün laboratuvara ulaştırılmıştır. Su örneklerinin alımı esnasında, su sıcaklığı, çözünmüş oksijen değerleri ile ışık geçirgenliği ölçümleri yapılmıştır. Laboratuvara getirilen su örneklerinde ph değerleri belirlenmiştir Laboratuvar çalışması Deneme balıklarında azot ve fosfor düzeyinin belirlenmesi Balık örneklerindeki azot ve fosfor analizleri Anonymous (1995) e göre referans bir gıda laboratuvarında yaptırılmıştır. Fosfor analizinde microwave işleminden sonra ICP de okuma, azot analizinde ise Kjeldahl yöntemi esas alınmıştır. Analizler Dikel (2001) e göre hazırlanan balık karkasında yaptırılmıştır Deneme yemlerinde azot ve fosfor düzeyinin belirlenmesi Pelet ve ekstrude yemlerin azot ve fosfor düzeyleri Anonymous (1995) e göre referans bir gıda laboratuvarında yaptırılmıştır. 33

45 Su örneklerinin analizi - Fosfor fraksiyonlarının tayini Su örneklerinin Whatman GF/C membran filtreden geçirilmesi ile filtre edilebilen çözünmüş ve filtre edilmeyen fosfatlar birbirinden ayrılmıştır. Fosfor fraksiyonları (Toplam ortofosfat, TO; toplam filtre edilebilir ortofosfat, TFO) askorbik asit metodu kullanılarak spektrofotometrik olarak tayin edilmiş, partiküler inorganik fosfor (PİF) ise toplam ortofosfat değeri ile toplam filtre edilebilen ortofosfat değerinin farkından hesaplanmıştır (Anonymous 1995). - Azot fraksiyonlarının tayini Amonyak azotu: Amonyum iyonunun bazik ortamda Nessler reaktifi ile vermiş olduğu sarı rengin konsantrasyonuna bağlı renk şiddeti spektrofotometre yardımıyla 425 dalga boyunda ölçülmüştür (Anonymous 1995). Nitrit azotu: Örnekteki nitrit iyonları ile sülfanilik asidin diazolanması sonucu oluşan diazo bileşiğinin alfa naftilamin ile verdiği kırmızı renk kolorimetrik olarak spektrofotometre yardımı ile 520 dalga boyunda okunmuştur (Anonymous 1995). Nitrat azotu: Örnekteki nitrat iyonları ile brucine arasındaki reaksiyon sonucu oluşan sarı renk kolorimetrik olarak spektrofotometre yardımı ile 420 dalga boyunda ölçülmüştür (Anonymous 1995). 34

46 3.2.3 İşletmelere ilişkin azot ve fosfor yükünün tahmini Pelet ve ekstrude yem kullanılan kafes işletmelerinden kaynaklanan azot ve fosfor yük tahminleri Ackefors and Enell (1990) a göre belirlenmiştir. Azot yükü (NY): NY kafes = (Y Y N ) (B B N ) Y = Kullanılan yemin ağırlığı (kg/yıl), B = Üretilen balık miktarı (kg/yıl), Y N = Yemin azot içeriği (%) B N = Balıkta azot düzeyi (%) Fosfor yükü (PY): PY kafes = (Y Y P ) (B B P ) Y P = Yemin fosfor içeriği (%) B P = Balıkta fosfor düzeyi (%) 3.3 İstatistiki Analizler Araştırma bulguları faktöriyel düzende tekrarlanan ölçümlü (Repeated Measures Anova) varyans analizi tekniğiyle irdelenmiştir. Grup ortalamaları arasındaki farklılığın belirlenmesinde Duncan testi kullanılmıştır (Gürbüz vd. 2003). 35

47 4. ARAŞTIRMA BULGULARI Kesikköprü Baraj Gölü nde iki ayrı işletmede (A ve B işletmesi), 9 periyotta (16 hafta) yürütülen denemede azot-fosfor yükü hesaplanmış ve büyümeye ilişkin parametreler incelenmiştir. Araştırmanın amacı kapsamında, ele alınan parametrelerde periyot, yem ve işletme interaksiyonlarının önem derecesinin belirlenmesi esas alınmıştır. 4.1 Büyüme Parametrelerine İlişkin Bulgular Ortalama ağırlık Bu araştırmada, ağırlık ortalamalarının periyotlara göre değişimi dikkate alındığında pelet ve ekstrude yemle beslenen gruplarda, periyotlar ve yemler arası farklılık istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0.01) (Çizelge 4.1). İşletmeler dikkate alındığında ise ağırlık ortalamaları arasındaki farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur (p>0.05). Ap, Ae, Bp ve Be gruplarında başlangıç ağırlık ortalamaları sırasıyla 62.46, 62.59, ve g iken deneme sonunda , , ve g olarak ölçülmüştür (Şekil 4.1). 36

48 Çizelge 4.1 Gruplarda ağırlık ortalamalarının periyotlara göre değişimi Gruplar Ap Ae Bp Be Periyot ±0.33 a * 62.59±0.01 a 62.70±0.22 a 62.76±0.21 a ±0.39 b 76.48±0.24 b 75.63±0.31 b 77.46±0.18 b ±0.64 c 95.29±0.17 c 92.76±0.10 c 97.62±0.15 c ±0.80 d ±0.36 d ±0.05 d ±0.11 d ±1.43 e ±1.07 e ±0.31 e ±0.31 e 6 ** A ±2.22 f B ±1.41 f A ±1.67 f B ±0.97 f 7 A ±3.66 g B ±2.06 g A ±2.37 g B ±1.07 g 8 A ±4.80 h B ±2.46 h A ±2.73 h B ±2.82 h 9 A ±5.65 ı B ±3.41 ı A ±2.82 ı B ±3.17 ı * Aynı sütundaki farklı küçük harfler gruplarda periyotlar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). ** Aynı satırdaki farklı büyük harfler gruplar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05) ortalama ağırlık (g) pelet ekstrude periyotlar Şekil 4.1 Yem tiplerine bağlı olarak ağırlık ortalamalarının periyotlara göre değişimi 37

49 4.1.2 Ortalama boy Denemede boy ortalamalarının periyotlara göre değişimi dikkate alındığında, pelet ve ekstrude yemle beslenen gruplarda, periyotlar arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemli düzeyde bulunmuştur (p<0.01) (Çizelge 4.2). İşletmeler ve yemler dikkate alındığında ise boy ortalamaları arasındaki farklılık istatistiki olarak önemsiz seviyededir (p>0.05). Ap, Ae, Bp ve Be gruplarında başlangıç boy ortalamaları sırasıyla 17.20, 17.12, ve cm iken deneme sonunda 26.75, 27.29, ve cm olarak ölçülmüştür (Şekil 4.2). Çizelge 4.2 Gruplarda boy ortalamalarının periyotlara göre değişimi Gruplar Periyot Ap Ae Bp Be ±0.30 a 17.12±0.07 a 17.25±0.16 a 17.37±0.17 a ±0.03 b 18.21±0.19 b 18.43±0.15 b 18.54±0.08 b ±0.21 c 19.19±0.13 c 19.53±0.09 c 19.38±0.19 c ±0.03 d 20.18±0.14 d 20.71±0.04 d 20.30±0.09 d ±0.19 e 21.55±0.10 e 21.69±0.06 e 21.85±0.03 e ±0.24 f 22.86±0.14 f 22.57±0.06 f 22.84±0.06 f ±0.29 g 23.56±0.38 g 23.84±0.19 g 24.02±0.08 g 8 AB 25.42±0.31 h A 25.89±0.01 h B 24.71±0.44 h AB 25.26±0.07 h 9 AB 26.75±0.09 ı A 27.29±0.13 ı B 26.01±0.22 ı AB 26.77±0.32 ı * Aynı sütundaki farklı küçük harfler gruplarda periyotlar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). ** Aynı satırdaki farklı büyük harfler gruplar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). 38

50 boy (cm) pelet ekstrude periyotlar Şekil 4.2 Yem tiplerine bağlı olarak boy ortalamalarının periyotlara göre değişimi Yem değerlendirme oranı Araştırma periyodunca, yem değerlendirme oranı bakımından pelet ve ekstrude yemle beslenen gruplarda işletmeler ve yemler arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemsiz bulunmuştur (p>0.05). En iyi yem değerlendirme oranı 1.06 ile 3. periyotta ekstrude yemle beslenen gruplarda görülürken, en kötü yem değerlendirme 1.57 ile 7. periyotta pelet yemle beslenen gruplarda (Bp) tespit edilmiştir (Çizelge 4.3 ve Şekil 4.3). YDO değerinin 8. periyotta ekstrude yemle beslenen gruplarda belirgin şekilde artmış olmasının ölüm oranındaki artıştan kaynaklandığı düşünülmektedir. 39

51 Çizelge 4.3 Gruplarda yem değerlendirme oranının periyotlara göre değişimi Gruplar Ap Ae Bp Be Periyot ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ±0.01 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 pelet ekstrude 1 0,9 0, Şekil 4.3 Yem tipine bağlı olarak yem değerlendirme oranının periyotlara göre dağılımı 40

52 4.1.4 Kondüsyon faktörü Çizelge 4.4 Gruplarda her bir periyotta hesaplanan kondüsyon faktörü değerleri Gruplar Ap Ae Bp Be Periyot ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± * A 1.28±0.02 B 1.44±0.03 A 1.28±0.01 B 1.45± ± ± ± ± ± ± ± ± A 1.38±0.03 AB 1.45±0.01 AC 1.40±0.02 BC 1.50± A 1.31±0.02 A 1.34±0.02 AB 1.42±0.06 B 1.48± A 1.29±0.02 AB 1.30±0.00 BC 1.41±0.02 AC 1.41±0.04 * Aynı satırdaki farklı büyük harfler gruplar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). Kondüsyon faktörü özelliği için yapılan varyans analizi sonucunda işletmeler arası farklılık önemsiz (p>0.05), yemler arası farklılık ise istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0.01) (Çizelge 4.4). Deneme periyodunca en yüksek kondüsyon faktörü değeri 1,50±0,02 ile 7. periyotta ekstrude yemle beslenen gruplarda (Be), en düşük kondüsyon faktörü değeri 1,18±0,03 ile 2. periyotta pelet yemle beslenen gruplarda (Ap) tespit edilmiştir Spesifik büyüme oranı Spesifik büyüme oranı özelliği için yapılan varyans analizi sonucunda işletmeler arası farklılık önemsiz (p>0.05), yemler ve periyotlar arası farklılık ise istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0.01) (Çizelge 4.5). Deneme periyodunca en yüksek spesifik büyüme oranı değeri 1.65±0.03 ile 2. periyotta ekstrude yemle beslenen gruplarda (Be) 41

53 görülürken, en düşük kondüsyon faktörü değeri 0.90±0.03 ile 7. periyotta pelet yemle beslenen gruplarda (Bp) görülmüştür. Çizelge 4.5 Gruplarda hesaplanan spesifik büyüme oranı değerleri (%) Gruplar Periyot 1 2 Ap Ae Bp Be **AB 1.36±0.00 a* AB 1.43±0.02 a A 1.34±0.06 a B 1.50±0.04 a A 1.49±0.01 b AB 1.57±0.04 b A 1.46±0.04 b B 1.65±0.03 b ±0.00 ab 1.54±0.01 bc 1.45±0.01 bc 1.56±0.01 a ±0.02 a 1.48±0.03 ac 1.41±0.02 abc 1.46±0.02 a ±0.03 c 1.17±0.01 d 1.10±0.06 d 1.19±0.01 c ±0.04 c 1.18±0.02 d 1.12±0.02 d 1.17±0.06 c ±0.03 d 0.98±0.01 e 0.90±0.00 e 0.98±0.01 d 8 AB 0.98±0.00 d AB 0.95±0.02 e A 1.06±0.01 d B 0.89±0.00 e * Aynı sütundaki farklı küçük harfler gruplarda periyotlar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). ** Aynı satırdaki farklı büyük harfler gruplar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05) Günlük mutlak canlı ağırlık Deneme periyodunca her iki işletmede tüm gruplarda ağırlığın artışı ile birlikte günlük mutlak canlı ağırlık artışının da arttığı tespit edilmiştir. Yapılan varyans analizi sonucunda işletmeler arası farklılık önemsiz (p>0.05), yemler ve periyotlar arası farklılık ise istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0.01) (Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7). 42

54 Çizelge 4.6 Gruplarda hesaplanan günlük mutlak canlı ağırlık artışı değerleri (g) Gruplar Ap Ae Bp Be Periyot ±0.01 a 0.98±0.02 a 0.92±0.04 a 1.05±0.03 a ±0.02 b 1.34±0.03 b 1.22±0.03 b 1.44±0.03 b ±0.01 c 1.64±0.02 c 1.49±0.00 c 1.70±0.01 c ±0.05 d 1.95±0.05 d 1.78±0.03 d 1.98±0.02 d ±0.07 d 1.86±0.03 d 1.65±0.10 d 1.92±0.09 d ±0.06 e 2.20±0.05 e 1.95±0.05 e 2.24±0.01 e ±0.10 de 2.13±0.03 e 1.82±0.03 d 2.18±0.13 e ±0.06 f 2.35±0.07 f 2.46±0.01 f 2.28±0.03 e * Aynı sütundaki farklı küçük harfler gruplarda periyotlar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.05). Çizelge 4.7 Yem tipine baplı olarak ortalama günlük mutlak canlı ağırlık artışı değerleri (g) Yem Pelet Ekstrude Günlük mutlak canlı ağırlık artışı 1.65±0.07 a 1.82±0.08 b Günlük yüzde canlı ağırlık Deneme periyodunca her iki işletmede tüm gruplarda mutlak canlı ağırlık artışının tersine ağırlığın artışı ile birlikte yüzde mutlak canlı ağırlık artışının da arttığı tespit edilmiştir (Çizelge 4.8). Yapılan varyans analizi sonucunda işletmeler arası farklılık önemsiz (p>0.05), yemler ve periyotlar arası farklılık ise istatistiki açıdan önemli bulunmuştur (p<0.01). 43

55 Çizelge 4.8 Gruplarda hesaplanan günlük yüzde canlı ağırlık artışı değerleri (%) Gruplar Periyot Ap Ae Bp Be **AB 1.49±0.00 a* AB 1.57±0.02 a A 1.46±0.07 a B 1.66±0.05 a A 1.66±0.02 b AB 1.75±0.05 b A 1.61±0.05 b B 1.85±0.04 b A 1.55±0.02 a AB 1.71±0.01 bc AB 1.60±0.00 b B 1.73±0.01 a ±0.03 a 1.65±0.04 ac 1.56±0.03 ab 1.62±0.01 a ±0.03 c 1.27±0.01 d 1.19±0.07 c 1.29±0.07 c ±0.05 c 1.28±0.02 e 1.20±0.02 c 1.27±0.00 c ±0.03 d 1.05±0.01 f 0.96±0.01 d 1.05±0.06 d 8 AB 1.05±0.01 d AB 1.01±0.02 g A 1.14±0.01 c B 0.95±0.00 d * Aynı sütundaki farklı küçük harfler gruplarda periyotlar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.01). ** Aynı satırdaki farklı büyük harfler gruplar arası farklılıkları göstermektedir (p<0.01). 4.2 Ölüm Oranlarına İlişkin Bulgular Araştırma periyodunca, A ve B işletmesine ilişkin ölüm miktarları ve oranları Çizelge 4.9 ve Çizelge 4.10 da verilmiştir. A işletmesinde deneme sonu itibarı ile Ap1, Ap2, Ae1 ve Ae2 kafeslerinde % ölüm oranları sırasıyla; 6,34, 5,55, 9,52 ve 8,33 olarak, B işletmesinde ise Bp1, Bp2, Be1 ve Be2 kafeslerinde 15,87, 9,52, 8,73 ve 9,92 olarak saptanmıştır. 44

56 Çizelge 4.9 A işletmesine ilişkin ölüm miktarları ve oranları Gruplar Ap1 Ap2 Ae1 Ae2 Periyot Nisan Mayıs Haziran Temmuz Toplam ölüm Yaşama oranı (%) Çizelge 4.10 B işletmesine ilişkin ölüm miktarları ve oranları Gruplar Bp1 Bp2 Be1 Be2 Periyot Nisan Mayıs Haziran Temmuz Toplam ölüm Yaşama oranı (%)

57 4.3 Akıntı Hızına İlişkin Bulgular İşletmelerde su akış hızı Wetzel and Likens e (1991) göre saptanmıştır. A işletmesi için bu değer 5,3 cm/sn, B işletmesi içinse 3,3 cm/sn olarak belirlenmiştir. 4.4 Balıkta Azot-Fosfor Analizine ilişkin Bulgular Balıkta tutulan azot ve fosforun tespitine ilişkin sonuçlar Çizelge 4.11 ve Şekil 4.4 de sunulmuştur. Elde edilen sonuçlara göre, en yüksek azot değeri % 7.8 ile B işletmesinde ekstrude yemle beslenen grupta (Be) görülürken, en düşük azot değeri % 4.7 ile A işletmesinde pelet yemle beslenen grupta (Ap) ölçülmüştür. En yüksek fosfor değeri ise 4.69 g/kg olarak A işletmesinde ekstrude yemle beslenen grupta (Ae) ölçülürken en düşük fosfor değeri 4.01 g/kg olarak yine A işletmesinde peletle beslenen grupta (Ap) ölçülmüştür. Çizelge 4.11 Balıkta ölçülen azot (N) ve fosfor (P) değerleri (n=2) Gruplar N (%) P (g/kg) Başlangıç (62 g) Ap (160 g) Ae (160 g) Ap (260 g) deneme sonu Ae (260 g) deneme sonu Bp (160 g) Be (160 g) Bp (260 g) deneme sonu Be (260 g) deneme sonu

58 Azot (%) Fosfor (g/kg) g P-160 g E-160 g P-260 g E-260 g P-160 g E-160 g P-260 g E-260 g A B Şekil 4.4 Balıkta ölçülen azot (N) ve fosfor (P) değerleri 4.5 Yem Analizine İlişkin Bulgular Ticari yem firmalarından temin edilen pelet ve ekstrude yem numunelerinin azot, fosfor ve protein düzeyleri referans bir gıda Laboratuvarı nda tespit edilmiştir (Çizelge 4.12). Çizelge 4.12 Pelet ve ekstrude yem numunelerine ilişkin analiz sonuçları Parametre Birim Pelet yem Ekstrude yem Fosfor % Kjeldahl Azotu % Protein %

59 4.6 Azot-Fosfor Yüküne İlişkin Bulgular Denemenin yürütüldüğü işletmelerde azot fosfor yükünün tahmini amacıyla, gerekli bilgiler ve madde de belirtilen eşitlik baz alınarak yük tahmin sonuçları Çizelge 4.13 de sunulmuştur. Azot ve fosfor kütle dengesine ilişkin sonuçları Çizelge 4.14, Şekil 4.5 ve Şekil 4.6 da gösterilmiştir. Araştırmada seçilen işletmelerde üretim döngüsündeki bir ton balık üretimi ve bir ton yem tüketimi esasına dayanarak tahmin edilen besin elementi yükü/ton balık üretimi ve besin elementi yükü/ton yem tüketimi sonuçları ise Çizelge 4.15 ve Çizelge 4.16 da verilmiştir. 48

60 Çizelge 4.13 Denemede azot-fosfor yükü ve yükün tahmini için gerekli veriler İşletme A B Yem Pelet Ekstrude Pelet Ekstrude Ortalama başlangıç ağırlığı (g) Ortalama deneme sonu ağırlığı (g) Başlangıç bioması (kg) Deneme sonu bioması (kg) 116, Biomas artışı (kg) Yem değerlendirme oranı (YDO) Spesifik büyüme oranı (SBO) Ölüm oranı (%) Deneme öncesi balıktaki azot düzeyi (%) Deneme öncesi balıktaki fosfor düzeyi (%) Deneme ortası balıktaki azot düzeyi (%) Deneme ortası balıktaki fosfor düzeyi (%) Deneme sonu balıktaki azot düzeyi (%) Deneme sonu balıktaki fosfor düzeyi (%) Yemin azot düzeyi (%) Yemin fosfor düzeyi (%) Azot yükü tahmini (kg) Fosfor yükü tahmini (kg)

61 Çizelge 4.14 Denemede azot ve fosfor kütle dengesine ait sonuçlar İşletme Yem Yemden Balıkta Azot yükü Yemden Balıkta Fosfor yükü Balıkta Azot ve kaynaklanan tutulan azot (kg) kaynaklanan tutulan fosfor (kg) tutulan azot fosfor yükü azot (kg) (kg) fosfor (kg) (kg) ve fosfor (%) (%) A Pelet % N % P % N % P Ekstrude % N % P % N % P B Pelet % N % P % N % P Ekstrude % N % P % N % P 50

62 biomas ve yem (kg) azot ve fosfor yükü (kg) yem biomas azot yükü fosfor yükü 0 0 pelet A ekstrude A pelet B ekstrude B gruplar Şekil 4.5 Deneme gruplarından ortama bırakılan besin elementi yükü Çizelge 4.15 Kesikköprü Baraj Gölü nde bir ton alabalık üretiminde ortama bırakılan toplam azot ve fosfor yükü İşletme Yem Azot (kg) Fosfor (kg) Pelet A Ekstrude Pelet B Ekstrude

63 Çizelge 4.16 Kesikköprü Baraj Gölü nde bir ton yem tüketiminde ortama bırakılan toplam azot ve fosfor yükü İşletme Yem Azot (kg) Fosfor (kg) Pelet A Ekstrude Pelet B Ekstrude

64 pelet A ekstrude A azot yükü 54% balıkta tutulan azot 46% azot yükü 34% balıkta tutulan azot 66% pelet B ekstrude B azot yükü 56% balıkta tutulan azot 44% azot yükü 27% balıkta tutulan azot 73% pelet A ekstrude A fosfor yükü 70% balıkta tutulan fosfor 30% fosfor yükü 61% balıkta tutulan fosfor 39% pelet B ekstrude B fosfor yükü 74% balıkta tutulan fosfor 26% fosfor yükü 66% balıkta tutulan fosfor 34% Şekil 4.6 Deneme periyodunca yemden gelen toplam azot ve fosforun göle bırakılan ve balıkta tutulan düzeyleri (%) 53