YASAL DÜZENLEMELER DOĞRULTUSUNDA İŞÇİ ÜC- RETLERİNİN KORUNMASI

Transkript

1 YASAL DÜZENLEMELER DOĞRULTUSUNDA İŞÇİ ÜC- RETLERİNİN KORUNMASI Cumhur Sinan ÖZDEMİR * Öz İş Kanunu göre ücret, kural olarak, Türk parası ile işyerinde veya özel olarak açılan bir banka hesabına ödenir. Ücret yabancı para olarak kararlaştırılmış ise ödeme günündeki rayice göre Türk parası ile ödenebilir. Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. İşçilerin aylık ücretlerinin dörtte birinden fazlası haczedilemez veya başkasına devir ve temlik olunamaz. Ancak, işçinin bakmak zorunda olduğu aile üyeleri için hâkim tarafından takdir edilecek miktar bu paraya dâhil değildir. Nafaka borcu alacaklılarının hakları saklıdır. İşveren toplu sözleşme veya iş sözleşmelerinde gösterilmiş olan sebepler dışında işçiye ücret kesme cezası veremez. İşçi ücretlerinden ceza olarak yapılacak kesintilerin işçiye derhal sebepleriyle beraber bildirilmesi gerekir. İşçi ücretlerinden bu yolda yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin iki günlük kazancından fazla olamaz. İşçilerin iflasın açılmasın dan önceki bir yıl içinde kanun ve sözleşmelerden doğan ücret ve para ile ölçüle bilen hak ve menfaatleri ile ihbar ve kıdem tazminatları, kamu alacakları ve rehinli alacaklardan sonra imtiyazlı ala cakların birinci sırasına yer alır. * Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Baş İş Müfettişi 297

2 Giriş Genel anlamda ücret bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır. Çalışanlar açısından en önemli unsur olan ücret aynı zamanda, işverenin de işçinin hizmet bor cu karşısında yer alan ve iş sözleşmesinden doğan başlıca borcunu oluşturmaktadır. Ücretin çalışanlar bakımından önemi ve çalışanların işverenler karşısındaki za yıf konumu göz önüne alınarak, ücretin korunmasına yönelik olarak çeşitli kanunlar da bir takım düzenlemeler getirilmiştir (Özdemir,2010) Sayılı İş Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler 1.Ücretin Nakden Ve En Geç Bir Ay İçinde Ödenmesi Genel anlamda ücret bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır. Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak kural olarak, Türk parası ile işyerinde veya özel olarak açılan bir banka hesabına ödenir. Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak, yabancı para olarak kararlaştırılmış ise ödeme günündeki rayice göre Türk parası ile ödeme yapılabilir. Çalıştırdığı işçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları vasıtasıyla ödeme zorunluluğuna tabi tutulan işverenler veya üçüncü kişiler, işçilerinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarını özel olarak açılan banka hesapları dışında ödeyemezler. Emre muharrer senetle (bono ile), kuponla veya yurtta geçerli parayı temsil ettiği iddia olunan bir senetle veya diğer herhangi bir şekilde ücret ödemesi yapılamaz. Ücret en geç ayda bir ödenir. İş sözleşmeleri veya toplu iş sözleşmeleri ile ödeme süresi bir haftaya kadar indirilebilir. İş sözleşmelerinin sona ermesinde, işçinin ücreti ile sözleşme ve Kanundan doğan para ile ölçülmesi mümkün menfaatlerinin tam olarak ödenmesi zorunludur. Meyhane ve benzeri eğlence yerleri ve perakende mal satan dükkân ve mağazalarda, buralarda çalışanlar hariç, ücret ödemesi yapılamaz. Ücret alacaklarında zamanaşımı süresi beş yıldır. 298

3 2.Ücretin Gününde Ödenmemesi Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri, çalışmadıkları için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz. 3.Ücretin Haczedilmesi Veya Başkasına Devir Veya Temlik Olunmaması İşçilerin aylık ücretlerinin dörtte birinden fazlası haczedilemez veya başkasına devir ve temlik olunamaz. Ancak, işçinin bakmak zorunda olduğu aile üyeleri için hâkim tarafından takdir edilecek miktar bu paraya dâhil değildir. Nafaka borcu alacaklılarının hakları saklıdır 4.Kamu Makamlarınca Taşeron İşçilerin Ücretlerinin Ödenmesi Genel ve katma bütçeli dairelerle mahalli idareler veya kamu iktisadi teşebbüsleri yahut özel kanuna veya özel kanunla verilmiş yetkiye dayanılarak kurulan banka ve kuruluşlar; asıl işverenler müteahhide verdikleri her türlü bina, köprü, hat ve yol inşası gibi yapım ve onarım işlerinde çalışan işçilerden müteahhit veya taşeronlarca ücretleri ödenmeyenlerin bulunup bulunmadığının kontrolü, ya da ücreti ödenmeyen işçinin başvurusu üzerine, ücretleri ödenmeyen varsa müteahhitten veya taşeronlardan istenecek bordrolara göre bu ücretleri bunların hakedişlerinden öderler. Bunun için hakediş ödeneceği ilgili idare tarafından işyerinde şantiye şefliği işyeri ilân tahtası veya işçilerin toplu bulunduğu yerler gibi işçilerin görebileceği yerlere yazılı ilân asılmak suretiyle duyurulur. Ücret alacağı olan işçilerin her hakediş dönemi için olan ücret alacaklarının üç aylık tutarından fazlası hakkında adı geçen idarelere herhangi bir sorumluluk düşmez. Anılan müteahhitlerin bu işverenlerdeki her çeşit teminat ve hakedişleri üzerinde yapılacak her türlü devir ve el değiştirme işlemleri veya haciz ve icra takibi bu işte çalışan işçilerin ücret alacaklarını karşılayacak kısım ayrıldıktan sonra, kalan kısım üzerinde hüküm ifade eder. 299

4 Bir işverenin üçüncü kişiye karşı olan borçlarından dolayı işyerinde bulunan tesisat, malzeme, ham, yarı işlenmiş ve tam işlenmiş mallar ve başka kıymetler üzerinde yapılacak haciz ve icra takibi, bu işyerinde çalışan işçilerin icra kararının alındığı tarihten önceki üç aylık dönem içindeki ücret alacaklarını karşılayacak kısım ayrıldıktan sonra, kalan kısım üzerinde hüküm ifade eder. 5.İşçi Ücretlerinden Ceza Kesintisi İşveren toplu sözleşme veya iş sözleşmelerinde gösterilmiş olan sebepler dışında işçiye ücret kesme cezası veremez. İşçi ücretlerinden ceza olarak yapılacak kesintilerin işçiye derhal sebepleriyle beraber bildirilmesi gerekir. İşçi ücretlerinden bu yolda yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin iki günlük kazancından fazla olamaz. Bu paralar işçilerin eğitimi ve sosyal hizmetleri için kullanılıp harcanmak üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı hesabına Bakanlıkça belirtilecek Türkiye de Kurulu bulunan ve mevduat kabul etme yetkisini haiz bankalardan birine, kesildiği tarihten itibaren bir ay içinde yatırılır. Her işveren işyerinde bu paraların ayrı bir hesabını tutmaya mecburdur. 6.İşçi Ücretlerinden İndirim Her türlü işte uygulanmakta olan çalışma sürelerinin yasal olarak daha aşağı sınırlara indirilmesi veya işverene düşen yasal bir yükümlülüğün yerine getirilmesi nedeniyle ya da İş Kanunu hükümlerinden herhangi birinin uygulanması sonucuna dayanılarak işçi ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun eksiltme yapılamaz. Deniz İş Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler Gemi adamına daha elverişli bir hak ve menfaatler sağlayan kanun, toplu iş sözleşmesi, hizmet akdi, örf ve adetlerden doğan haklara halel getirmez. Bu Kanunun uygulanması sonucu olarak işverene düşen yükümlülükler, gemi adamlarının ücret ve sair haklarının daha aşağı hadlere indirilmesine sebep tutulamaz. 300

5 Basın İş Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler Kanunun uygulanması neticesi olarak işverene terettüp eden vecibeler gazetecilerin ücret ve sair haklarının daha aşağı hadlere indirilmesine sebep tutulamaz. Diğer bir ifadeyle gazetecilerin ücret ve benzeri haklarından indirim yapılamaz. İcra İflas Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler İşverenin iflası halinde ücret alacağı öncelikle ödenecektir. Bunun için, işçilerin iflasın açılmasın dan önceki bir yıl içinde kanun ve sözleş melerden doğan ücret ve para ile ölçüle bilen hak ve menfaatleri ile ihbar ve kıdem tazminatları, kamu alacakları ve rehinli alacaklardan sonra imtiyazlı alacakların birinci sırasına yerleştirilmiştir. Borçlar Kanunu İle Getirilen Düzenlemeler İşveren, işçiye sözleşmede veya toplu iş sözleşmesinde belirlenen; sözleşmede hüküm bulunmayan hâllerde ise, asgari ücretten az olmamak üzere emsal ücreti ödemekle yükümlüdür. Aksine âdet olmadıkça, işçiye ücreti her ayın sonunda ödenir. Ancak, hizmet sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle daha kısa ödeme süreleri belirlenebilir. Daha kısa bir ödeme süresi kararlaştırılmamışsa veya aksine âdet yoksa aracılık ücreti her ayın sonunda ödenir. Ancak, işlemlerin yapılması altı aydan daha uzun bir süre gerektirdiği takdirde, aracılık ücreti asıl ücrete ek olarak kararlaştırılmışsa, yazılı anlaşmayla ödeme daha ileri bir tarihe bırakılabilir. Asıl ücrete ek olarak üretilenden pay verilmesi öngörülen hâllerde, ürün payı belirlenir belirlenmez, cirodan veya kârdan pay verilmesi kararlaştırılan hâllerde ise payın, hesap dönemini izleyen en geç üç ay içinde belirlenerek ödenmesi şarttır. İşveren, işçiye zorunlu ihtiyacının ortaya çıkması hâlinde ve hakkaniyet gereği ödeyebilecek durumda ise, hizmetiyle orantılı olarak avans vermekle yükümlüdür. Çalıştırdığı işçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları vasıtasıyla ödeme zorunluluğuna tâbi tutulan iş sahipleri, işçilerinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları dışında ödeyemezler. Her ödeme döneminde, işçiye hesap pusulası verilir. 301

6 İşveren, işçiden olan alacağı ile ücret borcunu işçinin rızası olmadıkça takas edemez. Ancak, işçinin kasten sebebiyet verdiği yargı kararıyla sabit bir zarardan doğan alacaklar, ücretin haczedilebilir kısmı kadar takas edilebilir. Ücretin işveren lehine kullanılacağına ilişkin anlaşmalar geçersizdir. Milletlerarası Çalışma Sözleşmesiyle Getirilen Güvenceler Ücretlerin korunması hakkındaki 95 sa yılı milletlerarası çalışma sözleşmesi tarih ve 109 sayılı Kanunla tasdik edilmiş ve bu sözleşmeye katılmak üzere Bakanlar Kuruluna yetki verilmiştir. Çalışma sözleşmesinin tasdikine ilişkin bu kanun tarih ve sayılı resmi gazetede yayımlanmış ve yayımı ta rihinde yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşmede, ücretin korunmasına ilişkin olarak getirilen düzenlemeler ana başlıklar itibariyle şöyledir: 1.Nakit olarak ödenmesi gereken üc retler, münhasıran tedavülü mecburi olan para ile ödenecek ve emre muharrer se netle, bono ile kuponla veya tedavülü mecburi parayı temsil ettiği iddia olunan diğer her hangi bir şekilde ödeme yasak edilecektir. Ücretlerin bir banka üzerine çekilen çekle yahut posta çeki veya havalesiyle tediyesi teamülden olduğu veya özel du rumlar dolayısıyla zaruri bulunduğu veya bir toplu sözleşme veya hakem kararıyla bu şekillerde ödemenin kararlaştırıldığı yahut bunların hiçbiri mevcut bulunmadığı takdirde ilgili işçi rıza gösterdiği hallerde, yetkili makam, ücretin, sözü edilen şekil lerde ödenmesine müsaade veya hükme debilir. 2.İlgili sanayi veya işin mahiyeti dolayı sıyla ücretin kısmen aynî olarak ödenme sinin adet veya arzuya sayan olduğu sa nayi veya işlerde, milli mevzuat, toplusözleşme veya hakem kararları, bu ödeme ekline müsaade edebilir. Ücretin ispirtolu İçki veya zararlı kimyasal maddelerle ödenmesine hiçbir suretle müsaade edilmeyecektir. Ücretin kısmen aynî olarak ödenmesi ne müsaade edildiği hallerde: a.aynî olarak verilen şeylerin gerek iş çinin ve gerekse ailesinin şahsen kullana bilmesi ve onların menfaatine uygun bulunması, b.aynî ödemelere takdir edilen kıymetin âdil ve makul olması için gerekli tedbirler alınmış olacaktır. 3.Ücret doğrudan doğruya ilgili işçiye ödenecektir, meğerki milli mevzuat veya bir toplu sözleşme veyahut bir hakem kararı bu hususta başka bir hüküm koymuş veya ilgili işçi başka bir şekli kabul etmiş olsun. 302

7 4.İşçinin, ücretini dilediği gibi kullanma hürriyetini işverenin her ne suretle olursa olsun sınırlaması yasaktır. 5.Bir işyeri çerçevesi içinde işçilere mal satmak üzere ekonomalar açıldığı yahut onlara hizmet için servisler kurulduğu tak dirde, bu ekonomalardan veya servisler den faydalanmaları için ilgili işçiler üzerin de hiçbir cebir icra edilmeyecektir. Diğer mağazalara veya servislere gitmek mümkün olmadığı hallerde, yetkili makam; malların âdil ve makul fiyatlarla satılması ve hizmetlerin yine âdil ve makul fiyatlarla yapılması veya işveren tarafın dan açılan ekonomaların veyahut yapılan hizmetlerin işletilmesinde kazanç gayesi güdülmemesi ve sadece işçilerin menfa atlerinin gözetilmesi için uygun tedbirler alacaktır. 6.Ücretlerden kesintiler yapılmasına, ancak milli mevzuatın tayin veya bir toplu sözleşmenin yahut bir hakem kararının tespit ettiği şartlar ve hadler dâhilinde mü saade edilecektir. İşçiler, bu gibi kesintile rin hangi şartlar ve hadler içinde yapılabi leceğinden, yetkili makamın en uygun addedeceği şekilde haberdar edileceklerdir. 7.Bir işçi tarafından, bir işe yerleşmek veya işi muhafaza etmek maksadıyla bir işverene veya onun vekiline veyahut herhangi bir aracıya (örneğin, işçi toplamakla görevli bir kimseye) doğrudan doğruya veya dolayısıyla bir ödemede bulunulmasını sağlamak için ücretlerden her hangi bir kesinti yapmak yasaktır. 8.Ücret, ancak milli mevzuatın belirttiği usuller ve hadler dâhilinde haciz veya temlik edilebilir. Ücret, haciz ve temlike karşı, işçinin ve ailesinin geçimini sağlayabilmesi için lüzumlu sayılan ölçüde himaye edilecektir. 9.Bir müessesenin iflâsı veya mahke me kararıyla tasfiyesi halinde, bu müesse sede çalışan işçiler, gerek iflâsa veya mahkeme kararıyla tasfiyeye takaddüm edip milli mevzuatla tayin edilen bir müddet zarfında geçen bazı hizmetleri dolayısıyla kendilerine borçlanılan ve gerekse milli mevzuatla tayin edilen miktarı geçmeyen ücretler için, imtiyazlı alacaklı mevkiini işgal edeceklerdir. İmtiyazlı bir alacak teşkil eden ücret, alelade alacaklıların hisselerini almalarından evvel, tam olarak ödenecek tir. İmtiyazlı bir alacak teşkil eden ücretin, diğer imtiyazlı alacaklara nazaran rüçhan sırası, milli mevzuatla tayin edilecektir. 10.Ücret muntazam fasılalarla ödene cektir. Ücretin muntazam fasıllar- 303

8 la ödenmesini sağlayan tatmin edici başkaca usuller mevcut olması hariç ücretin hangi fasılalarla ödenmesi lazım geldiği milli mevzuatla tayin veya bir hakem kararı ile tespit edilecektir. İş akdi sona erdiği zaman, borçlanılmış olan ücretin tamamı, milli mevzuata veya bir toplu sözleşme ye veyahut bir ha kem kararına uygun olarak ödenecektir. Bu yolda bir mevzuat veya toplu sözleş me veyahut hakem kararı mevcut değilse, ödeme, mukavele hükümleri göz önünde tutularak makul bir süre içinde ya pılacaktır. 11.Ücret nakdî olarak ödendiği hallerde, yalnız iş günlerinde ve iş yerinde yahut işyerine yakın bir yerde ödenecektir; meğerki milli mevzuat veya bir toplu sözleşme veya bir hakem kararı, başka türlü bir şekilde derpiş etsin veya ilgili işçilerin malûmu bulunan başka şekiller daha uy gun telâkki edilsin. Ücretin perakende içki satılan yer lerde yahut benzeri müesseselerde kö tüye kullanılmasının önlenmesi gerekiyor sa, perakende eşya satış mağazalarında ve eğlence yerlerinde ödenmesi yasaktır. Bu hüküm bu gibi müesseselerde çalış makta olan işçilere tatbik edilmez. 12.İcap ettiği takdirde, işçileri kolayca anlayacakları bir şekilde aşağıdaki hususlardan haberdar etmek gayesiyle mü essir tedbirler alınacaktır: a.işe alınmalarından önce işçilere, tabi olacakları ücret şartları hakkında malûmat verilmesi veya ücret şartlarında bir değişiklik yapılması halinde değişikliklerin bildi rilmesi. b.ödemenin taalluk ettiği devreye ait ücretlerini teşkil eden unsurlar değişebile cek durumda ise, bu unsurların her ücret tediyesi sırasında işçilere bildirilmesi. İLO Sözleşmesiyle Getirilen Güvenceler 173 sayılı sözleşme ile işverenin ödeme güçlüğü durumunda işçilerin alacakları, işverenin mal varlıklarından diğer alacaklıların alacakları ödenmeden önce ödenmesi suretiyle işçi alacaklarının korunmasının sağlanacaktır. Bu sağlanamaz ise işçi alacaklarının bir garanti kurumca üstlenilerek ödenmesi temin edilecektir. Ücrete Yönelik İş Kanununda Öngörülen Cezalar 4857 sayılı İş Kanunu yönünden ücrete ilişkin tarihleri arasında aşağıdaki cezalar uygulanacaktır. 304

9 a.ücret ile Kanundan veya toplu iş sözleşmesinden veya iş sözleşmesinden doğan ücretin kasten ödenmemesi veya eksik ödenmesi halinde her işçi ve her ay için 122 TL b.ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakın zorunlu tutulduğu halde özel olarak açılan banka hesabına ödenmemesi halinde her işçi ve her ay için 122 TL c.asgari ücret ödenmeyen veya eksik ödenen her işçi ve her ay için 122 TL d.yasaya aykırı olarak ücret kesme cezası vermek 442 TL Sonuç Kendisi ve ailesinin geçimini sadece emeği ile sağlayan ve emeğinden başka geliri olmayan işçinin, emeğinin karşılığı olarak hak ettiği ücret ve ücret benzeri hakları kanunlar da özel olarak korunmuştur. Ücretin korunmasına yönelik dü zenlemelerin işçiler tarafından bilinmesi, işverenleri bu düzenlemelere uymaya sevk edecektir. KAYNAKÇA İşverenlerin Ödeme Güçlüğü Halinde İşçi Alacaklarının Korunması Hakkındaki 173 sayılı İLO Sözleşmesi Özdemir, Cumhur Sinan (2010) İş Kanuna Göre İşveren Ve İşçi Rehberi Ankara: Adalet Yayınevi T.C.Yasalar ( ) Sayılı Türk Borçlar Kanunu. Ankara: Resmi Gazete (27836 sayılı) T.C.Yasalar ( ) Sayılı İş Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (25134 sayılı) T.C.Yasalar ( ) Sayılı İcra İflas Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (2128 sayılı) T.C.Yasalar ( ). 854 Sayılı Deniz İş Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (12586 sayılı) T.C.Yasalar( ) Sayılı Basın İş Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (8140 sayılı) Ücretin Korunması Hakkında 95 Sayılı Milletler Arası Çalışma Sözleşmesi. [y.y.] : [yayl.y.] 305

10