Socio-Cultural Heritage. Municipality Center for Anthropology Support to T urkish. of Macedonia Handicrafts Association

Transkript

1 vı. ULUSLARARASI TÜRK SANAT I, TARiHİ ve FOLKLORU KONGRES İ/SANAT ETKİNLİKLERİ 1 'y't')ı cu ~ ~-._,,.. 'MiRAS ' il Nişantaşı ltaly Youth in Selçuk Azerbaijan Conservation Konya University lnstitute for of Cultural Cultural Metropolitan University Research Socio-Cultural Heritage Heritage Municipality Center for Anthropology Support to T urkish of Macedonia Research Handicrafts Association "Tahir AKYÜREK Armağanı (in Honour of Tahir AKYÜREK)" / VI. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ (VI. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS I ART ACTIVITIES) Editörler: Doç. Dr. Osman KUNDURACl-Ahmet AYTAÇ Mayıs (May) 2016-Konya l

2 VI. ULUSLARARASI TÜRK SANAT!, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERi Tüm hakları saklıdır. Copyright sahibinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının, elektronik, mekanik ya da fotokopi ile basımı, yayımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz. Sayfa Tasarımı Ahmet AYTAÇ Kapak Tasarımı Ahmet AYTAÇ BASKI CİLT: M A TBAA C ILIK L T D. ŞT I. Matbaacılar Sil. Yazar Cd. 3. Blok No: 1-3 KONYA Tel: Gsm: T.C. Kültür Bakanlığ ı Sertifika No: BASKI TARiHi: OCAK 2017 Kitapta Yer alan metinler, fotoğraf, resim, şekil ve çizimler, alıntı ile kaynakça sorumluluk ları yazar l arına aittir. il

3 vı. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ İSTANBUL'DA OSMANLI DÖNEMİ MİMARİ ESERLERİNDE BULUNAN MAŞALLAH İBARELİ KİTABELER (THE MASHALLAH-PHRASED INSCRIPTIONS ON OTTOMAN ARCHITECTURAL MONUMENTS in ISTANBUL) Berrin YAPAR ÜNAL' ABSTRACT Although the phrase " Mashallah " in the meaning of " lf the God wishes, everything happens", it means the Divine Will applies everywhere with the dictionary meaning, it is used to describe the feeling of like semantically between people, and it is put by hanging and writing upon the thing and the places to protect by saying as "What a beautiful, God keep from baleful gaze" to protect the things drawing attention the beauties from the evil eye. The phrase Mashallah in the architecture monuments is seen on mosques, fountains, inns, castles, bridges, and especially in history book of structure in the exterior of the houses or its examples are alone seen in different font types and forms. in this paper, the examples of Mashallah -phrased inscriptions of the Ottoman architectural monuments in lstanbul will be examined. This inscriptions will be evaluated in terms of text types, forms and position in architectural structure. Key words: Mashallah, Calligraphy, Epitaph GİRİŞ Mimaride eserin kim liği olarak kabul edilen kitabe; medeniyet ve sanat tarihi açısından birinci derece önem taş ıyan belge olmasının yanı sıra yapının estetiğini tamamlayan dekoratif bir unsur, kültürel zenginlik, toplumsal inanç ve dönemin sosyal hayatı hakkında bilgilendiren önemli bir kaynaktır. Yapın ı n in şası, tamiri hakkında bilgi verdiği gibi ilahi mesajı ileten ayet-i kerimeler, hadis-i şerifl er. esma-i hüsna, dini ibareler ve dualar da kitabelerin içeriğini o l uşturmaktad ı r. Kur'an-ı Kerim'in dört ayetinde yer alan maşallah ibaresinin 1 lstanbul'daki Osmanlı Dönemi mimari yapıları üzerinde farklı yaz ı çeşitleri ve formlarda örnekleri görülmektedir. Arapça'da ma edatı ile "dilemek, isteme!<' anlamındaki şey' (meşiet) kökünden türeyen şae fiili ve lafza-i celalden meydana gelen maşallah (ma şaa'llatı) "Allah dileyince her şey olul' manasına gelir. 2 Hz. Muhammed (sav) hoşa giden bir şey görüldüğünde "Maşallah la kuvvete illa billah" (Allah istemiş, kuvvet sadece Allah'tandır) 3 denilmesini, ayrıca sabah kalk ı ld ı ğında ve akşam yatmadan önce "ma şaallahu kan ve ma lem yeşe' lem yekün" (Alla h'ı n d iled iği olur, dilemediği olmaz) şeklinde dua edilmesini hadislerinde tavsiye etmektedir. 4 Anlamsal olarak ilahi iradenin her yerde geçerli olduğunu ifade eden maşallah ibaresi halk arasında daha çok beğenme duygusunu anlatmak üzere kullanılmış, güzellikleriyle dikkat geken şeylerin nazardan korunmas ı için "Ne güzel, Allah kötü bakışlardan saklasm" şek linde söylenerek yahut korunması istenilen şeylerin ve Arş. Gör., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanalları Bölümü Hat Ana Sanat Dalı, lstanbul 1 El-A'rat SOresi 7/188; Yunus Suresi 10/49; el-a'la Süresi 8717; Kehf Süresi 18/39. 2 Kamil YAŞAROGLU, TDV İslam Ansiklopedisi, "Maşallah ': Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, Çev. İbrahim Canan, Xl/ Kamil YAŞAROGLU, TDV İslam Ansiklopedisi, "Maşallah ", A.g.m.,

4 vı. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERİ yerlerin üzerine yazılıp asılarak konulmuştur. Bu şekilde nazarın zarar verici kötü etkisinin engelleneceğine ina nılmışt ı r. istanbul'daki Osmanlı dönemi mimari eserleri üzerinde yapılan araştırmala r sonucunda maşallah ibareli kitabelerin cami, çeşme, imaret, han, kule, kütüphane, ev, nişan taşı ve mezar taşı üzerinde bulunduğu tespit edilmiştir. Bulunan örneklerin çoğunlukla çeşmeler üzerinde yer aldığı görülmektedir. Camilerde ise avlu giriş kapısı üzerinde yahut caminin görünen bir cephesinde yer a ld ığı gibi iç mekanda da maşallah ibareli kitabeler bulunmaktadır. Çamlık mezarlığındaki tarihli bir mezar taşının 6 serlevhasında yer alan maşallah ibaresi, bu ibarenin mezar taşında bulunması bak ımından dikkati çekmektedir. lstanbul'daki maşallah ibareli kitabeler değerlendirildiğinde yazı özellikleri bakımından en erken tarihli örneğin Laleli Camii içerisinde bulunan celi süliis "Maşallah kane" ibareli kitabe olduğu görülmektedir. Tarihsiz olan bu kitabenin yazıları hat sanatı bakımından 16. yüzy ıl yazı özelliklerini taşımaktadır (Fotoğraf: 1 ) tarihli caminin içerisindeki diğer yazılarla karşılaştırıldığında muhtemelen bu levhanın camiye sonradan getiri ldiğ i kanaati bulunmaktad ı r tarihli 111. Ahmed Çeşmesi'nin ön cephesi üzerinde bulunan madalyon şeklindeki celi sülüs "Maşallah" istifi ise çeşmenin tarihinin bilinmesi itibariyle bulunan tarihli en erken örnektir ( Fotoğraf: 2 ). -. Fotoğraf: 1, Laleli Camii "Maşallah kane", celi sülüs, 16.yüzyıl Fotoğraf: 2, 111. Ahmed Çeşmesi celi Sülüs, "Maşallah " Maşallah ibareli kitabelerin metinlerine bakıld ığında maşallah ibaresinin tek başına yazı ldığı örnekler dışında "Maşallah kane" (Allah'in dilediği olur), "Maşallah kane teala" (Yüce Allah'ı n dilediği olur), "Maşallah teala" (Yüce Allah diledi), "Maşallah la kuvvete illa bil/ah" ( Allah'ın dilediği olur, bütün güç ve kudret O'na aittir), "Maşallahu kan ve ma lem yeşe' lem yekün" (Allah'ın di led iği olur, dilemediği olmaz), "Maşallah tevekkeltü tealallah", "Maşallah - Barekallah", "Maşallah - Ya HafiZ' şeklinde de kullanıldığı görülmektedir. Mimaride kullanılan yazılar celi yani iri yazılardan oluşmakta dı r. Bulunan maşa llah yazılı istifler celi sülüs ve celi ta'lik yazı çeşitleri ile yazılmıştır. Bu örnekler düz sa tır halinde yahut daire, beyzi ve damla formları nda istiflerden oluşmaktadı r (Fotoğraf: 3, 4, 5, 6, 7). Bazı örneklerin istifleri, ibarenin harflerine keşide vermek suretiyle döndürülerek yazının formunu oluşturması bakı mından dikkat çekmektedir. Sülüs yazı çeşidinde buna benzer örnekler görülmesine karşın ta'lik hattında bu tarz uygulamalar çok nadir görülmektedir. Maşallah ibaresi nazarla ilişkilendirildiği için 6 BERK, Süleyman, Zeytinburnu Tarihi Mezar Taşları,

5 VI. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ Fotoğraf: 3, Seyyid Hasan Paşa Camii, Çeşmesi, celi sülüs, "Maşallah " 1158/ Fotoğraf: 4, Laleli Camii, Fotoğraf: 5, Laleli celi sülüs, "Maşallah " celi sülüs, " la kuvvete illa / bil/ah" :-Q.~~- -~... J ' - 'I ' -~ -;..;, Fotoğraf: 6, Kaptan-ı Derya Süleyman Paşa Çeşmesi, celi ta'lik, "Maşallah" 1167/ Fotoğ raf: 7, Pertevniyal Valide Sultan Camii, celi sülüs, "Maşallah fa kuwete illa bil/ah", 1287/1871 Foto: 8, Hacı Eyüpzade Sarayı Şükrü Bey Çeşmesi celi sülüs, "Maşallah" Fotoğraf: 9, Selimiye Camii Çeşmesi, celi ta'lik "Maşallah", 1259/1843 Fotoğraf: 10, Yıldız Sarayı celi sülüs, 1221/1807 "Maşallah a kuvvete illa bil/ah''. 1277/1860 Mimari yapıların geçirdiği felaket sonrasındaki tadilatta yapıya yerleştirilen maşallah kitabeleri de olmuştur. Eyüp Sultan Camii 1766 yılındaki İstanbul depreminde gördüğü büyük ölçüdeki zarar nedeniyle temeline kadar yıkılıp yeniden inşasında 7 caminin iç dış avlu giriş kapı larının her birinde "Maşallah teala" ibaresine yer verilmesi tekrar böyle bir felaketi yaşamamak düşüncesiyle yapıyı korumak için olabilir (Fotoğraf: 11 ). Yine aynı şekilde birçok kez yangın felaketi geçirip harap olan Galata Kulesi'nin il. Mahmud dönemindeki tamirinden sonra konulan kitabe 8 içerisindeki kartuşlarda celi ta'lik hattıyla "Ya Hafiz, Maşallah, Ya Rafi" ibarelerine yer verilmesi aynı düşüncenin bir göstergesidir (Fotoğraf: 12). 7 Semavi EYiCE, TDV lslam Ansiklopedisi,"Eyüp Sultan Külliyesi",10. 8 Semavi EYİCE, TDV lslam Ansiklopedisi,"Ga/ata Kulesi",

6 vı. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKiNLiKLERİ i --- Fotoğraf: 11, Eyüp Sultan Camii, celi sülüs. "Maşallah teala'', 1215/1800 Fotoğraf: 12, Galata Kulesi, celi ta'nk "Maşallah ''. 1248/ Sonuç olarak; bu yazıda Osmanlı dönemi mimari eserlerinde örnekleri görülen maşallah ibareli kitabelerin lstanbul'da bulunan hat sanatı açısından seçili örnekleri yazı çeşitleri, formları ve mimari yapılardaki konumları bakımından değerlendirilmiştir. Halkın ilahi iradenin kuvvetine olan inancı ve toplumda örnekleri farklı şeki llerde görülen nazar kavramının etkileriyle mimari eserlerde yer bulan bu ibarenin yakın tarihimize kadar uygulamalarının görülmesi devamlılık açısından önemlidir. İstanbul boğazının ilk köprüsünü korumak için köprü girişine konulan kompozisyonu Emin Barın tarafı ndan yap ı lmış killi maşallah kitabesi bunun güzel bir örneğid i r (Fotoğraf: 13). Hat sanatında örneklerini incelediğimiz bu kültür değerinin günümüzde de varlı ğını sürdürmesi ve sanat eserlerinde yansımalarının devam etmesi temennimizdir. Fotoğraf: 13, Boğaziçi Köprüsü, küfı, amaşallah n, 1973 SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA ALPARSLAN, Ali (2004), Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, ikinci Baskı, Yapı Kredi Yayınları, lstanbul. AKPINARLI, Feriha (1994), "Anadolu'da Nazar ve Nazarlıklar", 1. Türk Halk Kültürü Araştırma Sonuçları Sempozyumu Bildirileri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara. BERK, Süleyman, (2006), Zeytinburnu Belediyesi Yay. No:7, lstanbul. 958

7 vı. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TAR İHİ ve FOLKLOR U KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERi DEVELLİOGLU, Ferit (1992), Osm anlıca-türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara. EYiCE, Semavi (1995), "Eyüp Sultan Külliyesi", TDV İs lam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 12: EYiCE, Semavi (1993), "Galata Kulesi", TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınla rı, 13 : GÜRKAN, Salime Leyla (2006), "Nazar", TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 32 : Hadis Ansiklopedisi Kütüb-i Sitte, (1993), Çev. lbrahim Canan, Feza Gazetecilik, lstanbul. Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, (2007), Haz. Hayrettin Karaman, Ali Özek, lbrahim Kafi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut, Türkiye Diyanet Vakfı Yayı nla rı, Ankara. SERiN, Muhittin (2003), Hat Sanatı ve Meş hur Hattatlar, ikinci Ba skı, Kubbealtı Neşri yat, İstanbu l. YAŞAROGLU, Kamil (2003), "Maşallah" TDV İs lam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınla rı, 28: YAPAR ÜNAL, Berrin (2015), Nazar Kavramıyla Yapılan Hat Tasarımları, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora/ Sanatta Yeterlik Tezi, lstanbul. 959