ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ÇUKUROVA BÖLGESİ CRUCIFERAE ÜRETİM ALANLARINDA ZARARLI OLAN LEPİDOPTER TÜRLERİN POPULASYON GELİŞMELERİ, PREDATÖR VE PARAZİTOİTLERİNİN BELİRLENMESİ VE Pieris brassicae (L.) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ İLE MÜCADELESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 21

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA BÖLGESİ CRUCIFERAE ÜRETİM ALANLARINDA ZARARLI OLAN LEPİDOPTER TÜRLERİN POPULASYON GELİŞMELERİ, PREDATÖR VE PARAZİTOİTLERİNİN BELİRLENMESİ VE Pieris brassicae (L.) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ İLE MÜCADELESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR DOKTORA TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu Tez 3/2/21 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR Prof. Dr. İskender EMRE DANIŞMAN ÜYE ÜYE Doç. Dr. Hasan TUNAZ ÜYE..... Doç. Dr. Kamil KARUT ÜYE Bu Tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF26D1 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ ÇUKUROVA BÖLGESİ CRUCIFERAE ÜRETİM ALANLARINDA ZARARLI OLAN LEPİDOPTER TÜRLERİN POPULASYON GELİŞMELERİ, PREDATÖR VE PARAZİTOİTLERİNİN BELİRLENMESİ VE Pieris brassicae (L.) NİN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ İLE MÜCADELESİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Yıl: 21, Sayfa: 83 Jüri: Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR Prof. Dr. İskender EMRE Doç. Dr. Hasan TUNAZ Doç. Dr. Kamil KARUT Bu çalışmada, yılları arasındaki üretim sezonlarında toplam 158 tarla kontrol edilmiş, Spodoptera littoralis Boisd. % 6 ve Helicoverpa armigera Hübn. (Lepidoptera: Noctuidae) % 51.4 ile en fazla brokolide, Pieris rapae L. % 59.4, Pieris brassicae (Lepidoptera: Pieridae) % 59.4 ve Hellula undalis (Fabricius) (Lepidoptera: Pyralidae) % 64.8 ile karnabaharda, Plutella xylostella (Lepidoptera: Plutellidae) ise % 41.7 ile Kırmızı lahanada en yaygın türler olarak bulunmuştur. S. littoralis ve P. brassicae lahana, karnabahar ve brokolide yüksek düzeyde populasyon oluşturdukları, Kırmızı lahanada ise önemli populasyonlar oluşturmadıkları tespit edilmiştir. Parazitoitlerden Hymenoptera takımından Ichneumonidae familyasına ait iki larva parazitoidi, Braconidae familyasına ait bir larva parazitoiti, Pteromalidae famiyasına ait bir pupa parazitoiti ve Diptera takımından Tachinidae familyasına ait iki pupa parazitoiti elde edilmiştir. Predatörlerden ise Neuroptera takımından Chrysopidae familyasına ait bir larva predatörü tespit edilmiştir. P. brassicae nin lahana üzerinde ergin öncesi toplam gelişme süreleri sırasıyla; en kısa 3 ºC de (23.8 gün), 25 ºC de (27.58 gün), 2 ºC de (4.9 gün) ve en uzun 15ºC de (72.5 gün) tamamladığı tespit edilmiştir. P. brassicae nin toplam gelişme süresi hem sıcaklıklar hem de konukçu bitkiler açısından değerlendirildiğinde ise en kısa 23.8 gün ile lahana üzerinde ve 3 ºC de tamamlamış, en uzun ise 72.8 günde karnabahar üzerinde ve 15 ºC de tamamlamıştır. Anahtar Kelimeler: Cruciferae sebzeleri, Lepidoptera türleri, populasyon gelişmesi, Pieris brassicae (L.), parazitoit ve predatörler I

4 ABSTRACT PhD THESIS DETERMINATION OF POPULATIONS DEVELOPMENTS, PREDATORS AND PARASITOIDS OF LEPIDOPTEROUS PEST SPECIES IN THE CRUCIFERAE GROWING AREAS IN ÇUKUROVA REGION AND RESEARCH ON BIOLOGICAL CHARACTERISTICS AND CONTROL OF Pieris brassicae (L.) ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION Supervisor : Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Year: 21, Pages: 83 Jury : Prof. Dr. Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY : Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR : Prof. Dr. İskender EMRE : Assoc. Prof. Dr. Hasan TUNAZ : Assoc. Prof. Dr. Kamil KARUT In this study, 158 fields from Cruciferae vegetables were controlled between in three production seasons and determined that higly wide separated species Spodoptera littoralis Boisd. % 6 and Helicoverpa armigera Hübn. (Lepidoptera: Noctuidae) % 51.4 in broccoli, Pieris rapae L. % 59.4, Pieris brassicae (Lepidoptera: Pieridae) % 59.4 and Hellula undalis (Fabricius) (Lepidoptera: Pyralidae) % 64.8 in cauliflower, Plutella xylostella (Lepidoptera: Plutellidae) % 41.7 in red cabbage fields. It was determined that S. littoralis and H. armigera occured the high level populations on cabbage, cauliflower and broccoli, but their population densities were not important on red cabbage. Two larva parasitoids from Braconidae family, one pupa parasitoids from Pteromalidae family (Hymenoptera) and two pupa parasitoids from Tachinidae family (Diptera) were determined as parasitoids of lepidopterous species. One larva parasitoids from Chrysopidae (Neuroptera) was determined as predator. Mean total immature stages of P. brassicae on cabbage at different temperatures in the laboratory conditions were the shorthest at 23.8 days (at 3 ºC), days (at 25 ºC), 4.9 days (at 2 ºC) and the longest at 72.5 days (at 15ºC). Mean total immature stages of P. brassicae at different temperatures and different host plants in the laboratory conditions were the shorthest at 23.8 days (at 3 ºC) on cabbage and the longest at 72.8 days (15 ºC) on cauliflower. Key Words: Cruciferae vegetables, lepidopterous species, population dynamics, Pieris brassicae (L.), predators and parasitoids II

5 TEŞEKKÜR Tez çalışmam boyunca çok değer verdiğim ve saygı duyduğum danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet Rifat ULUSOY a tezime olan bilimsel ve manevi katkılarından dolayı teşekkür ve saygıyı bir borç bilirim. Tez izleme komitesi ve jürisinde bulunan kıymetli hocam Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR ve Doç. Dr. Hasan TUNAZ a, tez jürisindeki Prof. Dr. İskender EMRE ye değerli katkılarından dolayı teşekkür ederim. İstatistiksel analizlerin yapılmasında ve değerlendirilmesinde yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Cengiz KAZAK a ve aynı zamanda tez jürisinde bulunan Doç. Dr. Kamil KARUT a teşekkürlerimi sunarım. Laboratuar çalışmalarının yapılmasında yardımlarını ve desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Serdar SATAR a ve Zir. Müh. Miraç YAYLA ya teşekkürlerimi sunarım. Doktora çalışmalarım esnasında bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan Ç.Ü.Z.F. Bitki Koruma Bölüm Başkanlığı na ve tüm öğretim üyelerine teşekkürlerimi sunarım. Parazitoit, predatör ve entomopatojen teşhislerini yapan Prof. Dr. Ahmet BEYARSLAN, Prof. Dr. Mikdat DOĞANLAR, Doç. Dr. Mehmet Kubilay ER Doç. Dr. Kenan KARA, Yrd. Doç. Dr. Coşkun GÜÇLÜ, Dr. Yasemin ÖZDEMİR e teşekkürlerimi sunarım. Fide ve arazi temini sağlayan Eylül Tarım A.Ş. ne ve İşletme Mühendisleri Esra TÜMKAYA ve Mehmet Emin AKTAY a, Çukurova Fide A.Ş. ne, Mersin Fide A.Ş. ne ve İşletme Müdürü Zir. Müh. Mustafa ŞENGÜL e, Zir. Yük. Müh. Bekir IŞIK a, bitkilerin bakımına yardımcı olan bölümümüz personellerinden Cemal YILDIZ a, idari personellerden Nurten İNCEOĞLU na ve emekli şoförümüz Zafer DÜNDAR a teşekkür ederim. Ayrıca Yrd. Doç. Dr. Muharrem A. KAMBEROĞLU, Ç.Ü. Pozantı MYO Öğr. Gör. Asime Filiz ÇaALIŞKAN ve Tat Konserve İşletme Müh. Mehmet Aydın KEÇE ye teşekkür ederim. Öğrenim hayatım boyunca bu süreci benimle paylaşan, sabırlarını, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen çok sevdiğim değerli AKDAĞCIK ailesine, eşim Deniz AKDAĞCIK a ve oğlum Emir AKDAĞCIK a tüm katkılarından dolayı teşekkür ve saygılarımı sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖZ......I ABSTRACT......II TEŞEKKÜR......III ÇİZELGELER DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ......VII 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Doğa Çalışmaları Zararlı Lepidoptera Türlerinin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Bulaşıklık Oranlarının ve Yayılışlarının Belirlenmesi Zararlı Lepidoptera Türlerinin ve Pieris brassicae nin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Popülasyon Gelişmelerinin Belirlenmesi Pieris brassicae nin Doğa Koşullarında Biyolojisinin İzlenmesi Parazitoit ve Predatörlerin Belirlenmesi Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Gelişme Dönemlerinin Parazitlenme Oranlarının Belirlenmesi Laboratuar Çalışmaları Üretim Çalışmaları Konukçu Bitki Üretimi Pieris brassicae Üretimi Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Dönemlerinin Farklı Gelişme Süreleri ile Ölüm Oranlarının Farklı Sıcaklıklarda Belirlenmesi Pieris brassicae nin Farklı Konukçularda Biyolojisi ile Ölüm Oranlarının Belirlenmesi IV

7 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Doğa Çalışmaları Zararlı Lepidoptera Türlerinin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Bulaşıklık Oranlarının ve Yayılışlarının Belirlenmesi Zararlı Lepidoptera Türlerinin ve Pieris brassicae nin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Popülasyon Gelişmelerinin Belirlenmesi Pieris brassicae nin doğa koşullarında biyolojisinin izlenmesi Parazitoit ve Predatörlerin Belirlenmesi Ichneumonidae Familyasına Bağlı Türler Braconidae Familyasına Bağlı Türler Pteromalidae Familyasına Bağlı Türler Tachinidae Familyasına Bağlı Türler Chrysopidae Familyasına Bağlı Türler Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Gelişme Dönemlerinin Parazitlenme Oranlarının Belirlenmesi Laboratuar Çalışmaları Üretim Çalışmaları Konukçu Bitki Üretimi Pieris brassicae Üretimi Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Dönemlerinin Farklı Gelişme Süreleri ile Ölüm Oranlarının Farklı Sıcaklıklarda Belirlenmesi Pieris brassicae nin Farklı Konukçularda Biyolojisi ile Ölüm Oranlarının Belirlenmesi SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA NO Çizelge 3.1. Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmelerini saptamak amacıyla 3 farklı bölgede kurulan denemelerin deseni 1 Çizelge 4.1. Lahana alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları...18 Çizelge 4.2. Kırmızı lahana alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları.2 Çizelge 4.3. Karnabahar alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları 21 Çizelge 4.4. Brokoli alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları...23 Çizelge 4.5. Konukçu bitki alanlarına göre Lepidoptera türleri ve yoğunlukları...24 Çizelge 4.6. Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin doğa koşullarında farklı konukçu bitkiler üzerinde biyolojisi (Gün) Çizelge 4.7. Aralık 26-Nisan 27 tarihleri arasındaki aylık sıcaklık (ºC) ve oransal nem (%) ortalamaları..44 Çizelge 4.8. Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin doğa koşullarında farklı bitkiler üzerinde ergin öncesi dönemlerine ait ölüm oranları (%)...45 Çizelge 4.9. Hyposoter ebeninus (Gravenhorst) a ait toplanma yeri-tarihi, zararlı konukçuları, zararlının alındığı konukçu bitki ve örneklenen birey sayısı ve cinsiyetleri (dişi-erkek).47 Çizelge 4.1. Hyposoter didymator (Thunberg) a ait toplanma yeri-tarihi, zararlı konukçuları, zararlının alındığı konukçu bitki ve örneklenen birey sayısı ve cinsiyetleri (dişi-erkek).47 Çizelge Cotesia glomerata L. a ait toplanma yeri-tarihi, zararlı konukçular ve zararlının alındığı konukçu bitki.48 Çizelge Compsilura concinnata (Meigen) ya ait toplanma yeri-tarihi, zararlı konukçular ve zararlının alındığı konukçu bitki..5 Çizelge Exorista segregata (Rondan) e ait toplanma yeri-tarihi, zararlı konukçular ve zararlının alındığı konukçu bitki..51 Çizelge Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin farklı sıcaklıklarda gelişme süreleri (gün)..63 VI

9 Çizelge Pieris brassicae nin farklı sıcaklık koşullarında ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları (%).64 Çizelge Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin 15 ºC de farklı konukçu bitkilerde gelişme süreleri (gün)...67 Çizelge Pieris brassicae nin 15 C sıcaklıkta farklı konukçularda ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları (%).68 Çizelge Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin 2 ºC de farklı konukçu bitkilerde gelişme süreleri (gün)...69 Çizelge Pieris brassicae nin 2 C sıcaklıkta farklı konukçu bitkilerde ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları (%)..7 Çizelge 4.2. Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin 25 ºC de farklı konukçu bitkilerde gelişme süreleri (gün)...71 Çizelge Pieris brassicae nin 25 C sıcaklıkta farklı konukçu bitkilerde ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları (%).. 72 Çizelge Pieris brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin 3 ºC de farklı konukçu bitkilerde gelişme süreleri (gün)...74 Çizelge Pieris brassicae nin 3 C sıcaklıkta farklı konukçu bitkilerde ergin öncesi dönemlere ait ölüm oranları (%) Çizelge Pieris brassicae nin farklı sıcaklık ve farklı konukçu bitkilerdeki ergin öncesi dönemlerinin gelişme süreleri (gün) 75 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA NO Şekil 4.1. Şekil 4.2. Şekil 4.3. Şekil 4.4. Şekil 4.5. Şekil 4.6. Şekil 4.7. Şekil 4.8. Şekil 4.9. Şekil 4.1. Balcalı deneme alanında, üretim sezonunda yılında lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Balcalı deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Balcalı deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri....3 Yenice deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Yenice deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Yenice deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Tarsus deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Tarsus deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri Tarsus deneme alanında, üretim sezonunda lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide zararlı Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmeleri 39 Aralık 26-3 Nisan 27 tarihleri arasındaki günlük sıcaklık (ºC) ve oransal nem (%) ortalamaları VIII

11 Şekil üretim sezonunda Balcalı daki lahana ve karnabaharda Cotesia glomerata L. ve Hyposoter spp. in P. brassicae larvalarını parazitleme oranı...53 Şekil üretim sezonunda Yenice deki lahana, Kırmızı lahana, karnabahar ve brokolide Cotesia glomerata L.ve Hyposoter spp. in P. brassicae larvalarını parazitleme oranı...54 Şekil üretim sezonunda Yenice deki brokolide Cotesia glomerata L. ve Hyposoter spp. in P. brassicae larvalarını parazitleme oranı Şekil üretim sezonunda Yenice deki lahana ve karnabahar Cotesia glomerata L. ve Hyposoter spp. in P. brassicae larvalarını parazitleme oranı...56 Şekil üretim sezonunda Tarsus taki karnabaharda Cotesia glomerata L. nın P. brassicae larvalarını parazitleme oranı Şekil üretim sezonunda Tarsus taki lahana, karnabahar ve brokolide Cotesia glomerata L. ve Hyposoter spp. nin P. brassicae larvalarını parazitleme oranı Şekil üretim sezonunda Tarsus taki lahana, karnabahar ve brokolide Cotesia glomerata L. ve Hyposoter spp. in P. brassicae larvalarını parazitleme oranı IX

12 1. GİRİŞ 1. GİRİŞ Çukurova Bölgesi, bir çok kültür bitkisinde olduğu gibi geniş alanlarda sebze üretiminin yapıldığı önemli tarımsal potansiyele sahip bir bölgedir. Cruciferae (Brassicaceae) familyası sebzelerinden; Beyazbaş lahana (Brassica oleracea L. var. capitata), Kırmızı lahana (Brassica oleracea L. var. rubra), karnabahar (Brassica oleracea L. var. botrytis) ve brokoli (Brassica oleracea L. var. italica) serin iklim sebzeleri olup (Vural ve ark. 2), Çukurova Bölgesi nde kış aylarında üretilebilmesi nedeniyle bölgemiz için ekonomik bir öneme sahiptir. Avrupa ülkelerinde bütün yıl boyunca, ülkemizde ise yılın bir iki ayı hariç bütün yıl boyunca pazarlanmakta ve değişik şekillerde sebze olarak tüketilmekte olan Cruciferae türlerinin toplam ekim alanı yaklaşık 2. hektar olup, üretim miktarı ise yıllara göre değişmektedir. Karnabaharın ülkemizdeki üretim alanı yaklaşık 5 hektardır. Kırmızı baş lahana üretimi sadece batı ve güney bölgelerimizde yapılmaktadır. Brokoli ise ülkemizde son yıllarda üretimi ve tüketimi hızla artan bir sebzedir (Eşiyok, 1996). Brokolinin ekim alanı ve üretim miktarı ile ilgili kayıt bulunmamakla birlikte 22 yılında organik tarım ürünü olarak kg brokoli ihracat yapılmıştır (Anonim, 23). İnsan beslenmesi yönünden önemli bir yeri olan Cruciferae sebzeleri, özellikle içerdiği besin maddeleri ve fitokimyasallar (glukosinolat, isotiyosiyonat, indol bileşikleri) bakımından zengin olmaları; kolesterolu ve şekeri azaltmaları, kemik erimesi, kalp hastalıkları ve kansere karşı koruyucu etkilere sahip olmalarıyla önem kazanmışlardır (Vural ve ark., 2). Bütün kültür bitkilerinde olduğu gibi, Cruciferae sebzelerinde de verimin arttırılmasında, gübreleme, sulama ve diğer tarım teknikleri ile birlikte, hastalık ve zararlıların belirlenmesi ve bunlarla mücadelenin doğru ve usulüne uygun olarak yapılması büyük öneme sahiptir (Tozlu ve ark., 22). Cruciferae sebzeleri yetiştirilen bölgelerimizde bitki koruma problemlerine genellikle hiç tolerans gösterilmeden uygulanan kimyasal mücadele uygulamaları hakimdir. Kimyasal mücadele zararlılara karşı her zaman başarılı olamamakta ve Cruciferae sebzeleri yaprak, çiçek ve çiçek tablası olarak tüketildiğinden, başta insan sağlığı olmak üzere, 1

13 1. GİRİŞ yararlı fauna, çevre kirlenmesi vb. açısından problem oluşturduğu gibi (Uzun, 1987), zararlılarında kullanılan ilaçlara karşı dayanıklılık kazanmasına neden olmaktadır. Sebzelerde son ilaçlama ile hasat zamanı arasında geçmesi gereken süre gerek yetiştirilen sebzenin çeşidi bakımından ve gerekse piyasadaki dalgalanmalar bakımından dikkate alınmamaktadır. Pazara sunulan bu tip ürünler, doğrudan bu sebzelerle beslenen insanlar üzerinde başta kronik zehirlenme vakaları olmak üzere sağlığımızda birçok olumsuz etkiye neden olmaktadır. Bu nedenler göz önünde bulundurularak, gelişmiş ülkelerde özellikle sebze zararlılarına karşı Biyolojik Mücadele olanakları üzerinde geniş araştırmalar yapılarak her kültür bitkisi için ayrı ayrı Entegre Mücadele Programları uygulanmaktadır (Bayhan ve ark., 22). Ülkemizin farklı bölgelerinde Cruciferae sebzelerinden özellikle lahana ve az da olsa karnabahar zararlıları ile ilgili çalışmalar yürütülmüştür, ancak bölgemizde yapılmış olan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Bölgemizde yapılan çalışmalarda; lahana ve karnabaharda en yaygın tür olduğu bildirilen Pieris brassicae (L) (Lepidoptera: Pieridae) (Bayhan ve ark., 22) ile ilgili detaylı olarak yapılan çalışma sayısı az olup, Kırmızı lahana ve brokoli üzerindeki zararlılar ile ilgili herhangi bir çalışmaya rastlanmamış, yapılan çalışmalar genellikle sörvey düzeyinde olmuştur. Bu çalışmada, Çukurova Bölgesi nde kış aylarında üretilebilmesi nedeniyle bölgemiz için ekonomik bir öneme sahip olan Cruciferae familyasına bağlı sebzelerde zararlı Lepidoptera takımına ait türlerin bulaşıklık oranları, parazitoit ve predatörleri ve popülasyon gelişmeleri ile P. brassicae nin ergin öncesi dönemlerinin arazi ve laboratuar koşullarında Cruciferae familyasına bağlı farklı sebzelerde ve farklı sıcaklıklarda gelişme süreleri, ölüm oranları ve parazitlenme oranlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 2

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Bodenheimer (1941), lahana kelebeklerinden, Pieris brassicae (L.) nin yoğun Pieris rapae ve P. napi nin ise nadiren bulunduğunu, Toroslar da bu türün yılda en az 4-6 döl verdiğini, parazitleri arasında Microgaster glomeratus L. un önemli olduğunu bildirmiştir. Alkan (1946), Pieris brassicae ve P. rapae den kısaca bahsetmiş, yılda 2-3 döl verdiklerini, Microgaster glomeratus un bunların parazitoiti olduğunu, P. brassicae ve P. rapae nin savaşımında nikotin-arap sabunu kullanılabileceğini bildirmiştir. Sorauer (1953), Lahana kelebeğinin 2. kuzey ve 28 derecede güney sınırları arasında 3 metre yüksekliğe kadar geniş bir alana yayıldığını, kuzey ve orta Asya da 4-5, Filistin de 6-7, Kuzey Rusya da 1 döl verdiğini belirterek doğal düşmanlarından bahsetmiştir. Kotte (196), Lahana kelebeklerinin Almanya da ilk defa mayısta ender olarak nisan sonunda görüldüklerini, kelebeğin su içmediğini, Buddleia variabilis Hemsl. bitkileriyle beslendiklerini, yağmurun kelebekleri büyük ölçüde yok ettiğini, savaşımında fiziksel savaşımın yanı sıra kimyasal savaşıma da yer verilmesi gerektiğini açıklamıştır. Oatman ve Platner (1969), Güney Kaliforniya da iki yıl süresince lahanalara gelen zararlı ve faydalıları tespit etmiş ve Lepidoptera larvalarının fitofag böceklerin başında geldiklerini, bunlar arasında en önemli türün Pieris rapae olduğunu belirterek buna arız olan pek çok yararlının bulunduğunu ve sonuç olarak entegre savaşım çalışmalarının yapılması gerektiğini açıklamıştır. Franz ve Krteg (1972), Pteromolus puparum L. nin Pieris rapae ve P. brassicae pupalarına karşı değişik ülkelerde biyolojik mücadelede başarılı olarak kullanıldığını bildirmişlerdir. Soydanbay (1976), Hyposoter ebeninus un Pieris brassicae nin soliter bir larva parazitoiti olduğunu, biyolojisiyle ilgili literatüre rastlanmadığını, Ankara da tahminen 3-4 döl verdiğini bildirmiştir. Clausen ve ark. (1978), Apanteles glomeratus un etkinliğinin tartışmalı olduğunu, parazitli genç larvaların bitkide yapmaya devam ettikleri zararı 3

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR önleyemediğini ileri sürülmekte, ancak Pieris rapae popülasyonunun düşürülmesinde parazitoitin de rolünün küçümsenmemesi gerektiğini bildirmişlerdir. Kılınçer (1982), Ankara ve çevresinde lahana kelebeği (Pieris rapae) nin dört parazitoiti ve iki hyperparazitoitini saptamıştır. Yumurta paraziti olarak Trichogramma evanescens West. i, larva parazitoitleri olarak Apanteles glomeratus ve Hyposoter ebeninus u, pupa parazitoitleri olarak Pteromalus puparum L. ve Brachymeria femorata (Panzer) yı ve hyperparazitoitler olarak da Dibrachys cavu (Walker) ve Tetrastichus rapo (Walker) dan oluşan parazit kompleksi ile bunlar arasındaki ilişkileri ortaya çıkartmıştır. Bu türlerin konukçunun değişik gelişme dönemlerinde sınırlı etkinlik gösterdiğini ancak birbirlerini tamamlayacağı ve sonuçta uygulama açısından hiç de küçümsenmeyecek bir etkinliğe ulaşabileceğini bildirmiştir. Atak ve Atak (1984), Marmara Bölgesi ndeki lahana ve karnabaharlarda zararlılara karşı tüm savaş olanakları üzerinde yaptıkları çalışmada, Pieris brassicae nin biyo-ökolojisi ve mikrobiyal ilaçlarla savaşım yöntemlerini araştırmışlardır. P. brassicae nin bölgede hakim tür olduğunu, doğal düşmanlarından; yumurta parazitoiti olarak Trichogamma sp., larva parazitoti olarak Apanteles glomeratus, Hyposoter ebeninus ve Sturmia bella Meigan yı belirlemişlerdir. Pupa parazitoiti olarak Pteromalus puparum L. un genellikle son döllerde etkili olduğunu saptamışlardır. Bu zararlıya karşı Bacillus thrungiensis içeren mikrobiyal preparatlarla denemeler yapmışlar ve % 1 etkiye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Uzun (1987), İzmir ilinde yaptığı çalışmada, lahana ve karnabaharda en yaygın ve zararlı olan türün Pieris brassicae olduğunu, bunun larva paraziti olarak Apanteles glomeratus ve Hyposoter ebeninus u ve sırasıyla parazitlenme oranın % ve % olduğunu saptamıştır. Pupa parazitleri olarak Pteromalus puparum L. (Hymenoptera: Pteromalidae), Pimpla instigator (F.) (Hymenoptera: Ichneumanidae) ve Phryxe vulgaris Fallen (Diptera: Tachinidae) saptamıştır. Parazitoitlerden bazılarının davranışlarını inceleyerek P. brassicae üzerindeki etkinliği üzerinde çalışmıştır. 4

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yabaş ve Zeren (199), Doğu Akdeniz Bölgesi nde Hellula undalis (Fabricius) (Lepidoptera: Pyralidae) in lahana, Kırmızı lahana ve karnabaharda meydana getirdiği zararın çok önemli olduğunu, özellikle karnabaharda zararın % 1 e ulaşabileceğini ve hiç ürün alınamadığını bildirmişlerdir. Çalışmada ışık tuzakları kullanılmış zararlının haziran ayının 2. yarısından itibaren çıkmaya başladığını, ergin popülasyonunun ağustos-eylül aylarında en yüksek seviyeye ulaştığını, kasım ayına kadar az sayıda da olsa ergin çıkışının devam ettiğini bildirmişlerdir. Larva faaliyetinin de bitki fenolojisine bağlı olarak kasım ayı ortalarına kadar devam ettiğini saptamışlardır. Ayrıca laboratuar koşullarında biyolojisini çalışarak her biyolojik dönemin yaşam süreleri, bırakılan yumurta sayıları ve verdiği döl sayıları belirlemişlerdir. Doğal düşmanları olarak Braconidae ve Ichneumonidae familyalarına ait örnekler ve Chalcidoidae üst familyasına ait 1 adet larva parazitoiti ile Diptera takımından 1 adet pupa parazitoiti elde etmişlerdir. Haykır ve ark. (199), Orta Anadolu da lahanalarda ekonomik önem taşıyan zararlıların Lepidoptera takımına ait türler olduğunu belirlemiş, beş Lepidoptera türünün bölgede lahana alanlarında zarar yaptığını tespit etmişler ve ayrıca bu türlerin parazitoitlerini de saptamışlardır. Yoğun ilaç kullanımının Pieris brassicae nin Apanteles glomeratus tarafından parazitlenme oranının düşmesine neden olduğunu bildirmişlerdir. Avcı ve Özbek (199), Erzurum da yaptıkları çalışmada; lahanada altı Lepidoptera türünün zararlı olduğunu belirlemiş, bunlardan Pieris brassicae nin larva parazitoiti olarak belirlenen Cotesia(=Apanteles) glomeratus un etkinliğini % olarak bulmuş, Plutella xylostella L. (Plutellidae) nın larva parazitoiti olarak belirlenen Dolichogenidea apellator Tel., D. sicaria ve D. litea (Hymenoptera: Braconidae) nın toplam etkinliğinin % arasında değiştiğini saptamışlardır. Larva-pupa parazitoitleri olarak Diadegma eucerophaga Horst., Diadromus subtilicornis Gr., Thyraella collaris (Gr.) (Hymenoptera: Braconidae) i belirlemiş, bunlardan D. eucerophaga nın etkinliğinin % 5-85 arasında etkili lduğunu ve D. subtilicornis, T. collaris ve Patroclus homecerus un ülkemiz faunası için yeni kayıt olduğunu bildirmişlerdir. Autographa gamma dan larva-pupa parazitoiti olarak Patroclus homocerus W (Hymenoptera: Ichneumonidae) u, larva parazitoiti olarak 5

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR da Drino imberbis Wiedeman ve Voria ruralis Fallen (Diptera: Tachinidae) i belirlemişlerdir. Kansu (1991), Apanteles glomeratus un Pieris brassicae larvalarını kolayca ve çok sayıda tahrip edebilmesine karşın, P. rapae larvalarını içindeki genç parazitoit larvaları etrafında doku gelişmesi ile bir kapalı hücre (kapsül) oluşmasına neden olduğu sonucu pek parazitleyemediğini bildirmiştir. Yabaş ve Zeren (1992), Lahana ve karnabaharda lahana göbek kurduna karşı etkili mücadele yöntemini saptamak amacı ile ilaç denemeleri yaparak, bu zararlıya karşı fideler tarlaya dikildikten sonra koruyucu olarak 2 uygulama (1 güne bir) ya da zararlının ilk çıkışından sonra yapılacak 1-2 uygulamanın uygun olduğunu, ayrıca kullanılan kimyasal preparatlar ile Bacillus thuringiensis arasında etkinlik bakımından bir fark olmadığını bildirmişlerdir. Ulusoy ve ark.(1995), Adana, İçel ve Hatay illerindeki sebze alanlarında zararlıyararlı türler ile ilgili yaptıkları çalışmada, yararlı sayısının zararlı sayısından fazla olduğunu, kimyasal mücadele yerine, özellikle biyolojik mücadele ve değişik mücadele yöntemlerinin uyumlu bir entegrasyonuyla entegre mücadele yöntemi için önemli bir potansiyelin var olduğunu bildirmişlerdir. Tozlu ve ark. (1998), Erzurum da lahanalarda zararlı Lepidoptera türlerinden Pieris brassicae nin ve larva parazitoiti olarak Cotesia (=Apanteles) glomeratus ile yeni bir parazitoiti C. nothus u (Hymenoptera: Braconidae), pupa parazitoiti olarak da Pteromalus puparum u tespit etmişlerdir. Ayrıca, C. nothus un hyperparazitoiti olarak Baryscapus galactopus Rarzeburg (Hymenoptera: Eulophidae) ve Eurytoma goidanichi Boucek (Hymenoptera: Eurytomidae) türleri belirlemişlerdir. Aynı çalışmada Plutella xylostella nın pupa parazitoiti olarak Diadegma semiclousum Hellen (Hymenoptera: Ichneumonidae) u yörede ilk kez saptamıştır, Mamestria brassicae L. nin predatörü olarak Enoplognatha ovata (Clerak) (Arenea: Therididae) yı yine ilk kez tespit edilmiştir. Çalışmanın yapıldığı yıllarda popülasyonu oldukça düşük olan Pontia dablidice L. (Lepidoptera: Pieridae) ve Autographa gamma L. (Lepidoptera: Noctuidae) türleri üzerinde herhangi bir doğal düşmana rastlanmadığını bildirmişlerdir. 6

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özder ve Kılınçer (1999), Tekirdağ da lahana üretim alanlarında zararlı ve doğal düşmanların saptanması amacıyla yaptıkları çalışmada zararlı Lepidoptera türleri olarak Plutella xylostella, Mamestria brassicae ve Pieris rapae yi, en yaygın tür olarak ise P. brassicae yi belirlemişlerdir. P. brassicae nin ve P. rapae nin parazitoitleri olarak Apantheles glomeratus, Hyposoter ebeninus ve Pteromalus puparum u belirlemiş, çalışma sonucunda lahana da zararlı-doğal düşman ilişkilerini ortaya çıkarmışlardır. Bayhan ve ark. (22), Doğu Akdeniz Bölgesi nde lahana ve karnabaharda yaptıkları sörvey çalışmaları ile en yaygın türün Pieris brassicae ve larva parazitoiti olarak Apanteles glomeratus saptanmış olup, bu parazitoitin P. napi, P. rapae üzerinde de oldukça etkili olduğu ve doğada desteklenmesi gerektiği bildirilmiştir. Diğer taraftan Hellula undalis ve P. brassicae de yumurta parazitoiti olarak Trcihogramma evanescens saptanmıştır. Ayrıca Mamestria brassicae, Spodoptera littoralis, Helicoverpa armigera, H. undalis in zaman zaman önemli zararlara neden olduğu ve üreticiler tarafından sık sık ilaçlı mücadele yapıldığı kaydedilmiştir. Atakan ve ark. (24), Adana ilinde kolzada yaptıkları çalışmada, P. brassicae larvalarının önemli parazitoitleri olarak Cotesia glomerata (Hymenoptera: Braconidae) ve Hyposoter ebeninus (Hymenoptera: Ichneumonidae) u belirlemişlerdir. Larvalar çalışmanın yapıldığı yıllarda (22-23), C. glomerata tarafından sırasıyla % 34 ve % 79, H. ebeninus tarafından ise sırasıyla % 62 ve % 21 oranlarında parazitlendiği saptanmıştır. H. ebeninus, genç larvaların % 91 ve % 61 ini parazitlerken, C. glomerata olgun larvalarda % 93 ve % 87 oranlarında bir parazitlenme yaptığı ortaya konmuştur. 7

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 8

20 3.MATERYAL VE METOT 3. MATERYAL VE METOT Bu çalışma; 25 ve 29 yılları arasında dört yıl süre ile yürütülmüş olup, çalışmanın ana materyalini, Adana nın Seyhan, Ceyhan ve Yüreğir ilçeleri ile Mersin in özellikle Cruciferae grubu sebzeciliğin yapıldığı Tarsus ilçelerindeki lahana, karnabahar, Kırmızı lahana ve brokoli alanlarında bulunan Lepidoptera türler ile bunların parazitoit ve predatörleri oluşturmuştur. Ayrıca Tarsus ilçesinde, Yenice beldesinde (Mersin) ve Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma ve Uygulama arazisinde (Adana) olmak üzere üç farklı bölgede 2 da alan, dört eşit parsele (5 m² alana) bölünerek bu dört farklı bitki türünün ortanca çeşitleri ekilerek bu bitkiler üzerindeki Lepidoptera türleri ile bunların predatör ve parazitoitleri çalışmanın ana materyalini oluşturmuştur. Araştırma, laboratuar ve doğa çalışmaları olmak üzere iki basamakta yürütülmüştür Doğa Çalışmaları Zararlı Lepidoptera Türlerinin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Bulaşıklık Oranlarının Belirlenmesi Adana ve Mersin illerindeki farklı yörelerde, yalnızca Cruciferae kültürü bulunan tarlalarda, bitkilerdeki Lepidoptera türlerinin ve özellikle Pieris brassicae larvalarının bulaşıklık oranlarının belirlenmesi amacıyla, 25-26, ve üretim sezonlarında iki haftada bir gözle kontrol yöntemi ile örneklemeler yapılmıştır. Örneklemelerde bitkilerin dış (en dıştaki), orta (dıştan 3-5 inci) ve iç (göbek kısmına bitişik) kısımlarından seçilen yaprakların her iki tarafı dikkatlice incelenmiştir. Tarla büyüklüğüne bağlı olarak 5-1 adet bitki incelenmiş, bulunan lepidopter türler ve bulaşıklık oranları, bulunduğu bölge ve kültür bitkisi ile birlikte elde edilen veriler kaydedilmiştir. Bilinmeyen zararlı bir tür bulunduğunda laboratuarda kültüre alınmıştır. Araziden getirilen ve bilinmeyen Lepidoptera türlerine ait genç larva örnekleri, 13X9X5 cm boyutundaki kapakları tül ile çevrili 9

21 3.MATERYAL VE METOT kültür kaplarına, örneğin alındığı tarih, yer ve konukçu bitki adları kaydedilerek laboratuarda oda koşullarında kültüre alınmış ve pupa oluncaya kadar arazide beslenmekte olduğu kültür bitkisi yaprakları larvalara besin olarak verilmiştir. Laboratuarda kültüre alınarak elde edilen erginler, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR tarafından teşhis yapılmıştır Zararlı Lepidoptera Türlerinin ve Pieris brassicae nin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Popülasyon Gelişmelerinin Belirlenmesi 25, 26 ve 27 üretim sezonunda Mersin ili Tarsus ilçesindeki iki ve Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma ve Uygulama arazisinde bir adet olmak üzere üç farklı bölgede yaklaşık 2 da alanda, tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekerrürlü denemeler kurulmuştur. Her blokta dört farklı sebze türünün ortanca çeşitleri Çizelge 3.1 de verilen düzende ekilmiş ve bitkiler üzerindeki kelebek türleri ile Pieris brassicae nin popülasyon gelişmeleri izlenmiştir. Çizelge 3.1. Lepidoptera türlerinin popülasyon gelişmelerini saptamak amacıyla 3 farklı bölgede kurulan denemelerin deseni KARNABAHAR LAHANA BROKOLİ KIRMIZI LAHANA LAHANA KARNABAHAR KIRMIZI LAHANA BROKOLİ BROKOLİ KIRMIZI LAHANA KIRMIZI LAHANA KARNABAHAR LAHANA BROKOLİ LAHANA KARNABAHAR Her parselde 1 adet bitki olacak şekilde her kültür bitkisinden toplam 4 bitki gözle kontrol edilerek kelebek türlerinin ve P. brassicae nin popülasyon gelişmesi belirlenmiştir. Sayımlar haftalık periyotlarla sürdürülmüştür. Bu dört farklı sebze türünün bir arada bulunduğu parsellerde kültürel işlemler (gübreleme, sulama, çapa vb.) bölge koşullarına uygun olarak yapılmıştır. Deneme süresince herhangi bir kimyasal preparat kullanılmamıştır. 1

22 3.MATERYAL VE METOT Pieris brassicae nin Doğa Koşullarında Biyolojisinin İzlenmesi P. brassicae nin doğa koşullarında farklı Cruciferae sebze türlerindeki biyolojilerini belirlemek amacıyla denemeler Ç.Ü.Z.F. Bitki Koruma Bölümü Uygulama ve Araştırma arazisindeki parsellerde kurulmuştur. Deneme de lahana, karnabahar, Kırmızı lahana ve brokolinin bir arada bulunduğu parsellerde zararlı ile bulaşık olmayan bitkiler 1.2X.8X.8 m boyutlarındaki tül kafeslere alınmıştır. Bu bitkilere laboratuarda kitle üretimi ile günlük olarak elde edilen P. brassicae yumurta paketleri bulaştırılmıştır. Daha sonra yumurtalardan ergin bireyler elde edilinceye kadar kafeslerdeki bireyler günlük olarak kontrol edilmiş yumurta, larva ve pupa dönemlerinin gelişme süreleri ayrı ayrı belirlenmiştir Parazitoit ve Predatörlerin Belirlenmesi Çukurova Bölgesi nde Cruciferae sebze türlerinin yetiştirildiği alanlarda zarar yapan Lepidoptera türlerinin predatör ve parazitoitlerini belirlemek amacıyla Adana nın Seyhan, Ceyhan ve Yüreğir ile Mersin in özellikle Cruciferae grubu sebzeciliğin yapıldığı Tarsus ilçelerindeki üretim alanlarında 25-26, ve üretim sezonlarında sörveyler yapılmıştır. Lepidoptera türlerin predatörleri gözle kontrol edilerek atrap ve ağız aspiratörü yardımı ile toplanmıştır. Lepidoptera türlerinin üzerinde doğrudan beslenen predatörlerden ergin olanlar uygun örnekleme aletinden yararlanılarak toplanmış, ergin öncesi dönemde olanlar ise üzerinde beslendiği avı ile birlikte getirilerek kültüre alınıp, ergin döneme gelinceye kadar beslenmiştir. Ayrıca parazitli olduğundan şüphe edilen türlerin değişik biyolojik dönemleri de laboratuara getirilip, dış kısmı tamamen siyaha boyanmış ve üst kısmında cam tüp bulunan parazitoit çıkarma kutularına konulmuştur. Buradan elde edilen parazitoitler koleksiyon yapım tekniklerine uygun şekilde iğnelenmiş yada % 7 lik alkol içerisinde saklanmıştır. 11

23 3.MATERYAL VE METOT Çalışma sonunda elde edilen Lepidoptera türleri ile bunların parazitoit ve predatörlerinden koleksiyonumuzda bulunan ve genel bilinenleri kaydedilmiş, bilinmeyenler ise konunun uzmanlarına gönderilerek teşhis yaptırılmıştır. Parazitoitlerden; Hymenoptera takımı Ichneumonidae familyasına ait türlerin teşhisleri Ankara Taksonomi ve Bitki Koruma Müzesi Bölüm Başkanı Dr. Yasemin ÖZDEMİR, Hymenoptera takımı Braconidae familyasına ait türlerin teşhisleri Trakya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Ahmet BEYARSLAN ve Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Yrd. Doç. Dr. Coşkun GÜÇLÜ, Hymenoptera takımı Pteromalidae familyasına ait türlerin teşhisleri Mustafa Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mikdat DOĞANLAR, Diptera takımı Tachinidae familyasına ait türlerin teşhisleri Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Kenan KARA tarafından yapılmıştır. Predatörlerden ise çalışma boyunca sadece Neuroptera takımına bağlı Chrysophidae familyasından larvalarla beslendiği gözlenmiş ve laboratuarda ergin elde edildikten sonra bilinen tür olduğu için tarafımızca teşhis edilmiştir. Ayrıca bazı yörelerde toplu halde ölü bulunan P. brassicae larvalarında entomopatojen mikroorganizmalardan şüphelenilmiş ve örnekler tanı için Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. Mehmet Kubilay ER e gönderilmiştir Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Dönemlerinin Parazitlenme Oranlarının Belirlenmesi Bu amaçla haftalık periyotlarla yapılan her arazi çıkışında Tarsus ilçesindeki, Yenice beldesindeki ve Ç.Ü.Z.F. Bitki Koruma Bölümü Uygulama ve Araştırma arazisinde ekimi yapılmış olan bitkilerden P. brassicae nin bulunduğu parsellerden larvalar toplanıp plastik kafesler içine alınmıştır. Haftalık çıkışlarda larva bulunan parsellerden genellikle normal popülasyon gelişimini etkilememek amacı ile 15-2 adet ve çok az olmakla beraber 1 birey alınmıştır. 12

24 3.MATERYAL VE METOT Laboratuara kafesler içerisinde getirilen larvalar oda koşullarında kültüre alınmış, pupa yada parazitoit elde edilinceye kadar yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerektiğinde araziden alındığı sebze türü yeniden besin olarak verilmiştir. Kafesler her gün kontrol edilerek larvalardan çıkan parazitoit erginleri ayrı ayrı kaydedilmiştir. Parazitlenme oranları parazitlenmiş larvaların toplam birey sayısına oranlanması ile belirlenmiştir. Bununla birlikte P. brassicae nin yumurtalarına ise çok rastlanılmamıştır ve rastlanan yumurtalar da yine popülasyon gelişmesinin etkilenmemesi için kültüre alınmamıştır. P. brassicae pupa dönemleri ise konukçu bitkide değil çalı, ağaç kabuğu, taş altı vs. gibi yerlerde bulunduğu için örnek alınmamış, parazitlenme oranı yerine parazitoit türler olarak değerlendirmeye alınmıştır Laboratuar Çalışmaları Üretim Çalışmaları Konukçu Bitki Üretimi Denemelerde kullanılan Lepidoptera türleri ile özellikle P. brassicae yi üretmek amacıyla çalışma boyunca lahana, karnabahar, Kırmızı lahana ve brokoli üretimi iklimlendirme odalarında gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla her bir bitkinin tohumları 7x36x27 cm boyutlarındaki plastik küvetlere ayrı ayrı ekilmiş ve daha sonra gerçek yapraklı döneme gelen fideler 12x22 cm boyutundaki saksılara aktarılmıştır. Deneme süresince konukçu bitkilerin sürekliliğinin sağlanması amacıyla ekimler 15 günlük periyotlarla tekrarlanmıştır. Tüm bitkiler 25±1 º C sıcaklıkta ve % 65±5 lik orantılı neme ayarlı uzun gün aydınlatmalı (16:8 sa, aydınlık: karanlık) bitki üretim odalarında üretilmiştir. Ayrıca gerek duyulduğunda fide üretim firmalarından, laboratuar ve doğa çalışmalarında kullanılmak üzere sağlıklı fideler temin edilmiştir. 13

25 3.MATERYAL VE METOT Pieris brassicae Üretimi P. brassicae üretimi 25±1 ºC sıcaklık, % 75±5 orantılı nem ve uzun gün aydınlatmalı (16:8 sa, aydınlık: karanlık) böcek üretim odasında yapılmıştır. Böylece hem bitkilerin optimum bir şekilde büyümeleri sağlanmış, hem de P. brassicae nin 1-14 saat arası ışıklanmada (foto periyodunda) zorunlu diyapoza girmesi engellenmiştir (Kansu, 1988). Araziden getirilen yumurta ve larvalar kültüre alınarak lahana yaprakları ile beslenmeleri sağlanmış, üretimin devamlılığını sağlamak amacıyla bitki üretim odasından gerek duyulduğunda böcek üretim odasındaki tül kafeslere yeni bitkiler yerleştirilmiştir. Ergin döneme gelen bireyler çiftleşmelerini sağlamak amacıyla özel çiftleşme ve yumurta bıraktırma odasına alınmıştır. Aydınlık saatlerde erginler florasan lamba üzerine gelmekte ve uzun süre kaldığından, bu amaçla 2X4X2 m ölçülerindeki bir odanın florasan lambaları üzerine % 1 luk şekerli su çözeltisi püskürtülmüş, ayrıca aynı çözelti emdirilmiş pamuklar bırakılmıştır. Şekerli su püskürtme işlemi günde 2-3 kez odanın aydınlık olduğu dönemlerde tekrarlanmıştır. Bu uygulama ile ergin beslenmesi ve yeterince yumurta bırakması için yeterli olmuştur ve bundan sonra laboratuar çalışmalarına başlanmıştır. Bu uygulamaya ek olarak odaya Lantana camara (Verbanaceae) fideleri eklenmiş ve çiçeklerin üzerine şekerli su püskürtülerek erginlerin hem polenler ile hem de şekerli su çözeltisi ile beslenmesi sağlanmıştır Pieris brassicae nin Ergin Öncesi Dönemlerinin Farklı Gelişme Süreleri ile Ölüm Oranlarının Farklı Sıcaklıklarda Belirlenmesi Zararlının yumurta bırakmasına elverişli yapraklara sahip 8-1 adet saksılara şaşırtılmış olan lahana bitkileri P. brassicae üretim odalarına alınmıştır. Oda içerisindeki lahana bitkileri günde iki defa gözden geçirilerek erginlerin yumurta bırakıp bırakmadıkları kontrol edilmiştir. Bırakılan yumurtalar numaralandırılarak önceden hazırlanmış 13X9X5 cm boyutundaki, kapakları tül ile çevrili ve içerisinde bir adet lahana yaprağı bulunan kültür kaplarına konulmuştur. İçerisinde bir adet yumurta bulunan bu kaplar denemelerin yürütüleceği iklim dolaplarına alınmıştır. 14

26 3.MATERYAL VE METOT Denemeler 15, 2, 25 ve 3 C sıcaklıklarda 2 tekerrürlü olarak yürütülmüş ve 3 kez tekrarlanmıştır. Denemeler kurulduktan sonra günde bir kez kontrol edilerek yumurtaların açılma süreleri ve larva dönemlerinin gelişme süreleri belirlenmiştir. Larvalara pupa oluncaya dek taze lahana yaprakları verilmiştir. Tazeliğini kaybeden lahana yaprakları ortamdan uzaklaştırılıp yerine yenisi konulmuştur. Deneme süresince ayrıca zararlının farklı dönemlerine ait gelişme süreleri ve ölen bireylerin sayısı kaydedilerek ölüm oranı hesaplanmıştır. Çalışmada her bir sıcaklık derecesi için 16 saat aydınlık, 8 saat karanlık ve % 75±5 orantılı nem koşulları sağlanmıştır. Denemeden elde edilen verilere Anova tek yönlü varyans analizi uygulanmış, analizleri ise MstatC (1989) istatistik programı kullanılarak yapılmıştır. Ortalamaların karşılaştırılması ise Duncan testine göre yapılmıştır. Yukarıda sözü edilen deneme kurulmadan önce her bir sıcaklık (15, 2, 25, 3 C) için çiftleştirme odalarında ergin bireyler belirtilen sıcaklıklarda çiftleştirilip yumurta alınmış ve aynı sıcaklıkta denemeye alınmıştır. Böylece her deneme sonunda sıcaklığa göre ve konukçu bitkiye göre böceğin gelişmesi tespit edilirken, aynı zamanda belirtilen sıcaklıklarda böceğin yumurta bırakıp bırakmadığı da tespit edilmiştir Pieris brassicae nin Farklı Konukçularda Biyolojisi ile Ölüm Oranlarının Belirlenmesi P. brassicae nin farklı sıcaklıklarda ve lahanada gelişme sürelerinin belirlenmesinden sonra aynı yöntem ile karnabahar, Kırmızı lahana ve brokoli üzerinde de gelişme süreleri belirlenmiştir. Denemeler her bir konukçu için ve 15, 2, 25 ve 3 C sıcaklıklarda yine 2 tekerrürlü olarak yürütülmüş ve 3 kez tekrarlanmıştır. Denemeden elde edilen verilere Anova tek yönlü varyans analizi uygulanmış, analizleri ise MstatC (1989) istatistik programı kullanılarak yapılmıştır. Ortalamaların karşılaştırılması ise Duncan testine göre yapılmıştır. 15

27 3.MATERYAL VE METOT 16

28 BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Doğa Çalışmaları Zararlı Lepidoptera Türlerinin Çukurova Bölgesi Cruciferae Üretim Alanlarında Bulaşıklık ve Yayılışlarının Oranlarının Belirlenmesi Cruciferae sebzeleri, ülkemizdeki diğer bölgelerden farklı olarak Çukurova Bölgesi nde kış ayları süresince yetiştirilmekte olup, bitkiler ağustos-ekim ayları boyunca tarlaya şaşırtılmakta ve hasat ise çeşit özelliğine göre kasım ayından itibaren mart-nisan aylarına kadar devam etmektedir. Adana ve Mersin illerindeki farklı yörelerde, Cruciferae sebzeleri bulunduran tarlalarda, bitkilerdeki Lepidoptera türlerinin ve özellikle P. brassicae larvalarının bulaşıklık oranlarının belirlenmesi amacıyla, 25-26, ve üretim sezonlarında iki haftada bir gözle kontrol yöntemi ile örneklemeler yapılmıştır. Örneklemeler Materyal ve Metot ta belirtildiği gibi yapılmıştır. Bilinmeyen bir zararlı Lepidoptera türü bulunduğunda ise laboratuarda kültüre alınarak ergin elde edilmeye çalışılmış ve tür teşhisi Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Serpil KORNOŞOR tarafından yapılmıştır. Çukurova Bölgesi ndeki lahana üretim alanlarındaki bulaşıklık durumları incelendiğinde; toplam örnekleme yapılan tarla sayısı 5 adet olup, örnekleme alanlarında en sık rastlanan tür Hellula undalis (% 6), daha sonra sırasıyla Spodoptera littoralis ve Pieris rapae (% 52), Helicoverpa armigera ve P. brassicae (% 5) ve en az rastlanan türün ise Plutella xylostella (% 28) olduğu ortaya çıkmıştır (Çizelge 4.1). Bulaşıklık oranları bakımından değerlendirildiğinde, S. littoralis % 7 oranında tarihinde Tarsus (Merkez) ta, H. armigera % 28 oranında tarihinde Tarsus (Bağlarbaşı) ta, P. rapae % 22 oranında tarihinde Tarsus (Bağlarbaşı) ta, P. brassicae % 23 oranında tarihinde 17

29 Tarsus (Aliefendi) ta, H. undalis % 42 oranında tarihinde Tarsus (Bağlarbaşı) ta, P. xylostella ise % 22 oranında tarihinde Tarsus (Aliefendi) ta tespit edilmiştir. Çizelge 4.1. Lahana alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları (%) Zararlı Türler Bölgeler-Tarih B.Dikili-Adana Merkez-Yenice Yunacık-Yenice Aliefendi-Tarsus Aliefendi1-Tarsus Aliefendi2-Tarsus Yeşiltepe-Tarsus Bahşiş-Tarsus Mantaş-Tarsus Bahçe-Tarsus Bağlarbaşı-Tarsus Gökçeli-Adana Mavibulvar-Adana Şambayat-Adana Mantaş-Tarsus Aliefendi-Tarsus Aliefendi-Tarsus Merkez-Tarsus Kaldırım-Karataş Merkez-Silifke Susanoğlu-Silifke Aliağa-Tarsus Aşağıkulak- Tarsus Yeniçay-Tarsus Yeşilköy-Tarsus Yeşilköy-Tarsus Spodoptera littoralis 14 4 Helicoverpa armigera Pieris rapae *18 2 Pireris brassicae Hellula undalis Plutella xylostella

30 Çizelge 4.1 in devamı Aliağa-Tarsus Merkez-Tarsus Yaramış-Tarsus Aliefendi-Tarsus Yeniçay-Tarsus Karafakılı-Tarsus Akarsu-Tarsus Mantaş-Tarsus Aliefendi-Tarsus Yeşilköy-Tarsus Bağlarbaşı-Tarsus Merkez-Tarsus Kulak-Tarsus Merkez-Tarsus Aliefendi-Tarsus Aliağa-Tarsus Özbek-Tarsus Yunacık-Yenice Merkez-Yenice Bahçeköy-Silifke Şambayat-Adana Karslı-Adana K.höyük-Yenice C.manda-Tarsus Toplam: 5 tarla **26 ***(% 52) * Bulaşıklık oranı ** Bulaşık tarla sayısı *** Bulunma oranı (%) (% 5) (%52) 25 (% 5) 3 (% 6) 14 (% 28) Çukurova Bölgesi ndeki Kırmızı lahana üretim alanlarındaki bulaşıklık durumları incelendiğinde; toplam örnekleme yapılan tarla sayısı 36 adet olup, 19

31 örnekleme alanlarında en sık rastlanan tür H. undalis (% 55.5), daha sonra sırasıyla H. armigera (% 52.8), P. rapae (% 5), S. littoralis (% 44.4), P. xylostella (% 41.7) ve en az rastlanan tür ise P. brassicae ( % 22.8) olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.2). Çizelge 4.2. Kırmızı lahana alanlarında bulunan Lepidoptera türleri ve yoğunlukları (%) Zararlı Türler Spodoptera Helicoverpa Pieris Pireris Hellula Plutella Bölgeler-Tarih littoralis armigera rapae brassicae undalis xylostella Çelebi-Tarsus * Çelebi-Tarsus Mantaş-Tarsus Aliağa-Tarsus Hasanağa-Tarsus Bahşiş-Tarsus Bağlarbaşı-Tarsus Merkez-Tarsus Gökçeli-Adana Özlüce-Yenice Polatlı-Tarsus Merkez-Tarsus Reşadiye-Tarsus Merkez-Yenice Havutlu-Adana Merkez-Silifke Kütüklü-Yenice Aliağa-Tarsus Aliağa-Tarsus Aliağa-Tarsus Yeniçay-Tarsus Aliefendi-Tarsus Beydeğirmeni-Tarsus Yaramış-Tarsus Aliağa-Tarsus Karacailyas-Mersin Karaduvar-Mersin Aliağa-Tarsus Reşadiye-Tarsus Merkez-Tarsus Özlüce-Yenice Kütüklü-Yenice Susanoğlu-Silifke Kaleburcu-Tarsus Camilimanda-Tarsus Arıklı-Yenice Toplam: 36 tarla **16 ***(% 44.4) 19 (% 52.8) 18 (%5) 8 (% 22.2) 2 (% 55.5) * Bulaşıklık oranı ** Bulaşık tarla sayısı *** Bulunma oranı (%) 15 (% 41.7) 2