T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KIRŞEHİR EKOLOJİK KOŞULLARINDA ÇÖREK OTU (NIGELLA SP.) POPULASYONLARININ BAZI TARIMSAL VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Meryem SELİCİOĞLU Danışman Prof. Dr. İsa TELCİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ISPARTA

2 2018 [Meryem SELİCİOĞLU]

3

4

5 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v ÇİZELGELER DİZİNİ... vi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLER MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Deneme alanı Deneme alanının toprak özellikleri Bitki materyali Yöntem İncelenen özellikler Verilerin değerlendirilmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Fenolojik Gözlemler Bitki Boyu Dal Sayısı Kapsül Sayısı Bitki Başına Tohum Verimi Bin Tane Ağırlığı Biyolojik Verim Tohum Verimi Hasat İndeksi Sabit Yağ Oranı Dekara Yağ Verimi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ i

6 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIRŞEHİR EKOLOJİK KOŞULLARINDA ÇÖREK OTU (NIGELLA SP.) POPULASYONLARININ BAZI TARIMSAL VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Meryem SELİCİOĞLU Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. İsa TELCİ Bu çalışma, 2014 yılında Kırşehir-Boztepe ekolojik koşullarında bazı Çörek otu popülasyonlarının bitkisel ve tarımsal özelliklerini belirlenmesi amacı ile yürütülmüştür. Çalışmada kullanılan çörek otu populasyonlarından 7 tanesi Nigella sativa biri ise N. damascena türüne ait olmak üzere 8 farklı çörek otu populasyonu kullanılmıştır. Deneme, tesadüf bloklarında deneme desenine göre yürütülmüştür. Çalışmada Bitki boyu (cm), dal sayısı (adet/bitki), kapsül sayısı (adet/bitki),bin tane ağırlığı (g), bitki başına tohum verimi (g/bitki), biyolojik verim (kg/da), tohum verimi (kg/da), hasat indeksi (%) gibi agronomik özellikler ile yağ oranı (%) ve dekara yağ verimi (kg/da) gibi kalite özellikleri incelenmiştir. Çalışmada bitki boyu cm, dal sayısı adet/bitki, kapsül sayısı adet/bitki, bin tane ağırlığı g, bitki başına tohum verimi g/bitki, biyolojik verim kg/da tohum verimi kg/da, hasat indeksi % aralıklarında değişmiştir. Çörek otunda tohum kalitesini belirleyen sabit yağ oranı % arasında yağ verimi ise kg/da aralıklarında bulunmuştur. Çalışmada yüksek verim grubunda yer alan popülasyonların (OGÜ-15, OGÜ-5, Hatay, GOÜ-35, Burdur ve Hindistan) bölgedeki üreticilere tavsiye edilebileceği belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Çörek otu, Nigella, populasyon, verim, sabit yağ, ekoloji 2018, 36 sayfa ii

7 ABSTRACT M.Sc. Thesis DETERMINATION OF AGRONOMICAL AND QUALTY CHARACTERS OF SOME BLACK CUMIN (NIGELLA SP.) POPULATIONS IN KIRSEHIR ECOLOGICAL CONDITIONS Meryem SELİCİOĞLU Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department Of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. İsa TELCİ This study was carried out with the aim of determining the herbal and agricultural characteristics of some Black Cumin populations in Kırşehir-Boztepe ecological conditions in Black cumin population,7 genotypes were Nigella sativa L., while one of them, was N. damascena L., were used in the research. The research was planned according to Randomized Block Design with three replications. Plant height (cm) number of branches (unit/plant) number of capsule (unit/plant), thousand seed weight (g), seed yield per plant (g/plant), biological yield (kg/da), seed yield (kg/da), harvest index (%) of agronomical properties were examined with oil contend (%) and yield (L/da) in the research. As a result in the research, plant height were between 22 and 30 cm, while number of branches number of capsule, thousand weigh, seed yield per plant were between 2.3 and 4.0 number/plant, between 2.6 and 4.3 number/plant, between 1.95 and 2.96 g, between 0.23 and 0.61 g/plants, respectively. Biological yield and seed yields were between 226 and 382 kg/da and between 58.4 and 122 kg/da, respectively, while harvest index were between 22.4 and 42.6%. Seed oil contents, which it is a major quality characters in seed of clack cumin, ranged from 33.8 to 35.5%, while seed oil yields were between kg/da. It has been determined that populations having high yield group, OGÜ-15, OGÜ-5, Hatay, GOÜ-35, Burdur and Hindistan, can be recommended to the producers in the region. Keywords: Blackcumin, Nigella, population, yield, seed oil, ecology 2018, 36 pages iii

8 TEŞEKKÜR Bu araştırmamda beni yönlendiren, karşılaştığım zorlukları bilgi ve tecrübesi ile aşmamda yardımcı olan değerli danışman hocam Sayın Prof. Dr. İsa Telci ye, araştırmanın saha çalışmaları ve tezin her aşamasında destek olan eşim Burak Yasin Selicioğlu na, tez yazımında yardımcı olan mesai arkadaşlarıma ve eğitim hayatım boyunca daima yanımda olan aileme teşekkürü bir borç bilirim. Meryem SELİCİOĞLU ISPARTA, 2018 iv

9 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Parsellerin ekime hazırlanması ve tohum ekimi Şekil 3.2. Hasat öncesi denemeden genel görünüm ve hasat Şekil 4.1. Fenolojik gözlemlere ait değerler Şekil 4.2. Çörek otu populasyonlarında bitki boyu değişimi Şekil 4.3. Çörek otu poplasyonlarında dal sayılarının değişimi Şekil 4.5. Çörek otu populasyonlarında bitki başına tohum verimi Şekil 4.6. Çörek otu populasyonlarında bin tane ağırlığı değişimi Şekil 4.8. Çörek otu populasyonlarında tohum verimi değişimi Şekil 4.9. Çörek otu populasyonlarında hasat indeksi değişimi Şekil Çörek otu populasyonlarında dekara yağ verim değişimi v

10 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Araştırma alanına ait bazı iklim verileri... 8 Çizelge 3.2. Deneme alanı topraklarına ait fiziksel ve kimyasal özellikler... 9 Çizelge 3.3. Denemede kullanılan populasyonlar... 9 Çizelge 4.1. Çörek otu populasyonlarının bitki boyuna ait varyans analiz tablosu Çizelge 4.2. Çörek otu populasyonların bitki boyuna ait ortalama değerleri Çizelge 4.3. Çörek otu populasyonlarının dal sayısına ait varyans analiz tablosu Çizelge 4.4. Çörek otu populasyonlarının dal sayısına ait ortalama değerleri Çizelge 4.5. Çörek otu populasyonlarının kapsül sayısına ait varyans analiz tablosu 18 Çizelge 4.6. Çörek otu populasyonlarının kapsül sayısına ait ortalama değerleri Çizelge 4.7. Çörek otu popülasyonlarının bitki başına tohum verimine ait varyans analiz tablosu Çizelge 4.8. Çörek otu populasyonlarının bitki başına tohum verimine ait ortalama değerleri Çizelge 4.9. Çörek otu populasyonlarının bin tane ağırlığına ait varyans analiz tablosu Çizelge Çörek otu populasyonlarının bin tane ağırlığına ait ortalama değerleri Çizelge Çörek otu popülasyonlarının biyolojik verimine ait varyans analiz tablosu Çizelge Çörek otu populasyonlarının biyolojik verimine ait ortalama değerleri Çizelge Çörek otu populasyonlarının tohum verimine ait varyans analiz tablosu Çizelge Çörek otu populasyonlarının tohum verimine ait ortalama değerleri.. 24 Çizelge Çörek otu populasyonların hasat indeksine ait varyans analiz tablosu 25 Çizelge Çörek otu populasyonlarının hasat indeksine ait ortalama değerleri Çizelge Çörek otu populasyonların yağ oranına ait varyans analiz tablosu Çizelge Çörek otu populasyonlarının yağ oranına ait ortalama değerleri Çizelge Çörek otu populasyonların dekara yağ verimine ait varyans analiz tablosu Çizelge Çörek otu populasyonlarının dekara yağ verimine ait ortalama değerleri vi

11 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ cm Santimetre cm 2 Santimetre kare da Dekar g Gram kg Kilogram L Litre m metre m 2 Metre kare mm Milimetre TSP Triple Süperfosfat % Yüzde 0 C Sıcaklık vii

12 1. GİRİŞ Tıbbi ve Aromatik Bitkiler tıbbi kullanımları yanında baharat ve çeşni amacıyla da gıda endüstrisinin başlıca hammaddesini oluşturmaktadır. Bu bitkilerden elde edilen etkili maddeler gıda, kozmetik, temizlik ürünleri gibi alanlarda kullanılmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerin yeni kullanım alanları doğal ürünlere olan eğilim, bu bitki grubunun kullanım alanlarını her geçen gün arttırmaktadır. Türkiye, coğrafi konumu, iklim ve bitki çeşitliliği, tarımsal potansiyeli, geniş yüzölçümü nedenlerinden dolayı tıbbi ve aromatik bitkilerin ticaretinde önde gelen ülkelerindendir. Türkiye nin bu önemi; ilaç, gıda, kozmetik ve parfümeri sanayilerinin ham maddesini oluşturan biyokimyasalların Türkiye florasında bulunan bitki türlerinden karşılanmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla Türkiye florasında pek çok bitki türü toplanarak pazarlanmaktadır. Tıbbi ve aromatik bitkilerde sürdürülebilir üretim ve pazar potansiyelini yeterince değerlendirmek için bu ürünlerin talep edilen miktar ve kalitede olması gerekmektedir. Tüketici ve sanayici taleplerine cevap veren kaliteli ve standart ürün için ıslah edilmiş çeşitlerin geliştirilmesi, uygun ekolojik koşulların belirlenmesi, doğadaki bitkilerin doğaya zarar vermeden zamanında toplanması, hasat sonrası işlemlerin ve işleme teknolojisinin belirlenmesi, tıbbi ve aromatik bitkilerde üretim ve pazar olanaklarını arttıracaktır (Bayram vd., 2010). Ayrıca son yıllarda Türkiye tarımının teknik ve sosyo-ekonomik yapısının dönüşümünde kırsal alanlara yönelik tarımsal projelerin niteliği stratejik önem taşımaktadır. Kırsal alanlardan kentlere devam eden göç hareketlerinin temelinde, kırsal alanda yaşayan insanların geçim kaynağı olan tarımsal faaliyetlerinin yeterince çeşitlendirilerek alternatif gelir kaynaklarının oluşturulamaması yatmaktadır. Son yıllarda ilaç, kozmetik ve gıda sanayinde tıbbi ve aromatik bitkilerin artan oranda kullanılması ile birlikte bu grup bitkiler alternatif ürün olarak tarımsal, endüstriyel ve ekonomik olarak önem kazanmaya başlamıştır. Doğadan toplanan ve kültürü yapılan tıbbi bitkiler baharat, bitkisel çay ve halk hekimliğinde kullanılması yanında, bitkisel ve yarı sentetik ilaçlar için önemli bir hammadde kaynağıdır. Dolayısıyla tıbbi bitkilerin kullanım miktarı ve önemi gün geçtikçe daha da artmaktadır. Yeni ilaç hammaddelerinin araştırılmasında da tıbbi bitkiler önemli bir kaynak oluşturmaktadır (Karaman, 1999). 1

13 Bitkisel üretimde üretici için ana hedef; getirisi yüksek bitkilerde birim alanda yüksek verim ve kaliteli üründür. Bitkilerin gelişimi ve buna bağlı olarak verim ve kalite özellikleri; yetiştirilen ekoloji, bitkinin genetik yapısı ve tarımsal uygulamalara bağlı olarak değişir. Islah edilen ve yüksek verimli çeşitlerin, genetik bünyelerinde sahip oldukları bu potansiyelin ortaya çıkabilmesi için, onların mümkün olduğunca uygun koşullarda yetiştirilmesi ve en doğru yetiştirme tekniklerinin uygulanması gerekmektedir (Telci vd., 2011). Ranunculaceae familyasına ait çörek otu türleri tek ve çok yıllık otsu bitkilerdir. Ticari olarak üretilen Nigella sativa L. tek yıllık olup, ticari amaçla tohumları kullanılmaktadır. Bu türün tohumları içerdiği sabit yağ, uçucu yağ ve diğer besin maddelerinden dolayı oldukça zengindir. Uzun yıllardır halk hekimliğinde tedavi edici ve baharat bitkisi olarak kullanılmaktadır (Arslan vd., 2000). Çörek otu ekstresi bitkilerinden elde edilen doğal bir antioksidandır. Ayrıca anti-mikrobiyal ve antifungal etkilerinin (Kaharya ve Strivastava, 1979) yanında süt artırıcı ve iştah açıcı etkileri de bulunmaktadır. Çörek otu tohumlarından çıkartılan yağların saç dökülmesine ve kepeğe karşı da kullanıldığı bildirilmektedir. Tohumları ve tohumlardan elde edilen preparatlar halk hekimliğinde, soğuk algınlığı, baş ağrısı, astım, gaz giderme, idrar söktürücü, sarılık, çeşitli romatizma ve iltihap hastalıkları gibi birçok hastalığın tedavisinde yaygın olarak kullanılmaktadır (Baytop, 1984). Çörek otu bitkisi Türkiye de genelde Bursa, Afyon, Konya, Burdur, Nevşehir illerinde son yıllarda ise Güneydoğu Anadolu nun birçok ilinde (Gaziantep ve Mardin gibi) üretilmektedir. Türkiye istatistik kurumu verilerine göre 2012 yılında 2.3 bin da alandan 161 ton çörek otu elde edilirken, 2016 yılında 23.1 bin da alandan 2527 ton luk üretim ve 2017 yılında ise 32.5 bin da alandan 3094 ton luk üretim yapılmıştır (Tuik, 2016). Çörek otu bitkisi tohumdan üretilir. Karasal iklim bölgesinde erken ilkbaharda, Akdeniz sahil kuşağında ise sonbahar aylarında ekimi yapılır. Ekimde dekara kg tohum atılmalıdır. Ekim derinliği 2-3 cm, sıra arası mesafe ise cm olacak şekilde ayarlanır (Ceylan, 1994; Ertaş, 2016). 2

14 Çörek otunun esas kullanılan kısmı tohumu olduğundan tüm agronomik işlemler tohum verimini artırmak içindir. Dekara tohum verimi, yörelere ve yetiştirme tekniklerine bağlı olarak kg/da arasında değişim göstermektedir (İlisulu, 1992; Arslan, 1993). Bitki üretimini arttırmak için üstün verimli çeşitlerin geliştirilmesi, uygun ekim zamanı, gübreleme, münavebe ve ekim sıklığı gibi uygulamaların tespit edilmesi gerekmektedir (Chapman ve Carter, 1976). Kırşehir Boztepe ilçesi İç Anadolu da tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlayan ilçemizdir. İlde su kısıtlığı nedeniyle çoğunluğunda kuru tarım yapılmaktadır. İlçede buğday yanında, arpa, nohut ve mercimek ana ürünlerdir. Son yıllarda Tıbbi bitkilere olan destekler kapsamında çiftçiler alternatif bir ürün arayışındadır. Önemli tıbbi bitkilerden çörek otu düşünülmesi gereken ana ürünlerden biri olarak düşünülebilir. Ancak, Kırşehir Boztepe ekolojik koşullarında çörek otunun adaptasyonuna yönelik bir çalışma bulunmamaktadır. Bu nedenle, yöre çiftçisine çörek otu üretimi ve üretim materyali sağlamak amacıyla; mevcut çalışmada Kırşehir Boztepe koşullarında yetiştirilerek bu populasyonların yöreye adaptasyonu ve yöre için uygun populasyonlarının belirlenmesi araştırılmıştır. 3

15 2. KAYNAK ÖZETLER Çörek otu türleri (Nigella sativa L.ve N.damascena L.) Ranunculaceae familyasına ait tek yıllık otsu bitkilerdir. Dünya da Nigelle cinsine ait toplam 20 türü bulunmaktadır. Akdeniz ülkelerinde yaygın olan bu türlerden 12 si Türkiye florasında yayılış göstermektedir (Davis 1965; Baytop 1999). Bunlardan önemli iki türünün (Nigella sativa L. ve N. damascena L.) tarımsal üretimi yapılmaktadır. Asıl çörek otu olarak bilinen, ilaç ve baharat olarak tarımsal üretimi yapılan Nigella sativa L. türüdür. Uzun çiçeklenme süresi ve çiçeklerinin gösterişli olması nedeni ile Nigella damascena L. ise daha çok süs bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Çörek otu özellikleri ve yetiştiriciliği ile pek çok çalışma mevcut olup, konuyla ilgili olan birçoğu aşağıda özetlenmiştir. Ertuğrul (1986), Çukurova ekolojik koşullarında çörek otunda (Nigella damascena) altı farklı ekim zamanlarının (Kasım, Aralık, Şubat, Mart, Nisan, Mayıs) verim ve kaliteye etkisi incelenmiştir. Çalışmada çörek otunda en yüksek tohum verimi (27.3 kg/da) ve uçucu yağ oranına (% 0.73) Şubat ayında ekilen bitkilerde ulaşılmıştır. İlisulu (1992), çörek otu tohum veriminin kg/da arasında değiştiğini verimli topraklarda ve sulanabilir alanlarda verimin 250 kg/da kadar ulaşabileceğini bildirmiştir. Arslan (1994), Ankara ekolojik koşullarında ekim zamanı ve bitki sıklığının Çörek otu (Nigella sativa) verimine etkisi ile ilgili çalışmasında; 5 Mart, 16 Mart, 30 Mart ve 25 Nisan olmak üzere 4 farkı ekim zamanını araştırmış ve 15 Mart - 15 Nisan tarihleri arasında ekilen parsellerden yüksek verim alındığını belirtmiştir. Çalışmada çörek otunda verim kg/da arasında değişmiştir. Çalışmada ayrıca geç ekimlerde ani bastıran sıcaklıkların vejatatif gelişmeyi olumsuz yönde etkilediği ve verimde düşmelere neden olduğu açıklanmıştır. Telci (1995), Tokat Kazova şartlarında çörek otunda ekim sıklığının verim ve bazı bitkisel özelliklerine etkisini araştırmıştır. Araştırmada üç farklı populasyon dört farklı sıra üzeri mesafe (15, 20, 25 ve 30 cm) kullanılmıştır. Çalışmada en yüksek verim 152 kg/da ile Balıkesir populasyonunda ve 15 cm sıra aralığından alınmıştır. 4

16 Çalışmada bitki boyu cm arasında, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet hasat indeksi % ve dekara yağ verimi kg/da arasında değişmiştir. Türker (1996), Türkiye nin 20 farklı yöresinden temin edilen çörek otunun sabit yağ ve uçucu yağ kompozisyonun belirlemek için yaptığı çalışmada tohumlardaki sabit yağ oranının % ve uçucu yağ oranının ise % arasında olduğunu belirlemiştir. Geren vd. (1997), İzmir ekolojik koşullarında çörek otunda farklı ekim zamanı ve fosforlu gübre uygulamasının verim ve kaliteye etkisini araştırmıştır. Araştırmacı yılları arasında yapmış olduğu çalışmada; bitki boyu cm, toplam dal sayısının adet/bitki, toplam kapsül sayısının adet, kapsülde tane sayısının adet, 1000 tohum ağırlığının g, tohum veriminin kg/da, biyolojik veriminin kg/da ve uçucu yağ oranının % arasında olduğunu bildirmiştir. Kalçın (2003), Ankara şartlarında Nigella sativa L. ve Nigella damascena L. Çörek otu türlerinin dekara atılacak tohumluk miktarlarının verim ve kalite öğelerine etkisini incelemiştir. Çalışmada, bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet, bin tohum ağırlığı g, tohum verimi kg/da ve ham yağ oranı % arasında olduğunu tespit etmiştir. Tonçer ve Kızıl (2004), Diyarbakır ekolojik şartlarında çörek otunun ekim normunu belirlemek için yapmış oldukları araştırmada; dekara 1,2,3,4ve 5kg/da tohum ekim normu kullanmışlardır. Çalışmada en yüksek tohum verimi dekara 1 kg tohumluk uygulamasından (82.8kg/da), en düşük tohum verimi ise dekara 5 kg tohumluk uygulamasından (59.5 kg/da) elde edilmiştir. Özel vd. (2008), çörek otunun Urfa koşullarında en uygun tohumluk miktarı (1kg/da, 2kg/da, 3 kg/dave 4kg/da) ve sıra arasını (15cm ve 30cm) belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada; bitki boyu cm, dal sayısı arasında adet, tohum verimi kg/da, uçucu yağ oranı % değişmiştir. 5

17 Çalışmada ayrıca en yüksek verim birinci yıl kg/da, ikinci yıl kg/da ile 15 cm ve dekara 2 kg tohumu kullanılan parsellerden elde edildiği bildirilmiştir. Küçükemre (2009), Tokat-Kazova ekolojik şartlarında çörek otu bitkisinin üç farklı (20 cm, 30 cm ve 40 cm) sıra aralığı ve beş farklı (250, 500, 750, 1000 ve 1250 adet tohum/m 2 ) ekim normunun verim ve kalite özelliklerine etkilerini incelemiştir. Araştırmacı 20 cm sıra aralığında kg, 30 cm sıra aralığından kg ve 40 cm sıra aralığından kg ortalama tohum verimi almıştır. Çalışmada 20, 30 ve 40 cm sıra aralıklarına göre; bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı kapsül/ bitki, 1000 tohum ağırlığı g, sabit yağ oranı % , sabit yağ verimi kg/da aralıklarında değişmiştir. Baytöre (2011), Tekirdağ ve Kocaeli de çörek otu (Nigella sativa L.) populasyonlarının verim ve verim kriterlerini araştırdığı çalışmada; bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet, kapsülde tohum ağırlığı g, tohum verimi kg/da, 1000 tohum ağırlığı g ve ham yağ oranının % değerleri arasında değişmiştir. Akgören (2011), Eskişehir koşullarında bazı çörek otu populasyonlarının tarımsal özelliklerini araştırmıştır. Yapılan çalışmada çörek otunda tohum veriminin kg/da arasında olduğu belirlenmiştir. Ayrıca çalışmada bitki boyu cm, dal sayısı adet/bitki, kapsül sayısı adet/bitki, bin tane ağırlığı g, uçucu yağ oranı % , ham yağ oranı % aralıklarında bulunmuştur. Kulan vd. (2012), Eskişehir ekolojik şartlarda yazlık olarak iki çörek otu populasyonunu kuru şartlarda verim ve sabit yağ oranlarını incelediği araştırmada; bitki boyu cm, bin tane ağırlığı g, tohum verimi kg/da, bitki başına tohum verimi g/bitki ve sabit yağ oranı % arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Tavas vd. (2013), Eskişehir koşullarında Bilecik ve Denizli orjinli çörek otu populasyonunun verim ve kalite özellikleri incelenmiştir. Çalışmada ortalama tohum verimi kg/da olarak tespit etmiştir. Ayrıca araştırma ile ilgili ele alınan diğer 6

18 özelliklerden; bitki boyu ortalaması cm, sabit yağ oranı % ve sabit yağ verimi L/da arasında değişmiştir. Taqi (2013), Samsun ekolojik koşullarında bazı çörek otu (Nigella sativa L.) populasyonlarında tarımsal ve kalite özelliklerinin belirlediği çalışmada; tohum verimi kg/da arasında değişmiştir. Ayrıca çalışmada, bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet, bin tane ağırlığı g, ham yağ oranının % ve ham yağ verimi kg/da arasında değişmiştir. Kılıç (2016), Aydın koşullarında dört farklı ekim zamanı (15 Ekim, 1 Kasım, 15 Kasım, 1 Aralık) ve 3 farklı tohumluk miktarının (1 kg/da, 2 kg/da, 3 kg/da) etkileri incelediği çalışmada; bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet/bitki, kapsüldeki dane sayısı adet/kapsül, kapsüldeki tohum ağırlığı g/kapsül, bin tohum ağırlığı g, hasat indeksi % , verim kg/da, sabit yağ oranı % , sabit yağ verimi L/da aralığında değişmiştir. Çalışmada en yüksek tohum verimi kg/da ile erken sonbaharda (15 Ekim) ekilen ve dekara 2 kg tohumluk kullanılan parsellerden alınmıştır. Ertaş (2016), Tokat Kazova ekolojik koşullarında kışlık ve yazlık ekilen çörek otu (Nigella sp.) populasyonların agronomik ve kalite özelliklerinin araştırmıştır. Çalışmada kışlık ekilen çörek otu tohumlarının verimi kg/da arasında değişirken yazlık ekimlerde ise kg/d arasında olmuştur. Ayrıca çalışmada bitki boyu cm, dal sayısı adet, kapsül sayısı adet, bin tane ağırlığı g, biyolojik verim kg/da, tohum verimi kg/da, yağ verimi kg/da aralıklarında değişmiştir. 7

19 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Deneme alanı Bu çalışma Kırşehir ili Boztepe ilçesi iklim koşullarında yürütülmüştür. Boztepe Kırşehir merkezine 16 km uzaklıktadır. Deneme alanının koordinatları doğu boylamı ve kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Deneme alanının denizden yüksekliği 1220 m dir. Boztepe karasal iklime sahip olup kışları sert, soğuk ve kar yağışlı, yazlar sıcak ve kurak, ilkbahar ise yağmurlu geçer. Denemenin yürütüldüğü 2014 yılı vejetasyon dönemi ile uzun yıllara ait toplam yağış (mm), ortalama sıcaklık ( C) ve oransal nem (mm) verileri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Araştırma alanına ait bazı iklim verileri Aylar Ortalama Sıcaklık ( C) Toplam Yağış (mm) Ortalama Nisbi Nem (%) U U. Yıllar 2014 U Yıllar Yıllar Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Toplam/Ort *Kaynak: Kırşehir Meteoroloji Genel Müdürlüğü, 2015 Denemenin yürütüldüğü Boztepe yle benzer iklime sahip Kırşehir İlinin uzun yıllar ortalaması ile 2014 yılına ait bazı iklimsel verileri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Buna göre; denemenin yürütüldüğü 2014 yılında aylık sıcaklık ortalamaları uzun yıllardan ortalamasından yüksek olmuştur. Diğer bir ifadeyle deneme yılı uzun yıllar ortalamasından daha sıcak ve kurak geçmiştir. Bölgede yağışlar çoğunlukla ilkbaharda düşmekte hazirandan sonra kurak mevsim başlamaktadır. 8

20 Deneme alanının toprak özellikleri Çalışmada deneme alanının toprak özelliklerini belirlemek için 30 cm derinlikten alınan toprak örneğine ait sonuçlar Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge incelendiğinde deneme yeri toprağının killi-tınlı bir bünyede, hafif alkali durumda, organik madde bakımından az, P 2 O 5 miktarı orta, K 2 O bakımından yeterli ve orta düzeyde kirece sahip olduğu belirlenmiştir (Aydeniz ve Brohi, 1993). Çizelge 3.2. Deneme alanı topraklarına ait fiziksel ve kimyasal özellikler Özellikler Değeri Anlamı Doygunluk (%) 37 Killi-tınlı Toplam tuz (%) 0 Tuzsuz ph 7.74 Hafif alkali Kireç (% CaCO3) Orta P 2 O 5 (kg/da) 7.54 Orta K 2 O (kg/da) Fazla Organik madde (%) 1.26 Az Bitki materyali Bitki materyali olarak çörek otuna ait 8 farklı pupulasyon kullanılmıştır. Bu populasyonlardan 7 tanesi yerli biri ise Hindistan kökenlidir. Ayrıca çörek otu populasyonlaran 7 tanesi Nigella sativa biri ise N. damascena türüne aittir. Fenolojik olarak populasyonların ikisi erkenci olup, diğer 6 sında ise vejetasyon süresi daha uzundur (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3. Denemede kullanılan popülasyonlar Sıra Populasyon Orjini Tür Özellik no 1 Hindistan Hindistan N. sativa Erkenci 2 Hatay Hatay N. sativa Erkenci 3 Tokat Tokat N. sativa Geççi 4 Burdur Burdur N. sativa Geççi 5 N. damascena Diyarbakır N. damascena Geççi 6 OGÜ-5 İnönü, Eskişehir N. sativa Geççi 7 OGÜ-15 Küre,Söğüt,Bilecik N. sativa Geççi 8 OGÜ-35 Kozluca, Burdur N. sativa Verim yüksek 9

21 3.2. Yöntem Araştırma, 2014 vejetasyon yılında Kırşehir ili Boztepe ilçesi üretici tarlasında yazlık olarak yürütülmüştür. Deneme, Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Deneme tarlası sonbaharda pulluk ile derin olarak sürülmüştür. Kışa terk edilen araziye ilkbaharda el traktörü ile sürüm yapılarak ve tırmık çekilerek deneme alanı ekime hazır hale getirilmiştir. Denemede parseller 3 m boyunda, 1.5 m genişliğinde olup parsel alanı 4.5 cm 2 olacak şekilde planlanmıştır. Parseller sıra arası 30 cm sıra aralığında ve 5 sıradan oluşmuştur. Deneme 20 Nisan 2014 tarihinde tohum yatağı hazırlanan parsellere; 30cm aralıklarla ve 3-4 cm derinliğinde sıralar açılmış ve bu sıralara tohum ekimi elle yapılmıştır (Şekil 3.1). Çalışmada dekara 1 kg/da hesabıyla tohum atılmıştır. Ekim esnasında parsellere azotlu gübrenin (6 kg/da saf N), amonyum sülfat (% 21), fosforlu gübrenin (5 kg/da saf P 2 O 5 ) TSP (%46) formunda verilmiştir. Azotun kalan yarısı amonyum nitrat (%33) formunda sapa kalkma döneminde verilmiştir. Bakım işlemleri olarak, bitkilerin 3-4 yapraklı oldukları dönemde yapancı ot kontrolü amacıyla çapalama yapılmış ve yapancı otun tekrarlanması halinde 15 günde bir yabancı ot kontrolü yapılmıştır. Sulama ise bitki gelişme döneminde iken havaların çok kurak geçmesi nedeniyle bitkinin strese girmemesi için bir defa mahsus salma sulama yapılmıştır. Hasat döneminde ise bitki kapsülleri kahverengi renk almaya başladığı dönemde her parselinde kenarındaki birer sıra ve boyunda 0.25 m lik alan kenar tesiri olarak gözlem dışı bırakılmış, kalan alanlar ise el ile hasat edilmiştir (Şekil 3.2). Hasat öncesi ve sonrası gözlem ve ölçümler Telci (1995) ve Akgören (2011) in belirttiği yöntemlere göre yapılmıştır. Şekil 3.1. Parsellerin ekime hazırlanması ve tohum ekimi 10

22 Şekil 3.2. Hasat öncesi denemeden genel görünüm ve hasat İncelenen özellikler 1) Bitki boyu (cm): Bitkiler hasat edilmeden önce her parselden tesadüfi olarak seçilen 20 bitkinin toprak seviyesinden en üst noktasına kadar olan uzunluk ölçülerek ortalamaları alınmıştır. 2) Bitkide dal sayısı (adet): Her parselden tesadüfi olarak seçilen 20 bitkinin ana gövdeye doğrudan bağlanan dallar sayılarak ortalaması hesaplanmıştır. 3) Bitkide kapsül sayısı (adet): Her parselden tesadüfi olarak seçilen 20 bitkinin kapsül sayıları belirlenerek ortalaması hesaplanmıştır. 4) Bitki başına tohum verimi (g/bitki): Hasat döneminde her parselden tesadüfi olarak seçilen 20 bitkinin tohumları çıkarılarak 0.01 g duyarlı terazide tartılmış ve bitki başına tohum verimi olarak hesaplanmıştır. 5) Bin tane ağırlığı (g): Hasattan sonra her parsellerden dört tekerrürlü 100 tohum sayılıp g duyarlı terazide tartılarak elde edilen ortalama ağırlık 10 ile çarpılmak bin tane ağırlıkları hesaplanmıştır. 6) Biyolojik verim (kg/da): Hasat döneminde kenar tesirleri dışındaki parsel alanlarından alınan tüm bitkilerin ağırlıkları tartılarak dekara verimleri hesaplanmıştır. 11

23 7) Tohum verimi (kg/da): Parselin kenar tesirleri dışındaki tüm bitkiler hasat edilerek harmanlanmış ve tohumlar tartılarak parsel verimleri hesaplanmıştır. Belirlenen bu parsel verimlerinden dekara tohum verimleri hesaplanmıştır. 8) Hasat indeksi (%):Biyolojik verim içerisindeki % tohum verimini ifade eder. Tohum verimlerinin biyolojik verime bölünmesi ve 100 ile çarpılmasıyla belirlenmiştir. 9) Sabit yağ oranı (%): Her parselden alınan tohum numuneleri öğütülmüştür. Öğütülen örneklerde nem tayini 1 gr örnek alınarak kuru madde miktarı belirlenmiştir. Ayrıca 5 gr örnek ektraksiyon için tartılmış ve kartüşlere yerleştirilmiştir. Soklet ektrasiyon cihazında 4 saat hekzanla ektre edilmiş ve ektraksiyon sonucu etüvde kuru ağırlığı belirlenmiştir. Önceden belirlenen nem oranları, ektsaksiyon öncesi ve sonrası ağırlık kayıpların % yağ oranları belirlenmiştir. 10) Dekara yağ verimi (L/da): Parsel verimi ve sabit yağ oranlarından faydalanarak dekara yağ verimleri hesaplanmıştır Verilerin değerlendirilmesi Denemede veriler tesadüf blokları deneme desenine göre analiz edilerek F değerleri ile önemlilik düzeyleri belirlenmiştir. Önemli çıkan özelliklerin ortalamaları arasındaki farklılıklar Duncan Testine göre karşılaştırılmıştır. Bu hesaplamalar için mevcut istatistik programlarından (SPSS, ver. 22) faydalanılmıştır. 12

24 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Kırşehir ili Boztepe ilçesi iklim koşullarında 2014 vejetasyon döneminde yürütülen bu çalışmada hasat öncesi fenolojik gözlemler grafik haline getirilerek tartışılmıştır. Hasat sonrası incelenen özelliklere ait değerler varyans analizi ile önemlilik durumları belirlenmiştir. Varyans analizleri sonucu önemli çıkan özellikler Duncan çoklu karşılaştırma testiyle gruplandırılmıştır. Bu sonuçlar Çizelge ve Grafiklerde özetlenerek sonuçlar aşağıda tartışılmıştır Fenolojik Gözlemler Çalışmada bazı fenolojik gözlemlere ait değerler Şekil 4.1. de verilmiştir. Buna göre populasyonlarda çimlenme süresi gün arasında değişmiştir. Tokat, OGÜ-5, OGU-15 ve OGÜ-35 nolu populasyonlar 17 günde çimlenmiş, erkenci Hatay ve Hindistan popülasyonları ile Burdur popülasyonu 19 günde çimlenmiştir. En geç çimlenme 25 günle N. damascena türüne ait populasyonda gözlenmiştir. Şekil 4.1. Fenolojik gözlemlere ait değerler Çalışmada çiçeklenme süresi gün, vejetasyon süresi ise gün arasında değişmiştir. Çalışmada erkenci Hindistan ve Hatay populasyonları daha kısa sürede çiçeklenmiştir. Ayrıca bu populasyonların gelişimini de en erken tamamlayan populasyonlar olduğu belirlenmiştir. N. damascena ya ait populasyon olmuştur. Literatürde N.damascena türünün N. sativa türünden daha uzun ömürlü olduğu bilinmektedir. Çörek otunda bitki ömrü yazlık kışlık ekim ile ekim zamanına göre 13

25 değişebilmektedir. Ertaş (2016), çörek otu popülasyonlarında kışlıklarda vejetasyon süresini gün, yazlıklarda gün atasında değiştiğini belirtmiştir. Yazlık olarak ekilen bu çalışmada elde edilen değerler Tokat koşullarında elde edilen değerlerle uyumluluk göstermektedir (Ertaş 2016) Bitki Boyu Yapılan çalışmada incelenen çörek otu populasyonlarında bitki boyuna ait varyans analiz tablosu Çizelge 4.1 de ortalama değerleri ise verilerle yapılan Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Çörek otu populasyonlarının bitki boyuna ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar öd Populasyon ** Hata VK (%) 7.04 **:p<0.01; öd: önemli değil; Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.1) incelendiğinde, populasyonların bitki boyları arasındaki farkın önemli (p<0.01) olduğu anlaşılmaktadır. Çalışmada Kırşehir şartlarında yetiştirilen çörek otu populasyonlarında bitki boyu cm arasında değişmiştir. (Çizelge 4.2) Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi en yüksek bitki boyu 30.0 cm ile OGÜ-15 populasyonundan elde edilirken bunu 29.7 cm ile OGÜ-35 populasyon izlemiştir. Çalışmada Hindistan, Hatay populasyonları ile Diyarbakır orijinli N damascena türüne ait populasyonda bitki boyları diğer populasyonlara göre kısa olmuş (Şekil 4.2) ve bunlara ait ortalama bitki boyu sırasıyla 22.0 cm, 22.3 cm ve 22.7 cm olarak belirlenmiştir. Bu değerler istatistiki olarak aynı grupta yer almıştır. 14

26 Çizelge 4.2. Çörek otu populasyonların bitki boyuna ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 22.3 B 2 Hatay 22.0 B 3 Tokat 27.3 AB 4 Burdur 27.3 AB 5 N.damascena 22.7 B 6 OGÜ AB 7 OGÜ A 8 OGÜ A cm Bitki boyu Şekil 4.2. Çörek otu populasyonlarında bitki boyu değişimi Yapılan çalışmalarda çörek otunda bitki boyu bitkinin genetik yapısına, iklime ve yetiştirme durumuna göre değişir. Bunun yanında erkenci tiplerin geççi tiplerden daha kısa boylu olduğu bilinmektedir. Ayrıca yapılan çalışmalarda N. damascena türü de vejetasyon süresi uzun N. sativa populasyonlarından kısa olduğu bilinmektedir (Ertaş, 2016). Çörek otu ile ilgili yapılan çalışmalarda, Kalçın (2003), Ankara koşullarında bitki boyunun cm aralığında olduğu belirtilmiştir. Sonuçlar bu değerler arasında olup; Tokat Kazova koşullarında farklı ekim sıklığının belirlenmesi amacıyla yürütülen çalışmada elde edilen koşularında yürütülen araştırma sonucu elde edilen cm bitki boyu değerlerinden düşük olmuştur (Telci, 1995). Sonuçlar ayrıca aynı ekolojide (Tokat Kazova) yürütülen farklı ekim zamanlarına göre (yazlık ve kışlık) yürütülen çalışmada elde edilen cm değerlerindende düşük bulunmuştur. Denemenin yürütüldüğü bölge yüksek 15

27 rakımlı karasal bir iklime sahip olduğundan bu çalışmada elde edilen değerlerin verimli ve çörek otu için daha uygun iklime sahip Tokat Kazova da yapılan çalışmalardan düşük çıkması beklenen bir sonuçtur. Ancak bu deneme sonuçları Eskişehir gibi karasal ve Kırşehir le benzer iklime sahip bölgede yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlarla benzerlik göstermiş ve bu bölgede çörek otunda bitki boyu cm arasında değişmiştir (Akgören, 2011) Dal Sayısı Araştırmada kullanılan çörek otu populasyonları dal sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3 de, ortalama değerler ile Duncan grupları Çizelge 4.4 de verilmiştir. Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.3) incelendiğinde populasyonların dal sayıları arasındaki fark önemli (p<0.05) olmuştur. Çizelge 4.3. Çörek otu populasyonlarının dal sayısına ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar öd Populasyon ** Hata VK (%) ** p<0.01; öd: önemli değil Çalışmada çörek otu populasyonlarında dal sayısı adet arasında değişmiştir. Çizelge 4.4 de görüldüğü gibi en yüksek dal sayısı değeri 4.0 adet ile OGÜ-35 popuasyounda elde edilmiş, bunu 3.3 adet ile Hatay, OGÜ-5 ve OGÜ-15 ve 3.0 adet ile Hindistan populasyonları izlemiştir (Şekil 4.3). En düşük değerin 2.3 adet ile Tokat populasyonu ve N. damascena ürüne ait olduğu ve bunların çalışmada en az dal oluşturduğu belirlenmiş ve en düşük grupta yer aldığı belirlenmiştir. 16

28 Çizelge 4.4. Çörek otu populasyonlarının dal sayısına ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 3.0 AB 2 Hatay 3.3 AB 3 Tokat 2.3 B 4 Burdur 3.0 AB 5 N. damascena 2.3 B 6 OGÜ AB 7 OGÜ AB 8 OGÜ A Çörek otu ile yapılan çalışmalarda dal sayısını Taqi (2013), adet, Akören (2011), adet ve Baytöre (2011), adet aralıklarında olduğunu belirtmişlerdir. Çalışmada elde edilen sonuçlar bu araştırmaların sonuçlarıyla uyumlu olduğu görülmüştür. Ancak çörek otunda dal sayısı bitkinin genetik yapıile iklim ve yetiştirme tekniklerine göre değiştiğinden literatürde bu değerlerin üzerinde dal sayısına rastlanmıştır (Kalçın, 2003). adet Dal sayısı Kapsül Sayısı Şekil 4.3. Çörek otu poplasyonlarında dal sayılarının değişimi Çalışmada kapsül sayısı değerlerine ait varyans analiz tablosuyla ortalama değerler ve Duncan grupları sırasıyla Çizelge 4.5 ve Çizelge 4.6 da verilmiştir. Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.5) incelendiğinde populasyonların kapsül sayıları arasındaki farkınönemli (p<0.05) olduğu görülmüştür. Çalışmada Kırşehir şartlarında incelenen çörek otu populasyonlarında kapsül sayısı adet/bitki arasında değişmiştir. 17

29 Çizelge 4.5. Çörek otu populasyonlarının kapsül sayısına ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar öd Populasyon * Hata VK (%) öd: önemli değil; *: P<0.05 Çizelge 4.6 da görüldüğü gibi en yüksek kapsül sayısı 4.3 adet ile Hatay populasyonunda elde edilmiş ve bunu 4.0 adet ile OGÜ-5 populasyonu izlemiştir. En düşük kapsül sayısı değerinin 2.6 adet ile Tokat populasyonuna ait olduğu belirlenmiştir (Şekil 4.4). Çizelge 4.6. Çörek otu populasyonlarının kapsül sayısına ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 3.3 AB 2 Hatay 4.3 A 3 Tokat 2.6 B 4 Burdur 3.0 AB 5 N. damascena 3.0 AB 6 OGÜ A 7 OGÜ AB 8 OGÜ AB adet Kapsül sayısı Şekil 4.4. Çörek otu populasyonlarında bitkide kapsül sayılarının değişimi 18

30 Çalışmada Ranunculaceae familyasına ait türlerde meyve yapısı kapsül olup kapsül sayısı tür ve tür içerisindeki poplasyonlara bağlı olarak değişir. Yapılan agronomik çalışmalarda N. sativa da kapsül sayısı genetik yapı ve tarımsal uygulamalara göre değişiklik göstermektedir. Özellikle ekim sıklığı dal sayısını belirleyen önemli bir tarımsal uygulamadır. Telci (1995),sıra üzeri mesafesine göre kapsül sayısının adet/bitki arasında değiştiğini belirtmiştir. Ayrıca yapılan çalışmalarda kapsül sayısını Ertaş (2016), adet/bitki, Akgören (2011), adet/bitki ve Baytöre (2011), adet/bitki olduğunu belirtmişlerdir. Çalışmada kurak ve karasal koşullarda yetiştirilmesi bitkilerin herba gelişimini sınırlamış buna bağlı olarak diğer bitkisel özelliklerde olduğu gibi elde edilen değerler genellikle literatürde belirtilen değerlerden düşük olmuştur Bitki Başına Tohum Verimi Çalışmada çörek otu bitkisinin bitki başına tohum verimine ait varyans analiz sonucu ile ortalama değerler sırasıyla Çizelge 4.7 ile Çizelge 4.8 de verilmiştir. Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.8) incelendiğinde populasyonların bitki başına tohum verimi arasındaki farkın önemli olduğu (p<0.01) belirlenmiştir. Çizelge 4.7. Çörek otu popülasyonlarının bitki başına tohum verimine ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar * Populasyon ** Hata VK (%) 8.08 öd: önemli değil; **:p<0.01 Çalışmada bitki başına tohum verimi g/bitki arasında değişmiştir. En yüksek değer 0.61 g/bitki ile OGÜ-15 populasynundan elde edilmiş bunu 0.59 g/bitki ile OGU-5 populasyonu ve 0.57 g/bitki ile Hatay populasyonları izlemiştir. En düşük verime sahip N. damascena ve Tokat populasyonu hariç diğer populasyonlar aynı istatistiki grup içerisinde yer almıştır (Çizelge 4.8). Çalışmada en düşük verim N. damascena da elde edilmiştir (Şekil 4.5). Çalışmada tek örnekle temsil edilen bu tür N. sativa ya göre vejetasyon süresi uzun ve su isteği fazladır. Çalışmada kurak 19

31 koşullar N. damascena daki verim düşüklüğünün en önemli nedeni olarak açıklanabilir. Ayrıca N. damascena da kapsüllerde çatlama ile tohum kaybı da önemli bir sorun olup üretimi ve bitki başına verimi de etkilediği düşünülmektedir. Çizelge 4.8. Çörek otu populasyonlarının bitki başına tohum verimine ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 0.51 A 2 Hatay 0.57 A 3 Tokat 0.30 B 4 Burdur 0.53 A 5 N.damascena 0.23 B 6 OGÜ A 7 OGÜ A 8 OGÜ A Eskişehir koşullarında yapılan bir çalışmada bitki başına tohum veriminin g/bitki arasında değiştiği bildirilmiştir(kulan vd. 2012). Çalışmada elde edilen değerlerin sonuçlarla uyumlu olduğu görülmüştür. gr/bitki Bitki başına tohum verimi 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Şekil 4.5. Çörek otu populasyonlarında bitki başına tohum verimi 4.6. Bin Tane Ağırlığı Çalışmada çörek otu bitkisinin bin tane ağırlıklarına ait varyans analiz sonucu ile ortalama değerler sırasıyla Çizelge 4.9 ile Çizelge 4.10 de verilmiştir. 20

32 Çizelge 4.9. Çörek otu populasyonlarının bin tane ağırlığına ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar öd Populasyon ** Hata VK (%) 8.02 öd: önemli değil; **:p<0.01 Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.9) incelendiğinde popülasyonların bin tane ağırlığı sayıları arasındaki fark önemli (p<0.01) olduğu görülmüştür. Çalışmada populasyonların Kırşehir şartlarında bin tane ağırlığı gr arasında değişmiştir. Çörek otunda bin tane ağırlığı tür ve çeşit özeliği yanında bölgenin iklim faktörlerine, özellikle sıcaklığa bağlı olarak gelişme süresine göre değişir. Çizelge Çörek otu populasyonlarının bin tane ağırlığına ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 2.96 A 2 Hatay 2.83 A 3 Tokat 1.95 E 4 Burdur 2.00 E 5 N. damascena 2.02 E 6 OGÜ B 7 OGÜ C 8 OGÜ CD Çizelge 4.10 da görüldüğü gibi en yüksek bin tane ağırlığı 2.96 g ile Hindistan populasyonundan elde edilmiş bunu 2.83 g ile Hatay populasyonu izlemiştir ve bu iki populasyon bin tane ağırlığı bakımından en yüksek grupta yer almıştır. Bu populasyonların kısa boylu erkenci tipler olması, morfolojik ve fenolojik benzerliği tohum büyüklüğü ile de orantılı olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlardan erkenci tiplerde bin tane ağırlığının fazla olduğu gözlenmiştir. Çalışmada Tokat, Burdur ve N. damascena türüne ait populasyonlar arası en düşük bin tane ağırlığı olarak belirlenmiş aynı gurupta yer almıştır (Şekil 4.6; Çizelge 4.9). 21

33 Önceki yapılana araştırmalarda bin tane ağırlığının Baytöre (2011), g, Ertaş (2016), g, Akgören (2011), g ve Taqi (2013), g arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Sonuçlar bu değerler arasında yer almıştır. gr 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Şekil 4.6. Çörek otu populasyonlarında bin tane ağırlığı değişimi 4.7. Biyolojik Verim Biyolojik verime ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.11 ve ortalama değerleri Çizelge 4.12 verilmiştir. Çizelge 4.11 de varyans analiz tablosu incelendiğinde populasyonlar arası biyolojik verimin arasındaki fark önemli (p<0.01) olduğu görülmüştür. Çizelge Çörek otu popülasyonlarının biyolojik verimine ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar * Populasyon ** Hata VK (%) öd: önemli değil; **:p<

34 Çizelge Çörek otu populasyonlarının biyolojik verimine ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 244 CD 2 Hatay 286 BCD 3 Tokat 226 D 4 Burdur 322 AB 5 N. damascena 272 BCD 6 OGÜ A 7 OGÜ A 8 OGÜ BC Çalışmada biyolojik verime ait en yüksek verim 382 kg/da ile OGÜ-5 populasyonundan elde edilmiş bunu, 374 k/da ile OGÜ-15 populasyonu izlemektedir (Şekil 4.7) ve bu populasyonlar istatistiki olarak aynı grupta yer almıştır (Çizelge 4.12). En düşük biyolojik verimi ise 244 kg/da ile Hindistan populasyonundan elde edilmiştir. kg/da Biyolojik verim Şekil 4.7. Çörek otu populasyonlarında biyolojik verimi değişimi Ertaş (2016), Tokat ekolojik koşullarında yapmış olduğu araştırmasında biyolojik verimi kg/da arasında değiştiğini belirtmiştir. Elde edilen sonuçlar araştırmacının bulduğu maksimum değerleri yakın ve üzerinde olduğu görülmüştür. Geren vd. (1997), İzmir ekolojik koşullarında yapmış oldukları çalışmada biyolojik verimi kg/da arasında bildirmiş, çalışmamızın sonuçları bu değerlerin üzerinde çıkmıştır. 23

35 4.8. Tohum Verimi Çörek otunda kullanılan kısım tohumları olup, üretim materyalinin seçimi ve tarımsal işlemler tohum verimini artırmaya yönelik olarak yapılmaktadır. Kırşehir koşullarında incelenen çörek otu populasyonlarında elde edilen verilere ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.13 te verilmiştir. Sonuçlar incelendiğinde incelenen populasyonlar arasındaki fark önemli (p<0.01) çıkmıştır. Çizelge Çörek otu populasyonlarının tohum verimine ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar * Populasyon ** Hata VK (%) öd: önemli değil; **:p<0.0 Çizelge Çörek otu populasyonlarının tohum verimine ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan A 2 Hatay A 3 Tokat 60.0 B 4 Burdur A 5 N.damascena 58.4 B 6 OGÜ A 7 OGÜ A 8 OGÜ A Çalışmada incelenen populasyonlarda tohum verimi kg/da arasında değişmiştir. En yüksek tohum verimi kg/da ile OGÜ-15 populasyondan elde edilmiş. En düşük verime N. damascena ile Tokat populasyonu sahip olmuş v bu populasyonlar hariç diğer populasyonlar aynı istatistiki grupta yer almıştır (Şekil 4.8; Çizelge 4.14 ). Çörek otunda verim tarımsal uygulamalara, iklime ve bitkinin genetik yapısına bağlıdır. Hindistan ve Hatay orijinli erkenci tipler ilkbahar yağışlarını daha iyi değerlendirdiklerinden hızlı gelişirler ve susuz koşullarda geççi çeşitlere göre daha fazla verim vermektedir. Ayrıca çalışmada seçilen OGU-15 populasyonundan en 24

36 yüksek verim alınması önceki yapılan seleksiyon çalışmalarının başarılı sonucu olarak kabul edilebilir. Çörek otu ile ilgili yapılan çalışmalarda Taqi (2013), Samsun şartlarında tohum veriminin kg/da arasında değiştiğini, Akgören (2011), Eskişehir koşullarında kg/da arasında olduğunu bildirmiştir ve bu değerler çalışmada elde aldığımız değerler arasındadır. Literatürde iklime bağlı olarak kurak bölgelerde daha düşük verim değerlerine rastlanmıştır. Çörek otu ile yapılan çalışmalarda Baytöre (2011), Tekirdağ koşullarında kg/da, Kalçın (2003), Ankara koşullarında kg/da, ve Kulan vd. (2013), Eskişehir şartlarında kg/da aralıklarında tohum verimi almıştır. kg Tohum verim Şekil 4.8. Çörek otu populasyonlarında tohum verimi değişimi 4.9. Hasat İndeksi Çalışmada Kırşehir koşullarında yetiştirilen çörek otu populasyonlarında hasat indeksine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.15 ve ortalama değerler Çizelge 4.16 de verilmiştir. Varyans analiz tablosu (Çizelge 4.15) incelendiğinde popülasyonlarda hasat indeksi değerleri arasındaki farkın önemli (p<0.01) olduğu görülmüştür. Çizelge Çörek otu populasyonların hasat indeksine ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel

37 Bloklar öd Populasyon ** Hata VK (%) öd: önemli değil; **:p<0.01 Çalışmada hasat indeksi % arasında değişmiştir (Çizelge 4.16). Hasat indeksine ait en yüksek değer % 42.6 ile Hindistan populasyonunda elde edilmiş, bunu % 39.9 ile Hatay populasyonu izlemiştir. En düşük hasat indeksi değeri ise % 21.4 ile N. damascena populasyonundan elde edilmiştir. Hasat indeksi en yüksek değerleri erkenci özelliği olan Hindistan ve Hatay populasyonlarından elde edildiği görülmüştür (Şekil 4.9). Diğer özelliklerde olduğu gibi hasat indeksi çeşit ve yetiştirme tekniklerine göre değişir. Telci (1995), Tokat Kazova koşullarında farklı sıra aralığı mesafesine göre yapmış olduğu çalışmada hasat indeksinin % arasında olduğunu belirtmiştir. Çizelge Çörek otu populasyonlarının hasat indeksine ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 42.6 A 2 Hatay 39.9 BA 3 Tokat 26.2 DE 4 Burdur 33.0 C 5 N.damascena 21.4 E 6 OGÜ CD 7 OGÜ C 8 OGÜ BC % Hasat indeksi Şekil 4.9. Çörek otu populasyonlarında hasat indeksi değişimi 26

38 4.10. Sabit Yağ Oranı Yağ oranına ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.17 ve ortalama değerler ise Çizelge 4.18 de verilmiştir. Çalışmada sabit yağ oranı bakımından populasyonlar arasındaki fark önemsiz olmuştur. Çizelge Çörek otu populasyonların yağ oranına ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar öd Populasyon öd Hata VK (%) öd: önemli değil; Çizelge Çörek otu populasyonlarının yağ oranına ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama 1 Hindistan Hatay Tokat Burdur N.damascena OGÜ OGÜ OGÜ Çalışmada sabit yağ oranı % arasında değişmiştir. Çizelge 4.17 de ifade edildiği gibi populasyonlarda ortalamalar arasındaki fark önemsiz olmuştur. En yüksek değer % 35.3 ile en yüksek tohum verimine sahip OGÜ-15, Hindistan ve N. damascena popuasyonlarından elde edilmiştir. Taqi (2013), Samsun koşullarında yapmış olduğu çalışmasında çörekotunda sabit oranını % değerleri arasında bulmuştur. Kalçın (2003) ın Ankara koşullarında yapmış olduğu çalışmasında sabit yağ % aralığında olduğunu bildirmiş ve çalışmadan aldığımız sonuçlarla benzerlik göstermektedir. Kulan vd. (2012), Eskişehir koşullarında sabit yağ oranının % aralığında değiştiğini bildirmiş ve çalışmamız bu değerlerin altındadır. Sabit yağ oranları iklim koşullarına göre 27

39 değişebilmektedir. Bu çalışmada populasyonlar arasında sabit yağ oranları benzerlik göstermiştir Dekara Yağ Verimi Dekara yağ verimine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.19 ve verime ait ortalama değerler ile Duncan grupları ise Çizelge 4.20 de verilmiştir. Varyans analiz tablosu incelendiğinde dekara yağ veriminde populasyonlar arası fark önemli(p<0.01) bulunmuştur (Çizelge 4.19). Çizelge Çörek otu populasyonların dekara yağ verimine ait varyans analiz tablosu Varyasyon SD KT KO F kaynakları Genel Bloklar * Populasyon ** Hata VK (%) öd: önemli değil; **:p<0.01 Çalışmada sabit yağ verimi L/da arasında değişmiştir. En yüksek sabit yağ verimi 43.3 L/da ile OGÜ-15 populasyonundan elde edilmiştir. Bunu OGÜ-5, OGÜ- 35, Hindistan, Hatay ve Burdur populasyonları izlemiştir. Çalışmada tohum verimlerinde olduğu gibi N. damascena ve Tokat populasyonlarına ait ortalamalar hariç diğer populasyonların ortalamaları istatistiki olarak aynı grupta yer almıştır (Çizelge 4.20 ve Şekil 4.10). Sabit yağ verimleri tohum verimi ve yağ oranı ile ilgilidir. Dolayısıyla tohum verimi ve yağ oranını arttıran bitkisel (genetik vd.) ve çevresel koşullar ile yetiştiricilik uygulamaları yağ verimlerinde de etkili olacaktır. Ancak çalışmada sabit yağ oranı tüm populasyonlarda yakın değerlerde olduğu için sabit yağ veriminde tohum veriminin etkisi önemli olmuştur. Çizelge Çörek otu populasyonlarının dekara yağ verimine ait ortalama değerleri Sıra no Populasyon Ortalama Grup 1 Hindistan 36.4 A 2 Hatay 39.6 A 3 Tokat 19.9 B 28

40 4 Burdur 36.6 A 5 N. damascena 20.3 B 6 OGÜ A 7 OGÜ A 8 OGÜ A Yapılan çalışmalar incelendiğinde Telci (1995), Tokat Kazova şartlarında yaptığı çalışmasında dekara yağ veriminin kg/da arasında olduğunu bildirmiştir. Buna karşılık Ertaş (2016), Tokat şartlarında dekara yağ verimi kg/da arasında bulmuştur. Yapılan çalışmada Ertaş (2016), ın bulduğu değerlerin minimum değerlere, Telci (1995), nin kilerin ise maksimum değerlere yakın olduğu görülmüştür. L/da Yağ verimi Şekil Çörek otu populasyonlarında dekara yağ verim değişimi 29