AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ

Transkript

1 AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ DÜNYA TƏSƏRRÜFAT SİSTEMİNƏ İNTEQRASİYA PROSESLƏRİ ECONOMIC RELATIONS OF AZERBAIJAN AND INTEGRATION PROCESSES OF WORLD ECONOMY SYSTEM ЭКОНОМИЧЕСКИЕ СВЯЗИ АЗЕРБАЙДЖАНА И ПРОЦЕССЫ ИНТЕГРАЦИИ В МИРОВУЮ ХОЗЯЙСТВЕННУЮ СИСТЕМУ Ekberi Nagihacıalioğlu QERALERİ * Özet Bu makalede; Azerbaycan ın ekonomik ilişkileri ve dünyanın hızlı gelişim sistemine uyum sağlamasında neler yapılması gerektiği geniş şekilde tahlil edilmektedir. Bilinmektedir ki, dış ülkelerde ekonomik ilişkiler gittikçe genişlemektedir. Komşu devlet olarak İran- Azerbaycan ilişkilerinin daha da geliştirilmesi konusu özel olarak vurgulanmaktadır. Anahtar Kelimeler: dış ekonomik ilişkiler, uyum sağlama, dış ticaret, erzak üretimleri, dış ülkeler Summary Economic relations of Azerbaijan and integration processes of world economy system are widely analyzed in the present article. It is noted that, economic relations with foreign countries are getting expanded. Expanding of Iran- Azerbaijan relationship as a neighbor country is also stated. Key Words: foreign economic relations, integration, foreign trade, food products, foreign countries. * AMEA Naxçıvan bölməsinin dissertantı / AZERBAYCAN 155

2 Резюме В этой статье широко анализируются экономические связи Азербайджана и процессы интеграции в мировую хозяйственную систему. Отмечается, что экономические связи с иностранными государствами все более расширяются. Особо подчеркивается расширение Ирано-Азербайджанских связей, как соседних государств. Ключевые слова: внешние экономические связи, интеграция, внешняя торговля, продовольственные товары, иностранные государства. Sovetlər dövründə Azərbaycan dünyadan həm siyasi və həm də iqtisadi cəhətdən təcrid olunmuşdur. Lakin Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra xarici iqtisadi münasibətlər sisteminə daxil olmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərində iqtisadi islahatlara üstünlük verən ölkənin dərin böhran keçirməsi xarici iqtisadi əlaqələrə də böyük təsir göstərdi. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq müstəqil iqtisadi əlaqələrin həyata keçirilməsi xarici ticarətin inkişafında böyük dəyişikliyə gətirib çıxardı. İndi Azərbaycan xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri getdikcə genişləndirir. Hazırda respublikanın xarici iqtisadi əlaqələri bütün iqtisadi münasibətlər kompleksini əhatə etməklə dinamik inkişaf mərhələsindədir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın təşəkkülü və inkişafı prosesində qarşıya çıxan problemlərin həlli əhəmiyyətli dərəcədə xarici iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi və inkişafı hesabına ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiyanın təmin edilməsindən asılıdır. Bu onunla izah olunur ki, müasir dövrdə dünyada baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri (beynəlxalq əmək bölgüsünün ifrat dərəcədə dərinləşməsi, qlobal problemlərin kəskinləşməsi, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsi və s.) beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə inteqrasiya prosesini obyektiv zərurətə çevirmişdir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda dünyada tədricən iqtisadi sərhədlərin silinməsi, bütün ölkələr üçün eyni qanunlarla idarə olunan vahid iqtisadi sistemin yaranması prosesi gedir. Aydındır ki, belə şəraitdə sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən və milli xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq hər hansı bir ölkənin iqtisadi siyasəti ancaq o vaxt səmərəli ola bilər ki, o digər ölkələrin iqtisadi strategiyaları ilə uzlaşdırmış olsun, başqa sözlə, yuxarıda qeyd olunan ümumi qanunlar nəzərə alınmaqla hazırlansın və həyata keçirilsin. Məhz belə siyasətin nəticəsində dünya təsərrüfat sisteminə fəal surətdə qoşulmaqla dövlətlər bir tərəfdən özlərinin müvafiq ehtiyatları olmadıqları halda belə, cəmiyyətin tələbatını daha dolğun ödəmək, iqtisadiyyatın səmərəli strukturunu formalaşdırmaq və s. Bu kimi digər problemləri həll etmək, digər tərəfdən beynəlxalq əmək bölgüsündə malik olduqları üstünlükləri reallaşdırmaq imkanı əldə etmiş olurlar. Tam qətiyyətlə təsdiq etmək olar ki, bu gün təbii ehtiyatları baxımından özündən dəfələrlə artıq dərəcədə zəngin olan ölkələrə öz şərtlərini qəbul etdirən ölkələrin (Yaponiya və s.) 156

3 müvəffəqiyyətlərinin başlıca səbəbi onların dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli şəkildə inteqrasiya olunmalarındadır. Buradan belə bir qərara gəlmək olar ki, müasir dövrdə inkişafın təmin olunması yalnız xarici və daxili amillərin, dialektik vəhdəti halında mümkündür. Məhz buna görə də xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi və ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiya olunması dövlət müstəqilliyi qazanmış ölkələrin sosial-iqtisadi siyasətinin strateji istiqamətlərindən biri hesab olunur. Bu ölkələrin dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası həm də ona görə əhəmiyyətlidir ki, onlar xarici dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı, səmərəli əlaqələr yaratmadan və onların maliyyə imkanlarından istifadə etmədən idarəçilik və təsərrüfatçılıq təcrübəsi qazanmaq, müasir texnika və texnologiya əldə etmək olmaz. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının əhəmiyyəti daha böyükdür. Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar olaraq respublikada iqtisadi münasibətlərin əsaslı şəkildə yenidən qurulması zərurəti yaranmışdır. Bu problemin həlli isə bazar infrastrukturunun formalaşdırılmasını, mülkiyyət çoxnövçülüyünün yaradılmasını, istehsalçı və istehlakçıların sərbəstliyinin təmin olunmasını, azad rəqabət üçün şərait yaradılmasını və s. nəzərdə tutur. Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, bu problemlərin həllini bir sıra digər amillər: Azərbaycanın məcburi cəlb olunduğu müharibə və onun doğurduğu nəticələr (ölkənin ərazisinin 20 faizinin işğal olunması, iqtisadi potensialının 15 faizdən çoxunun itirilməsi, 1 milyondan artıq didərgin və qaçqının sosial-iqtisadi problemləri və s.), on illərlə formalaşmış iqtisadi əlaqələrin, o cümlədən istehsalkooperasiya əlaqələrinin birdən-birə pozulması, dünya bazarlarına, o cümlədən ənənəvi bazarlara çıxış yollarında yaranmış maneələr və s. daha da çətinləşdirilmişdir. Təbii ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının indiki ağır vəziyyətində, xüsusilə investisiya qıtlığı şəraitində belə çoxsaylı sosial-iqtisadi problemləri daxili imkanlar hesabına həll etmək mümkün deyildir. Buradan aydın olur ki, iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi və inkişafı ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyası sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsinin zəruri şərtidir. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli daxil olması üçün ilk növbədə ölkə iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya siyasətinin elmi əsaslarının hazırlanması tələb olunur. Metodoloji baxımdan göstərilən problemin həlli müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının əsas prinsiplərinin öyrənilməsini, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə üstünlüklərinin müəyyənləşdirilməsini, xarici iqtisadi əlaqələrin müasir vəziyyətin təhlilini, mövcud problemlərin aşkarlanmasını, onların həlli yollarının tapılmasını və bunlar əsasında təkliflər sisteminin hazırlanmasının nəzərdə tutur. 157

4 Son dövrlərdə dünya təsərrüfat sistemində gedən prosesləri və dünyada öncül yer tutan ölkələrin təcrübəsini tədqiq edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyası siyasətinin əsas prinsipləri aşağıdakılardır: - milli iqtisadiyyatın açıqlığı təmin edilməlidir; - ölkədə iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi mexanizmi beynəlxalq hüquq normalarına və dünya praktikasına uyğun olmalıdır; - iqtisadiyyatın və xarici ticarət əlaqələrinin strukturu ölkənin iqtisadi potensialına, daxili tələbatına və beynəlxalq əmək bölgüsündə malik olduğu üstünlüklərinə uyğun formalaşdırılmalıdır; - xarici iqtisadi əlaqələrin mütərəqqi formalarının tətbiqi üçün əlverişli şərait yaradılmalıdır; - xarici iqtisadi əlaqələr siyasi, psixoloji-etnik və s. amillərlə deyil iqtisadi səmərəlilik və zərurilik məntiqi ilə şərtlənməlidir; - ölkənin milli mənafelərinə cavab verən beynəlxalq və regional iqtisadi birliklərə və təşkilatlara daxil olmalı və onların işində fəal iştirak etməlidir; - xarici iqtisadi əlaqələr həmişə strateji məqsədləri və elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini nəzərə almalı, ehtiyatlardan qənaətlə istifadə olunmalıdır; - ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi təmin olunmalıdır. Təhlil göstərir ki, iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyası üçün Azərbaycanda real imkanlar vardır və bu imkanlardan səmərəli istifadə olunması ölkə qarşısında duran bir çox aktual sosial-iqtisadi problemlərin həllində mühüm rol oynamaqla yanaşı, perspektivdə Azərbaycanı dünyanın inkişaf etmiş ölkələri sırasına çıxmasını təmin edə bilər. Bu təhlilin nəticələrinə görə Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiyasının üstünlükləri və ilkin şərtləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Azərbaycanın əlverişli coğrafi-nəqliyyat mövqeyinə malik olması ilə yanaşı, burada inkişaf etmiş beynəlxalq əhəmiyyətli nəqliyyat şəbəkəsi (hava, su, dəmiryolu və avtomobil yolları, neft və qaz kəmərləri) vardır ki, bu da xariclə intensiv əlaqələr yaratmaq imkanını asanlaşdırır; 2. Azərbaycan zəngin təbii-iqtisadi potensiala (mineral xammal ehtiyatlarına, əlverişli təbii-iqlim şəraitinə, sərbəst əmək ehtiyatlarına) malikdir; 3. Azərbaycanda müasir texniki-iqtisadi bazaya malik sənaye müəssisələri, istehsal sahələri və infrastruktura obyektləri mövcuddur; 4. Azərbaycanda güclü elmi potensial və ixtisaslı kadr ehtiyatı vardır; 5. Ölkədə bazar münasibətlərinin inkişafı üçün iqtisadi islahatların sürətlənməsi; 6. Ölkədə xarici investisiyanın cəlb olunması, xarici iqtisadi əlaqələrin liberallaşdırılması və inkişafı haqqında hüquqi-normativ aktların qəbul olunması və onların həyata keçirilməsi; 7. Ölkədə artıq xarici işgüzar dairələrlə birgə müştərək əməkdaşlığın yaradılması; 158

5 8. Azərbaycan Respublikasının dövlətlərarası iqtisadi müqavilələr bağlaması, bir sıra beynəlxalq müqavilə və sazişlərə qoşulması, beynəlxalq və regional iqtisadi birliklərə və təşkilatlara daxil olması və s. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın qonşu dövlətlərlə, o cümlədən Türkiyə və İran İslam Respublikası ilə də iqtisadi əlaqələri daim genişlənməkdədir. Azərbaycanın xarici ölkələrdən idxal etdiyi mallar içərisində də Iran Islam Respublikasının xüsusi çəkisi böyükdür. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi materiallarının təhlili göstərir ki, 2008-ci ildə Azərbaycan İran İslam Respublikasından aşağıdakı ərzaq məhsullarını idxal etmişdir: Diri ev quşları..1,6 milyon ədəd. Kərə yağı və digər süd yağları, süd pastaları ton Pendir və kəsmik..56 ton Quş yumurtası 1,8 milyon ədəd Kartof..11,4 min ton Təzə tərəvəz..5,4 min ton Təzə meyvə..3,3 min ton Düyü.1,5 min ton Bitki yağları 798 ton Şəkər..1,7 min ton Makaron məmulatları.11,8 min ton Çörək, unlu qənnadı məmulatları 693 ton Meyvə və tərəvəz şirələri ton Xaricə ölkələrdən Azərbaycana idxal olunan ərzaq məhsulları içərisində İran İslam Respublikası önəmli yer tutur. İran hətta bəzi ərzaq məhsulları üzrə Azərbaycanın idxal etdiyi məhsullar içərisində birinci yeri tutur (diri ev quşları, təzə tərəvəz, makaron məmulatları və s.) Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanın idxal etdiyi diri ev quşlarının təqribən 65 faizi təzə tərəvəzin 52 faizi və makaron məmulatlarının isə 48 faizdən çoxu məhz İran İslam Respublikasının payına düşür. Beləliklə aparılan təhlillərin nəticəsi göstərir ki, gələcəkdə İran-Azərbaycan iqtisadi əlaqələri daha da genişlənəcəkdir. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycanın xarici ticarəti, statistik məcmuə. Bakı,2009, s Əhmədov N.H. Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələrinin inkişafı və istehlak bazarının formalaşması. Bakı Əliyev A. Azərbaycanın iqtisadi siyasəti. Bakı, Qanun, Şəkərəliyev A.Ş. Dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq iqtisadi münasibətlər. Bakı,