BARTIN ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ 2009, CİLT: 11, SAYI: 15

Transkript

1 BARTIN ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ JOURNAL OF THE BARTIN FACULTY OF FORESTRY 2009, CİLT: 11, SAYI: , VOLUME: 11, NUMBER: 15 ISSN: EISSN: YAYIN SAHİBİ Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Adına Prf. Dr. Metin SARIBAŞ Dekan EDİTÖR Prf. Dr. Metin SARIBAŞ EDİTÖR YARDIMCILARI Yrd. Dç. Dr. Selma ÇELİKYAY Yrd. Dç. Dr. Latif Gürkan KAYA YAYIN KURULU Prf. Dr. Metin SARIBAŞ Prf. Dr. Harzemşah HAFIZOĞLU Prf. Dr. Selman KARAYILMAZLAR Prf. Dr. İsmet DAŞDEMİR Yrd. Dç. Dr. Sebahat AÇIKSÖZ Yrd. Dç. Dr. Barbars YAMAN Yrd. Dç. Dr. Alper AYTEKİN Yrd. Dç. Dr. Selma ÇELİKYAY Yrd. Dç. Dr. Latif Gürkan KAYA DİZGİ SORUMLUSU Yrd. Dç. Dr. Latif Gürkan KAYA veya adreslerinden dergiye ilişkin bilgilere ve makalelerin tam metnine ücretsiz ulaşılabilir. Bartın Orman Fakültesi Dergisi yılda iki kez yayınlanan hakemli bir dergidir. Yaygın süreli yayın. OWNER University f Bartin, Faculty f Frestry Prf. Dr. Metin SARIBAŞ Dean EDITOR Prf. Dr. Metin SARIBAŞ ASSOCIATE EDITORS Assist. Prf. Dr. Selma ÇELİKYAY Assist. Prf. Dr. Latif Gürkan KAYA EDITORIAL BOARD Prf. Dr. Metin SARIBAŞ Prf. Dr. Harzemşah HAFIZOĞLU Prf. Dr. Selman KARAYILMAZLAR Prf. Dr. İsmet DAŞDEMİR Assist. Prf. Dr. Sebahat AÇIKSÖZ Assist. Prf. Dr. Barbars YAMAN Assist. Prf. Dr. Alper AYTEKİN Assist. Prf. Dr. Selma ÇELİKYAY Assist. Prf. Dr. Latif Gürkan KAYA COMPOSITOR Assist. Prf. Dr. Latif Gürkan KAYA All articles in this jurnal are available free f charge frm r Jurnal f the Bartın Faculty f Frestry is peerreviewed jurnal which is published tw times a year. Cmmn peridical. TARANDIĞI VERITABANLARI / INDEXED AND ABSTRACTED IN Animal Sci., Agric. Ec., CAB Abstr., Crp Physil. Abstr., DOAJ, SJSU, Env. Sci., Frestry Abstr., Frest Sci., Irr. and Drain Abstr., Leisure, Rec. and Turism Abstr., Ornam. Hrt., Plant Gen. Res. Abstr., Seed Abstr., Sil Sci YAZIŞMA ADRESI / CORRESPONDENCE ADDRESS Bartın Orman Fakültesi Dergisi Editörlüğü / BARTIN- TURKİYE bfdergi@gmail.cm Telefn/Phne: (+90)

2 Jurnal f the Bartin Faculty f Frestry Bartın Orman Fakültesi Dergisi DANIŞMA KURULU* / ADVISORY BOARD Prf. Dr. Adnan UZUN İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Ercan TANRITANIR İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Harzemşah HAFIZOĞLU Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Hüdaverdi EROĞLU Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. İsmet DAŞDEMİR Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Kani IŞIK Akdeniz Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Prf. Dr. Krhan TUNÇTANER Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Muzaffer YÜCEL Çukurva Üniversitesi Ziraat Fakültesi Prf. Dr. Selman KARAYILMAZLAR Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Sümer GÜLEZ Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Şinasi YILDIRIMLI Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Prf. Dr. Tahsin AKALP İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Prf. Dr. Yalçın MEMLÜK Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Prf. Dr. Zeki YAHYAOĞLU KTÜ Orman Fakültesi Dç. Dr. Azize TOPER KAYGIN Bartın Üniversitesi Orman Fakültesi *Danışma kurulu üyeleri ünvanları esas alınarak isimlerine göre alfabetik larak sıralanmıştır. HAKEM LİSTESİ* / REFEREE LIST Prf.Dr. Ahmet HIZAL Prf.Dr. Ferhat BOZKUŞ Prf.Dr. Gökay NEMLİ Prf.Dr. Harzemşah HAFIZOĞLU Prf.Dr. İsmet DAŞDEMİR Prf.Dr. Nedim SARAÇOĞLU Prf.Dr. Özden GÖRÜCÜ Prf.Dr. Selman KARAYILMAZLAR Prf.Dr. Ziya GERÇEK Dç.Dr. Ali Naci TANKUT Dç.Dr. Derya EŞEN Dç.Dr. Erdğan ATMİŞ Dç.Dr. Fatih MENEMENCİOĞLU Dç.Dr. Hakan DOYGUN Dç.Dr. Kadri Cemil AKYÜZ Dç.Dr. Nurgül TANKUT Dç.Dr. Ünal AKKEMİK Dç.Dr. Sezgin AYAN Dç.Dr. Sezgin ÖZDEN Dç.Dr. Yalçın ÇÖPÜR Yrd.Dç.Dr. Ahmet SIVACIOĞLU Yrd.Dç.Dr. Ayşe ÖZDEMİR Yrd.Dç.Dr. Fatih YAPICI Yrd.Dç.Dr. Latif Gürkan KAYA Yrd.Dç.Dr. Murat ERTEKİN Yrd.Dç.Dr. Süleyman KORKUT Dr. Aydın ÖZDEMİR İstanbul Üniversitesi İstanbul Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Bartın Üniversitesi Bartın Üniversitesi Bartın Üniversitesi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Bartın Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Bartın Üniversitesi Düzce Üniversitesi Bartın Üniversitesi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Bartın Üniversitesi İstanbul Üniversitesi Kastamnu Üniversitesi Çankırı Karatekin Üniversitesi Düzce Üniversitesi Kastamnu Üniversitesi Bartın Üniversitesi Karabük Üniversitesi Bartın Üniversitesi Bartın Üniversitesi Düzce Üniversitesi Ankara Üniversitesi 15. sayıda yayınlanan makaleler için hakemliğine başvurulan öğretim üyelerine dergimize yaptıkları bilimsel katkı ve ayırdıkları kıymetli zamanlarından dlayı teşekkürlerimizi sunarız. Yayın Kurulu

3 Jurnal f the Bartin Faculty f Frestry Bartın Orman Fakültesi Dergisi İÇİNDEKİLER / CONTENTS 1. Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar Xyllgical Studies n Hackberry (Celtis australis L.) Grwing Naturally in Antalya- Kemer and Znguldak-Devrek Metin SARIBAŞ, Özgür YAMAN Brla Mdifiye Edilmiş Tutkalların Kestane Odununun Yapışma Direncine Etkileri Effects f Glues Mdified with Brax n the Bnding Strength f Chestnut Wd Mustafa ALTINOK, Murat ÖZALP, Ali KARAASLAN, Osman PERÇİN Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. subsp. Pallasiana) Thum Bahçesinde Çiçek Üretimi Yönünden Klnal Farklılıklar Clnal Variatins in Flwer Prductin at the Anatlian Black Pine (Pinus nigra Arnld.subsp. pallasiana) Seed Orchard Murat ERTEKİN, Krhan TUNÇTANER Orman Tplum İlişkileri Açısından Tarihsel Bir İnceleme: Plnezköy Örneği A Histrical Investigatin in terms f Frest-Sciety Relatins: Plnezköy Example Cihan ERDÖNMEZ, Seçil YURDAKUL EROL Bazı Kimyasal Ön İşlemlerin Asma Budama Atıklarından Üretilen Yngalevhaların Fiziksel ve Mekanik Özellikleri Üzerine Etkisi Effects f Sme Chemical Pre-Treatments n Sme Physical and Mechanical Prperties f Particlebard Manufactured frm Vine Pruning Ergün GÜNTEKİN, Samim YAŞAR, Beyhan KARAKUŞ, Mustafa Burak ARSLAN Cnversin Pssibilities f Oak (Quercus sp. L.) Cppices int High Frests in Bartin, Turkey Bartın Yöresi Meşe (Quercus sp. L.) Baltalıklarının Kruya Dönüştürülme Olanaklarının Araştırılması Ali DURKAYA, Birsen DURKAYA, Mehmet ÇETİN Ankara-Kalecik İlçesi ve Yakın Çevresi Peyzaj Ptansiyelinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi Determinatin and Evaluatin f Landscape Ptential: Case Study f Ankara- Kalecik District and its Envirns, Turkey Ayşe ÖZDEMİR Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi The Effect f Heat Treatment n Physical, Chemical, Mechanical and Bilgical Prperties f Wd Deniz AYDEMİR, Gökhan GÜNDÜZ Yüksek Eğitimde Tplam Kalite Yönetimi Ttal Quality Management in High Educatin 10. Yamaç Şekillerinin Tprak Erzynuna Etkileri Effects f Slpe Shapes n Sil Ersin Hasan SERİN, Alper AYTEKİN Hüseyin ŞENSOY, Şahin PALTA 95-98

4 Jurnal f the Bartin Faculty f Frestry Bartın Orman Fakültesi Dergisi Bartın Üniversitesi ve Orman Fakültesi, Bartın Orman Fakültesi Dergisi (BOFD) yayınlarında varılan snuçlar veya fikirlerin srumluluğunu taşımamaktadır. Üniversitenin, bu yayında ileri sürülen bilgi, alet, ürün ya da işlevlerin dğruluğu, bütünlüğü, uygunluğu ve kullanılırlığı knusunda bir yüklenimi ve iddiası bulunmamaktadır. Bu sebeple herhangi bir nedenle srumlu tutulamaz. Bu yayının herhangi bir kısmı, BOFD nin yazılı izni lmadıkça kaynak gösterilmeden yayınlanamaz, bilgi saklama sistemine alınamaz veya elektrnik, mekanik vb sistemlerle çğaltılamaz. Bth the University f Bartın and Faculty f Frestry d nt accept respnsibility fr the statements made r fr the pinins expressed in the Jurnal f the Bartin Faculty f Frestry (BOFD). The university makes n representatin r warranty f any kind, cncerning the accuracy, cmpleteness, suitability r utility f any infrmatin, apparatus, prduct r prcesses discussed in this publicatin; therefre it assumes n liability. Except fr fair cpying, n part f this publicatin may be prduced, stred in a retrieval system in any frm r by any means electrnic, mechanical, etc. r therwise withut the prir written permissin f the BOFD and withut reference.

5 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, 1-15 ISSN: EISSN: ANTALYA-KEMER VE ZONGULDAK-DEVREK TE YETİŞEN Celtis australis L. ÜZERİNDE KSİLOLOJİK ARAŞTIRMALAR Metin SARIBAŞ* 1, Özgür YAMAN 1 1 Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Btaniği ABD Bartın ÖZET Ülkemizde dğal yetişen ve yayılış alanları gittikçe azalan rman ağaçlarımızdan Celtis australis L. (Yaygın çitlenbik) in ksilljik özelliklerinin araştırılması çalışmanın knusunu luşturmuştur. Araştırma için gerekli materyaller Akdeniz Bölgesi (Kemer-Tahtalı Dağı) ile Karadeniz Bölgesindeki (Devrek) tplam 20 örnek ağaçtan alınmıştır. Ayrıca bu türün dunun anatmik özelliklerinin yükseltiyle gösterdiği değişikliği belirleyebilmek için ise 6 farklı yükseltiden dun örneği alınmıştır. İncelenen türün ekljik dun anatmisi kapsamında vulnerability ve mesmrphy değerleri saptanmıştır. Örnek ağaçlar arasında mezmrfi ranının en yüksek lduğu örnek ağaç 541,96 ile 921m rakımdaki ağaçtır. Bu da yaz kuraklığının hakim lduğu bölgelerde yüksek rakımların daha mezmrfik lduğunun bir göstergesidir. Örnek ağaç sayısının az lması, yükseltiye bağlı bazı ekljik trendlerin değerlendirilmesini lanaksız kılmışsa da yapılan Varyans analizi ve Duncan testi snuçları; trahe özellikleri bakımından rtaya çıkan bazı snuçları ekljik yönden değerlendirme imkanı vermiştir. Yaz dunu trahe çapları 921m rakımda 55,15μm iken 40m rakımda 33,1μm larak bulunmuştur. Ayrıca trahe gruplaşmalarında da anlamlı faklar bulunmaktadır. Alçak rakımda (40m) luşan yaz dunu trahe gruplaşmaları 8,3 iken, yüksek rakımlarda (921m) luşan yaz dunlarında bu değer 3,7 larak bulunmuştur. Alçak rakımlardaki dunlar yüksek rakımlara kıyasla daha kurak kşullarda meydana geldiği için iletimde emniyeti sağlamanın bir gereği larak gruplaşma indeksi yüksek çıkmıştır. Anahtar Sözcükler: Celtis australis L., Ekljik Odun Anatmisi XYLOLOGICAL STUDY ON HACKBERRY (Celtis australis L.) GROWING NATURALLY IN ANTALYA- KEMER AND ZONGULDAK- DEVREK ABSTRACT Wd anatmical features f Celtis australis L., ne f frest trees grwing naturally and having gradually less spreading areas, cnstituted ur research subject. The materials were taken frm the Mediterranean regin and Euxine sub-regin cntaining the west part f the Black Sea regin in Eur-Siberian flra area, which is frm tw f Turkey s three principal flra areas. Wd specimens frm different altitudes were taken t be able t determine the variatins emerging n the anatmical features f wd depending n altitude. Vulnerability and mesmrphy values were determined in cntext f eclgical wd anatmy f the species examined. The mesmrphy value f the late wd f Celtis australis L. is mre at high altitude (921m; 541,96) than at lw altitude (40m; 200,21). Insufficient amunt f sample trees made impssible t evaluate sme eclgical trends depending n altitude, nevertheless, the results f Variance analysis and Duncan test applied made pssible t evaluate sme utcmes having emerged relating t vessel features eclgically. Summer wd vessel diameters at high altitudes (921m, 55,15μm) are higher in cmparisn with lw altitudes (40m, 33,1μm) in Mediterranean regin. Additinally, significant difference was fund in vessel grupings. Vessel gruping is mre at lw altitudes (40m, 8,3) than at high altitudes (921m; 3,7) in this regin. Since summer wd at lw altitudes ccurred within t dry cnditins in cmparisn with high altitudes, gruping index was high as a requirement t prvide safety in water cnductin. Keywrds: Celtis australis L., Eclgical Wd Anatmy * Yazışma yapılacak yazar: metinsar@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

6 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi 1. GİRİŞ Türkiye sahip lduğu biyljik çeşitlilik kapsamında, çk sayıda rman ağacına da sahiptir. Orman ağacı türlerimizin birçğu mrfljik, anatmik, palinljik ve endüstriyel kullanım alanları gibi birçk araştırma dalı içinde ayrıntılı larak incelenmiştir. Ülkemizde dğal larak yetişen türlerimizden Kayın (Şanlı,1978), Kızılağaç (Merev,1983), Sığla (Güngördü, 1986), Kavak (Sarıbaş, 1989), Gürgen (Akkemik, 1995), Akçaağaç (Efe, 1998) Gürgen yapraklı kayacık (Gerçek, 1998), Yabani kiraz (Yaman, 2002) ve daha birçk asli ve tali türümüz ayrıntılı larak araştırılmıştır. Wheeler et al. (1989) yapmış ldukları çalışmada Celtis dununun trahe yapısı, özışını strüktürü, kristallerin bulunduğu yer ve renkleri ile ışık geçirgenliklerinin Ulmus lardan farklı lduğunu belirtmişlerdir. Yumuşak dunlu Ulmus alata Michx., Ulmus crassiflia Nutt., Ulmus sertina Sarg. ve Ulmus thmasii Sarg. nin ilkbahar dunu trahelerinin yğunluklarının farklı lduğunu ve byuna paranşimlerde çk sayıda kristaller bulunduğunu ifade etmişlerdir. Bazı sert dunlu karaağaçlarda ise öz dunun rengi, ışık geçirgenliği, ilkbahar dunundaki trahelerin çapı ve ranı gibi özelliklerin birleştirilmesiyle ayrım yapılabileceğini belirtmişlerdir. Celtis türlerinde ise trahelerin tek biçimli lduğunu fakat Celtis reticulata Trr. da ilkbahar dunundaki trahelerin beklenilenden daha küçük radyal çaplara sahip lduklarını ifade etmişlerdir. Ocl ve Laing (1991) Bazı Celtis Türlerinin (Celtis wightii Planch., Celtis adlfi-frederici Engl., Celtis mildraedii Engl., Celtis zenkeri Engl.) Odunlarının Anatmik Özellikleri başlıklı çalışmalarında, Celtis türlerinin dunlarının kendi içinde ve birbirleri arasında anlamlı derecede farklar taşıdıklarını ifade etmişlerdir. Celtis wightii Planch. nun diğerlerine göre mm² deki trahe sayısı daha fazladır. Trahelerin tek tek bulunma yüzdesinde ise %60,4 ile daha fazladır. Celtis mildbraedii Engl. nin liflerinin rtalama uzunluğu C. adlfi Engl., C. wightii Planch., C. zenkeri Engl. den belirgin derecede daha büyük larak belirlendiğini, bununla birlikte 4 türün dununun da dağınık traheli lup, bütün türlerin byuna paranşim ve özışını hücrelerinde rmbdial kristaller bulunduğunu belirtmişlerdir. Merev (1998) Dğu Karadeniz Bölgesindeki Dğal Angispermae Taksnlarının Odun Anatmisi adlı kitabında Celtis cinsine ait Celtis australis L., Celtis caucasica Willd. ve Celtis glabrata Steven ex Planchn un anatmik özelliklerine dair bilgiler vermiştir. Üç türün de ilkbahar dunu trahelerinin yaz dunu trahelerinden belirgin larak büyük lduğunu, ilkbahar dunundan yaz dununa gidildikçe trahe çaplarının aniden küçüldüğünü belirtmiştir.ortalama trahe teğet ve radyal çaplara bakıldığında Celtis australis L. nin trahe teğet çapı rtalaması 213, 98µm, trahe radyal çapı rtalaması ise 246, 36µm; Celtis caucasica Willd in trahe teğet çap rtalaması 118, 54µm, trahe radyal çap rtalaması 133, 99µm ve Celtis glabrata Steven ex Planchn nun trahe teğet çap rtalaması 140, 88µm iken trahe radyal çap rtalaması 136, 60µm larak bulunduğunu belirtmiştir. Buna bağlı larak da ilkbahar dunu trahe yğunluğunun (1/2mm² deki trahe sayısı) en fazla lduğu tür rtalama 8, 14 ile Celtis caucasica Willd., yaz dunu trahe yğunluğunun en fazla lduğu tür ise rtalama 80, 90 ile Celtis glabrata Steven ex Planchn un lduğu ifade edilmiştir. Bu araştırma ile rmanlarımızın ikincil ağaçlarından ya da ziynet türü larak adlandırılabilecek lan Celtis australis ( çitlenbik) dunlarının dun anatmisine ait ayrıntılı veriler elde edilmesi, bu bağlamda araştırma alanında farklı yükseltilerde luşan dunların yükselti trendine göre nasıl bir değişim gösterdiğinin saptanması amaçlanmıştır. 2. MATERYAL VE METOT Mrfljik ve anatmik araştırmalar için gerekli materyaller Akdeniz flra alanı ile Eur- Siberian flra alanının Euxine alt bölgesinden, rman eksistemi içerisinde dğal larak yetişen Yaygın çitlenbik (Celtis australis L.) ağaçlarından alınmıştır. Bu alanlar Tabl 1 de gösterilmiştir. 2

7 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar Tabl 1: Odun materyallerinin alındığı örnek ağaçlar ve yörelere ait bilgiler Bölge Müd. İşletme Müd. Bölge Şefliği By ve Çap 1.30 Yükselti Bakı Krdinat Değerleri Znguldak Antalya Antalya Antalya Devrek Kemer T. Dağı Beldibi Ulupınar Kemer T. Dağı Ulupınar Kemer T. Dağı Ulupınar Antalya Kemer Kuzdere Ulupınar Antalya Kemer Kuzdere Ulupınar By:17m Çap: 36,6cm By:16m Çap: 76cm By:18m Çap: 75,8cm By:12m Çap: 39,8cm By:17m Çap: 38,8cm By:10m Çap: 24,8cm Yük:335m Bakı: Kuzey Yük:568m Bakı: Kuzey Yük:820m Bakı: Kuzey Yük:921m Bakı: Kuzey Yük:40m Bakı: Kuzey Yük:697m Bakı: Kuzey N: 41º 07' 35.4 E: 31º N: 36º E: 30º N: 36º E: 30º 67.0 N: 36º E: 30º 15.2 N: ,7 E: ,0 N: ,2 E: ,5 Alındığı Tarih Ksilljik Araştırmalar İçin Uygulanan Yöntem Akdeniz Bölgesinden 5, Karadeniz Bölgesinden 1 farklı yükseltide lmak üzere 6 farklı yükseltideki örnek ağaçlardan alınan dun materyalleri öncelikle 1,5 x 1,5 x 1,5cm lik küpler haline getirilmiştir. Daha snra dun preparatı hazırlama yöntemleri uygulanarak preparatlar hazırlanmıştır ( İnce,1989). Odunu luşturan trahe, lif, özışınları, dun paranşimi ve yan elemanlar ile ilgili ölçümler, Olympus CH- BI45-2 nlu mikrskpta, amaca göre seçilen (x4, x10, x40, x100) bjektifler ile yapılmıştır. Ayrıca enine, teğet ve radyal kesitler üzerinde dun elemanlarına ilişkin mikrftğraflar çekilmiştir. Mikrftğrafların çekilmesinde ZEİSS marka Axistar plus ftmikrskbu kullanılmıştır. Trahe gruplaşmaları ile ilgili Carlquist (1988) in önerisine uygun larak trahelerin tek tek bulunma yüzdeleri ile gruplardaki rtalama trahe sayısı hesaplanmıştır. Bunun için tek tek bulunan traheler 1, birbiriyle grup luşturan traheler 2, 3, 4 gibi kaydedilmiş ve rtalama değerleri bulunmuştur. Bunun için her bir örnek ağaçta 50 tane lmak üzere tüm örnek ağaçlarda 300 sayım yapılmıştır (Yaman, 2002). Carlquist (1988) ekljik dun anatmisi çalışmalarında kullanılabilecek vulnerabilite ve mezmrfi ranı larak bilinen iki farklı eşitlik geliştirmiştir. Vulnerabilite ranı trahe çapının, mm² deki trahe sayısına bölünmesiyle bulunmaktadır. Trahe hücrelerinin emblizm gibi nedenlerle tıkanma riskini gösteren ve dunların iletimde emniyet düzeyini ifade eden bir terimdir. Mezmrfi ranı ise; vulnerabilite ranının trahe hücre uzunluğuyla çarpımından elde edilir. Mezmrfi habitatın kurak veya nemli lmasına bağlı larak habitata uyum sağlamış taksnların dunlarında ksermrfik veya mezmrfik özelliklere işaret etmektedir (Yaman ve Sarıbaş, 2004). Bu iki eşitlikten yararlanılarak Yaygın çitlenbik dununun yükseltiye bağlı gösterdiği değişim belirlenmiştir Araştırma Alanlarının İklimi Akdeniz ve Karadeniz (rman kenarı) bölgelerinde yer alan araştırma alanlarımız rman içi veya rman kenarı yerler lduğu için bu alanların iklim tipi ayrıca belirlenmiştir. Bunun için Thrnwaite yöntemi yardımıyla hazırlanan iklim diyagramları ile iklim tipinin belirlenmesi için kullanılan dört indis değerinden yararlanılmıştır. Yıllık Düzeltilmiş PE değerinin, üç yaz ayına ait tplamının Yıllık Düzeltilmiş PE tplamına ranı ile belirlenen indis değeri ise Kemer için 51 larak bulunmuştur. Bu değer 48-51,9 arasında yer aldığından kyanussal iklim etkisine yakın kşulları ifade etmekte lup b4 ile simgelenmektedir (Şekil 1). Devrek de ise bu ran 52 lup 51,9-56,3 değerleri arasında bulunduğundan kyanussal iklim etkisine yakın kşulları belirtmekte lup b3 ile simgelenmektedir (Şekil 2). 3

8 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi Şekil 1: Kemer Tahtalı-Dağı iklim diyagramı Şekil 2: Devrek iklim diyagramı 2.3. İstatistik Yöntemler Ağaçların yükselti kademelerine göre seçimi rastgele örnekleme metduna göre, seçilen örnek ağaçlardan dun materyallerinin alınması ise bilinçli örnekleme metduna göre yapılmıştır. Farklı bölgelerden alınan örnek ağaçların mrfljik özellikleri ve farklı yükseltilerde belirlenen örnek ağaçların anatmik özellikleri bakımından anlamlı bir fark lup lmadığını belirlemek için Varyans analizi ve Duncan testi uygulanmıştır (Kalıpsız, 1988; Ercan, 1997). Bulunan ölçüm snuçlarının istatiksel larak değerlendirilebilmesi için Varyans analizi ilk aşamadır. İkinci adım ise hangi grup veya grupları birbirinden farklı lduğunu bulmaktır. Belirtilen bu istatiksel işlemlerin uygulanması için Micrsft Excel 7.0 ve SPSS 10.0 paket prgramından yararlanılmıştır (Özdamar, 2002). 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Celtis australis L. Odununun Makrskbik Özellikleri Celtis australis L. dununda da yıllık halka sınırları belirgin lup çıplak gözle de ayırt edilebilmektedir. Odunun asli elemanlarından lan traheler enine kesitler üzerinde x10 luk lup yardımıyla klaylıkla görülebilmekte, ilkbahar ve yaz dunu trahesi ayrımı klaylıkla yapılabilmektedir. Bu belirgin ayrım yaz dunu trahe çapları ile ilkbahar dunu trahe çapları arasındaki büyüklük farkından kaynaklanmaktadır. Yaygın çitlenbik de diri dun grimsi renkte lup öz dun sarımtıraktır. Bu renk farkından dlayı iki bölüm birbirinden klaylıkla ayırt edilebilir. Kesim yüzeyinin hava ile temasından snra da çk fazla renk kyulaşması lmamaktadır. 3.2.Celtis australis L. Odununun Mikrskbik Özellikleri Traheler Araştırma knumuz lan Celtis australis L. de halkalı traheliler grubuna girmektedir. Yaygın çitlenbik dununda ilkbahar dunu traheleri yaz dunu trahelerinden belirgin larak daha büyüktür. İlkbahar dunundan yaz dununa geçiş ani ve belirgindir. İlkbahar dunu ve yaz dununa ait trahe çapları teğet ve radyal yönde lmak üzere ayrı ayrı ölçülmüştür. Örnek ağaçların ilkbahar dunu trahe teğet çapı rtalamaları 165,2µm (KMR6) ile 224,6µm (KMR5) arasında değişmektedir. Tüm ağaçlarda trahe teğet çapı rtalaması ise 202µm dir. Yaz dunu trahe teğet çapı rtalaması ise 33,1µm (KMR5) ile 58.85µm (KMR6) arasında değişmekte lup tüm ağaçlar için rtalama değer 45,38µm dir. Örnek ağaçların ilkbahar dunu trahe radyal çapı rtalamaları 181,6µm (KMR6) ile 266,2µm 4

9 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar (KMR5) arasında değişmektedir. Tüm örnek ağaçlarda ise rtalama değer 222,53µm dir. Yaz dununda bu değerler 43µm (DVRK1) ile 57,7µm (KMR5) arasında lup rtalama değerleri 51,1µm dir. Trahe hücre uzunluklarının rtalama değerleri ise ilkbahar dununda 280,8µm (KMR3) ile 355,6µm (KMR5) arasında yaz dununda ise 330,8µm (KMR6) ile 348µm (KMR3) arasındadır. Tüm ağaçlar için ilkbahar dunu trahe hücre uzunluklarının rtalama değeri ilkbahar dununda 313,53µm, yaz dununda ise 341,93µm dir. Trahe byutları Tabl 2 ve Tabl 4 de ayrıntılı larak verilmiştir. ÖRNEK Tabl 2: İlkbahar dunu trahe byutları (µm) İLKBAHAR ODUNU TRAHE ÇAPI, ÇEPER KALINLIKLARI VE TRAHE HÜCRE BOYU AĞAÇ KODU TEĞET ÇAP RADYAL ÇAP ÇEPER KALINLIĞI TRAHE HÜCRE BOYU X Sx x Sx x Sx X Sx DVRK1 199,8 ± 30,77 2,6 ± 33,92 8,07 ± 1,74 309,6 ± 67,66 KMR2 214,6 ± 28,86 226,4 ± 26,35 10,1 ± 2,24 326,4 ± 56,41 KMR3 196,6 ± 23,7 203 ± 35,7 9,1 ± 2,53 280,8 ± 92,86 KMR4 211,2 ± 45,02 232,4 ± 36,51 7,12 ± 2,2 310,8 ± 66,32 KMR5 224,6 ± 69,4 266,2 ± 40,65 9 ± 2,73 355,6 ± 75,33 KMR6 165,2 ± 20,79 181,6 ±,52 8,07 ± 2, ± 63,17 ORT. 202 ± 43,68 222,53 ± 42,11 8,57 ± 2,46 313,53 ± 73,85 ÖRNEK AĞAÇ KODU Tabl 3: Yaz dunu trahe byutları (µm) YAZ ODUNU TRAHE ÇAPI, ÇEPER KALINLIKLARI VE TRAHE HÜCRE BOYU TEĞET ÇAP RADYAL ÇAP ÇEPER KALINLIĞI TRAHE HÜCRE BOYU X Sx x Sx x Sx X Sx DVRK1 38,45 ± 9,9 43 ± 10,4 4,77 ± 0,76 338,8 ± 62,87 KMR2 46,40 ± 10,22 48,55 ± 11,31 5,02 ± 0,92 343,6 ± 49,14 KMR3 40,35 ± 9,24 45,3 ± 11,16 4,02 ± 0,6 348 ± 36,62 KMR4 55,15 ± 11,5 56,6 ± 14,68 6,75 ± 12,69 345,2 ± 63,77 KMR5 33,1 ± 13,54 57,7 ± 18,77 5,55 ± 0,88 345,2 ± 58,81 KMR6 58,85 ± 16,2 54,9 ± 15,12 5,47 ± 0,94 330,8 ± 50,4 ORT. 45,38 ± 16,81 51,1 ± 17,42 5,26 ± 5,21 341,93 ± 53,81 Tabl 4: Trahe gruplaşması TRAHE GRUPLAŞMASI ÖRNEK İLKBAHAR ODUNU YAZ ODUNU AĞAÇ KD. x Sx x Sx DVRK1 1,64 ± 0,77 5,14 ± 3,04 KMR2 1,38 ± 0,6 5,74 ± 2,65 KMR3 1,36 ± 0,56 5,18 ± 2,65 KMR4 1,08 ± 0,27 3,7 ± 2,26 KMR5 1,58 ± 0,75 8,3 ± 3,34 KMR6 1,5 ± 0,64 7,68 ± 2,21 ORT. 1,42 ± 0,64 5,95 ± 3,12 Trahelerin enine kesitler üzerindeki knumlanışı farklılıklar göstermektedir. Odunu halkalı traheli bir yapıya sahip lduğu için ilkbahar dunu trahelerinin knumlanışı yıllık halkalara paralel bir şekilde uzanan bir yapı görünümündedir. Bu görünüm içindeki ilkbahar dunu traheleri tek tek veya ikili gruplar şeklinde yer alırlar. Tek tek bulunan traheler genellikle val veya yuvarlak şekillidir. Yaz dununda ise çklu gruplar halinde bulunan traheler, yuvarlak veya val yapılı labildikleri gibi köşeli trahelere de rastlanmaktadır. Yaz dunu traheleri; teğet bantlar şeklindeki alanlarda birbirleri ile gruplaşma yapmaktadır. Trahe teğet bantları belirli zigzaglar yaparak yıllık halka da paralel biçimde yer alırlar (Ulmifrm). Trahe gruplaşması, ilkbahar dununda rtalama 1,08 (KMR4) ile 1,64 (DVRK1) arasında değişmekte lup, yaz dununda 3,70 (KMR4) ile 8,30 5

10 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi (KMR5) arasındadır. Tüm örnek ağaçlar için rtalama değerler ise ilkbahar dununda 1,42 yaz dununda ise 5,95 dir. Trahe gruplaşmaları Tabl 4 de ayrıntılı larak verilmiştir. Celtis australis L. de trahe yğunluğu (1mm² deki trahe sayısı) örnek ağaçlar arasında farklılık göstermektedir. Birim alandaki (1mm²) en düşük trahe yğunluğu 21,48 ile (KMR4), en yüksek trahe yğunluğu ise 45,8 ile (KMR2) dir. 1mm² de bulunan rtalama trahe sayısı ise 32,8 dir( Tabl 5). Tabl 5: Birim alanda 1mm2 deki trahe sayısı BİRİM ALANDA TRAHE SAYISI ÖRNEK AĞAÇ KD. İLKBAHAR ODUNU 1/2mm² YAZ ODUNU 1/2 mm² TOPLAM 1mm² X Sx x Sx X DVRK1 4,6 ± 1,07 19,16 ± 4,13 23,8 KMR2 4,8 ± ± 5,59 45,8 KMR3 6,72 ± 1,9 34,65 ± 8,17 41,37 KMR4 3,88 ± 88 17,6 ± 4,42 21,48 KMR5 5,36 ± 1, 28,12 ± 5,91 33,48 KMR6 9,44 ± 1,85 21,52 ± 5,1 30,96 ORT. 5,8 ± 2,29 27 ± 10,55 32,8 Traheler uçları açık hücreler lup ağaç gövdesi üzerinde üst üste yerleşerek çeşitli uzunluklarda iletim brusu luştururlar. Bu brularda suyun iletimine yardımcı lan kısımlara ihtiyaç duyulmaktadır. Trahe uçlarındaki çeşitli şekildeki açıklıklar bu görevi yapmakta ve perfrasyn tablası larak adlandırılmaktadırlar. Masere edilmiş Yaygın çitlenbik dunlarında yapılan incelemelerde trahelerin su iletimi açısından en gelişmiş lan basit perfrasyn tablasına sahip ldukları saptanmıştır. Celtis australis L. dunlarının yaz dunu trahelerinde seknder çeperin lümen tarafında helikal kalınlaşmalar bulunmaktadır. İlkbahar dununun büyük çaplı trahelerinde helikal kalınlaşmaya rastlanmaz. Helikal kalınlaşmalar trahe hücresi byunca uç kısımlara kadar devam etmektedir. Trahe-trahe arası geçitler çeperde seyrek larak bulunurlar ve diyagnal (almaçlı) yönde dizilmişlerdir. Geçitlerin şekilleri genellikle val ve yuvarlaktır. Geçit açıklığı (apertür) yatay yönde uzundur. Trahe-özışını paranşim hücresi arasındaki geçitler ise daha küçük lup şekil bakımından uzun val veya elips biçimindedir Özışınları Celtis australis L. dunlarında özışınları hmselülerdir. Odunda çğunluk larak multiseri özışınları bulunmasına karşın üniseri ve biseri özışınları da dun dkusuna katılmaktadır. Multiseri özışınları çğunlukla 6-8 hücre sırasından ibaret lmakla birlikte nadiren sıralı lanlara da rastlanmıştır. Bu özışınlarında kenardaki hücrelerin rtadaki hücrelerden daha büyük lduğu görülmüştür. Üniseri özışınlarının yüksekliği rtalama 123,5µm (KMR3) ile 187,2µm (KMR5) arasında değişmekte lup, genişlikleri ise 23,45µm (KMR6) ile 28,8µm (KMR2) arasında yer almaktadır. Tüm örnek ağaçların rtalamalarında ise üniseri özışınlarının yükseklikleri 152,53µm iken genişlikleri 26,52µm dir. Biseri özışınlarının dun da bulunma ranı çk az lduğundan yükseklik ve genişlik ölçümleri yapılmamıştır. Multiseri özışınlarına dair yapılan ölçümlerde, yüksekliklerinin 429,6µm ile en az (KMR6) kdlu ağaçta, en fazla da 712,4µm ile (KMR5) kdlu örnek ağaçta lduğu tespit edilmiştir. Multiseri özışınlarının yükseklikleri hücre sayısı larak da belirlenmiş lup, en az hücre sayısı 29,64 ile (KMR2) kdlu örnek ağaçta, en fazla hücre sayısı da 35,4 ile (KMR4) kdlu örnek ağaçta bulunmuştur. Multiseri özışınlarının genişlikleri ise 21,5µm (KMR6) ile 116,3µm (KMR2) arasında lup tüm örnek ağaçlardaki rtalaması 90,13µm dir. Multiseri özışınlarının genişlikleri hücre sayısı larak da belirlenmiş lup hücre sayısı en az lan 6,84 ile (KMR4) kdlu ağaç, en fazla lan ise 8,84 ile (KMR5) kdlu örnek ağaçtır. Multiseri özışınlarının maksimal yüksekliği ise 10µm lup (KMR2) kdlu örnek ağaca aittir. Üniseri ve multiseri özışınlarına ait sayısal veriler Tabl 6. da verilmiştir. 6

11 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar ÖRNEK AĞAÇ KD. ÜNİSERİ ÖZIŞINLARI YÜKSEKLİK (µm) Tabl 6: Üniseri ve multiseri özışını byutları GENİŞLİK (µm) YÜKSEKLİK (µm) MULTİSERİ ÖZIŞINLARI GENİŞLİK (µm) YÜKSEKLİK H.SAYISI GENİŞLİK H. SAYISI x Sx x Sx x Sx x Sx x Sx x Sx DVRK1 154,8 ± 39,09,2 ± 5,94 510,4 ± 120,1 92,8 ± 15,96 35,76 ± 10,32 7,08 ± 0,86 KMR2 146,6 ± 42,14 28,5 ± 3,46 548,4 ± 117,3 116,3 ± 20,33 29,64 ± 9,6 7 ± 1, KMR3 123,5 ± 45,2 31,5 ± 4,84 581,6 ± 151,45 115,6 ± 20,27 32,84 ± 4,94 7,64 ± 1,07 KMR4 143,6 ± 39,4 24,1 ± 4,5 469,6 ± 95,89 92 ± 14,89 35,4 ± 6,97 6,84 ± 1,02 KMR5 187,2 ± 48,16 26,4 ± 5,01 712,4 ± 240,73 102,6 ± 18,68 32,76 ± 13,22 8,84 ± 1,59 KMR6 159,5 ± 56,79 23,45 ± 7 429,6 ± 104,66 21,5 ± 4,56 33,88 ± 10,2 8,6 ± 1,82 ORT. 152,5 ± 48,74 26,52 ± 5, ± 170,66 90,13 ± 32,2 33,38 ± 9,63 7,66 ± 1,51 Üniseri, biseri ve multiseri özışınlarının tplamının (1mm deki özışını sayısı) en düşük lduğu örnek ağaç 2,32 ile (KMR5) kdlu örnek ağaç lup tplamın en yüksek lduğu örnek ağaç ise 3,16 ile (DVRK1) kdlu örnek ağaçtır. Her örnek ağaç için bulunan bu tplam değerlere göre; üniseri özışınlarının en yğun lduğu ağaç %42,60 ile (KMR5) kdlu örnek ağaç, biseri özışınlarının en yğun lduğu örnek ağaç %7,75 ile ( KMR6 ) kdlu örnek ağaç lup multiseri özışınlarının en yğun lduğu örnek ağaç da %74,72 katılma ranıyla (KMR2) kdlu örnek ağaçtır (Tabl 7). ÖRNEK AĞAÇ KD. Tabl 7: Özışınlarının 1mm deki sayısı ve dunda bulunma ranları ÜNİSERİ ÖZIŞINLARI BİSERİ ÖZIŞINLARI MULTİSERİ ÖZIŞINLARI 1mm'DEKİ SAYISI ODUNDA BULUNMA 1mm'DEKİ SAYISI ODUNDA BULUNMA 1mm'DEKİ SAYISI x Sx YÜZDESİ % x Sx YÜZDESİ % X Sx ODUNDA BULUNMA YÜZDESİ % DVRK1 1,48 ± 1,26 31,1 0,12 ± 0,33 2,5 3,16 ± 0,68 66,38 KMR2 0,8 ± 1, 21,97 0,12 ± 0,33 3,3 2,72 ± 1,06 74,72 KMR3 1,16 ± 1,28,66 0,2 ± 0,5 4,42 3,16 ± 0,85 69,91 KMR4 1,12 ± 1,16,45 0,32 ± 0,55 7,27 2,96 ± 0,53 67,27 KMR5 1,196 ± 1,05 42,60 0,32 ± 0,55 6,95 2,32 ± 0,74 60,43 KMR6 1,64 ± 1,22 35,30 0,36 ± 0,7 7,75 2,80 ± 0,76 60,34 ORT. 1,36 ± 1,24 30,34 0,24 ± 0,51 5,36 2,85 ± 0,83 66,5 Şekil 2. Celtis australis L. de teğet (tanjansiyal) kesitte özışınları (Bar; 90µm) 7

12 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi Lifler Celtis australis L. dununda temel dku librifrm liflerinden luşmaktadır. Bunun yanında vasisentrik traheidler de duna katılmaktadır. Masere edilmiş materyaller üzerinde lif byutları ölçüldükten snra vasisentrik traheidlere yönelik ölçüm de yapılmıştır. Örnek ağaçlarda rtalama lif byu 13,µm (KMR6) ile 1616,5µm (DVRK1) arasında değişmektedir (Şekil 4.13). Tüm örnek ağaçlarda lif byu rtalaması ise 1505,83µm dir. Lif genişliği ise 22,4µm (KMR6) ile,7µm (KMR4) arasında değişmekte lup tüm örnek ağaçlarda rtalama 24,22µm dir. Lif çeper kalınlığı 5,35µm (KMR6) ile 8,12 (KMR2) arasında yer alır. Tüm örnek ağaçlarda ise rtalama değer 7.06µm dir. Lif lümen genişliği de 6,45µm (KMR2) ile 13,77µm (KMR5) arasında yer alıp rtalama değeri 10,1µm dir. Vasisentrik traheidlere yönelik yapılan ölçümler snucunda vasisentrik traheid uzunluklarının rtalama 283µm (DVRK1) ile 353µm (KMR5) arasında değiştiği belirlenmiştir. Tüm örnek ağaçlar için rtalama değeri ise 329,5µm dir. Tabl 8: Lif ve vasisentrik traheid byutları (µm) LİF VE VASİSENTRİK TRAHEİD BOYUTLARI LİF BOYU LİF GENİŞLİĞİ LÜMEN L. ÇEPER V. TRAHEİD ÖRNEK (µm) (µm) GENİŞLİĞİ KALINLIĞI BOYU (µm) AĞAÇ KD. x Sx X Sx x Sx x Sx X Sx DVRK1 1616,5 ± 202,8,37 ± 4,01 9,6 ± 3,5 7,8 ± 1, ± 80,28 KMR2 1482,7 ± 283,5 22,7 ± 4,09 6,4 ± 3,4 8,1 ± 1, ± 57,11 KMR3 1532,7 ± ,7 ± 3,8 8 ± 4,1 7,8 ± ± 39 KMR4 1499,7 ± 210,9,7 ± 4,1 11 ± 5,2 7,3 ± 1, ± 57,59 KMR ± 293,1,3 ± 4,1 13,7 ± 3,8 5,8 ± 1, ± 50,34 KMR6 13,2 ± 2,5 22,4 ± 4,8 117 ± 4,3 5,3 ± 1, ± 37,72 ORT. 1505,8 ± 273,9 24,2 ± 4,3 10,1 ± 4,7 7 ± 1,85 329,5 ± 58, Odun Paranşimi Ağaçta byuna yönde uzanan ve görevleri esas itibariyle deplama lan dun paranşimlerinin (byuna paranşim) enine kesitte yıllık halka içerisindeki dağılışı ve luşturdukları şekiller taksnlar için ayırt edici özelliklerdendir. Yaygın çitlenbik dununda byuna paranşim hücreleri paratraheal knumda lup ilkbahar dunu ve yaz dunu trahelerinin etrafını sararlar. Bu hücreler genelde 4-6 hücre sırasından luşurken 7-8 hücreli lanlara da rastlanmıştır Yan Elemanlar Araştırma alanlarındaki örnek ağaçların tamamında özışını paranşim hücrelerinde kalsiyum ksalat kristallerine rastlanmıştır. Bunlar çk fazla sayıda lmamakla birlikte 40m ve 697m deki örnek ağaçlarda çk fazla sayıda rmbdial kristallere rastlanmıştır. Bu iki örnek ağaçta byuna paranşim hücrelerinde de bu kristallerden bulunmaktadır. Paranşim hücrelerinin kristal bulunan hücreleriyle bulunmayan hücreler arasında belirgin bir büyüklük farkı yktur Anatmik Özellikler Arasındaki İlişkiler ve Ekljik Odun Anatmisi Ekljik dun anatmisinde enlem ve yükseltiye bağlı larak ksilljik özelliklerde rtaya çıkabilecek trendler tür düzeyinde (intraspesifik) ve/veya cins ve familya düzeyinde (interspesifik) incelenmektedir(nshir and Suzuki, 1995). Diğer taraftan herhangi bir habitat veya flradaki tüm dunsu taksnlar ekljik dun anatmisi kapsamında incelenerek; vulnerabilite ve mezmrfi ranları ve bazı anatmik özellikler (trahe çapı, birim alandaki trahe sayısı, trahe hücre uzunluğu, helikal kalınlaşma, perfrasyn tipi vb.) taksnların bulundukları habitata adaptasynlarıyla ilgili ekljik yrumlar yapılabilmektedir (Yaman ve Sarıbaş, 2004). 8

13 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar Celtis australis L. de ekljik dun anatmisi kapsamında bir inceleme yapılması amaçlanmışsa da araştırmamızda kullanılan örnek ağaç sayısının 6 adet ile sınırlı kalması yükseltiye bağlı lası ekljik trendlerin değerlendirilmesini imkansız kılmıştır. Ekljik dun anatmisi çalışmalarında yükseltiye bağlı trendlerin rtaya çıkarılabilmesi ve istatistiksel larak değerlendirilebilmesi için türün düşey yayılış alanında farklı yükseltideki en az 20 ağaçtan dun örneği almak gerekmektedir. Ekljik dun anatmisi kapsamında belirlenen vulnerabilite ranının 1 in altındaki küçük değerleri iletimde yüksek emniyeti, yüksek değerler ise iletimde düşük emniyet düzeyini ifade etmektedir. Mezmrfi ranının 100 ün altındaki değerleri ksermrfik (iletim emniyeti yüksek), 100 ün üzerindeki değerleri ise mezmrfik dun özelliklerini (iletim kapasitesi yüksek fakat iletim emniyeti düşük) göstermektedir. Buna göre Celtis australis L. e ait örnek ağaçların ilkbahar dununda vulnerabilite ranı en düşük 8,75 ile (KMR6) kdlu örnek ağaçta, en yüksek ise 27,22 ile (KMR4) kdlu ağaçta bulunmuştur. Yaz dununda ise en düşük değer 0,56 ile (KMR2) kdlu örnek ağaçta en yüksek değer ise 1,57 (KMR4) kdlu ağaçta bulunmuştur. Örnek ağaçların ilkbahar dunlarında mezmrfi ranı (KMR6) kdlu örnek ağaçta en düşük değere (2607,50), (KMR4) kdlu örnek ağaçta ise en yüksek değere (8459,97) sahiptir. Yaz dunlarındaki mezmrfi ranları ise en düşük 192,42 (KMR2), en yüksek ise 541,96 (KMR4) kdlu örnek ağaçlara aittir. İlkbahar ve yaz dununda ayrı ayrı hesaplanan mezmrfi ve vulnerabilite ranları ile bu ranların hesaplanmasında kullanılan değerler Tabl 10 ile Tabl 11 de ayrıntılı larak verilmiştir. ÖRNEK AĞAÇ KD. Tabl 10: Vulnerabilite ve mezmrfi ranlarının hesaplanmasında kullanılan değerler YÜKSELTİ TEĞET ÇAP (µm) 1 mm² DEKİ TRAHE SAYISI TRAHE HÜCRE UZUNLUĞU (µm) İ.ODUNU Y.ODUNU İ.ODUNU Y.ODUNU İ.ODUNU Y. ODUNU KMR5 40m 224,6 33,1 10,72 56,24 355,6 345,2 DVRK1 335m 199,8 38,45 9,28 38,32 309,6 338,8 KMR2 568m 214,6 46,4 9, ,4 343,6 KMR6 697m 165,2 58,85 18,88 43, ,8 KMR3 820m 196,6 40,35 13,44 69,3 280,8 348 KMR4 921m 211,2 55,15 7,76 35,2 310,8 345,2 Örnek ağaçlar arasında anatmik özellikler bakımından istatistik larak anlamlı bir fark lup lmadığını belirlemek için Varyans analizi ve Duncan testi yapılmıştır. Varyans analizine göre; trahe çapları, trahe çeper kalınlıkları, 1mm² deki trahe sayısı, trahe gruplaşma ranı, özışını yükseklik ve genişliği ile lif byutları örnek ağaçlar arasında anlamlı farklar göstermektedir. Tabl 11: Vulnerabilite ve mezmrfi ranları ÖRNEK VULNERABİLİTE MEZOMORFİ AĞAÇ KD. YÜKSELTİ İ.ODUNU Y.ODUNU İ.ODUNU Y.ODUNU KMR5 40m 20,95 0, ,82 200,21 DVRK1 335m 21,53 1, ,68 338,94 KMR2 568m 22,35 0, ,04 192,42 KMR6 697m 8,75 1, ,5 453,20 KMR3 820m 14,62 0, ,29 201,84 KMR4 921m 27,22 1, ,97 541,96 İlkbahar dunu ve yaz dununda trahe çaplarına yönelik Varyans analizi snuçları Tabl 12 de, Duncan testi snuçları ise; Tabl 13, 14, 15 ve 16 da verilmiştir. 9

14 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi Tabl12: İlkbahar ve yaz dunundaki trahe çaplarına yönelik Varyans analizi snuçları TTÇİO TRÇİO TTÇYO TRÇYO Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar İçi Genel KT SD KO F Sig , , , , , , , , ,6 4241, , , ,6 144, , ,018 18, , , Tabl 13: İlkbahar dunu trahe teğet çaplarında Duncan testi snuçları GRUP KMR6 KMR3 DVRK1 KMR4 KMR2 KMR5 N TTÇİO Subset fr alpha = ,2 196,6 199,8 211,2 214,6 211,2 214,6 224,6 Tabl 14: İlkbahar dunu trahe radyal çaplarında Duncan testi snuçları GRUP KMR6 KMR3 DVRK1 KMR4 KMR2 KMR5 N TRÇİO Subset fr alpha = , ,6 226,4 232,4 266,2 Tabl 15: Yaz dunu trahe teğet çaplarında Duncan testi snuçları GRUP DVRK1 KMR3 KMR2 KMR4 KMR6 KMR5 N TTÇYO Subset fr alpha = ,45 40,35 40,35 46,4 55,15 58,85 33,1 Tabl 16: Yaz dunu trahe radyal çaplarında Duncan testi snuçları GRUP DVRK1 KMR3 KMR2 KMR6 KMR4 KMR5 TRÇYO N Subset fr alpha= ,3 48,55 54,9 55,6 57,7 Trahe gruplaşmalarına yönelik Varyans analizi snuçları Tabl 17 de verilmiş lup, bunlara yönelik Duncan testi snuçları Tabl 18 ve 19 da yer almaktadır. 1/2 mm² deki trahe sayısına yönelik Varyans analizi snuçları Tabl 20 de yer almakta lup Tabl 21 ve 22 de Duncan testi snuçlarına yer verilmiştir. Tabl 17: Trahe gruplaşmalarına yönelik Varyans analizi snuçları TGRİO Gruplar arası Gruplar içi Genel KT SD KO F Sig. 10, ,011 5, , ,392 1, TGRYO Gruplar arası Gruplar içi Genel 743, ,9 2928, ,707 7,43 20,

15 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar Tabl 18: İlkbahar dunu trahe gruplaşmalarında Duncan testi snuçları TGRİO Subset fr alpha =.05 GRUP KMR4 KMR3 KMR2 KMR6 KMR5 DVRK1 N ,08 1,36 1,38 1,5 1,58 1,38 1,5 1,58 1,64 Tabl 19: Yaz dunu trahe gruplaşmalarında Duncan testi snuçları GRUP KMR4 DVRK1 KMR3 KMR2 KMR6 KMR5 N TGRYO Subset fr alpha = ,7 5,14 5,18 5,74 7,68 8,3 1/2 mm² deki trahe sayısına ait Varyans analizi snuçları Tabl 20 de yer almakta lup bunlara yönelik yapılan Duncan testi snuçlarına da Tabl 21 ve 22 de yer verilmiştir. Tabl 20: 1/2 mm² deki trahe sayısına yönelik Varyans analizi snuçları TSİOYR TSYOYR Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel KT SD KO F Sig. 508, ,36 787, ,8 5723, , ,607 1, ,162 39,75 52, , Tabl 21: 1/2 mm² deki trahe sayısına yönelik Duncan testi snuçları (İlkbahar dunu) GRUP KMR4 DVRK1 KMR2 KMR5 KMR3 KMR6 N TSİOYR Subset fr alpha= ,88 4,64 4,64 4,8 5,36 Tabl 22: 1/2 mm² deki trahe sayısına yönelik Duncan testi snuçları (Yaz dunu) GRU KMR4 DVRK1 KMR6 KMR5 KMR3 KMR2 N TSYOYR 6,72 Subset fr alpha=.05 9, ,6 19,16 19,16 21,52 28,12 34,

16 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi TÇKİO TÇKYO Tabl 23: Trahe çeper kalınlıklarına yönelik Varyans analizi snuçları Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel KT SD KO F Sig. 134, , , , , ,921 5,347 20,829 27,431 5, ,759 0,581 Tabl 24: İlkbahar dunu trahe çeper kalınlıklarına ait Duncan testi snuçları GRUP KMR4 DVRK1 KMR6 KMR5 KMR3 KMR2 N TÇKİO Subset fr alpha = İlkbahar dunu ve yaz dunu trahe çeper kalınlıklarına yönelik Tabl 23 de verilen Varyans analizi snuçlarına göre sadece ilkbahar dunu trahe çeper kalınlıklarında anlamlı bir fark bulunmuştur. Bu nedenle ilkbahar dunu trahe çeper kalınlıklarına yönelik Duncan testi snuçlarına yer verilmiş (Tabl 24), yaz dunu trahe çeper kalınlıklarına yer verilmemiştir. Multiseri özışınlarına ait Varyans analizi snuçları (Tabl ) incelendiğinde ise; 1mm deki Multiseri özışınlarının sayısı, yüksekliği ve hücre sayısı larak genişliğine yönelik anlamlı farklar bulunmuştur. Belirtilen bu özelliklere ait Duncan testi snuçları Tabl 26,.27,28 de verilmiştir. Tabl : Multiseri özışınlarına yönelik Varyans analizi snuçları ÖISMULT MULTBOY MULGENHS Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel 7,12 8,07 8,07 8,07 8,07 9 9,1 9 9,1 10,1 KT SD KO F Sig. 12, ,523 4,029 0,002 90, , , ,013 0,32 343, , ,603 1,738 Tabl 26: Multiseri özışını sayılarının Duncan testi snuçları GRUP KMR5 KMR2 KMR6 KMR4 DVRK1 KMR3 N ÖİSMULT Subset fr alpha= ,32 2,72 2,72 2,8 2,96 3,16 3,16 11, , Tabl 27: Multiseri özışınlarının yüksekliklerinin Duncan Testi snuçları GRUP KMR6 KMR4 DVRK1 KMR2 KMR3 KMR5 N MULTBOY Subset fr alpha= ,6 469,6 510,4 469,6 510,4 548,4 510,4 548,4 581,6 712,4 12

17 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar Tabl 28: Multiseri özışınlarının hücre sayısı larak genişliklerine yönelik Duncan testi snuçları GRUP KMR4 KMR2 DVRK1 KMR3 KMR6 KMR5 N MULGENHS Subset fr alpha= Maserasyn snucu elde edilen liflerin byutlarına ait Varyans analizi snuçlarında (Tabl 29) ise lif uzunluğu, lif lümen genişliği ve lif çeper kalınlığı arasında anlamlı farklar bulunmuştur. Lif byutlarına yönelik Duncan testi snuçları Tabl 30, 31 ve 32 de verilmiştir. 6,84 7 7,08 7 7,08 7,64 8,6 8,84 Tabl 29: Lif byutlarına yönelik Varyans analizi snuçları LİFBOY LİFLUM LİFÇEP Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel Gruplar arası Gruplar içi Genel KT SD KO F Sig ,667 15, , , , , , , , ,033 17,047 70,789 2,308 20, , Tabl 30: Lif uzunluğuna yönelik Duncan testi snuçları GRUP KMR6 KMR2 KMR4 KMR3 KMR5 DVRK1 N LİFBOY Subset fr alpha= , 1482, , , , ,5 Tabl 31: Lif lümen genişliğine yönelik Duncan testi snuçları GRUP N LİFLÜM Subset fr alpha= KMR2 KMR3 DVRK1 KMR4 KMR6 KMR , ,6 9,6 11,0 11,0 11,7 13,77 13

18 M. Sarıbaş, Ö. Yaman Bartın Orman Fakültesi Dergisi Tabl 32: Lif çeper kalınlığına yönelik Duncan testi snuçları GRUP KMR6 KMR5 KMR4 KMR3 DVRK1 KMR2 4. TARTIŞMA VE SONUÇ N LİFÇEP Subset fr alpha= ,35 5,8 Yapılan bu çalışmada Celtis australis L. de rtalama trahe teğet çapı 202µm larak bulunmuştur. Merev (1998) ise Celtis australis L. in trahe teğet çapı rtalamasını 213,98 µm larak tespit etmiştir. Aynı çalışmada Celtis cinsinin diğer iki türü (Celtis caucasica Willd., ve Celtis glabrata Steven ex Planchn) ne dair yapılan anatmik çalışmalara göre de; bu üç tür arasında ilkbahar dunu trahe teğet çap ve radyal çapları en küçük lan tür Celtis caucasica Willd. dır ( Trahe teğet çapı=118,54 µm, trahe radyal çapı=133,99 µm). Wheeler et al. (1989) yapmış lduğu çalışmada Celtis cinsinde trahelerin tek biçimli lduğunu, türler arasında Celtis reticulata Trr. nın ilkbahar dunu trahelerinin diğer Celtis türlerine göre umulandan çk daha küçük lduğunu belirtmiştir. 7,35 7,87 7,88 7,87 7,88 8,12 Trahe hücre byunun rtalama değerleri ise ilkbahar dununda 313,53µm, yaz dununda ise, 341,93µm larak tespit edilmiştir. Traheler hücre uzunlukları bakımından kısa (<350 µm), rta ( µm) ve uzun (>800µm) lmak üzere üç kategri içerisinde değerlendirilmektedir (Yaman, 2002). Buna göre Celtis australis L. de hem ilkbahar dunu trahe hücre uzunlukları hem de yaz dunu trahe hücrelerinin kısa lduğu söylenebilir. Celtis australis L. de ilkbahar dunu trahelerinin çapları çk büyük lduğundan dun içerisinde genellikle tek tek bulunurlar. Yaz dunu traheleri ise çklu gruplar halinde yer alırlar. Trahe gruplaşmaları ilkbahar dununda rtalama 1,42 iken yaz dununda 5,95 dir. Merev (1998) ise Celtis australis L. de trahe gruplaşmalarına yönelik rtalama değerleri ilkbahar dununda 1,56 yaz dununda ise (küme şeklinde gruplaşma) 6,64 larak tespit etmiştir. Örnek ağaçlar arasındaki trahe yğunluğu farklılık göstermesine rağmen 1mm² deki rtalama trahe sayısı 32,8 larak tespit edilmiştir. Ocl ve Laing (1991) Celtis wightii Planch., Celtis adlfi-frederici Engl., Celtis mildraedii Engl. ve Celtis zenkeri Engl. arasında Celtis wightii Planch. nin mm² deki sayısının daha fazla lduğunu, trahelerin tek tek bulunma yüzdesinin ise % 64 lduğunu belirtmiştir. Celtis australis L. de özışınları hmselülerdir. Multiseri özışınlarının yğun lduğu dun yapısında, biseri özışınlarının sayısı çk azdır. 1 mm de rtalama 1,36 adet üniseri özışını, 0,24 adet biseri özışını ve 2,85 adet multiseri özışını bulunmaktadır. Bunların sırasıyla dunda bulunma yüzdeleri ise, % 30,34, % 5,36, % 66,5 larak belirlenmiştir. Lif özelliklerine dair yapılan incelemelerde; dunun librifrm liflerinden luştuğu belirlenmiştir. Bununla birlikte vasisentrik traheidlere de rastlanmıştır. Celtis australis L. de rtalama lif byu 1505,83µm, lif genişliği 24,22µm, lümen genişliği 10,09µm, lif çeper kalınlığı ise 7,06µm larak bulunmuştur. Lif byunun, genişliğine ranı dun hamuru ve kağıt mukavemeti üzerine lif byundan daha önemli bir etki yapmaktadır. Bu ran Keçeleşme kabiliyeti larak bilinmekte ve yırtılma mukavemeti ile ilgili larak kağıt kalitesini arttırmaktadır (Bzkurt 1971). Yaygın çitlenbik in farklı ekljik kşullarda luşan dunlarının bazı anatmik elemanlarında anlamlı farklar bulunmuştur. Alçak rakımlarda yetişen ağaçlarla yüksek rakımda yetişen ağaçlar arasında yaz dunu trahe çapları ve trahe gruplaşma indeksinde anlamlı farklar bulunmuştur. Yaz dunu trahe çapları alçak rakımda (40m) 33,1μm iken en yüksek rakımda (921m) 55,15μm larak bulunmuştur. Trahe gruplaşma indeksi ise 40m rakıma 8,3 iken 921m rakımda ise 3,7 dir. Akdeniz iklim tipine özgü larak, yaz aylarında yüksek rakımların daha nemli lması nedeniyle yaz dunu trahelerinin çapları, yüksek rakımlarda daha geniştir. Buna bağlı larak da yaz dunu trahelerinin gruplaşma indeksi daha düşük lmaktadır. Celtis australis L. dunun trahelerinde belirlenen basit perfrasyn tablası ve helikal kalınlaşmalar türün tanınmasında önemli ayırt edici özelliklerdendir. 14

19 Antalya-Kemer ve Znguldak-Devrek te Yetişen Celtis australis L. Üzerinde Ksilljik Araştırmalar KAYNAKLAR Akkemik, Ü Ülkemizde Dğal Yetişen Carpinus rientalis Miller. in iç Mrfljik ve Palinljik Özellikleri, İ.Ü. Orman Fak. Dergisi, Seri A, Cilt:45, Sayı:1 Bzkurt, Y Dğu Ladini ( Picea rientalis Link. Et. Carr.) ile Trs Karaçamı (Pinus nigra var. caramanica (Lud.) Rehd) dan Birer Ağaçta Lif Mrfljisi Üzerine Denemeler İ.Ü. Orman Fak. Dergisi, Seri: A, Cilt: 21, Sayı: 1 Carlquist, S Cmparative Wd Anatmy, ISBN: Springger Verlag, Berlin Efe, A Türkiye nin Akdeniz Bölgesi Endemik Akçaağaç (Acer L.) Taksnlarının Mrfljik ve Anatmik Özellikleri, Kasnak Meşesi ve Türkiye Flrası Sempzyumu (21-23 Eylül) İ.Ü. Orman Fak., Orman Btaniği Anabilim Dalı, S: Ercan, M Bilimsel Araştırmalarda İstatistik, Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Araştırma Enst., Çeş. Yay. Ser. N: 6 İZMİT. Gerçek, Z., Merev, N., Anşin, R., Özkan, Z.C., Terziğlu S., Serdar, B. ve Birtürk, T Türkiye deki Gürgen Yapraklı Kayacık (Ostrya carpiniflia Scp) ın Ekljik Odun Anatmisi, Kasnak Meşesi ve Türkiye Flrası Sempzyumu (21-23 Eylül), İ.Ü. Orman Fak. Orman Btaniği Anabilim Dalı. Güngördü, A Liquidambar rientalis Mill. (Sığla ağacı) nın Mrfljik ve Palinljik Özellikleri Üzerine Araştırmalar, İ.Ü. Fen Bilimleri Orman Btaniği Anabilim Dalı. İnce, H Bitki Preparasyn teknikleri. E.Ü. Fen Fak. Yayın N. 127, E.Ü. Basımevi, Brnva, İzmir Kalıpsız, A İstatistik Yöntemler, İ.Ü. Orman Fak., Rektörlük Yayın N: 3522, Fak. Yayın N: 394. Merev, N Türkiye Kızılağaç (Alnus Mill.) ları Odunlarının İçyapıları, Gen. Yayın N: 7 Fak. Yayın N: 2, K.T.Ü. Basımevi TRABZON. Merev, N Odun Anatmisi (Dğu Karadeniz Bölgesindeki Dğal Angispermae Taksnlarının Odun Anatmisi). Cilt I-A, K.T.Ü. Orman Fak. Gen. Yayın N: 198, Fak. Yayın N:27 Nshir, S. And Suzuki, M Eclgical Wd Anatmy f Nepalese Rhddendrn (Ericaceae), İnterspesific Variatin. J.Plant Res., 108:1-9. Ocl, JH.and Laing, E Anatmical Prprties f the Wd f sme Celtis Species Indigenus t Ghana, Discvery and İnnvatin 3, S: Özdamar, K Paket Prgramlarla İstatiksel Veri Analizi, Kaan Kitapevi, 4. Baskı Sarıbaş, M Türkiye nin Eur- Siberian (Euxine) Bölgesinde Dğal Olarak Yetişen Kavakların Mrfljik (Dış Mrfljik, İç Mrfljik ve Palinljik) Özellikleri Üzerine Araştırmalar, Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü, Tek. Bül. N: 148. Şanlı, İ Dğu Kayını (Fagus rientalis Lipsky) nin Türkiye de Çeşitli Yörelerde Oluşan Odunları Üzerine Anatmik Araştırmalar, İst. Ünv. Orman Fak. Btanik Kürsüsü, İÜ. Yayın N: 2410 Orman Fak. N: 6. Wheeler, E.A., LaPasha, C.A. and Miller, R.B Intervascular pit Members in Ulmus and Celtis Native t the United States, IAWA_Bulletin 4, S:79-88, USA. Yaman, B Türkiye nin Eur-Siberian (Euxine) Bölgesinde Dğal Olarak Yetişen Yabani Kiraz (Cerasus avium (L.) Mench) ın Mfljik Anatmik ve Palinljik Özellikleri Dktra Tezi, ZKÜ Fen Bilimleri Enst., Orman Btaniği Anabilim Dalı. Yaman, B ve Sarıbaş, M Türkiye nin Euxine Bölgesindeki Dğal Kavak (Ppulus L.) Taksnlarında Yükseltiyle İlişkili Olarak Trahe Hücre Byutlarındaki Varyasynlar, SDÜ Orman Fak. Dergisi, Seri A, Sayı:1, S:

20

21 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: BORLA MODİFİYE EDİLMİŞ TUTKALLARIN KESTANE (Castenea sativa Mill.) ODUNUNUN YAPIŞMA DİRENCİNE ETKİLERİ Mustafa ALTINOK a, Murat ÖZALP* b, Ali KARAASLAN b, Osman PERÇİN b a, Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Mbilya ve Dekrasyn Eğitimi Bölümü, Ankara b Dumlupınar Üniversitesi, Simav Teknik Eğt. Fak., Mbilya ve Dekrasyn Eğitimi Bölümü, Simav ÖZET Bu çalışmada, plivinilasetat (PVAc), üre-frmaldehit (UF), pliüretan (PU), tutkallarının ve bu tutkalların braks ile karışımının İç Ege Bölgesi nde yetişen kestane (Castenea sativa Mill.) dununun yapışma direncine etkileri incelenmiştir. Bu amaçla, İç Ege Bölgesi nde Simav Yöresi nde yetişen kestane (Castenea sativa Mill.) dunundan hazırlanan deney örnekleri plivinilasetat (PVAc), üre- frmaldehit (UF), Pliüretan(PU), tutkalları ve PVAc + %5 Braks, UF+ %5 Braks, PU + %5 braks karışımlarıyla elde edilen tutkallarla yapıştırılmıştır. Hazırlanan deney örnekleri DIN 535 esaslarına göre çekme direnci deneyine tabi tutulmuştur. Snuç larak; en yüksek yapışma direnci Üre-frmaldehit tutkalı ile yapıştırılmış örneklerde 8.59 N/mm², en düşük yapışma direnci ise % 5 ranında mdifiye edilmiş pliüretan tutkalı ile yapıştırılmış örneklerde 2.50 N/mm² larak elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Braks, Kestane ağacı, Tutkal, Yapışma direnci EFFECTS OF GLUES MODIFIED WITH BORAX ON THE BONDING STRENGTH OF CHESTNUT WOOD ABSTRACT In this study, the effects f plivinalacetat (PVAc), ure-frmaldehyd (UF), plyuretan (PU) glues and their mdificatin with brax n bnding resistance f chestnut (Castenea sativa Mill.) wd in the Agean Regin were evaluated. Fr this purpse, the samples prepared frm chestnut (Castenea sativa Mill.) wds btained frm Simav in Agean Regin were glued with Plivinalacetat (PVAc), Ure-frmaldehyd (UF), Plyuretan (PU) glues and with mdificatins f these glues, PVAc + %5 Braks, UF + %5 Braks, PU + %5 Braks. The samples prepared thrugh this prcess were subjected t tensin test accrding t DIN 535 standarts. Based n initial results, the best glued resistance was btained with the samples glued with UF glue (8,59 N/mm²), the wrst resistance was btained with the samples attached with PU + %5 Braks (2,50 N/mm²). Keywrds: Brax, Chestnut wd, Adhesive, Bnding strength 1. GİRİŞ Ağaç işleri endüstrisinde, ağaç malzeme ve tutkal geçmişten günümüze kadar şüphesiz larak önemli bir yer tutmaktadır. Tutkal kullanarak, küçük byutlu ağaç malzeme çeşitli birleştirme işlemleri uygulayarak daha * Yazışma yapılacak yazar: mzalp43@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

22 M. Altınk, M. Özalp, A. Karaaslan, O. Perçin Bartın Orman Fakültesi Dergisi büyük malzemeler elde edilmektedir. Yapıştırma işleminde kullanılan tutkallar ağaç malzemenin direnç özellikleri üzerinde etkili lmaktadır (Şenay,1996). Yapılan çalışmada Zıvanalı T birleştirmelerde ağaç türü, tutkal çeşidi ve presleme yönünün çekme direncine etkilerini araştırmışlardır. Ağaç malzeme larak sarıçam (Pinus silvestris L.), Dğu kayını (Fagus rientalis L.), Kestane (Castenea sativa Mill.) ve Sedir (Cedrus libani) dunları, tutkal larak ta Desmdur-VTKA, kleiberit 305, PVAc ve PVA(pembe) tutkalları kullanılarak eksenel (nrmal), yüzeyden ve eksenel sıkılarak yapıştırılmıştır. Deney örneklerine DIN 531 ve DIN 534 e göre çekme deneyi uygulanmıştır. En yüksek çekme direnci, PVAc tutkalı ile yüzeyden sıkılarak yapıştırılan kayın dununda, en düşük çekme direnci ise D- VTKA tutkalı ile nrmal sıkılarak yapıştırılan kayın dununda lduğunu belirtmişlerdir (Altınk et al.,1999). Tutkallar ağaç işleri endüstrisi için bu kadar önemli bir madde iken, çeşitli işlemlerden geçirilerek mdifiye edilmekte ve direnç özellikleri arttırılmaya çalışılmaktadır. Fakat bu alanda yapılan çalışmalar sınırlı lmakla beraber yapılan çalışmaların çğu hangi ağaç türü dununun hangi tutkalla daha verimli snuçlar vereceği üzerine yğunlaşmıştır. Üre-frmaldehit tutkalının, suya karşı direncini arttırmak amacıyla, Plivinilalkl ve melamin ile mdifiye edilmiş, deneyi snucunda diğer deney örneklerine göre mdifiye edilen tutkalın yapışma direncinin daha iyi lduğu belirtilmiştir (Kcatürk, 2000) Sarıçam, sedir, akasya ve meşe dunlarından hazırlanan örnekler, ST10, %10 ranında Üre-frmeldehit tutkalı ile mdifiye edilmiş ST10, %20 ranında Üre-frmaldehit tutkalı ile mdifiye edilmiş ST10, %30 ranında Ürefrmaldehit tutkalı ile mdifiye edilmiş ST10 karışımları ile yapıştırıldıktan snra çekme deneyi uygulanmıştır. Deneyler snucunda en yüksek yapışma direncini, standart atmsferde bekletme rtamında %20 U.F. mdifikasynuyla yapıştırılan meşe dununda, en düşük kaynatma deney rtamında %20 U.F. mdifikasynuyla yapıştırılan akasya dununda lduğu belirtilmiştir (Altınk et al.,1999) Yapılan çalışmada daha çk ahşap ve imalatında yatay ve düşey taşıyıcı larak kullanılan lamine ahşap elemanda eğilme, basınç ve katmanlar (lameller) arasındaki yapışma dirençlerinin perfrmansları araştırılmıştır. Bu amaçla deney numunelerinin hazırlanmasında sarıçam (Pinus sylvestris L) ve Rus çamı (Pinus sibirica) ve yapıştırıcı larak Klebit 303 tutkalı kullanılmıştır. Gerçek byutlarda hazırlanan dört katmanlı numunelere DIN esaslarına göre basınç deneyi, altı katmanlı numunelere DIN esaslarına göre eğilme deneyi ve iki katmandan hazırlanan numunelere DIN 535 ve EN 205 esaslarına göre çekme deneyi uygulanmıştır. Denemeler snunda, en yüksek eğilme ve basınç direnci sarıçamda, yapışma direnci ise Rus çamında elde edilmiştir (Altınk et al., 2002). Sarıçam, Sedir, Akasya ve Meşe dunlarını plivinilasetat dispersiynu (VB20), VB20+%10Üre-frmeldehit, VB20+%20 Üre-frmeldehit, VB20+ %30 Üre-frmeldehit karışımlarıyla yapıştırıldıktan snra çekme deneyi ile yapışma direnci belirlenmiştir. En yüksek yapışma direnci; %10 UF mdifikasynu ile yapıştırılmış meşe dununda, en düşük yapışma direnci ise mdifikasynsuz VB20 tutkalıyla yapıştırılmış akasya dununda rtaya çıktığı belirtilmiştir (Altınk et al., 2000). Sentetik tutkallarda mdifikasynun ağaç malzemenin yapışma direncine etkilerini belirlemek için Sarıçam ve Dğu kayını dunlarından hazırlanan deney örnekleri, Üre-frmaldehit (UF), Melamin-frmaldehit (MF) ve Fenl-frmaldehit tutkalları ile %0, %15, %35, %50 ranlarında mdifiye edilmiş Plivinilasetat (PVAc) ve Üre-frmaldehit (UF) tutkalları, üç farklı rtamda (standart atmsfer, sğuk suda bekletme, kaynatma) yapıştırılmış ve çekme deneyine tabi tutulmuştur. Deneyler snucunda en yüksek yapışma direnci, Kayın dununda, standart atmsferde UF+%50 MF tutkalı ile, en düşük direnci ise çam dununda kaynatma rtamında UF+%15 tutkal ile lduğu belirtilmiştir (Kcatürk, 2000). İlkbahar dunu ve yaz dununun tutkallanabilme özelliklerini belirlemek için Güney çamından yapılmış kntraplak numunelerinde çekme - makaslama deneyi yapılmıştır. Deney dnucunda en güçlü yapışma direnci İlkbahar dunu - İlkbahar dunu, rta direnç İlkbahar dunu-yaz dunu, en düşük yapışma direnci ise dunu - yaz dunu lduğu belirtilmiştir (Chung, 1968). 18

23 Brla Mdifiye Edilmiş Tutkalların Kestane (Castenea sativa Mill.) Odununun Yapışma Direncine Etkileri Br ve br bileşikleri ağaç işleri endüstrisinde yaygın larak kullanılmaktadır. Özellikle ağaç malzemeyi mantarlara ve böceklere karşı kruduğu açıkça kanıtlanmış ve çk zehirli ve etkili bir maddedir. Hatta Almanya da yapılan 6. Ağaç Kruma Kngresi de 1956 da br zehrinin mantarlara ve böceklere karşı ağaç krumada kullanıldığı belirtilmiştir. Yine bu çalışmada tutkal ve yapıştırıcıların yapışma direncini azaltmadan yapı ele elemanlarında geniş alanda kullanılmaktadır (Wall, 2002). Diizsiyanat Yapıştırıcıları (pdmi) ile çink br (ZB) ve kalsiyum br (CB) kimyasalları kullanılarak güney ağacı dunundan elde edilmiş ynga levhalar rasgele seçilerek fiziksel ve mekaniksel özellikleri inceleme işlemine tabi tutulmuştur. Deneyler snucunda mdifiye edilen tutkalım levhaların hem fiziksel hem de mekaniksel özellikleri üzerinde negatif yönde etkili lduğu belirlenmiştir. ZB ve CB nin fiziksel ve mekaniksel özellikler üzerine etkileri benzer şekildedir (Zhu, 2004). Üre-frmeldehit reçinesini %1-2 plivinil alkl (PVA) ve %10-15 amnyum ile mdifiye edilmiştir. Serbest frmeldehit miktarı mdifiye edilmiş tutkalda %3, karışımsız tutkalda %5 çıkmıştır. Çekme direnci deneyi snuçlarına göre, mdifiye edilmiş tutkalla yapıştırılan deney örneklerinde yapışma direncinin arttığı görülmüştür (Kcatürk, 2000). Kavak kaplamalardan lamine edilerek elde edile parçaların imalatında tutkal larak üre-frmeldehit tutkalı mdifiye larak ta brik asit kullanılmıştır. Yapılan deneyler snucunda yapışma direncini ve eğilme direncini arttırdığı belirtilmiştir. Yine aynı çalışmada brik asit kimyasalları ile muamele edilen malzemelerin mantarsal çürümeye karşı etkili lduğu vurgulanmaktadır (Bridaux et al., 2001). Br madeni çeşitli sanayi kllarında yaygın larak kullanılırken ağaç işleri endüstrisinde de, çink brat ve disdyum ktabrat tetrahidrat antimikrbiyal özellikleri sebebiyle ahşap kruyucu larak kullanılmaktadır. Su içerisinde dayanıklılığının fazla lması nedeniyle, gemi ve tekne yapımında kestane dunundan yararlanılmaktadır. Ayrıca su altı inşaatlarında ve iskele direkleri yapımında da kullanılmaktadır. Kestane çubukları buharlama işlemine skulduktan snra, klaylıkla bükülebilmekte ve piyasada Bambu larak isimlendirilen mbilya takımlarının yapımında kullanılmaktadır. Piyasada, tmruk, direk ve sırık larak satılmaktadır. Bunların dışında ince dalları yarılarak sepet yapımında, kapı ve pencere dğraması, zemin kaplamalarında ve duvar kaplama malzemesi larak kullanılmaktadır. Kestane, tüm fabrikasyn çalışmalarında meşeden daha elverişlidir (şekil verme ve inceltme gibi). Odunu, klay eğilme ve bükülme özelliğindedir. Birçk kullanım alanıyla beraber heykeltıraşlıkta, kapı ve özellikle pencere işlerinde başarıyla kullanılmaktadır. Ayırıcı kuvvetlere karşı, malzemenin direncini artırmak, tutkalların lumsuz özelliklerini rtadan kaldırmak veya başka malzemelerin lumlu yöndeki (direnci artırma) özelliklerini tutkal malzemeye kazandırmak amacıyla tutkalların birbiriyle ya da bazı malzemelerle mdifiye edilmesi sn yıllarda sıkça yapılan çalışmalardandır (Bzkır, 1995). PVAc ve Epksi tutkalları kullanılarak Göknar, Çam, Akçaağaç, Meşe ve Dğu kayını ağaçlarının yapıştırılması snucu elde edilen ağaç malzemede kullanılan tutkal çeşidinin yapışma direncine etkisinin basınç, yarılma ve lifler yönünde çekme direncinde önemli lduğu belirtilmiştir (Demetçi, 1991). Bu çalışmada sn dönemlerde birçk alanda lduğu gibi mbilya endüstrisinde kullanılmaya başlanan Br madeninin üstün özelliklerinden dlayı (hafifliği, gerilmeye karşı yüksek direnci, kimyasal etkilere karşı dayanıklılığı, ısı snucu genleşmeyi azaltıcı etkisi vb) yine mbilya endüstrisinde sıkça kullanılan kestane dunu ve sentetik tutkalların yapışma özelliklerini nasıl etkilediğini belirlemek için yapılmıştır. 2. MATERYAL VE METOT 2.1 Materyal Bu çalışmada, deney materyali larak, İç Ege bölgesi, Kütahya ilinin Simav ilçesi dağlarının kuzey bölgelerinde yetişen kestane (Castenea sativa Mill.) ağacı seçilmiştir. Kestane (Castenea sativa Mill.) dunu Simav ilçesinde bulunan kerestecilerden 100x300x2000 mm ebatlarında kereste halinde satın alma yöntemiyle temin edilmiştir. 19

24 M. Altınk, M. Özalp, A. Karaaslan, O. Perçin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Deneylerde kullanılan numunelerin tamamı kestane (Castenea sativa Mill.) dunun diri dun kısmından kesilmiştir. Deney örneklerinin hazırlanmasında, çeşitli firmalar tarafından üretilen Plivinilasetat (PVAc), Pliüretan (PU) ve Üre-frmaldehit (UF) tutkalları kullanılmıştır. Ayrıca, tutkalların braks ile mdifikasynunun, snuçlarının değerlendirilmesi amacıyla, tutkal içersine %5 ranında braks karıştırılmıştır. Braxın sıvı içerisinde çözünürlüğü % 4-5 civarında lması nedeni ile bu ran belirlenmiştir. Tutkallara braksın karıştırılmasında, Plivinilasetat (PVAc) tutkalı için suda eritilen braks kullanılmış, Pliüretan (PU) tutkalı için ise karışımın düzgün ve eşit dağılımının sağlanabilmesi için metal mikser kullanarak karıştırılmıştır. Üre frmaldehit (UF) tutkalının karışımı diğer tutkallara göre en klay karışım lmuş ve herhangi bir prblem yaşanmamıştır. Üre frmaldehit (UF) tutkalının hazırlanmasında, içersine % 60 ranında tutkal, % 20 ranında dlgu maddesi larak un, % 15 ranında sertleştirici larak amnyum klrür ve % 5 ranında da mdifikasyn maddesi larak braks karıştırılmıştır. 2.2 Deney numunelerinin hazırlanması Çalışmada kullanılan deney örneklerinin hazırlanmasında TS 53 ve TS 2470 de belirtilen esaslara göre hazırlanmıştır. Deney örneklerinin hazırlanmasında ağaç malzemenin düzgün büyümüş, düzgün lifli, budaksız, kusursuz lmamasına dikkat edilmiştir. Örneklerden birine yaklaşık larak 200 g/m 2 lacak şekilde, imalatçı firma önerileri dikkate alınarak, fırça ile tutkal sürülmüş ve pres basıncı 1 N/mm² larak ayarlanmıştır. Deney işlemine başlamadan önce tüm numuneler 20 C ve %65 bağıl nemde değişmez ağırlığa gelinceye kadar bekletilmiştir. Şekil 2.1 de deneyde kullanılan numune ölçüleri ve şekli verilmiştir. Şekil 2.1. Yapışma direnci deneyi örnek ölçüleri Deney örnekleri, DIN 535 standartlarına uygun larak çekme deneyine tabi tutulmuştur. Yapışma direnci (σ) nın hesaplanmasında aşağıdaki eşitlikten yararlanılmıştır. σ = F / A = F / ( b.l) (1) Burada; σ = Yapışma direnci (N/mm 2 ) F = Kpma anındaki kuvvet (N) b= Yapışma yüzeyinin genişliği (mm) l = Yapışma yüzeyinin uzunluğu (mm) 20

25 Brla Mdifiye Edilmiş Tutkalların Kestane (Castenea sativa Mill.) Odununun Yapışma Direncine Etkileri 3. BULGULAR Tutkal çeşidi ve tutkal mdifikasyn ranlarına göre deney snuçları Tabl 1, varyans analizi snuçları Tabl 2, Duncan çklu karşılaştırma testi snuçları da Tabl 3 te verilmiştir. Tabl 1. Kestane dununda yapışma deneyi snuçları (N/mm 2 ) Kestane Odununda Yapışma Deneyi Snuçları (N/mm 2 ) Brakssız % 5 Braks Mdifiyeli PVAc UF PU PVAc UF PU Min Max Ortalama Standart sapma n Tabl 2. Yapışma direnci varyans analizi snuçları Varyans Kaynağı Tekerrür (adet) SD Kareler Tplamı Kareler Ortalaması Hesaplanan F P lasılık (% ) Faktör (A) Faktör (B) İntereksiyn Hata Genel Brakssız tutkal uygulamasında en yüksek rtalama yapışma direnci (N/mm 2 ) değeri ile UF tutkalı ayrı bir grup luştururken, PVAc ve PU tutkalları aynı grupta yer almaktadır. Brakslı tutkal uygulamasında ise, PVAc, UF ve PU tutkalları farklı gruplar luşturmuşlardır. Tabl 3. Duncan çklu karşılaştırma testine göre rtalama grupları (α = %5). Mdifikasyn (Faktör A) Tutkal Çeşidi ( Faktör B) Yapışma direnci rtalaması (N/mm 2 ) Ortalama sınıfı Brakssız (A1) Brakslı (A2) P.V.A.c B U.F A P.U B P.V.A.c B U.F A P.U C 21

26 M. Altınk, M. Özalp, A. Karaaslan, O. Perçin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Bütün maddeler gibi, yapıştırıcılar da gerek sıvı gerekse katı durumda lsun, kendi mlekülleri arasında elektrmanyetik kurallara bağlı larak belli bir çekim kuvvetine sahiptir. Katı ve sıvı maddelerin kendi mlekülleri arasındaki bu çekim kuvvetine khezyn kuvveti denir. Khezyn kuvveti, bir anlamda malzemenin mekanik özelliklerini belirler. Khezyn kuvvetinin büyüklüğü ise yapıştırıcının kimyasal yapısına bağlı lup rtalama %30 dan fazla dlgu maddesi kullanılması khezyn kuvvetini lumsuz yönde etkiler. Tutkal katmanında hapsedilen hava veya buhar miktarı da, bu halkanın mukavemetini önemli miktarda azaltmaktadır (Şenay, 1996). Diizsiyanat Yapıştırıcıları ile çink br (ZB) ve kalsiyum br (CB) kimyasalları kullanılarak güney ağacı dunundan elde edilmiş ynga levhalar üzerinde yapılan deneysel çalışmalarda da mdifiye edilen tutkalın fiziksel ve mekaniksel özelliklerini negatif yönde etkilediği belirtilmiştir (Zhu, 2004). Yapılan çalışmada sarıçam (Pinus sylvestris L.) ve dğu kayını (Fagus rientalis L.) dunundan hazırlanan. deney örnekleri Plivinilasetat (PVAc), Üre-frmaldehid (UF), Melamin-frmaldehid (MF) ve Fenlfrmaldehid (FF) tutkallarının kendi aralarında % 0, 15, 35, 50 ranlarındaki mdifikasynları ile hazırlanmıştır. Hazırlanan deney örnekleri TS EN 205 esaslarına göre üç farklı rtamda bekletilmiştir. Daha snra deney örneklerine DIN 53 5 esaslarına göre çekme deneyi uygulanmıştır. Deneyler snunda, tutkal mdifikasynunun yapışma perfrmansını standart atmsferde önemli derecede etkilemediği, sğuk suda bekletme ve kaynatma rtamında artırdığı tespit edilmiştir( Altınk et al.,). Dört kesicili jilet bıçak tpu ile farklı devirlerde kesilmiş ağaç malzemelerin yapışma perfrmanslarının karşılaştırılmasında ağaç malzeme larak Dğu kayını (Fagus rientalis Lipsky), sarıçam (Pinus sylvestris) ve meşe (Quercus brealis) dunları kullanılmıştır. Bu ağaç türleri dört farklı devirde işlem gördükten snra plivinilasetat (PVAc) tutkalı ile yapıştırılarak DIN 535 ve EN 205 esaslarına göre çekme deneyine tabi tutulmuştur. Deney snuçlarına göre, en yüksek yapışma perfrmansını dev/dk da işlem görmüş meşe dunu vermiştir (Efe et al., 2002) Daha önceki çalışmalara bakılarak yapışma perfrmansları bakımından PVAc ve UF tutkalları ile yapıştırılan kestane, kayın ve çam dunlarının yapışma perfrmansları bakımından kestane dununu daha lumlu snuçlar vermektedir. %5 ranında braks ile mdifiye edilen tutkalların kestane dununda yapışma perfrmanslarının düşmesine rağmen kayın ve çam dunlarına göre yapışma dirençlerinin yüksek çıkması dikkat çekicidir. Buda kestane dununun yüksek yapışma gücünden kaynaklanmaktadır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Kestane (Castenea sativa Mill.) dununun yapışma direnci; mdifiye edilmemiş UF tutkalıyla yapılan deney snucunda en yüksek değeri vermiştir. En düşük yapışma direnci ise %5 ranında braks karıştırılan PU tutkal mdifikasynuyla yapılan deney snucunda elde edilmiştir. Uygulanan deneyler snucunda, brakssız tutkal uygulamasında en yüksek rtalama yapışma direnci (N/mm 2 ) değeri ile UF tutkalı uygulamasında, daha snra sırasıyla, (N/mm 2 ) değeri ile PU tutkalında ve (N/mm 2 ) değeri ile PVAc tutkalında elde edilmiştir. Brakslı tutkal uygulamasında ise, yine en yüksek yapışma direnci (N/mm 2 ) değeri ile UF tutkalı uygulamasında, daha snra, sırasıyla; (N/mm 2 ) değeri ile PVAc tutkalında ve (N/mm 2 ) değeri ile PU tutkalı uygulamasında elde edilmiştir. Genel rtalamaya bakıldığında; brakssız tutkal uygulamasında yapışma direnci rtalama değeri 5.45 (N/mm 2 ) elde edilirken, brakslı tutkal uygulamasında ise yapışma direnci rtalama değeri 4.19 (N/mm 2 ) larak elde edilmiştir. Brakssız ve brakslı tutkal uygulamasına beraber bakıldığında ise, genel yapışma direnci rtalama değeri 4.82 (N/mm 2 ) larak belirlenmiştir. 22

27 Brla Mdifiye Edilmiş Tutkalların Kestane (Castenea sativa Mill.) Odununun Yapışma Direncine Etkileri Karışımlarda kullanılan braks, brakssız şekillerine göre, PVAc tutkalında %15,6, UF tutkalında %21,5, PU tutkalında ise %37.7 ranlarında yapışma direncini düşürdüğü görülmüştür. Bu azalmaların, braksın kullanılan tutkalların kimyasal yapısını lumsuz yönde etkilemesinden, mdifiye edilen tutkalların ağaç malzemenin içerisine nüfuz etmesini zrlaştırmasından ve katmanlar arasındaki adezyn ve khezyn kuvvetlerini lumsuz yönde etkilemesinden kaynaklandığı söylenebilir. Tutkallar açısından bakıldığında ağaç malzemeye en klay sürülen Üre frmaldehit tutkalı lmuştur. Hem bu özelliğinden, yapışma perfrmansının iyi lmasından hemde ucuz lmasından dlayı ağaç işleri ve mbilya endüstrinde üretici firmanın tavsiyeleride dikkate alınarak rahatlıkla kullanılabilir. Diğer iki tutkalın braksla tepkimeye girmesi ve karışımının zr lduğu gözlemlenmiştir. Kestane dunu su altında ve içerisinde kullanımlar için ldukça sağlam bir malzemedir. Bu nedenle ahşap yat, tekne, iskele, rıhtım gibi yapıların su içerisinde imalatında yaygın larak kullanılmaktadır. Diri dun rta derecede emprenye edilebilir. Öz dun emprenye edilemez. Kestane dununun mantarlar için antiseptik bir madde lan tanence zengin lması ve eğilme dayanımının yüksek lması nedeniyle, yurdumuzda telefn ve telgraf direklerinin yapımında Meşe ve Çam dunu yerine de kullanılmaktadır. Kestane çubuklan buharlama işlemine skulduktan snra, klaylıkla bükülebilmekte ve piyasada Bambu tabir edilen mbilya takımlarının yapımında kullanılmaktadır. Piyasada tmruk, kereste, direk ve sırık larak satılmaktadır. Ayrıca Dğu Karadeniz Bölgesinde dğramacılıkta yaygın larak kullanılmaktadır. Br madeninin Türkiye de bl miktarda bulunması ve ağaç işleri endüstrisinde özellikle böcek ve mantarlara karşı kruyucu larak kullanılması, bunun yanında yangın geciktirici larak çeşitli çözeltiler halinde ahşap malzemeye sürülmesi bu madenin ağaç işlerinde kullanımını yaygınlaştırmıştır. Br madeninin çeşitli özellikleri (sertliği, parlaklığı vb) araştırılarak veya tutkal içerisinde kullanılması durumunda ahşap malzemenin yapışma perfrmansını ne yönde etkileyeceği daha fazla çalışmalar yapılarak araştırılmalıdır. KAYNAKLAR Altınk, M Ağaç İşleri Temel Makinelerinde İşlenmiş Ahşap Yüzeylerin Yapışma Direncine Etkileri, G.Ü.T.E.F. Pliteknik Dergisi, Cilt 1, S. 1-2 Altınk, M., Döngel, N., Söğütlü, C Üre frmaldehit ile mdifiye edilmiş ST10 tutkalının yapışma direncinin belirlenmesi, Teknlji Dergisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi, Sayı 3-4, S , Znguldak. Altınk, M., Döngel, N., Söğütlü, C., Mdifiye edilmiş plivinilasetat dispersiynu (VB20) tutkalının yapışma direncinin belirlenmesi, G.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, cilt 13, n:2, Ankara. Altınk, M., Döngel, N Çam Türü Lamine Elemanlarda Mekanik Perfrmans, Gazi Üni. - Fen Bil. Enst. Dergisi, cilt:15, N:1, sayfa: 215-2, Ankara. Bzkır, S. M., Çeviri Br Eknmisi, Raskill Infrmatin Services LTD. 2 Clampham Rad Lndan SW9 Oja England, S Bridaux,V., Charrier,B., Faurux, N.,Charrier,F., and Gncalez J Additin f Brn Based Cmpund in the LVL Glueline, Effect n the Mechanical Prperties and the Leaching f Brn, Vl:55. Chung, Y Gulueabilty f Suthern Pine Early Wd and Late Wd. F. P. J. 18 (2) Demetçi, E.Y Önemli Bazı Ağaç Türlerinin PVAc ve Epksi Tutkalları ile Yapışma Özellikleri Üzerine Araştırmalar. I.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Dktra Tezi, İstanbul. DIN Testing f wd adhesives and glued wd jints; shear and delaminatin tests fr determining the failing strength f plywd bnds (plywd and crebard), Deutsches Institut Fur Nrmung E.V. (German Natinal Standard) Efe,H., Gürleyen, L., Kasal, A Dört Kesicili Jilet Bıçak Tpu İle İşlenmiş Masif Ağaç Malzemede Devir Sayısının Yapışma Perfrmansına Etkileri, GÜ, Fen Bilimleri Dergisi, Nisan 2002 Cilt: 15 N:2, ISSN Kcatürk, İ Sentetik Tutkallarda Mdifikasynun Ağaç Malzemede Yapışma Direncine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, S. 43 (yayımlanmamış) Örs, Y., Altınk, M., Kcatürk, İ., Mdificatin In The Wd Adhesives And Determinatin f Bnding Perfrmances, Jurnal Of Hlz Als Rh-Und Werkstff, München, (hakem görüşünde) 23

28 M. Altınk, M. Özalp, A. Karaaslan, O. Perçin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Özcan, M Batı Karadeniz Bölgesi İçin Kestane Hacim Tablsunun Düzenlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, 43 s. (yayımlanmamış) Şenay, A ''Ahşap Lamine Taşıyıcı Elemanların Mekanik Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar'', İÜ,F.B.E., Dktra Tezi, İstanbul. TS 53. Odunun Fiziksel Özeliklerini Tayin İçin Numune Alma, Muayene ve Deney Mettları. TS Odunda fiziksel ve mekaniksel deneyler için numune alma mettları ve genel özellikler, TSE, Ankara. Wall,W.,J., Calvin L,M., Smart, R,G Methd f treating building materials with brn and building materials, United States Patent: Zhu, Y Prpertıes f Brate-treated Strandbard Bnded Wıth PMDI Resın, The Schl f Renewable Natural Resurces 24

29 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, -34 ISSN: EISSN: ANADOLU KARAÇAMI (Pinus nigra Arnld. subsp. pallasiana) TOHUM BAHÇESİNDE ÇİÇEK ÜRETİMİ YÖNÜNDEN KLONAL FARKLILIKLAR 1 Murat ERTEKİN* 1, Krhan TUNÇTANER 1 1 Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi, Silvikültür Anabilim Dalı, Bartın ÖZET Bu çalışma, 1990 yılında Bartın da 30 adet kln ile kurulan Yenice-Bakraz rijinli Karaçam thum bahçesinde üç yıl ( ) süreyle gerçekleştirilmiştir. Araştırmada, thum bahçesindeki klnların erkek ve dişi çiçek üretimi yönünden göstermiş ldukları farklılıklar tespit edilmiştir. Dişi ve erkek çiçek üretimi açısından klnlar arasında anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Üç yılın rtalaması larak klnların erkek çiçek sayısı 817,2; dişi çiçek sayısı ise 99,3 adettir. Thum bahçesinde üretilen rtalama tplam erkek çiçek sayısının %62 si, tplam dişi çiçek sayısının ise %49 u 10 adet kln tarafından üretilmiştir. Klnların çiçek üretim miktarlarının yıllara göre önemli değişiklikler gösterdiği saptanmıştır. Anahtar Sözcükler: Karaçam, thum bahçesi, çiçeklenme, klnal varyasyn. CLONAL VARIATIONS IN FLOWER PRODUCTION AT THE ANATOLIAN BLACK PINE (Pinus nigra Arnld.subsp. pallasiana) SEED ORCHARD ABSTRACT This study was cnducted fr three years ( ) in a black pine seed rchard established with 30 clnes riginating frm the frest f Yenice-Bakraz in Bartın, During the research, the variatins between the clnes in the seed rchard were determined based n the number f male and female flwers. Accrding t the results, the average values f flwer prductin in three years at seed rchard shwed cnsiderable variatins. It was determined that the number f the male and female flwers were 817,2 and 99,3 respectively. 62% f average number f male flwers and 49% f female flwers were prduced by 10 clnes in 3 years. It was als determined that the amunt f the flwers fr the clnes shwed significant differences within the years. Keywrds: Black pine, seed rchard, flwering, clnal variatin. 1. GİRİŞ Ülkemizde birbirinden çk farklı iklim tipleri hüküm sürmektedir. Bunun dğal bir snucu larak rmanlarımız zengin bir tür çeşitliliğine sahip bulunmaktadır. Farklı iklim tiplerinin mevcudiyeti, ağaçlandırmalarda birçk yerli ve yabancı tür ile çalışma imkânı sunmaktadır. Böylece kalite ve kantite yönünden tatminkâr meşcerelerin kurulması lanakları artmaktadır. Ağaçlandırmalarda; uygun tür ve rijin seçilmesi, ıslah prensiplerine uyulması, fidanlık ve ağaçlandırma tekniklerinin gözetilmesi, eknmik ve ssyal knuların dikkate alınması gerekmektedir. Bu knuda özellikle kalıtsal nitelikleri yüksek thum kaynaklarının seçimi ve ıslah çalışmaları 1 Bu araştırma; Murat ERTEKİN tarafından 2006 tarihinde hazırlanan dktra tezi kapsamında gerçekleştirilmiştir. * Yazışma yapılacak yazar: muratertekin@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

30 M. Ertekin, K. Tunçtaner Bartın Orman Fakültesi Dergisi büyük önem taşımaktadır (Ürgenç, 1982; Alptekin, 1986; Şıklar, 1998; Tunçtaner, 1998; Işık, 1999; Bydak vd., 2006; Ertekin, 2006; Tunçtaner 2007). Bu amaçla, birçk ülkede ıslah edilmiş thum üretimine yönelik klnal thum bahçeleri kurulmaya başlanmıştır. İlk çalışmalar, 1934 yılında vejetatif üretim tekniği kullanılarak klnal thum bahçelerinin kurulması ile gerçekleştirilmiştir (Larsen, 1956). Bu aşamadan snra, thum kaynakları arasında özel bir yere sahip lan klnal thum bahçeleri tüm dünyada büyük bir önem kazanmıştır (Zbel et al., 1958; Faulkner, 1975; Wright, 1976; Zbel and Talbert, 2003). Avrupa da; klnal thum bahçelerinin tesis çalışmalarına, ikinci dünya savaşından hemen snra başlanmıştır. İsveç de, 1950 li yıllarda Pinus sylvestris ve Picea abies türleriyle; Danimarka da, 1946 yılında Larix eurlepis türüyle; Macaristan da, 1951 yılında Pinus sylvestris, Larix, Pinus nigra ve Picea taksnlarıyla; ABD de 1957 yılında Pinus taeda, Pinus ellittii, Pinus echinata türleriyle; Finlandiya da, 1960 yılında Pinus sylvestris, Picea ve Betula taksnlarıyla; Kanada da, 1966 yılında Pseudtsuga ile; Japnya da 1970 yılında Cryptmeria japnica ve Pinus densiflra türleriyle; Yeni Zelanda da 1953 yılında Pinus radiata türüyle thum bahçelerinin kurulmasına başlanmıştır. Ülkemizde ağaç ıslahı çalışmalarına ilk larak kitle seleksiynu ile başlanmış ve Ürgenç (1967, 1982) in Türkiye de çam türlerinde thum üretimine yönelik esaslar ve srunlar knusundaki önerileri dğrultusunda, Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürlüğü tarafından thum kaynağı larak tplam 46312,04 hektar alanda 340 adet thum meşceresi seçilmiştir. Ayrıca, ağaçlandırmalardaki genetik kazancı arttırmak amacıyla, ıslah edilmiş rman ağacı thumlarının kitle halinde üretilmelerini sağlayan thum bahçelerinin kuruluşlarına da önem verilmiştir. İlk klnal thum bahçeleri 1964 yılında İ.Ü. Orman Fakültesi, Silvikültür ve Ağaçlandırma Anabilim Dalı tarafından Belgrad Ormanında sarıçam ve karaçam türleriyle tesis edilmiştir yılından bu yana thum bahçelerinin tesisi çalışmaları, Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Bu çalışmalar, gelecekte tüm ağaçlandırma ve yapay gençleştirme alanlarının thum ihtiyaçlarının thum bahçelerinden karşılanması, genetik ıslah çalışmalarına kaynak luşturması, iyi nitelikli ve yk lma tehlikesindeki ppulasynların ve özellikli türlerin krunması amaçlarını da gerçekleştirmeye yönelik şekilde planlanan Türkiye Milli Ağaç Islahı ve Thum Üretimi Prgramı ( ) çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürlüğü bu güne kadar; 14 türden 165 adet thum bahçesinin kuruluşunu gerçekleştirmiştir. Tesis edilen bu thum bahçelerinin 51 adedi (4,5 hektar) Anadlu karaçamı (Pinus nigra Arnld.subsp. pallasiana (Lamb.) Hlmbe) ile kurulan klnal thum bahçeleridir (Öztürk ve Şıklar, 2000; Ann., 2004; Ertekin, 2006). Araştırmaya knu lan Anadlu karaçamı ppulasynu, Karabük-Yenice işletme müdürlüğünün Camiyanı, Bakraz, Sarıt ve Yaylacık bölgelerinde tplam 30 bin hektarlık bir alanda yayılış yapmaktadır. Bu bölgelerdeki karaçam ppulasynlarına Camiyanı Karaçamı adı verilmiştir. Bu yetişme muhiti ırkının en belirgin ve nu değerli kılan önemli özellikleri; öz dununun, dun kesit yüzeyinin tamamına yakın bir kısmını kaplaması ve zamanla daha kyu bir renk alıp reçineyi dışarı vermemesidir yıl öncesine kadar Camiyanı karaçamı meşcereleri ldukça kaliteli meşcereler halindeyken düzensiz, amaçsız ve kaçak kesimler snucunda yapısı bzulmuş, işletme amacı belli lmayan meşcereler haline dönüşmüşlerdir. Bir yandan kaçak kesimler bir yandan da dğal sebeplerden ötürü her geçen gün Camiyanı karaçamının yayılış alanı daralmakta ve söz knusu meşcerelerdeki genetik çeşitlilik önemli derecede azalmaktadır. Dğanın yüzyıllar byunca selekte ettiği ppulasynların yk lmasını engellemek ve dlayısıyla dğanın bizlere sunmuş lduğu genetik çeşitliliğin gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlamak amacıyla, varlığı tehlikeye düşen bu kıymetli gen kaynağının bulunduğu bölge gen kruma rmanı larak ayrılmış ve Bartın da da bir thum bahçesi tesis edilmiştir yılında, Camiyanı karaçamının Bakraz rijini ile tesis edilen bu thum bahçesindeki klnların, çiçek üretimi açısından göstermiş ldukları varyasynun incelendiği bu araştırma; 3 yıllık ( ) bir arazi çalışmaları snunda rtaya knmuştur. 26

31 Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. subsp. pallasiana) Thum Bahçesinde Çiçek Üretimi Yönünden Klnal Farklılıklar 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Thum Bahçesinin Özellikleri Ülkemizde, karaçam ağaç türü ile kurulmuş 51 adet thum bahçesinden 4 ü Bartın bölgesinde bulunmaktadır. Bu dört karaçam thum bahçesinden biri lan ve araştırmanın gerçekleştirildiği 70 nlu thum bahçesi (Enlem; " K, Bylam; " D); Karabük-Yenice bölgesinde bulunan ve yöresel larak Camiyanı Karaçamı larak isimlendirilen ppulasynların Bakraz rijini ile 1990 yılında kurulmuştur. Thum bahçesinin kuruluşunda 30 klna ait 1760 adet aşılı fidan rastlantısal larak 8x8 m dikim aralığı ile bahçeye dikilmiştir. Thum bahçesinin tanıtımı Tabl 1 de verilmiştir. Tabl 1. Bakraz rijinli karaçam thum bahçesinin tanıtımı (Ann., 2002). Bahçe n 70 Dikim aralığı (m) 8x8 Tesis tarihi Mart/ 1990 Rakım (m) 100 Bölge müdürlüğü Znguldak Meyil (%) 10 İşletme müdürlüğü Bartın Bakı G İşletme şefliği/serisi Bartın/Gürgenpınar Tprak bünyesi Kil Bölme n 245-a Tprak reaksiynu Islah znu 4.2 Yıl.Ort. Sıcaklık ( C) 13.1 Orijini Yenice-Bakraz Yıllık Yağış (mm) Kln adedi 30 Min. Sıcaklık ( C) Fidan adedi 1760 Max. Sıcaklık( C) 40 Sahası (ha) 11.3 Ort. Nisbi nem (%) Araştırma Deseni ve İstatistiksel Analizler Thum bahçesine dikilen tüm rametler kntrl edilmiş ve ölü bireyler tespit edilmiştir. Daha snra thum bahçesi, arazi yapısının (eğim ve yükseklik) farklılaştığı kısımlar dikkate alınarak 3 blk halinde ayrılmış, her blkta her kln dan 3 ramet rastlantısal larak seçilmiş ve araştırma Rastlantı Blkları Deneme Deseni esaslarına (Kalıpsız, 1994; Ercan, 1995) göre yürütülmüştür. Bahçede bulunan klnların 3 yıl ( ) süre içinde ürettikleri dişi ve erkek çiçek miktarları belirlenmiştir. Bunun için tplam 270 adet bireyde (3 blk x 30 kln x 3 ramet) çiçek sayımları gerçekleştirilmiştir. Dişi ve erkek çiçek üretimindeki klnal varyasyn diğer çam türlerine ait thum bahçelerinde yapılan bazı araştırmalarda Keskin (1999), Kang (2000), Zhuwen (2002) ve Bilir et al. (2002) lduğu gibi klnlar arasındaki farklılıkların belirlenmesi yönünden önemli bir kriter larak değerlendirilmiştir. Araştırmaya ait verilerin istatistiki değerlendirmeleri için SPSS 9.0 paket prgramından yararlanılmıştır. Verilerin nrmal dağılım gösterip göstermediğini incelemek için Klmgraf Simirnv testi uygulanmıştır. Nrmal dağılım özelliği göstermeyen ve sayım ylu ile elde edilen veriler, analizlere skulmadan önce karakök dönüşümüne tabi tutulmuştur. Klnlar için yıllara göre belirlenen; erkek çiçek ve dişi çiçek sayısı değerlerine, rastlantı blkları deneme desenine göre faktöriyel varyans analizi uygulanmıştır. Analizler snucunda rtalamalar arasında istatistikî yönden farklılıklar lup lmadığı Duncan Testi ile denetlenmiştir (Kalıpsız, 1994; Ercan, 1995). 27

32 M. Ertekin, K. Tunçtaner Bartın Orman Fakültesi Dergisi 3. BULGULAR 3.1. Erkek Çiçek Sayıları Klnların 2002, 2003 ve 2004 yıllarında ürettikleri rtalama erkek çiçek sayılarına uygulanan faktöriyel varyans analizi (Tabl 2) snucuna göre; klnlar, blklar, yıllar ve kln x yıl etkileşimi yönünden %99.9 güvenle önemli farklılıklar bulunmuştur. Klnların erkek çiçek üretimleri ile ilgili bazı istatistik parametreler ve Duncan Testi snucuna göre klnların p=0.01 lasılık düzeyinde luşturdukları gruplar Tabl 3 de verilmiştir. Tabl 2. Erkek çiçek sayısına ait faktöriyel varyans analizi tablsu. Varyasyn Serbestlik Kareler Kareler F Kaynağı Derecesi Tplamı Ortalaması Blklar Klnlar Yıllar Kln x Yıl Hata , , , , ,99 735, , , ,309 48,978 Genel ,27 (***): P= 0,001 lasılık düzeyinde anlamlı 15,013*** 18,783*** 12,963*** 2,661*** Klnlar, 3 yıllık rtalama erkek çiçek sayısı yönünden 10 grup içinde dağılış göstermiştir yılları rtalama değerlerine göre; en yüksek erkek çiçek üretimini rtalama 3212,8 erkek çiçek ile 10 nlu kln yaparken, en düşük erkek çiçek üretimini de 99,8 erkek çiçek ile 30 nlu kln yapmıştır. Klnların 3 yıllık erkek çiçek üretim değeri, rtalama 817,2 dir. Ayrıca, klnların 2002, 2003 ve 2004 yıllarındaki erkek çiçek üretim miktarları da grafik larak Şekil 1 de gösterilmiştir. 3 yıllık rtalama değerlere göre, tplam erkek çiçek üretiminin %62 sini 10 adet kln sağlamıştır (Tabl 3). Erkek Çiçek (adet) Yılı 2003 Yılı 2004 Yılı Kln N Şekil 1. Klnların yıllara göre erkek çiçek üretim miktarları. 28

33 Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. subsp. pallasiana) Thum Bahçesinde Çiçek Üretimi Yönünden Klnal Farklılıklar Tabl 3. Klnların çiçek üretimine ait varyans analizi snuçları ve Duncan testine göre kln grupları. Erkek Çiçek Dişi Çiçek F = 18,783*** X = 817,2 F = 12,092*** X = 99,3 S = 13,46 CV= 54,8 S = 3,09 CV= 32,63 x Kln N Ortalama (adet) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,1 326, , ,7 8 9, , , , , ,8 Hmjen gruplar P= 0.01 x Kln N Ortalama (adet) , , , , , ,9 130, , , , , , , , , ,3 5 86, , , , , , , ,1 7 67, , , , ,5 1 33,8 Hmjen Gruplar P= 0.01 Klnların, erkek çiçek üretimleri, yıllara göre önemli değişiklikler göstermektedir (F= 12,96***). Kln x yıl etkileşimi için yapılan Duncan Testi snuçlarına göre klnların p=0.01 lasılık düzeyinde luşturdukları gruplar Tabl 4 de verilmiştir. Kln x yıl etkileşimi snucunda yıllara göre erkek çiçek üretiminde ilk grubu 5 kln luşturmuştur. Bunlardan; 13, 17, 12, ve 24 nlu klnlar 2004 yılında ve 10 nlu kln 2003 ve 2004 yılında, diğer klnlara göre daha yüksek erkek çiçek üretimi yapmışlardır. 29

34 M. Ertekin, K. Tunçtaner Bartın Orman Fakültesi Dergisi Tabl 4. Klnların çiçek üretiminde kln x yıl etkileşimine ait varyans analizi snuçları ve Duncan testine göre kln grupları. Erkek Çiçek Dişi Çiçek F= 2,661*** X =817,2 S x = 13,46 CV= 54,8 F=2,493*** X = 99,3 S x =3,09 CV= 32,63 Kln N Yıl Ortalama Hmjen Gruplar , , , ,1 P= , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 Kln N Yıl Ortalama Hmjen Gruplar , , , ,9 P= , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 30

35 Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. subsp. pallasiana) Thum Bahçesinde Çiçek Üretimi Yönünden Klnal Farklılıklar 3.2. Dişi Çiçek Sayıları Klnların 2002, 2003 ve 2004 yıllarında ürettikleri rtalama dişi çiçek sayılarına uygulanan faktöriyel varyans analizi snucuna (Tabl 5) göre, klnlar, blklar, yıllar ve kln x yıl etkileşimi yönünden %99.9 güvenle önemli farklılıklar bulunmuştur. Klnların dişi çiçek üretimleri ile ilgili bazı istatistik parametreler ve Duncan Testi snucuna göre klnların p=0.01 lasılık düzeyinde luşturdukları gruplar Tabl 3 de verilmiştir. Tabl 5. Dişi çiçek sayısına ait faktöriyel varyans analizi tablsu. Varyasyn Serbestlik Kareler Kareler F Kaynağı Derecesi Tplamı Ortalaması Blklar Klnlar Yıllar Kln x Yıl Hata , , , , ,092 33,452 38, ,996 7,873 3,158 Genel ,976 (***): P= 0,001 lasılık düzeyinde anlamlı 10,593*** 12,092*** 61,750*** 2,493*** Klnlar, 3 yıllık rtalama dişi çiçek sayısı yönünden 13 grup içinde dağılış göstermiştir yılları rtalama değerlerine göre; en yüksek dişi çiçek üretimini rtalama 222,5 dişi çiçek ile 20 nlu kln yaparken, en düşük dişi çiçek üretimini de 33,8 dişi çiçek ile 1 nlu kln yapmıştır. Klnların 3 yıllık dişi çiçek üretim değeri, rtalama 99,3 dür. Ayrıca, klnların 2002, 2003 ve 2004 yıllarındaki dişi çiçek üretim miktarları da grafik larak Şekil 2 de gösterilmiştir. 3 yıllık rtalama değerlere göre, tplam dişi çiçek üretiminin %49 unu 10 adet kln sağlamıştır (Tabl 3). 400 Dişi Çiçek (adet) Yılı 2003 Yılı 2004 Yılı Kln N Şekil 2. Klnların yıllara göre dişi çiçek üretim miktarları. Klnların dişi çiçek üretimleri yıllara göre önemli değişiklikler göstermektedir. Kln x yıl etkileşimi için yapılan Duncan Testi snuçlarına göre, klnların p=0.01 lasılık düzeyinde luşturdukları gruplar Tabl 4 de verilmiştir. Kln x yıl etkileşimi snucunda ilk grubu luşturan 20, 2, 21, 16, 28, 6 ve 4 nlu klnlar 2003 yılında, ve 20 nlu klnlarda 2004 yılında diğer klnlara göre daha yüksek miktarlarda dişi çiçek üretmişlerdir. 31

36 M. Ertekin, K. Tunçtaner Bartın Orman Fakültesi Dergisi 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Araştırma snuçlarına göre; thum bahçesindeki klnlar arasında, erkek çiçek ve dişi çiçek sayısı açısından önemli farklılıklar lduğu anlaşılmaktadır (Tabl 2, 5). Klnların çiçeklenmeye ilişkin 3 yıllık rtalama değerleri incelendiğinde, erkek çiçek sayısının 99,8 ile 3212,8, dişi çiçek sayısının da 33,8 ile 222,5 arasında değiştiği görülmektedir. En fazla erkek çiçek 10 nlu kln, en az erkek çiçekte 30 nlu kln tarafından üretilmiştir. Dişi çiçek üretimi açısından da, en fazla dişi çiçek 20 nlu kln, en az dişi çiçekte 1 nlu kln tarafından üretilmiştir (Tabl 3). Thum bahçesinde tespit edilen klnal farklılıklar, benzer knularda çalışan birçk araştırmacı tarafından da belirtilmiştir. Örneğin, Matziris (1997), Pinus halepensis thum bahçesinde, iki yıl süreyle klnların ürettikleri dişi çiçek sayılarını tespit etmiş ve klnlar arasında, her iki yılda da dişi çiçek üretimi açısından anlamlı farklılıkların lduğunu bildirmiştir. Jnssn et al. (1976), Pinus sylvestris thum bahçesinde üç yıl süreyle yapmış ldukları araştırmalarında, klnlar arasında hem erkek çiçek hem de dişi çiçek üretimi açısından anlamlı farklılıklar bulmuşlardır. Yine, Pinus sylvestris in farklı klnlarla ayrı yetişme rtamlarında tesis edilmiş lan üç thum bahçesinde, klnların erkek ve dişi çiçek üretimleri açısından önemli farklılıklar gösterdikleri saptanmıştır (Gömöry et al., 2000). Ülkemizde, Antalya-Asar yöresindeki kızılçam thum bahçesinde yapılan araştırmada da, çiçeklenme yönünden klnlar arasında önemli farklılıkların lduğu tespit edilmiştir (Keskin, 1999). Diğer çam türlerinde yapılan araştırmalarda da, çiçeklenme açısından klnlar arasında anlamlı farklılıkların lduğu bildirilmiştir. Örneğin; O Reilly et al. (1982) Pinus mariana thum bahçesinde, Schmidtling (1983) Pinus taeda thum bahçesinde, Kang (2000) Pinus densiflra thum bahçesinde ve Chi et al. (2004) Pinus kraiensis thum bahçesinde klnal farklılıkları tespit etmişlerdir. Kln x yıl etkileşimine göre, erkek çiçek üretimi yönünden ilk grupta yer alan klnlar sırasıyla, 10 (2004), 13 (2004), 17 (2004), 10 (2003), 12 (2004) ve 24 (2004) nlu klnlar lmuştur. Bu sıralamaya göre, en fazla erkek çiçek üretiminin ağırlıklı larak 2004 yılında lduğu, fakat 10 nlu klnun 2003 yılında da yüksek miktarda erkek çiçek üretmesi nedeniyle ilk gruba girdiği görülmektedir. En az sayıda erkek çiçek 1 nlu kln tarafından, 2003 yılında üretilmiştir. Dişi çiçek üretimindeki kln x yıl etkileşimi incelendiğinde, dişi çiçek üretimi yönünden ilk grupta yer alan klnlar sırasıyla; 20 (2003), 2 (2003), 21 (2003), 16 (2003), (2004), 28 (2003), 20 (2004), 6 (2003) ve 4 (2003) nlu klnlar lmuştur. En fazla dişi çiçek üretimi, 2003 yılında gerçekleşmiştir. Ancak birinci sırada yer alan 20 nlu kln, 2004 yılında da yüksek bir miktarda dişi çiçek üretimi yapmıştır. En az sayıda dişi çiçek 1 nlu kln tarafından, 2002 yılında üretilmiştir (Tabl 3). Yıllık rtalama çiçek sayıları incelendiğinde, erkek çiçek sayısının yıllara göre artış göstermesine rağmen dişi çiçek sayısının 2003 yılında arttığı fakat 2004 yılında tekrar azaldığı görülmüştür. Yıllara göre tespit edilen bu farklılıkların çeşitli thum bahçelerinde yapılan araştırmalarda da saptandığı birçk araştırmacı tarafından da ifade edilmiştir (Jnssn et al., 1976; Schmidtling, 1983; Skrøppa and Tutturen, 1985; Matziris, 1997; Keskin, 1999). Ağaçlandırmalardaki genetik kazancı arttırmak amacıyla, ıslah edilmiş rman ağacı thumlarının kitle halinde üretilmeleri, en yaygın şekilde thum bahçeleri vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle thum bahçelerinden tplanacak thumlardaki genetik çeşitliliğin zengin lması ıslahçılar tarafından arzu edilen bir durumdur. Bu duruma ulaşılabilmek için bahçedeki klnların tamamının çiçek üretimine ve dlayısıyla thum verimine katkıda bulunması gerekmektedir. Araştırmamızda, thum bahçesinin yaşı ilerledikçe çiçeklenme yönünden tespit edilen klnal farklılıkların da azaldığı görülmüştür. Bu nedenle, ülkemizde klnların genetik değerlerini rtaya kyacak çalışmalar tamamlanıncaya kadar, ıslah edilmiş thum üretimine önemli katkılar sağlayan 1. generasyn thum bahçelerinden yararlanmaya devam edilmeli ve bu bahçelerin kruma ve bakımları titizlikle sürdürülmelidir. TEŞEKKÜR Araştırmanın çeşitli aşamalarında yardımlarını gördüğümüz Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürü Sayın Sadi ŞIKLAR a ve Müdür Yardımcısı Sayın Dr. Hikmet ÖZTÜRK e en içten dileklerimizle teşekkür ederiz. 32

37 Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. subsp. pallasiana) Thum Bahçesinde Çiçek Üretimi Yönünden Klnal Farklılıklar KAYNAKLAR Alptekin, Ü Anadlu Karaçamı (Pinus nigra Arnld. ssp. pallasiana Lamb. Hlmbe) nın Cğrafik Varyasynları, İ.Ü. Orman Fakültesi, Silvikültür Anabilim Dalı, Dktra Tezi (yayımlanmamış), İstanbul, 170 s. Annim Bartın Orman İşletmesi Amenajman Planı ( ), s Annim Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürlüğü, 2003 Yılı Çalışma Rapru 2004 Yılı Çalışma Prgramı, Ankara, s.15. Bilir, N. Kang, K.S. and Öztürk, H Fertility Variatin and Gene Diversity in Clnal Seed Orchard f Pinus brutia, Pinus nigra and Pinus sylvestris in Turkey, Silvae Genetica, 51, 2 3, pp Bydak, M., Dirik, H. ve Çalıkğlu, M Kızılçamın (Pinus brutia Ten.) Biyljisi ve Silvikültürü, OGEM-VAK, Lazer Ofset, Ankara, 364 s. Chi, W.Y., Kang, K.S., Han, S.U. and Hur, S.D Estimatin f Heritabilities and Clnal Cntributin Based n The Flwering Assessment in Tw Clne Banks f Pinus kraiensis Sieb. et Zucc., USDA Frest Service Prceedings, RMRS-P-32, pp Ercan, M., Bilimsel Araştırmalarda İstatistik, Orman Bakanlığı, Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman Ağaçları Araştırma Müdürlüğü, İzmit, 2 s. Ertekin, M Yenice-Bakraz Orijinli Karaçam (Pinus nigra Arnld.subsp. pallasiana (Lamb.) Hlmbe) Thum Bahçesinde Çiçeklenme, Kzalak Verimi ve Thum Özellikleri Açısından Klnal Farklılıklar, ZKÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Dktra Tezi (yayımlanmamış), Bartın, 191 s. Faulkner, R Seed Orchards, Frestry Cmmissin Bulletin N:54, Lndn, 149 pp. Gömöry, D., Bruchánik, R. and Paule, L Effective Ppulatin Number Estimatin f Three Scts Pine (Pinus Sylvestris L.) Seed Orchards Based n An İntegrated Assessment f Flwering, Flral Phenlgy, and Seed Orchard Design, Frest Genetics, 7 (1), pp Işık, K Çevre Srunları, Biyljik Çeşitlilik ve Orman Gen Kaynaklarımız, TEMA Yayınları, İstanbul, 196 s. Jnssn, A., Ekberg, I. and Erikssn, G Flwering in a Seed Orchard f Pinus sylvestris L., Studia Fresttalia Suecica, Nr= 135, Stckhlm, 38 pp. Kalıpsız, A., İstatistik Yöntemler,İ.Ü. Orman Fakültesi, Üniversite Yayın N: 3835, Fakülte Yayın N: 427, İstanbul, 558 s. Kang, K. S Clnal and Annual Variatin f Flwer Prductin and Cmpsitin f Gamate Gene Pl in a Clnal Seed Orchard f Pinus densiflra, Canadian Jurnal f Frest Research, 30(8), pp Keskin, S Çameli-Göldağı Orijinli Kızılçam Thum Bahçesinde Çiçek ve Kzalak Verim Açısından Klnal Farklılıklar ve Çiçeklenme Fenljisi, Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Teknik Bülten n: 9, Antalya, 96 s. Larsen, C. S Genetics in Silviculture, Oliver & Byd. Edinburgh, 224 pp. Matziris, D Variatin in grwth, flwering and cne prductin in a clnal seed rchard f Alepp pine grwn in greece, Silvae Genetica, v. 46 (49), pp O Reilly, C., Parker, W.H. and Barker, J.E Effect f pllinatin perid and strbili number n randm mating in a clnal seed rchard f Picea mariana, Silvae Genetica, 31, 2-3, pp Öztürk, H., Şıklar, S Türkiye Milli Ağaç Islahı ve Thum Üretim Prgramı, Orman Ağaçları ve Thumları Islah Araştırma Müdürlülüğü Dergisi, Sayı:1, Ankara, s Schmidtling, R.C Genetic Variatin in Fruitfulness in a Lbllly Pine (Pinus taeda L.) Seed Orchard, Silvae Genetica, 32, 3-4, pp Skrøppa, T. and Tutturen, R Flwering in Nrway Spruce Seed Orchards, Silvae Genetica, 34, 2-3, pp Şıklar, S Endüstriyel Plantasynlar Açısından Kızılçamın Önemi ve Islah Çalışmaları, Wrkshp Hızlı Gelişen Türlerle Yapılan Ağaçlandırma Çalışmalarının Değerlendirilmesi ve Yapılacak Çalışmalar, Orman Bakanlığı Yayın Dairesi Başkanlığı, Yayın N: 083, 8 9 Aralık 1998, s Tunçtaner, K Yabancı Tür İthal Çalışmaları ve Endüstriyel Plantasynlar için Tür Seçimi, Wrkshp Hızlı Gelişen Türlerle Yapılan Ağaçlandırma Çalışmalarının Değerlendirilmesi ve Yapılacak Çalışmalar, Orman Bakanlığı Yayın Dairesi Başkanlığı, Yayın N: 083, Ankara, s

38 M. Ertekin, K. Tunçtaner Bartın Orman Fakültesi Dergisi Tunçtaner, K Orman Genetiği ve Ağaç Islahı, Türkiye Ormancılar Derneği, Eğt. Dizisi: 4, Ankara, 364 s. Ürgenç, S., Türkiye de Çam Türlerinde Thum Tedarikine Esas Teşkil Eden Prblemlere Ait Araştırmalar, T.C. Tarım Bakanlığı O.G.M. Yayınları, Sıra N: 468, Seri N: 44, İstanbul, 192 s. Ürgenç, S Orman Ağaçları Islahı, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayınları, 2836/293, İstanbul, 414 s. Wright, J.W Intrductin t Frest Genetics, Academic Press, New Yrk, 463 pp. Zhuwen, Z Differences in Flwering Characteristic amng Clnes f Cunninghamia lancelata (LAMB.) Hk, Silvae Genetica, 51, 5 6, pp Zbel, B.J., Barber, J., Brwn, C.L. and Perry, T.O Seed Orchard; their cncept and management, J. Fr., 56, pp Zbel, B.J. and Talbert, J Applied Frest Tree Imprvement, Jhn Wiley&Scns, New Yrk, 505 pp. 34

39 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: ORMAN TOPLUM İLİŞKİLERİ AÇISINDAN TARİHSEL BİR İNCELEME: POLONEZKÖY ÖRNEĞİ Cihan ERDÖNMEZ *1, Seçil YURDAKUL EROL 1 1 İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Müh. Ormancılık Plitikası ve Yönetimi ABD, İstanbul, Seçil YURDAKUL EROL İ.Ü. Orman Fakültesi Ormancılık Plitikası ve Yönetimi Anabilim Dalı ÖZET Türkiye, cğrafi knumunun bir snucu larak, tarihsel süreçte değişik kültürleri bünyesinde barındırmış ve insan-dğa ilişkileri bu çk kültürlü yapıdan etkilenmiştir. Plnezköy (Adampl) bu ilişkilerin en ilgi çekici örneklerinden biridir. Bu makalede değişik kültürlerin rman-tplum ilişkileri üzerindeki etkisi incelenmektedir. Bu kapsamda önce Plnezköy ün kuruluşu ve tarihsel gelişimi ele alınmakta daha snra da bu rman köyündeki ssy-eknmik değişimin evreleri tartışılmaktadır. Söz knusu tarihsel süreçte ssy-eknmik değişime paralel larak rman-tplum ilişkilerindeki geçişler de mercek altına alınmaktadır. Ayrıca, saf tarım tplumundan mdern yapıya dğru evrimin etkileri rman-tplum ilişkileri bağlamında irdelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Plnezköy, rman-tplum ilişkileri, rmancılılık tarihi A HISTORICAL INVESTIGATION IN TERMS OF FOREST-SOCIETY RELATIONS: POLONEZKÖY EXAMPLE ABSTRACT Turkey has been cmpsed by diverse cultures in the curse f histry as a result f its gegraphical situatin and human-nature relatinships have been influenced by this multi-cultural structure. The Plish village Plnezköy (Adampl) is ne f the mst interesting examples f such relatinships. In this cntext this paper examines the impacts f different cultures n frest- cmmunity relatins. Starting with the analysis f the fundatin and histrical develpment f Plnezköy the phases f sci-ecnmic changes in this frest village are discussed. In this histrical prcess the transitin f frest-sciety relatins are investigated parallel t sciecnmic changes. Furthermre, the effects f the evlutin frm a purely agricultural t a mdern structure are placed in the cntext f frest-sciety relatins. Keywrds: Plnezköy, frest- cmmunity relatins, frestry histry 1.GİRİŞ Türkiye Anadlu tprakları üzerinde kurulmuş lan sn Türk devletidir. Tarihin çeşitli dönemlerinde değişik bölgelerde kurulmuş pek çk Türk devleti bulunmaktadır. Türklerin yayıldığı tpraklar dğuda Çin den batıda Orta Avrupa ya, kuzeyde Sibirya dan güneyde Hindistan a kadar uzanmaktadır (Özbaran, 2004; Rux, 2007). Bu geniş yayılış içerisinde pek çk farklı kültürle karşılaşan Türkler, nlarla sürekli etkileşim içerisinde lmuştur. Bu nedenle, günümüz Türkiye sinde ve ssyal yaşamda değişik kültürlerin izlerine rastlamak lanaklıdır. Kültürel etkileşim, insan-dğa ilişkilerinde de etkin faktörlerden biridir. Örneğin, başta tprak lmak üzere dğal kaynakların mülkiyeti ve kullanımı knusunda, Türkler arasında 10. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlayan * Yazışma yapılacak yazar: erdnmez@istanbul.edu.tr Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

40 C. Erdönmez, S. Yurdakul Erl Bartın Orman Fakültesi Dergisi İslamiyet belirleyici lmuştur (İstanbullu, 1978). Bu dğrultuda, rmanlar yüzyıllar byunca devlet mülkiyetinde kalmış, özel mülkiyete knu lmamıştır. Günümüzde, ülkemizde rmanların %99 undan fazlası devlet mülkiyetindedir. Türkiye de tplam rman alanı 21,2 milyn ha lup, tplam ülke alanının %27,2 sine karşılık gelmektedir (Annim, 2006). Ormancılığı etkileyen en önemli etkenlerden birisi rmanların içinde ya da bitişiğinde yaşayan rman köylüleridir. Ülke geneline yayılmış yaklaşık 20 bin 500 rman köyünde 7,5 milynun üzerinde rman köylüsü yaşamaktadır (Annim, 2004). Orman köylerinin önemli bir bölümü kırsal kesimde bulunmaktadır. Buna karşılık, büyük kentler civarında yer alan rman köyleri de bulunmaktadır. Bu knuda en dikkat çekici örneklerden birisi İstanbul dur. Ülkenin eknmik başkenti knumundaki İstanbul un %45 inden fazlası rman alanıdır. Çğunlukla kentin kuzey yarısında kalan rman alanlarında bulunan 149 rman köyünde yaklaşık 141 bin rman köylüsü yaşamaktadır (Annim, 2007a). İstanbul da bulunan rman köyleri arasında kültürel yapısı açısından en ilgi çekici lanı, kuşkusuz Plnezköy dür. Köy, 19. yüzyılın rtalarında Plnya nın özgürlüğü için mücadele eden göçmenlerin yerleşimi amacıyla kurulmuştur. Bu nedenle, köyü ziyaret eden ünlü Fransız yazar Gustave Flaubert köydeki anı defterine şunları yazmıştır (Akva, 2006): Vatan aşkı insanı uzaklara, gerçekten uzaklara götürebilir. Plnezköy bugün İstanbul un en önemli rekreasyn merkezlerinden biridir. Kuruluşu ve tarihsel gelişimi hakkındaki bilgilerin Bölüm 3.1 de detaylı larak verildiği Plnezköy kent merkezine yalnızca km uzaklıkta, Anadlu Yakasında ve Beykz İlçesi sınırlarında yer almaktadır (Şekil 1). Plnezköy ve civarındaki rmanlar 1994 yılında Tabiat Parkı ilan edilerek kruma altına alınmıştır. POLONEZKÖY Şekil 1 : İstanbul Haritası ve Plnezköy ün Knumu (İBB,2008). Bu makalenin temel amacı, kültürel farklılıkların rman-tplum ilişkileri üzerindeki etkisini rtaya kymaktır. Makalede sırasıyla köyün kuruluşu ve tarihsel gelişimi, ssy-eknmik değişimin evreleri ve rman-tplum ilişkileri incelenmiştir. 2. MATERYAL VE METOT Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde temel larak iki yöntem kullanılmıştır. Bunlardan birincisi yazılı ve görsel belgelerin incelenmesidir. Knuyla ilgili akademik literatür ldukça sınırlıdır. Buna karşılık, çeşitli ppüler yayınlarda Plnezköy ün sıklıkla işlenmiş lduğu görülmektedir. Bundan daha önemlisi köyün arşivleridir. Köy 36

41 Orman Tplum İlişkileri Açısından Tarihsel Bir İnceleme: Plnezköy Örneği muhtarlığı arşivi pek çk belgeye ulaşmak açısından tatmin edicidir. Yine köyde yer alan Zsia Teyze nin Anı Evi ise binlerce el yazması, kitap, ftğraf, harita ve benzeri belgeyle zengin bir araştırma rtamı sunmaktadır. Çalışmanın ikinci temel yöntemi ise dak grup ile yapılan derinlemesine görüşmelerdir. Bu kapsamda köy muhtarı da dahil lmak üzere sekiz kişiden luşan bir dak grup saptanmıştır. Bunlardan yedi tanesi Leh, bir tanesi ise Türk kökenlidir. Odak grubu ile yapılan derinlemesine görüşmeler 15 srudan luşan bir görüşme kılavuzu aracılığıyla yapılmıştır. Görüşmede üzerinde durulan knular aşağıda belirtilmiştir: Geleneksel kültür ile rman arasındaki ilişkiler Ormanların köy eknmisindeki yeri Köylülerin rman yönetimindeki rlü Ormanlardan yararlanma ve talepler Köy eknmisinin geçmişi, bugünü ve geleceği 3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI 3.1. Plnezköy ün Tarihçesi yılları arasında Plnya tprakları Rusya, Avusturya ve Prusya arasında paylaşılmıştır. Takip eden 123 sene byunca Plnya bağımsızlığını kaybetmiştir. Bu süreçte özellikle Rusya ya karşı 1830 yılında büyük bir ayaklanma başlamıştır. Ancak ayaklanmanın başarısızlıkla sn bulması ile büyük bir göç başlamıştır. Göç edenlerin büyük kısmı başta Fransa lmak üzere çeşitli Avrupa kentlerine gitmiştir. (Adamska, 2004). Ulusal ayaklanmalarda başarısızlığa uğrayan liderlerinin bazıları da Osmanlı İmparatrluğu na sığınmışlardır ve mücadelelerine Osmanlı İmparatrluğu nda devam etmişlerdir (Annim, 2007b). Bu arada Prens Adam Czartryski Paris te 1833 yılında Namık Paşa ile göçmenlerin Osmanlı tpraklarına yerleşmeleri için ilk larak görüşmelerde bulunmuştur. Ancak bu planlar gerçekleşememiştir (Antnwıcz-Bauer, 2006). Daha snra Osmanlı İmparatrluğu nda yapılmakta lan refrm hareketleri (1839 Tanzimat Fermanı) Plnyalı göçmenlerin faaliyetleri için uygun şartlar yaratmıştır. Bunun yanında 1841 yılında imzalanan Lndra Antlaşması, Rusların Türkiye deki etkinliklerinin kısmen sınırlandırılmasına yl açmıştır (Drzdz, 2007). Bu gelişmeler üzerine Plnya devlet adamı ve göçmen tpluluğu önderi Prens Adam Czartryski merkezini Paris te kurduğu siyasi göçmen birliğine bağlı larak İstanbul da bir Dğu Ajansı açmış ve yöneticiliğini Michal Czajkwski ye vermiştir. Czajkwski İstanbul un yakınında bulunan Lazaryen rahipleriyle irtibata geçerek bu rahiplerin sahip ldukları çiftlik tpraklarında Plnyalılar için sığınak luşturulmasını gündeme getirmiştir yılında Prens Adam Czartryski nin girişimleriyle imzalanan antlaşma snucunda bu tpraklar süresiz larak kiralanmış ve Plnyalı yerleşimcilerin kullanımına verilmiştir (Adamska, 2004). Yine 1842 yılında köye dini törenle Adampl adı verilmiştir. Köy bu adı kurucusu lan Adam Czartryski den almıştır. Adampl Adam ın tarlası anlamına gelmektedir. Osmanlı tpraklarındaki bu Plnya klnisi, parçalanmış Plnya devleti ve Plnya sınırları dışında kurulan ilk köydür (Antnwıcz-Bauer,2006) yılına ait ilk kayıtlarda, köyde turan 12 kişinin adı bulunmaktadır yılında 19 Plnyalı yaşamını sürdürürken, ağır yaşam kşulları nedeniyle 1857 yılında yalnızca 3 kişinin kaldığı görülmektedir. Köyde sürekli larak turan birkaç kişilik nüfusa geçici larak katılanlara da rastlanmaktadır. Köyden gidenlerin yerine geçici larak yenileri gelmektedir (Latka, 1992 ; Antnwıcz-Bauer, 2006) yılında Macaristan da ve Plnya da özgürlük için büyük bir ayaklanma lmuştur. Milletlerin bağımsızlığı için başlatılan bu ayaklanma Ruslar ve Avusturyalılar tarafından bastırılmıştır. (Trs, 1983). Adampl ün Plnyalı mülteciler için bir sığınma yeri lması, Uluslar Baharı hareketinin Macaristan da yenilgiye uğramasından snra tekrar önem kazanmıştır. O zaman Osmanlı İmparatrluğu na yüzlerce Plnyalı gelmiştir yılları arasında Adampl e gelen yeni göçmen sayısının 100 civarında lduğu tahmin edilmektedir (Annim, 2007c). 37

42 C. Erdönmez, S. Yurdakul Erl Bartın Orman Fakültesi Dergisi Köy tarihinin gerçek dönüm nktası ise Kırım Savaşı lmuştur. Kırım Savaşı na ( ), Michal Czajkwski (Mehmet Sadık Paşa) kmutasında Osmanlı Ordusu nda katılan askerlerden 38 kişi, tümenin terhis edilmesinin üzerine Adampl e yerleşmişlerdir (Adamska, 2004). Başka bir kaynağa göre de Kırım Svaşı snrasında Adampl e yerleşenlerin sayısı 58 dir (Antnwıcz-Bauer, 2006). Ayrıca bu tümende görev yapan askerlerden 150 kadarının yerleşimi ile Osmanlı tpraklarında ikinci bir Plnyalı köyü kurulmuştur (Latka, 1992). Kırım Savaşı nın ardından, 1856 yılında köyün nüfusu 121 kişiye ulaşmıştır (Annim, 2007c). Ardından Osmanlı İmparatrluğunda kurulan diğer bir Plnyalı köyü lan Derbina nın tasfiyesi ile köye 1859 yılında yeni yerleşimciler gelmiştir (Adamska, 2004). İlerleyen dönemlerde Plnya da gerçekleşen sn ayaklanma 1863 yılında Ruslara karşı başlamıştır. Ancak bu ayaklanma da amacına ulaşamamıştır (Trs, 1983). Belirtilen ayaklanma snrasında Adampl e genç ve öğrenim görmüş yeni bir grup göçmen gelmiştir yılında klnide 100 Plnyalı aile bulunmaktadır (Antnwicz-Bauer,2006). Ardından Osmanlı Rus Savaşından snra da ( ) Adampl e gelen Plnyalı göçmenler lmuştur senesinde köy tpraklarının Lazeryanlardan satın alınmasına ilişkin bir belge imzalanmış ve 1883 yılında köyü Prens Wladyslaw Czartryski (Adam ın ğlu) satın almıştır (Adamska, 2004). Adampl tpraklarının bir Plnyalı tarafından satın alınmasından snra, köy dünyada Plnyalıların turduğu ve bulundukları ülkenin, köy yönetimini özgür bıraktığı ve etki göstermediği tek yer lmuştur. Diğer bir ifadeyle Plnezköy ün yönetimine Osmanlı İmparatrluğu tarafından bir baskı ya da zrlama gerçekleşmemiştir (Annwıcz- Bauer,2006). 19. yy. snunda yerleşimcilerden ölenler lmasına rağmen köyde 150 kişiden fazla nüfusun lduğu belirtilmektedir (Adamska, 2004; Annim, 2007c). Köy nüfusunun ez fazla lduğu dönemde 220 ye ulaştığı tahmin edilmektedir (Annim, 2007d) yılında Adampl, diğer Türk köyleriyle hak ve görevler knusunda eşit knuma getirilmiştir yılında Plnya bağımsızlığını kazandıktan snra Türkiye deki siyasi göçmenlerin bir bölümü Plnya ya geri dönmüştür. O tarihte Türkiye de kalan 200 kişinin büyük bir bölümü Plnezköy de turmaktadır (Annim, 2007b). Cumhuriyet in kurulmasından snra Adampl resmi larak Plnezköy ismini almıştır (Annim, 2007e). Daha snra 1938 yılında köy sakinlerine Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığı verilmiştir. Türkiye nin eknmik larak zr bir dönem geçirdiği 1960 lı yıllarda Plnezköy sakinlerinin üçte biri başta Avustralya ve Almanya lmak üzere yurtdışına göç etmiş (Adamska, 2004) ve göç edenlerin tpraklarını Türkler satın almaya başlamıştır. Böylelikle, köyde Türklerin de yaşamaya başlaması söz knusu lmuştur yılında köyde 10 adet Türk çiftliğinin bulunduğu saptanmıştır (Antnwıcz-Bauer, 2006) Ssy-eknmik Değişimin Evreleri Kurulduğu dönemde bir tarım klnisi niteliğinde lan Plnezköy bugün gelişmiş bir rekreasyn merkezidir. Bu iki farklı nkta arasındaki geçişi bazı evrelere ayırmak lanaklıdır. Bu evreler özet larak Tabl 1 de gösterilmiştir. Tabl 1 de görüldüğü gibi, bu çalışmada yalnızca ana geçiş nktalarına vurgu yapılmaya çalışılmıştır. Hemen başta söylemek gerekir ki, bu üç evrede de aynı kalan tek şey geleneklerin ve dinsel ritüellerin hiçbir sınırlama lmaksızın devam etmesidir. Aslında, Lehlerden luşan bir köyün 165 yıldır Türkiye de var labilmesinin temel dayanağı da bu özgürlük rtamıdır. Plnezköy deki ssy-eknmik değişim sürecinin birinci evresi köyün kuruluşundan 1800 lerin snuna kadar geçen dönemdir. Bu dönemde köy tipik bir tarım tplumu niteliği göstermektedir. Köyün kurulduğu bölgenin rman ve sık çalılıklarla kaplı lması tarım yapabilmek için bu bitki örtüsünün kesilmesi zrunluluğunu 38

43 Orman Tplum İlişkileri Açısından Tarihsel Bir İnceleme: Plnezköy Örneği dğurmuştur. Elde edilen tarım tpraklarını işlemek ldukça zr, kullanılan tarım teknikleri ilkel ve gübreleme lanakları yetersizdir (Latka, 1992). Yetiştirilen ürünler arasında buğday, yulaf, mısır, çavdar ve patates ön plana çıkmaktadır (Adamska, 2004). Tarımsal ürün yetiştirmede yaşanan zrluklar hayvan yetiştiriciliği knusunda da bazı adımların atılmasını gerektirmiştir (Antnwicz and Bauer, 2006). Dmuz, kyun, dana ve evcil kuşlar ön plana çıkan hayvan türleridir (Adamska, 2004). Diğer yandan, avcılık köy yaşamında hem eknmik açıdan hem de bş zaman değerlendirme etkinliği larak önemli yer tutmaktadır. Avlanma sayesinde taze et ve deri sıkıntısı çekilmemiştir (Annim, 2007c). Eknmik açıdan önemli bir unsur da, özellikle Adam Czartryski nin çabalarıyla Plnya daki özel kişi, dernek ve asilzadelerden tplanan yardımlar lmuştur. Bu evrede, köy tplumunun dış çevreyle ilişkileri ldukça sınırlı düzeydedir. Tabl 1. Plneköy de Ssy-eknmik Değişimin Evreleri Dönem Evre Gelir Kaynakları Nüfus Ssyal Kşullar lerin snu Saf Tarım Tplumu 1900 lerin başı-1960 lar 1960 lar- Günümüz Geçiş Tplumu Mdern Tplum Tarımsal üretim Hayvancılık Avcılık Plnya dan gelen yardımlar Pansiynculuk Tarımsal üretim Hayvancılık Ticaret 12 (1842) 100 (1851) 121 (1856) 200 den fazla (1863) 150 den fazla (1900) 154 (1935) 141 (1940) Turizm ve rekreasyn 194 (1965) 196 (1970) 279 (1980) 359 (1985) 546 (1990) 739 (1997) 776 (2000) Dış çevreyle sınırlı ilişkiler Geleneklerin ve dinsel ritüellerin devamı Dış çevreyle ilişki kurulması Geleneklerin ve dinsel ritüellerin devamı Dış çevreyle yğun ilişkiler Geleneklerin ve dinsel ritüellerin devamı Çalışmak ve yerleşmek amacıyla Türklerin köye gelmesi; genç nüfusun köyden göç etmesi İkinci evre 1900 lerin başından 1960 lara kadar lan dönemdir. Bu dönemin temel karakteristiği, köyün dışa açılmasıdır. Dışa açılma iki şekilde gerçekleşmiştir. Birincisi, İstanbul dan avlanmak amacıyla köye gelişgidişlerin başlamasıdır. Özellikle Michal Czajkwski İstanbullular arasında köyü harika bir av yeri larak tanıtmaya çalışmıştır. Bunun snucunda çk sayıda meraklı avlanmak amacıyla köye gelmektedir. Köyün İstanbul a yakın lması ve Avrupa karakteri taşıması gösterilen ilginin başlıca nedenleri arasındadır (Antnwicz and Bauer, 2006). Bu geliş-gidişler köyün İstanbullular arasında tanınmasına yl açmış ve zamanla birkaç gün süren turlara dönüşmüştür lerin başında Plnezköy ün en köklü ailelerinden biri lan Dhda ların evinde pansiyner larak kalanlar bulunmaktadır. Bu nedenle, Türkiye de bilinen ilk çiftlik turizminin Plnezköy de başlamış lduğu söylenebilir. Bu evrede, zamanla pansiynculuk gelişmiş ve köy eknmisinde önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Dışa açılmanın ikinci şekli ise köylülerin yetiştirdikleri tarımsal ve hayvansal ürünleri köy dışına pazarlamaya başlamasıyla gerçekleşmiştir. At arabalarıyla Beykz da deniz kenarına getirilen, başta dmuz eti lmak üzere çeşitli ürünler İstanbullular tarafından büyük ilgi görmüş ve sandallarla kent merkezine taşınmıştır. Ticareti yapılan ürünler arasında dun kömürünün de yer aldığı bilinmektedir. Bu evrede arasında Karadeniz Bölgesinden köye yğun bir göç yaşanmıştır. Ancak, 1960 larda bu göçmenlerin yaşadıkları bölgeler köy sınırları dışına çıkarıldığı için bu çalışmada değerlendirilmemiştir. Köyün ssy-eknmik değişimindeki üçüncü ve sn evre günümüze kadar lan dönemdir. Bu evrede pek çk radikal değişim yaşanmıştır. Latka (1992) ye göre, bu dönemde köyün karakteristiğinin değişmesinde iki temel faktör etkili lmuştur. Bunlardan ilki, 1960 yılında köyü Beykz ilçesi ile birleştiren ylun açılmış lmasıdır. Yeni ylun açılmasıyla köye ulaşım klaylaşmış; köyde dinlenmek isteyenler köyü kalabalık gruplar halinde dldurmaya başlamış ve köy turist akınına uğramıştır. Yatacak yer ve yemek hazırlamak çiftçilik ve hayvan yetiştirmekten daha hafif bir iş lduğundan ve daha az zaman aldığından köy sakinleri pansiynculuğa yönelmiş; bu yl kısa zamanda büyük çğunluk için temel geçim kaynağı haline gelmiştir. Bu durum, öncelikle ek bina ve yeni evlerin yapılması, daha snra da köy sakinlerinin davranış ve bilincinde değişiklikler luşmasına yl açmıştır. Değişimin altında yatan ikinci temel faktör ise 1968 yılında köylülerin tprak mülkiyet haklarını 39

44 C. Erdönmez, S. Yurdakul Erl Bartın Orman Fakültesi Dergisi kazanmalarıdır. O zamana kadar mülkiyet hakkı Prens Wladyslaw Czartryski nin mirasçılarına aittir ve mirasçılar 1968 yılında bu haktan vazgeçmişlerdir. Böylelikle köy tpraklarının alım-satımı lanaklı hale gelmiş; bazı köylüler tpraklarını satmaya başlamış ve köye yeni yerleşimciler gelmeye başlamıştır. Bunlar, arazi fiyatlarının yüksekliği nedeniyle, çğunlukla İstanbul un zenginleridir (Latka, 1992). Diğer yandan, genel larak bütün Türkiye de görülen ve özellikle 1960 lı yıllarda yğunlaşan yurt dışına işçi göçü Plnezköy ü de etkilemiş ve 1970 lere kadar Almanya ve Avustralya ya genç nüfusun göç ettiği gözlenmiştir. Turizmden elde edilen gelirlerin tatmin ediciliği zamanla bu göçü durdurmuştur. Turizmin gelişmesiyle birlikte yğun bir işgücü ihtiyacı rtaya çıkmış ve bu ihtiyaç köy dışından karşılanmıştır lı yıllarda ağaçlandırma işçisi larak bölgeye gelen Tkatlılar kısa sürede köy halkıyla kaynaşmış ve söz knusu işgücü ihtiyacı neredeyse tamamen Tkatlılar tarafından karşılanmıştır. Günümüzde Plnezköy nüfusu içerisinde en önemli grubu Tkatlılar luşturmaktadır. Ancak, ne İstanbullu zenginlerin köye yerleşmesi ne de Tkatlıların nüfus çğunluğunu luşturması köyün Leh karakteristiğini değiştirmemektedir. Örneğin, köyün muhtarlığı seçiminde Leh kökenli lanlar dışındakilerden aday çıkmamakta ve köy yönetiminin Leh kökenli lanlar tarafından yürütülmesi sağlanmaktadır Orman-Tplum İlişkileri Plnezköy de rman-tplum ilişkileri yaşanan ssy-eknmik değişim sürecine paralel bir değişim göstermiştir. Bu nedenle, knuyu ssy-eknmik değişim evreleri dğrultusunda ele almak yararlı lacaktır Saf Tarım Tplumu Evresinde Orman-Tplum İlişkileri Plnezköy ün kuruluşuyla başlayan bu evrede tplumun rmandan yararlanma şekilleri ile rman üzerindeki etkileri birkaç nktada tplanarak özetlenebilir. a) Köy rman içerisindeki kısmi açıklıklarda kurulmuştur. Gerek knut ve benzeri yapıların yapılması aşamasında gerekse tarım alanı elde etme çabaları sırasında bir kısım rman alanının zarar görmüş lduğu açıktır. Bununla birlikte, yğun ve tahripkar bir rman kıyımının lduğu söylenemez. Bu durum, köyün 1850 li yıllardaki durumunu gösteren haritanın (Şekil 2) incelenmesinden de anlaşılmaktadır. Öyle ki, haritada gösterilen rman sınırları bugün bile neredeyse aynı durumdadır. b) Saf tarım tplumu evresinde köylülerin rmandan birincil yararlanma şekli avlanma ile ilgilidir. Civar rmanların zengin bir av ptansiyeline sahip lması (Annim, 2007c) avcılığı köy eknmisi açısından vazgeçilmez bir knuma getirmiştir. c) Ormandan tplanan mantar, böğürtlen gibi gıdalar bu evrede beslenme açısından büyük önem taşımıştır. d) Köyün ısınma ve pişirme amacıyla ihtiyaç duyduğu dun civar rmanlardan karşılanmıştır yılında yürürlüğe giren Orman Nizamnamesi diğer rman köylülerine lduğu gibi Plneköylülere de bu açıdan önemli haklar tanımıştır. Ayrıca, dun kömürü üretimi amacıyla da rmandan yararlanıldığı bilinmektedir. e) Bu evrede rmanın bir diğer işlevi de yetiştirilen hayvanlar için tlatma alanı lmasıdır. Yörenin dğal yapısı gereği yeterli miktarda tlak bulunmadığından, özellikle büyükbaş hayvanların tlatılmasında rmandan blca yararlanılmıştır. Sayılan bu maddelerin ışığında, bu evrenin rman-tplum ilişkileri açısından kullanma evresi larak adlandırılması dğru lacaktır. 40

45 Orman Tplum İlişkileri Açısından Tarihsel Bir İnceleme: Plnezköy Örneği Şekil 2: Plnezköy (Yaklaşık larak 1850) (Adamska, 2004) Geçiş Tplumu Evresinde Orman-Tplum İlişkileri Bu evrenin belirleyici karakteristiği, daha önceki bölümde de işaret edildiği gibi, eknmik yapıda pansiynculuğun önemli bir bileşen larak şekillenmesidir. Köye gelen ziyaretçilerin amaçları önceleri yalnızca avlanma iken, zamanla daha değişik amaçlar rtaya çıkmıştır lerde kimi ziyaretçilerin pansiynlarda kalıp sabah kahvaltısından snra çiftlik işlerinde köylülere yardım ederek dinlendikleri anlaşılmaktadır. Ssy-eknmik yapıda görülen bu değişim dğal larak rman ve tplum arasındaki ilişkileri de önemli ölçüde etkilemiştir. Ormanın dğrudan kullanım değerleri (yakacak dun üretimi, avcılık, tplayıcılık vb.) önemini krurken, pasif kullanım değerleri de (manzara seyri, yürüyüş, dğayı tanıma vb.) önem kazanmaya başlamıştır. Bu durum, köylülerde kruma bilincini geliştirmiş, rmana yönelik müdahalelerde bu bilinç daha çk ön plana çıkmaya başlamıştır. Bu nedenle, ssy-eknmik değişim açısından geçiş tplumu evresi larak adlandırdığımız bu evrenin rmantplum ilişkileri açısından kullanma-kruma evresi larak adlandırılması uygun lacaktır Mdern Tplum Evresinde Orman-Tplum İlişkileri Mdern tplum evresinde köy eknmisi tamamıyla turizm ve rekreasynel etkinliklere dayanmaktadır. Yapılan güncel bir saptamaya göre köy sınırlarında 260 yatak kapasiteli 3 tel ve 600 yatak kapasiteli 23 pansiyn bulunmaktadır. Ayrıca, büfeler ve lkantalar, spr tesisleri, göletler, yürüyüş parkurları ve hayvanat bahçesi gibi değişik rekreasyn kaynakları da köy sınırlarında yer almaktadır (Erdönmez, 2005). Köy civarındaki rmanların köy sınırları ile birlikte 1994 yılında Tabiat Parkı statüsüyle kruma altına alınması köyün cazibesini bir kat daha artırmıştır. Erdönmez (2005) in yaptığı saptamaya göre, bölge özellikle ilkbahar ve snbahar aylarında yğun bir ziyaretçi akınına uğramakta ve bu dönemlerde günlük ziyaretçi sayısı 5000 in üzerine çıkmaktadır. Turizmin bu derece ön plana çıktığı küçük bir rman köyünde bütün kaynaklar bu amaca yönlendirilmiş lmalıdır. Tplumun rmanlara bakışı da dğal larak bu durumdan etkilenecektir. Mdern tplum evresinde rmanın, avcılık dışında, dğrudan kullanım değerlerinin neredeyse hiçbir önemi kalmamış ve bütün ilgi pasif kullanım değerleri üzerine daklanmıştır. Ormanı kruma bilinci en yüksek nktaya çıkmış durumdadır. Bu nedenle, bu evreye rman-tplum ilişkileri açısından kruma evresi denilebilir. Bu üç evredeki rman tplum ilişkileri Şekil 3 de gösterildiği gibi özetlenebilir. 41

46 C. Erdönmez, S. Yurdakul Erl Bartın Orman Fakültesi Dergisi ORMAN-TOPLUM İLİŞKİLERİ SAF TARIM TOPLUMU EVRESİ Odun Üretimi Avcılık Odun dışı rman ürünlerinin tplanması Otlatma Kullanma Evresi GEÇİŞ TOPLUMU EVRESİ Dğrudan kullanım (avcılık, dun dışı rman ürünleri tplayıcılığı, tlatma vb.) Dlaylı kullanım (manzara seyri, dğa yürüyüşü vb.) Kruma-Kullanma Evresi MODERN TOPLUM EVRESİ Dlaylı kullanım (manzara seyri, dğa yürüyüşü vb.) Avcılık Kruma Evresi Şekil 3: Plnezköy de Orman-Tplum İlişkilerinin Gelişim 3.4.Orman Yönetimi Köy civarındaki rmanlar devlet mülkiyetindedir ve 1994 yılında Tabiat Parkı statüsüyle kruma altına alınmıştır. Park yönetimi ile Plnezköy halkı arasında etkin bir iletişim bulunmakta ve halk parkın yönetiminde önemli bir rl üstlenmektedir. Plnezköy halkı rmanların köy eknmisi açısından taşıdığı önemin bilincindedir. Ormanı turizmin sürekliliği açısından yaşamsal önemde görmektedirler. Ormanın su ve tprağı kruma, iklim değişikliği ile mücadele ve estetik değer luşturma gibi işlevlerine öncelik vermekte; buna karşılık, dun üretimi işlevini geri planda tutmaktadırlar. Bu nedenle, kendilerinin rman yönetimindeki rllerini kruyan ve yararlanan larak nitelendirmektedirler. Plnezköy halkı rmanların kruma altına alınmış lmasını genellikle lumlu bir adım larak değerlendirmektedir. Ancak, kruma statüsünün getirmiş lduğu özellikle bina yapımına yönelik kısıtlamalardan memnun lmadıklarını dile getirmekte ve köy yerleşim alanının kruma statüsü sınırları dışarısına çıkarılmasını talep etmektedirler. Köylüler ile rman idaresi arasında iletişim kanalları açıktır. Her iki taraf arasında akıcı bir bilgi alışverişi bulunmaktadır. Köylülerin taleplerinin karar alma sürecine katılmasında genellikle başarılı lunmaktadır ve böylelikle köylüler rman yönetiminde aktif bir rl üstlenmektedirler. 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Plnezköy, tarihte sıkça rastlanan siyasal düzensizliklerden birinin snucu larak, ülkelerinden çk uzakta yaşamak zrunda kalan Plnyalıların İstanbul da kurmuş ldukları bir rman köyüdür. Önceleri bir gün mutlaka ülkelerine geri dönme amacı taşıyan Plnezköylüler, daha snra yaşadıkları tprakları benimseyerek 167 yıldır varlıklarını sürdürmektedirler. Kuruluş yeri açısından tipik bir rman köyü lması nedeniyle, Plnezköy halkı ile rmanlar arasında sürekli bir etkileşim lmuştur. Bu etkileşim, 167 yıllık sürecin tamamında kruma-kullanma dengesi ne örnek gösterilebilecek bir nitelikte gerçekleşmiştir. 42

47 Orman Tplum İlişkileri Açısından Tarihsel Bir İnceleme: Plnezköy Örneği Bu açıdan, özellikle ülkemizin en önemli srunlarından biri durumunda lan rman köyleri ile ilgili yapılan çalışmalarda Plnezköy örneğinin akıldan çıkarılmaması gerekmektedir. Plnezköy, rman-tplum ilişkilerinin nasıl başarılı bir şekilde sürdürüleceğine dair bir mdeldir. Bu mdel, zaman ve kşullar göz önünde bulundurularak geliştirilebilir ve uygulanabilir niteliktedir. Asıl dikkat çekici nkta, farklı bir kültürün farklı bir cğrafyada göstermiş lduğu uyum ve bu uyumun rmanlar açısından dğurduğu lumlu snuçtur. Bu nktada, bu farklı kültüre kucak açan hşgörü rtamını takdir etmek unutulmamalıdır. Bütün bu yönleriyle Plnezköy, bir yandan kültürlerarası etkileşim ve kaynaşmanın, diğer yandan da sürdürülebilir rman yönetiminin göz alıcı bir örneği larak Bğaz ın sırtlarında yaşamını devam ettirmektedir. Diğer yandan, Plnezköy, bir kırsal kalkınma mdeli larak da değerlendirilmelidir. Bu mdel, İstanbul gibi dünya çapında bir metrplün içinde yer almanın bir yandan avantajlarını diğer yandan da dezavantajlarını bünyesinde barındırmaktadır. Avantajlar temelde yğun talep larak tanımlanabilir. Dezavantajlar ise bzulma tehlikesi dir. Plnezköy deki kültürel yapı, avantajları yeterince kullanırken, dezavantajları bertaraf etmenin yllarını sergilemektedir. Bu açıdan da, Plnezköy mdelinin taşıdığı değer rtadadır. TEŞEKKÜR Bu çalışmanın özellikle alan incelemeleri kısmında vermiş ldukları destekten dlayı başta Plnezköy Muhtarı Daniel OHOTSKI lmak üzere tüm Plnezköy halkına teşekkürlerimizi sunarız. KAYNAKLAR Adamska,J.2004 (Çeviren B.Uzunkaya): Plnezköy-Adampl.Rada Ochrny Pamięci Walk I Męczeństwa, Warszawa. Akva, A.,2006: Plnezköy Kartalın Ruhu-.Natinal Gegraphic Türkiye, Haziran 2006, Dğuş Grubu İletişim ve Yayıncılık, İstanbul. Annim, 2004: Türkiye Ulusal Ormancılık Prgramı, Çevre ve Orman Bakanlığı Yayınları, Ankara. Annim, 2006: 9. Kalkınma Planı ( ) Ormancılık Özel İhtisas Kmisynu Rapru, Ankara. Annim, 2007a: İstanbul Orman Köyleri. 02/07/2007, Annim, 2007b: Tarih Byunca Türkiye Plnya İlişkileri. relatins.html(13/07/2007) Annim, 2007c: Gerçek Plnya Köyü. (13/07/2007) Annim, 2007d:Histry f Adampl. (24/07/2007) Annim,2007e:Plnezköy. E6C1B43FF8503F685A2D7014D (16/07/2007) Antnwıcz-Bauer,2006: Plnezköyü.Çelik Gülersy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Semt ve Yapı Mngrafileri Dizisi: 3, İstanbul. Drzdz, J.,2007 (Çeviren O. Fırat): XIX. Yüzyıl Osmanlı Ordusunda Plnyalılar. (15/07/2007) Erdönmez,M., 2005: Istanbuldaki Krunan Alanlarda Rekreasynel Kullanımların Görsel Etkileri: Plnezköy Tabiat Parkı. Krunan Dğal Alanlar Sempzyumu, 8-10 Eylül 2005, Isparta. Sözlü Bildiriler Kitabı: s İBB, 2008: İstanbul İli İdari Sınarlar Haritası,İstanbul İlçeleri 2008, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kayıtları. İstanbullu, 1978:Türkiye de Devletten Başkasına Ait Ormanların İdare ve İşletilmesi Üzerine Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın N: 2485, O.F.Yayın N: 263, Çelikcilt Matbaası, İstanbul. Latka, J. S (Trans. N.-A., Sarkady) : Plneköy- Adampl Cennetten bir Köşe. Tayf Basım, İstanbul. 43

48 C. Erdönmez, S. Yurdakul Erl Bartın Orman Fakültesi Dergisi Özbararn, S.,2004: Yemen den Basra ya Sınırdaki Osmanlı. Kitap Yayınevi: 55, Tarih ve Cğrafya Dizisi: 22, İstanbul. Rux, J.P.,2007 (Çeviren A. Kazancıgil, L. Arslan-Özcan): Türklerin Tarihi- Pasifik ten Akdeniz e 2000 Yıl. Kabalcı Yayınevi: 291, İnceleme Dizisi: 50, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. Trs, T, 1983: Geçmişte Türkiye-Plnya İlişkileri. Gözlem Matbaacılık, İstanbul. 44

49 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: BAZI KİMYASAL ÖN İŞLEMLERİN ASMA BUDAMA ATIKLARINDAN ÜRETİLEN YONGALEVHALARIN FİZİKSEL VE MEKANİK ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE ETKİSİ Ergün GÜNTEKİN*, Samim YAŞAR, Beyhan KARAKUŞ, Mustafa Burak ARSLAN 1 SDÜ Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, Isparta ÖZET Bu çalışmada asma (Vitis vinifera L.) budama atıklarından elde edilen yngalar sğuk su, % 1 lik NaOH ile muamele, % 1 lik asetik asit ile 24 saat bekletme ön işlemlerine tabi tutularak yngalevha üretiminde kullanılmışlardır. Levhalar labratuar rtamında tek tabaka, 0.5 g/cm 3 yğunlukta ve % 6,8,10 ranında üre frmaldehit tutkalı kullanılarak üretilmişlerdir. Labratuar kşullarında üretilen yngalevhaların 24 suda bekletme snucu su alma ve kalınlığına şişme ile eğilmede elastikiyet mdülü, eğilme direnci ve yüzeye dik çekme dirençleri araştırılmıştır. Çalışma snuçlarına göre ön işlemler asma budama atıklarından üretilen yngalevhaların elastikiyet mdülü değerlerini etkilemezken eğilmede kırılma direncini % 40 ve yüzeye dik çekme direncini % 20 ranında arttırmıştır. Ön işlemler 24 saat suda bekletme snucu su alma değerleri üzerinde etkili lurken kalınlığına şişme değerleri üzerinde anlamlı bir etkisi bulunmamıştır. Çalışma snuçlarına göre ön işlemlerden levha özelliklerini iyileştirmek için yararlanılabileceği söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Asma budama atıkları, yngalevha, ön işlem, özellikler EFFECTS OF SOME CHEMICAL PRE-TREATMENTS ON SOME PHYSICAL AND MECHANICAL PROPERTIES OF PARTICLEBOARD MANUFACTURED FROM VINE PRUNING ABSTRACT This study examined the effects f sme pre-treatments n sme physical and mechanical prperties f particlebard manufactured frm vine pruning. Chips that were prduced frm vine pruning were subjected t sme pre-treatments namely cld water, 1 % sdium hydrxide, and 1 % acetic acid in rder t imprve their perfrmance in particlebard manufacturing. One-layer experimental particlebards with density f 0.5 g/cm 3 were manufactured frm vine pruning using 6,8,10 % percent f urea frmaldehyde (UF) adhesive. Mdulus f elasticity (MOE), mdulus f rupture (MOR), internal bnd strength (IB), thickness swelling (TS) and water absrptin prperties f the bards were evaluated, and a statistical analysis was perfrmed in rder t evaluate effects f pre-treatments n physical and mechanical prperties. The results have shwn that pre-treatments increase bending and internal bnd strength f the bards while n significant effects has been bserved n mdulus f elasticity. The results als indicate that pre-treatments have significant effects n water absrptin values f the bards but nt n thickness swelling f the bards. This study demnstrates that vine pruning can be mre efficiently used in particlebard manufacturing. Keywrds: vine pruning, pre-treatments, particlebard, physical and mechanical prperties. 1. GİRİŞ Dünyada nüfusun artmasıyla birlikte artan rman ürünleri talebine karşılık rman alanlarının azalması rman ürünleri endüstrisini alternatif hammadde arayışlarına yönlendirmiştir. Alternatif hammadde kaynaklarının rman ürünleri sanayinde kullanılmasına yönelik çalışmalar özellikle sn yirmi yılda artmıştır. Odun dışı lign selülzik kaynakların yngalevha üretiminde değerlendirilmesi üzerine yapılan çalışmalar birçk tarımsal atığın bu sektörde teknik larak kullanılabileceğini göstermektedir (Güntekin ve Karakus, 2008). Tarımsal atıkların * Yazışma yapılacak yazar: eguntekin@rman.sdu.edu.tr Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

50 E. Güntekin, S. Yaşar, B. Karakuş, M. B. Arslan Bartın Orman Fakültesi Dergisi rman endüstri sektöründe kullanılması çevre prblemlerinin önüne geçilmesinde ve rman endüstri sektörünün hammadde srununa çözüm bulunmasında katkıda bulunabilir. Günümüzde tarımsal atıkların işlendiği rman ürünleri sanayi tesisleri birçk ülkede bulunmaktadır. Bu knuda yapılan çalışmalar bu tarımsal ürünlerin sözü edilen sektörde kullanılmasındaki en büyük engelin tplama, taşıma ve deplama masraflarının yüksekliği lduğunu belirtmiştir (Cöpür vd., 2007). Ndazi et al. (2006) ne göre tarımsal atıklar kullanılarak üretilen kmpzitler gelecekte birçk özelliğinden dlayı plimer ve dun esaslı kmpzitlerinin yerini alabilir. Bunun dışında tarımsal atıklar kullanılarak üretilen levhaların bazı fiziksel ve mekanik özelliklerinin dun kullanılarak üretilen levhalara göre daha zayıf lduğu yönündedir (Güntekin ve Karakus, 2008). Asma budama atıkları da bu kaynaklardan biridir. Ntals and Grigriu (2002) tarafından yapılan çalışmalarda asma budama atıklarının lif özellikleri ve kimyasal açıdan yapraklı ağaç dunları ile benzerlik gösterdiği belirtilmektedir. Buna rağmen tarımsal atıklar içerisinde büyük öneme sahip budama atıklarından üretilen yngalevhaların mekanik özellikleri düşük görülmektedir (Ntals and Grigriu, 2002). Bunun sebebi tarımsal atıklarda yüksek miktarda bulunan hidrksil grupları ve ekstraktif maddeler labilir. Literatürde yngalevhaların ve bazı dun kpmzitlerinin özelliklerini iyileştirmek için kullanılan ön işlemlerin başında su buharıyla muamele (Çlak, 2007), klfan ve alkid reçinesi (Var vd., 2002), asetillendirme (Chw et al., 1996; Gmez-Bues et al. 1999; Abdul Khalil et al., 2007), yüksek ısı ile muamele (Bnstra, et al., 2006), NaOH ile muamele (Wang Fenghu Yu Jing, 1993), enzim kullanma (Zhang et al., 2003) ve brik asit ile muamele (Var vd., 2002; Zaidn et al., 2007) gelmektedir. Bu ön işlemler genellikle byutsal kararlılığı iyileştirmek üzere uygulanmıştır. Bu çalışmanın amacı kimyasal ön işlemler uygulayarak asma budama atıklarından üretilen yngalevhaların fiziksel ve mekanik özelliklerini araştırmaktır. Kimyasal ön işlem uygulamalarının levha özelliklerine etkileri incelenmiştir. 2. MATERYAL VE METOT Çalışmada kullanılan asma budama atıkları Süleyman Demirel Üniversitesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezinin üzüm üretimi yaptığı alanlardan sağlanmıştır. Asma (Vitis vinifera L.) budama atıkları önce çekiçli değirmenden geçirilerek yngalanmış daha snra bu yngaların arasından 1 mm üzeri ve 3 mm elekten geçen yngalar çalışmada kullanılmıştır. Yngalar dört gruba ayrılmıştır. 1. grup yngaları (K) herhangi bir işleme maruz bırakılmamışlardır. 2. grup yngalar (S) 24 saat da sıcaklığında suda bekletilmişlerdir. 3. grup yngalar (N) % 1 lik NaOH (Sdyum hidrksid) çözeltisi içerisinde 24 saat bekletilmiş ve su ile yıkanmıştır. 4. grup yngalar (A) ise % 1 lik CH 3 COOH (Asetik asit) çözeltisinde 24 saat bekletilmiş daha snra su ile yıkanmışlardır. Bu işlemlerden snra yngalar kurutma dlabında 102±5 C sıcaklıkta % 3 rutubete ulaşıncaya kadar kurutulmuşlardır. Kurutma işleminden snra yngalar kuru ağırlıklarının % 6, 8 ve 10 u ranında Üre- Frmaldehit tutkalı ile karıştırılmıştır. Kullanılan tutkalın özellikleri Tabl 1 de verilmiştir. Sertleştirici larak tutkala % 35 Amnyum Klrid çözeltisi eklenmiştir. Tutkallı yngalar 31 x 35 cm ebatlarında metal bir çerçeve içine elle hmjen lacak şekilde serilmiştir. Yngaların bulunduğu çerçeve daha snra 150 ±5ºC deki sıcak prese taşınarak N/mm 2 basınç altında 5 dakika bekletilmiştir. 12 mm kalınlıkta ve 0,5 gr / cm 3 yğunlukta üretilen levhalar yaklaşık 20ºC sıcaklık ve %65 rutubette bekletilerek eğilmede elastikiyet mdülü (EM), eğilme direnci (ED), yüzeye dik çekme direnci (YDÇD), 24 saat suda bekletme snucu su alma (SA) ve kalınlığına şişme (KŞ) özelliklerinin belirlenmesi için TSE EN 310, TS EN 317, TS EN 319 uygun larak örnekler kesilmiştir. Tabl 1. Kullanılan tutkalın özellikleri. Özellik UF Katı madde ranı (%) 65 ± 1 Yğunluk (g/cm 3 ) ph ( ºC) Visksite (cps, ºC) Jel zamanı (s, 100 ºC) -30 Deplama süresi ºC) 60 Akma zamanı (s, ºC) Serbest frmaldehit (max.) %

51 Bazı Kimyasal Ön İşlemlerin Asma Budama Atıklarından Üretilen Yngalevhaların Fiziksel ve Mekanik Özellikleri Üzerine Etkisi 3. TARTIŞMA VE SONUÇ Çalışmada üretilen levhalardan elde edilen EM, ED, YDÇD, SA ve KŞ değerleri için rtalama değerler Tabl 2 de verilmiştir. Levhaların bu özellikleri üzerinde ön işlemlerin ve tutkal miktarının etkisini bulmak için varyans analizi uygulanmıştır. İstatistiksel larak anlamlı bulunan snuçlar Duncan testi kullanılarak karşılaştırılmıştır. Tabl 2. Çalışmada elde edilen EM, ED, YDÇD, SA ve KŞ değerleri için rtalamalar tablsu. Ön işlem Tutkal Oranı EM (MPa) ED (MPa) YDÇ (MPa) SA (%) KŞ (%) (%) K (1) 3.41 (0.65) 0.20 (0.04) 122 (8) 30 (4) (395) 3.79 (1.35) 0.29 (0.08) 11 (14) 26 (6) (0) 4.19 (0.92) 0.34 (0.07) 90 (11) 20 (5) N (327) 4.98 (0.96) 0.24 (0.05) 131 (5) 34 (4) (331) 5.58 (0.79) 0. (0.04) 121 (11) 31 (7) (237) 5.48 (0.97) 0.30 (0.08) 105 (18) (7) S (168) 4.13 (0.51) 0. (0.03) 123 (8) 27 (5) (240) 5.66 (0.74) 0.40 (0.09) 109 (3) 28 (5) (382) 6.24 (0.94) 0.39 (0.10) 105 (12) 26 (10) A (321) 4.84 (1.43) 0.39 (0.11) 111 (17) 30 (5) (4) 4.76 (0.96) 0.45 (0.05) 105 (7) (5) (405) 6.14 (1.56) 0.52 (0.07) 99 (15) 23 (2) *Parantez içindeki değerler standart sapma değerleridir. Eğilmede elastikiyet mdülü değerleri üzerinde önişlemlerin anlamlı bir etkisi bulunmazken tutkal miktarının beklendiği gibi anlamlı bir etkisi bulunmaktadır (p< ). %10, 8 ve 6 tutkal ranları için rtalama kırılma dirençleri sırasıyla 1657, 1494 ve 1328 Mpa dır. Eğilme dirençleri ve yüzeye dik çekme dirençleri üzerinde ön işlemlerin ve kullanılan tutkal miktarının istatistiksel larak anlamlı etkisi bulunmaktadır (p< ). Ön işlemler kırılma direncini yaklaşık larak % 40 ranında arttırmıştır (Tabl 3). Kullanılan tutkal ranı da beklendiği gibi kırılma direncini de arttırmaktadır (Tabl 4). Ynga levhaların fiziksel ve mekanik özelliklerini etkileyen en önemli faktörler yğunluk ve tutkal ranıdır (Haygreen and Bwyer, 1989). Tabl 3. Ön işlemlerin kırılma direnci üzerine etkisi Ön işlem Örnek Sayısı Ortalama (MPa) Duncan Grubu N A S A A A K B Tabl 4. Tutkal ranının kırılma direnci üzerine etkisi Tutkal ranı Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu A B C Varyans analizi snuçlarına göre ön işlemler asma budama atıklarından üretilen ynga levhaların yüzeye dik çekme dirençlerini de önemli larak etkilemektedir. Duncan testi snuçlarına göre %1 lik asetik asitte ve suda bekletme yüzeye dik çekme direncini sırasıyla %60 ve %20 ranında arttırırken %1 lik sdyum hidrksid te bekleme snucu istatistiksel larak yüzeye dik çekme direnci üzerine herhangi bir etki görülmemiştir (Tabl 5). 47

52 E. Güntekin, S. Yaşar, B. Karakuş, M. B. Arslan Bartın Orman Fakültesi Dergisi Kullanılan tutkal ranı da yüzeye dik çekme direncini istatistiksel larak arttırmaktadır (Tabl 6). Tabl 5. Ön işlemlerin yüzeye dik çekme direnci üzerine etkisi Ön işlem Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu A A S B K C N C Tabl 6. Tutkal ranının yüzeye dik çekme direnci üzerine etkisi Tutkal ranı Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu A B C 24 saatte su alma değerleri üzerinde ön işlemlerin ve tutkal miktarının anlamlı bir etkisi bulunmuştur (p<0,0001). Duncan testi snuçlarına göre %1 lik asetik asitte ve sğuk suda bekletme ile kntrl grubu su alma değerleri arasında istatistiksel larak herhangi bir fark bulunmazken %1 lik sdyum hidrksid te bekletme snucu su alma değerleri yaklaşık larak %10 ranında artmıştır (Tabl 7). Kullanılan tutkal ranının artmasıyla da beklendiği gibi su alma değerleri düşmektedir (Tabl 8). Tabl 7. Ön işlemlerin 24 saatte su alma (%) değerleri üzerine etkisi Ön işlem Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu N A S AB K BC A C Tabl 8. Tutkal ranının 24 saatte su alma (%) üzerine etkisi Tutkal ranı Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu A B C Kullanılan ön işlemlerin asma budama atıklarından üretilen ynga levhaların 24 saatte suda bekletme snucu kalınlığa şişme değerleri üzerinde anlamlı bir etkisi bulunmazken tutkal miktarının kalınlığına şişme değerleri üzerinde anlamlı bir etkisi görülmüştür. Duncan testi snuçlarına göre %6 ile %8 tutkal ranları arasında kalınlığına şişme değerleri bakımından istatistiksel larak bir fark bulunmazken %10 tutkal ranı kalınlığına şişme değerlerini yaklaşık larak %16 ranında düşürmüştür (Tabl 9). Tabl 9. Tutkal ranının 24 saat suda bekletme snucu kalınlığına şişme (%) üzerine etkisi Tutkal ranı Örnek Sayısı Ortalama Duncan Grubu A A B Uygulanan ön işlemlerden su ve asetik asit kullanılan ynga miktarındaki OH gruplarının ranını arttırdığı belirlenmiştir (Pan et al., 2007). Bu ön işlemlerden dlayı yapışma direncinin arttığı söylenebilir. Sdyum 48

53 Bazı Kimyasal Ön İşlemlerin Asma Budama Atıklarından Üretilen Yngalevhaların Fiziksel ve Mekanik Özellikleri Üzerine Etkisi hidrksid ise lif yüzeylerinde pürüzlülüğü arttırarak tutkalın daha iyi yapışma gerçekleştirdiği görülmüştür (Lpattanann et al., 2008). KAYNAKLAR Abdul Khalil, H.P.S., Issam, A.M,. Ahmad Shakri, M.T, Suriani, R. and Awang, A.Y Cnventinal agr-cmpsites frm chemically mdified fibres. Industrial Crps and Prducts 26, Bnstra, M.J., Pizzi, A., Zmers, F., Ohlmeyer, M. and Paul, W The effects f a tw stage heat treatment prcess n the prperties f particlebard. Hlz als Rh- und Werkstff 64, Chw, P., Harp, T., Meimban, R., Yungquist, J. A. and Rwell, R.M Effects f Acetylatin n the Dimensinal Stability and Decay Resistance f Kenaf ( Hibiscus cannabinus L. ) Fiberbard. Dcument N: IRG/WP/ Cpur, Y., Guler, C., Akgul, M. and Tascıglu, C Sme chemical prperties f hazelnut husk and its suitability fr particlebard prductin. Build. Envirn., 42, Çlak, S., Çlakğlu, G., Aydın, İ. and Kalaycığlu, H Effects f steaming prcess n sme prperties f eucalyptus particlebard bnded with UF and MUF adhesives. Building and Envirnment 42, Gmez-Bues, J., Westin, M., Trgilssn, R., Olesen, P.O. and Simnsn, R Cmpsites made frm acetylated ligncellulsic fibers f different rigin. Hlz als Rh- und Werkstff 57, Guntekin, E. and Karakus, B Feasibility f using eggplant (Slanum melngena) stalks in the prductin f experimental particlebard. Ind. Crp Prd., 27, Haygreen, J.G. and Bwyer, J.L Frest Prducts and Wd Science: An Intrductin. Iwa State Pres / Ames, Iwa, USA. Lpattanann, N., Payae, Y. and Seadan, M Influence f Fiber Mdificatin n Interfacial Adhesin and Mechanical Prperties f Pineapple Leaf Fiber-Epxy Cmpsites. Jurnal f Applied Plymer Science 110, Ndazi, B., Tesha, J.V. and Nisanda E.T.N Sme pprtunities and challenges f prducing bicmpsites frm nn-wd residues. J. Mater. Sci.,41, Ntals, G.A. and Grigriu, A.H Characterizatin and utilizatin f vine prunings as a wd substitute fr particlebard prductin. Ind. Crps Prd., 16, Pan, M., Lian, H. and Zhu, D Chemical characteristics f straw fiber and prperties f straw fiberbard with different pretreatments. Frntier f Frestry in China 2(2), TS-EN 310: Wd based panels determinatin f mdulus elasticity in bending and f bending strength (1999) TS-EN 317: Particlebards and fibrebards determinatin f swelling in thickness after immersin in water (1999) TS-EN 319: Particlebards and fibrebards determinatin f tensile strength perpendicular t the plane f the bard (1999) Var, A.A., Yıldız, Ü.C. ve Kalaycığlu, H Çeşitli Emprenye Maddelerinin Yngalevhanın Mekanik Özelliklerine Etkileri. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi, 1, Wang, F. and Yu, J A Methd t Imprve Dimensinal Stability f PF - Particlebard. J. Nrtheast Fr. Univ. Vl. 4, N. 2, Nv Zaidn, A., Nrhairul Nizam, A.M., Mhd Nr, M.Y., Abd, F., Paridah, M.T., Nr Yuziah, M.Y. and Jalaluddin, H Prperties f Particlebard Made frm Pretreated Particles f Rubberwd, EFB and Rubberwd-EFB Blend. Jurnal f Applied Science, vl. 7, Issue 8, p Zhang, Y., Lu, X., Pizzi, A. and Delmtte, L Wheat straw particlebard bnding imprvements by enzyme pretreatment. Hlz als Rh- und Werkstff 61,

54

55 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: CONVERSION POSSIBILITIES OF OAK (Quercus sp. L.) COPPICES INTO HIGH FORESTS IN BARTIN, TURKEY ABSTRACT Ali DURKAYA* (1), Birsen DURKAYA (1), Mehmet ÇETİN (1) (1) Bartın University, Faculty f Frestry, BARTIN, TURKEY Tel: , Fax: In this study the pssibilities f cnverting Bartın-regin ak cppices (Quercus sp.l) int high frests. The study has been perfrmed in 50 sample plts and in additin t the data btained frm sample plts stem analysis values f 30 aks have been inspected. The develpment f vlume and vlume cmpnents f ak in single tree has been determined by using stem analysis values f sample trees. The data btained frm sample plts have been utilized t examine the develpment f stand vlume and vlume cmpnents with respect t time. By the help f the amunt f prduct types, prduct amunts frm stand have been calculated accrding t varius rtatin length alternatives. Present Net Values have been calculated by using incme and expenditure data. High frest and cppice investment alternatives have been cmpared in the aspect f wd prductin abilities and discunted net values they prvide and their effectiveness have been stated. Keywrds: Oak, cppice, high frest, cnversin BARTIN YÖRESİ MEŞE (Quercus sp. L.) BALTALIKLARININ KORUYA DÖNÜŞTÜRÜLME OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI ÖZET Bartın yöresindeki Meşe (Quercus sp.l.) baltalıklarının kruya dönüştürülebilme lanakları araştırılmıştır. Çalışma 50 örnek alanda gerçekleştirilmiş ve örnek alanlardan tplanan verilere ilave larak, 30 meşe ağacının gövde analizi değerleri incelemeye tabi tutulmuştur. Meşenin tek ağaçta hacim ve hacim elemanlarının gelişimi, alınan örnek ağaçların gövde analizi değerlerinden yararlanılarak saptanmıştır. Meşcere hacim ve hacim elemanlarının zamana göre gelişimlerini incelemek amacıyla alınan örnek alanlardan elde edilen verilerden yararlanılmıştır. Ürün çeşitlerinin miktarları yardımı ile meşcereden idare süresi snuna kadar elde edilebilecek ürün miktarları çeşitli idare süresi alternatiflerine göre hesaplanmıştır. Gelir ve gider verileri kullanılarak 100 yıl idare süresi için iki farklı isknt ranı ile Net Bugünkü Değerler hesaplanmıştır. Kru ve baltalık yatırım alternatifleri tplam dun üretim gücü ve sağladıkları isknt edilmiş net gelirler yönünden kıyaslanarak etkinlikleri rtaya knulmuştur. Anahtar Kelimeler: Meşe,baltalık, kru, dönüştürme 1. INTRODUCTION There are 18 species, 7 subspecies and 2 varieties f ak (Quercus sp. L.) naturally grw up in Turkey and having 2000 species in the Earth, 200 species in warm regins f Nrthern hemisphere, many subspecies, varieties and natural hybrids. The mst f the ttal frest area f Turkey is cvered by aks. Therefre, Turkey is ne f the few places all arund the wrld in terms f species richness and the area it cvers (Yaltırık, 1984; * Yazışma yapılacak yazar: alidurkaya@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

56 A. Durkaya, B. Durkaya, M. Çetin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Kayacık, 1985). The ak ccupies 29.40% ( ha) f the ttal area by 34 species within the brad leaved tree species. The mst abundant tree in the cppices f Turkey is ak. Despite their uncared utilizatin fr centuries ak species have been able t keep their existence due t varius prperties (keeping the ability f spruting fr a lng time, quick recvery f their wunds, being a suitable species fr clear cuts by its light requisitin etc.) (Canal and Özalp, 1987). Oak frests haven t been shwn interest in Turkey and they are under pressure f intense and irregular usage because f either their wd prperties r lcal needs. Because f these reasns mst f the ak frests have been damaged. The extent f this damage has even reached t digging up f rts under sil (Sabuncu, 2002). The cppices are silvicultural systems which are still widely abundant in Eurpean Mediterranean cuntries and cver an area f almst 23 millin hectares (Ann., 2000). The cppices in Turkey cver an area f almst ¼ f ttal area ( ha) cvered by cppices in Eurpean Mediterranean cuntries but mst f this area ( ha) is unprductive. Mean grwing stck and mean annual increment in this unprductive cppices are m 3 /ha and m 3 /ha/year. Therefre, cppices shuld immediately be rehabilitated (Ann, 2005). Althugh the management gal f the cppices in Turkey has been described as prducing mine ple, fuel wd, wd cal, etc. it has been applied nly fr prducing fuel wd in practice. The cppices are als widely used fr grazing, and the utilizatin f branches and leaves in Eastern and Suth Eastern Regins f Turkey. The rtatin length f the cppices varies between 3-8 years t years but it is usually assumed as 20 years (Saraçğlu, 1999). The principal functin f the ak cppices in Turkey has been the reductin f human pressure n frests and the prvisin f fuel wd frm these sites has minimized the pressure n the ther frests. The ak cppices have lst imprtance due t the changes in sci-ecnmic structure and the migratin f frest villagers t big cities fr quality life. This situatin has reinfrced the pinins abut the cnverting these cppices int high frest. The cnsideratin, the cnverting f the cppices int high frests, entered int frestry area in 1940 s. Althugh the pinin f cnverting all f the cppices int high frests in 40 years, n success has been reached since scial and ecnmical factrs were taken int accunt. Despite nt being the result f silvicultural interferences, intense migratins t cities have minimized the pressure n the cppices and thus sprut frests naturally gt ld and lking like high frests have frmed in several regins f Turkey (Sıvacığlu, 2001). Cnverting cppices int high frests with cntinuus cver has ften been established during the last decades as a management gal in hilly and muntainus Mediterranean areas t attenuate the negative effects that frequent clear cutting may have n sil, landscape and bidiversity cnservatin (Cianci et al., 2006). Therefre, studies are generally fcused n silvicultural treatments (Amrini et al., 1997; Serada et al., 1998; Cañellas et al., 1998). In Turkey, ak cppices were cmpleted their scial and ecnmic functins int time and management gals were changed. These frests are under cnstructin fr high quality wd prductin and envirnmental services. Therefre, the determinatin f the changes in ttal wd prductin and in net incme by cnverting ak cppices int high frest stands having sprut rigin cmpses the aim f this study. 2. MATERIAL AND METHOD Material and the methd used fr the cmparisn f cppices with sprut-rigin stands in terms f ttal wd prductin and net revenue are presented belw. Study area: The wrking area belngs t Bartın Frestry Management Branch f Znguldak Frestry District Management. It is n ' 29 '' ' 01 '' nrthern latitude and ' 33 '' ' 37 '' lngitude. The ttal area f the branch cmpsed f 11 management units is ha ha f this area are frested and the rest, ha, is cmpsed f pen area. 52

57 Cnversin Pssibilities f Oak (Quercus sp. L.) Cppices int High Frests In Bartin, Turkey Oak cppices and sprut-rigin ak stands in Bartın Frestry Management Branch were determined befre starting the study. It is desired that high frest and cppice stands are within the same site in rder t be suitable fr evaluatin. Since it has been bserved that the stands in Duzmese regin f Yenihan Frestry Management Office had prperties desired the regin has been chsen as wrking area. The area has a mean altitude f the area is 540 m, the slpe between 0% and 30%. It is usually in Nrth (N) and Nrthwest (NW) expsure grups. Cppices and sprut-rigin high frest stands are side by side in the regin. Climate data: Black sea climate is dminant in the research area. In this type f climate having rainfall almst in every seasn, summers are nt very ht and winters are warm. Prximity f wrking area t sea and parallel psitin f muntain ranges t cast cause decrease in temperature differences, increase in misture and influence f air streams cming frm Balkans t the regin. The data f last 27 years btained by meterlgical statin in Bartın has been used t reveal the climate prperties f research area. Accrding t these data average annual temperature is 12.5 C. The minimum average temperature is seen in January. The average temperature f this mnth is 4.1 C (Ann, 2004a). Annual rainfall is 1097,9 mm in the research area where there are rainfall in almst all seasns. This reaches t 1200mm in higher parts. Maximum rainfall is seen in autumn. The amunt f rainfall in autumn is 336 mm. The least amunt f rainfall is seen in spring by 176,5 mm. (Ann, 2007). Experimental data: During field wrk 50 sample plts which have a dimensin f 10*15=150 m 2 in cppices and 20*20=400 m 2 in high frests have been taken int accunt. 30 f sample plts are cppice stands and 20 f it are sprut-rigin high frest stands. The diameters at breast height and heights f the individuals in sample plts have been attempted t be measured in mm and cm sensitivity, respectively. In rder t assess the develpment f prduct types depending n the age mean tree accrding t basal area has been strived t be cut as sample tree. It has been paid attentin t the selectin f the trees s that they are dminant individuals and have n defects. Sample trees have als been used in the determinatin f the age f the sample plts. Distributin f the number f prescribed sample plts t the places where they are as cmparative t their areas is aimed in yield researches. Fr this purpse, sample plts frm the cppices and sprut-rigin ak stands having suitable density and where there are als individuals frm age grups have been taken and measurements have been perfrmed. The sample plts have been selected frm same site class (IV), same slpe grup and dminant expsure t make cmparisn pssible. The determinatin f amunt f prduct types: In sample plts, it has been attempted t cut a tree which can represent the area best. It has been paid attentin t the selectin f dminant trees having n defects. The trees chsen t perfrm stem analysis have been cut and divided int 2m-sectinss. Disks have been taken fr 0.30 m heights and midpints f 2 m-sectins. Sectin vlumes are calculated by Intermediate Surface (Huber) frmulae. The vlume f remaining end part f 2 m-sectin has been calculated as a cne by the help f base diameter and length f that part. Amunts f prduct types have been determined by using sample tree cut fr stem analysis and crrelated by age. Bth the develpment f the amunt f prduct types f single trees and the whle tree vlume have been mdeled with respect t age by regressin equatins. Determinatin f the age-tree number and age-stem vlume relatinships: The age-tree number relatinship has been fund by assciating the number f trees in a hectare btained frm the measurement f cppices and sprut-rigin high frest stands with stand age. Since stand ages vary between 20 and 30 in cppices and 60 and 80 in high frests, the numbers f trees fr the ages f and have been taken frm regressin equatin suitable t grwth laws. Stem vlumes accrding t age in a hectare have been fund by multiplying the numbers f trees in a hectare by values btained frm the equatin f age-single trees vlume equatin. Vlumes fr 100+ years hectare has been taken frm yield table develped by Eraslan-Evcimen (1967) fr sprut-rigin ak stands since the sample plts data des nt cver these ages. Because values in the table are clse t values determinated fr yung ages in this study, it has been assumed that the case is the same fr 100+ years. 53

58 A. Durkaya, B. Durkaya, M. Çetin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Wd prices and prductin csts fr ak: Current prices fr 2007 have been taken frm Frest Service. Table 1. Wd prices and prductin csts fr ak Yield Srts Wd Prices Prductin Csts ($/m 3 ) ($/m 3 ) Felling Skidding Lading Transprtatin Mine prp Fuel wd % f ttal prductin csts have been accepted as management csts. Net Present Value (NPV): The selectin f the suitable methd is required since these tw investment alternative will be subjected t cmmercial prfitability analysis and cmpared. In cmmercial prfitability analysis, criteria like net present value, internal rate f return and net cst benefit rati which take time int accunt are used. Net present value criterin has been utilized in this study. Annual r peridic cst and benefit flws frmed during the ecnmical life f a prject are reduced int present values with a prescribed discunt rate in this criterin. If NPV has a psitive value then this means that the prject is acceptable (Isguden, 1980; Davis and Jhnsn, 1987). NPV can be frmulated as: NBD = t = n t = n Ft. dt Mt. dt (1) t = 0 t = 0 Ft = benefit at the year t, Mt= cst at the year t, n = Ecnmic life f the prject, dt = discunt factr. In prjects the biggest NPV is selected prvided that it is a psitive value. Tp t bttm rder is fllwed in rdering the ptins accrding t prfitability. Net Present Value criterin takes the time value f mney int accunt by reducing net cash flws in different perids. In calculatin f NPV determinatin f apprpriate discunt rate is highly imprtant. The discunt rate in cmmercial prfitability analyzes is capital cst f resurces used in financing f the prject r minimum prfitability expected by entrepreneur frm the prject. As the studies abut the evaluatin f frestry investments is examined varius discunt rates changing between 3 % and 9 % are cmmn (Speidel, 1967; Price, 1988; Tunaka, 1991; Kcer, 1999). In this study discunt rates are taken as 4 % and 7 %. 3. FINDINGS Amunts f prduct types: The amunt f single tree prduct types fr ak stands (site class f IV) has been mdeled by using measurements perfrmed n sample trees. The mst significant prblem in determining ak single tree prduct type distributin is that the trees in same site classes have very different diameters at breast height at the same ages. This situatin affects the prduct types and causes cefficients t be relatively lw in regressin analyzes. The equatins mdeling the develpment f ak prduct types f IV th site class accrding t the age are given belw. Furthermre, the develpment f prduct types with respect t age is presented in Figure 1. Fuel wd: y = 5E-09x 4-8E-07x 3 + 3E-05x x , R 2 = (2) Industrial wd: y = 2E-05x x , R 2 = (3) 54

59 Cnversin Pssibilities f Oak (Quercus sp. L.) Cppices int High Frests In Bartin, Turkey 0,5 0,4 0,3 0,2 0, Yield srtes (m3) Age (years) fuelwd industrial wd Figure 1.The amunt f single tree prduct types f IV th site class. The age-tree number and age-stem vlume relatinships in a hectare: In determining the age-tree number relatinship, the numbers f trees in a hectare btained by the measurement f cppices and sprut-rigin high frests stands have been crrelated by stand age. The age f mean tree accrding t basal area and the number f trees determined in sample plt have been cnverted int hectare and fitted t the crdinate system. Since stand ages vary between 20 and 30 in cppices and 60 and 80 in high frests, the numbers f trees fr the ages f and have been taken frm regressin equatin suitable t grwth laws. The equatin is given belw and the relatinship is as it is shwn n Figure Number f trees Age (years) Figure 2. Age-number f trees relatinship. y = x x , R 2 = (4) Stem vlumes in hectare with respect t age has been fund by multiplying the number f trees by vlume fund frm age-single tree stem vlume equatin. The age-stem vlume values frm stem analysis have been mdeled by fitting int the crdinate system. The equatin shwing the relatinship is given belw. The develpment f single tree green-vlume is shwn n Figure 3. 55

60 A. Durkaya, B. Durkaya, M. Çetin Bartın Orman Fakültesi Dergisi 0,35 0,3 0, Stem Vlume (m3) 0,2 0,15 0,1 0,05 0-0, Age (years) Figure 3. The age-stem vlume relatinship y = 5E-05x x , R 2 = (5) Wd prductin in cppices and sprut-rigin high frest stands and net revenues: The cmparisn f cppices and high frest stands have been carried ut by cmparing the amunts f wd prduced in a certain perid and net present values btained in varius rtatin lengths. The prbable prduct amunts fr each alternative have been cmpared fr 200 years which is the rtatin length fr ak and this cmparisn has been stated in terms f wd prductin functin. Intermediate and final yield amunts have been taken frm yield table prepared fr sprut-rigin ak stands by Eraslan-Evcimen (1967). Fur different rtatin lengths have been prescribed fr cppice stands. The cmparisn made is given in Table 2. Table 2. Expected ttal amunt f prducts in 200-year perid(m 3 /ha). High Frest Cppices Rtatin Length (RL) = 200 years Final Yield (m 3 ) Years Maintenance Final Yield RL=20 RL=30 years RL=40 RL=50 Yields (m 3 ) (m 3 ) years years years TOTAL

61 Cnversin Pssibilities f Oak (Quercus sp. L.) Cppices int High Frests In Bartin, Turkey Then bth alternatives have been cmpared fr a perid f 100 years in terms f prduct range, ttal amunt f prductin and net present values. Fur different rtatin lengths have been prescribed fr cppice stands. The cmparisn f bth alternatives is given in Table 3. Table 3. Ttal amunt f prductin (m 3 /ha) and net present values expected ($/ha) in 100-year perid. COPPICES HIGH FOREST Rtatin Rtatin Rtatin Rtatin Rtatin Length=100 years Length=20 years Length=30 years Length=40 years Length=50 years Maintenance Final Yield Yields Years Fire Indust. Years Fire Indust. Years Fire Indust. Years Fire Indust. Years Fire Indust. Fire Indust. wd wd wd wd wd wd wd wd wd wd wd wd Ttal PNV i:0.04 PNV i: DISCUSSION The principle aim f the cppices having a significant rle in frest area f Turkey has been t reduce negative effects f peple living in and/r near t frest area n frest ecsystem and make it fcus n certain areas. Because f the industrializatin and the migratin t big cities t increase life quality rural ppulatin has been being decreased significantly. The cppices gt rid f negative effects f frest villagers have turned int high frest stands withut any interference. This has reinfrced the pinin abut cnverting the cppices int high frests. The wrking area cvers an abandned area. As seen in Figure 1, in a sprut-rigin ak stands f IV th site class there has been n saw lg frmatin in a rtatin length f 100 years. It can be bserved that industrial wd has n frmatin befre 40 years. Fuel wd shws increase until the age f 40 and then has a tendency t reduce after that age. N cmmercial saw lg frmatin has been bserved until the age f 100 amng the measured trees in the sample plt. When the rtatin length is increases ttal wd prduct efficiency als increases as seen in Table 2. It can be seen that the highest wd prduct efficiency is in high frest stands. While a ttal f m 3 prduct can be prvided frm a high frest stand within a 200-year rtatin length, this amunt is m 3 frm a cppice having 20-year rtatin length, m 3 frm a cppice having 30-year rtatin length, m 3 frm a 57

62 A. Durkaya, B. Durkaya, M. Çetin Bartın Orman Fakültesi Dergisi cppice having 40-year rtatin length and m 3 fr a cppice having 50-year rtatin length. High frest stand has a prductin capacity m 3 mre than the cppice having 50-year rtatin length fr the same perid. Furthermre, in a 100-year perid high frest stand has much mre wd prductin capacity than cppice alternatives. Net Present Values (NPV) at the end f 100-year rtatin have been calculated separately ver tw different discunt rates (4 % and 7 %) by using expenditures and incme data during that time. At the end f the calculatins made by a discunt rate f 4 % it has been seen that a discunted net revenue f $ frm high frest stand, $ frm cppice having 20-year rtatin length, $ frm cppice having 30-year rtatin length, $ fr cppice having 40-year rtatin length and $ frm cppice having 50-year rtatin length can be prvided. When the calculatin is made fr a discunt rate f 7 % it can be seen that a discunted net revenue f $ frm high frest stand, $ frm cppice having 20-year rtatin length, 0.01 $ frm cppice having 30-year rtatin length, $ fr cppice having 40-year rtatin length and $ frm cppice having 52-year rtatin length can be prvided. It can be bserved that 40-year rtatin length alternative has the highest prfitability amng cppices. It has been cncluded that high frest stands are far mre effective than cppice stands in the aspect f bth wd prductin and net revenue btained. It can be expected that this effectiveness wuld increase at better site classes. As the efficiency increases increase in effectiveness can be expected. By cnverting cppices int high frests, significant amunt f increases can be prvided in revenue and atmspheric carbn amunt kept. REFERENCES Amrini, E., Bruschini, S. and Manetti, M.C Cnversin int high frest f chestnut cppices: hypthesis fr an alternative and sustainable management, XI Wrld Frestry Cngress, Antalya, Turkey, 13 t 22 Octber 1997,Vlume 3, Tpic 13. Annymus, Frest resurces f Eurpe (UN/ECE-FAO), CIS, Nrth America, Australia, Japan and New Zealand. Main Reprt. Geneva Timber and Frest Study Papers 17, Geneva, Switzerland. Annymus, Orman varlığımız, Orman Genel Müdürlüğü web sitesi, Annymus, Bartın Meterlgy Statin Data, Bartın. Canal, Ö and Özalp, G Biykütle Olarak Dğal Baltalıklarla İlgili Araştırmalar. OAE Yayınları, Dergi Serisi, Cilt:33, N:65, pp Cañellas, I., Mnter, G. and Bachiller, A Transfrmatin f quejig ak (Quercus faginea Lam.) cppice frest int high frest by thinning, Ann. Ist. Sper. Selv 27 (1998), pp Cianci, O., Crna, P., Lamnaca A., Pnghesi L. and Travaglini, D Cnversin f clearcut beech cppices int high frests with cntinuus cver : A case study in central Italy, Frest eclgy and management, vl. 224, n 3, pp Davis, L.S. and Jhnsn, K.N Frest Management-Third Editin. Mc Graw-Hill Inc., ISBN: , pp.291, New Yrk. Eraslan, İ; Evcimen, B.S Trakya daki Meşe Ormanlarının Hacim ve Hâsılatı Hakkında Tamamlayıcı Araştırmalar. İ.Ü Orman Fakültesi Dergisi, Seri A, Sayı 1, s Isguden, T Cst-Benefit Analysis fr Evaluating Investment Prjects. İİTİA Nihad Sayar Fundatin Publicatins N: 319/552, İstanbul. Kayacık, H Türkiye Ormanlarında Meşenin Yeri ve Önemi. Orman Mühendisliği Dergisi. Sayı:4, pp Kcer, S New Financing Pssibilities t Imprve Pplar Plantatin Investments in Turkey. İstanbul Uni. Graduate Schl f Natural and Applied Sciences., Ph.D. Thesis, İstanbul. Price, C Investment, Reinvestment and the Scial Discunt Rate fr Frestry. Frest Eclgy and Management, 24, Sabuncu, R Meşe Ormanlarımıza Genel Bir Bakış ve Kasnak Meşesi Örneği, Batı Akdeniz O.A.E Yayınları Dergi Serisi, Sayı N:4, pp.57 Saraçğlu, N Bartın Yöresi Saplı Meşe (Quercus rbur L.) Baltalıklarında Büyümeyi Etkileyen Arazi Ve Tprak Özellikleri. TÜBİTAK, Prject final reprt n: TARP 214, Bartın 58

63 Cnversin Pssibilities f Oak (Quercus sp. L.) Cppices int High Frests In Bartin, Turkey Serrada, R., Brav, A., Sánchez, I., Allué, M., Elena R. and San Miguel, A Cnversin int high frest in cppices f Quercus ilex subs. ballta L. in Central regin f Iberian Peninsula, Ann. Ist. Sper. Selv 27 (1998), pp Sıvacığlu, A Bartın Orman İşletmesi Meşe (Quercus sp.l.) ve Kayın (Fagus rientalis Lipsky) Baltalıklarında Kruya Dönüştürülme Olanakları Üzerine Araştırmalar, Ph.D. Thesis, Bartın Speidel, G Frstliche Betriebswirtschaftslehre. Verlag Paul Parey, Hamburg und Berlin. Tunaka, K The Frm f the Capital Structure and Optimal Rtatin-Cnsideratins Based n the Present Value f Future Prfits. Jurnal f the Japanese Frestry Sciety, 73, 2, pp Yaltırık, F Türkiye Meşeleri Teşhis Kılavuzu. OGM Yayını, s.3,-33, Ankara. 59

64

65 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: ANKARA-KALECİK İLÇESİ VE YAKIN ÇEVRESİ PEYZAJ POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ 1 Ayşe ÖZDEMİR* Bartın Üniversitesi, Bartın Meslek Yüksekkulu, Bartın ÖZET Bu çalışma, sürdürülebilirlik kavramı çerçevesinde, yaşam knfru larak nitelendirilen kriterler esas alınarak Ankara-Kalecik İlçesi ve çevresi peyzaj planlama çalışmalarında karar destek aracı larak kullanılabilecek bir veri katmanının üretilmesi amacıyla yürütülmüştür. Bu amaç dğrultusunda, matematiksel değerlendirme esasına dayalı bir peyzaj ptansiyeli saptama yöntemi kullanılarak Kalecik İlçesi örneğinde yörenin peyzajını luşturan abiytik (cansız) ve biytik (canlı) varlıklara ilişkin özelliklerin cğrafi bilgi sistemleri aracılığıyla belirlenmesi ve değerlendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kalecik, Peyzaj planlama, Peyzaj ptansiyeli, Abiytik ve biytik varlıklar DETERMINATION AND EVALUATION OF LANDSCAPE POTENTIAL: CASE STUDY OF ANKARA-KALECİK DISTRICT AND ITS ENVIRONS, TURKEY ABSTRACT This study has been aimed t prduce a data layer in the frame f sustainable cncept by using the criteria f life cmfrt which can be used as decisin supprt tl in landscape planning fr Ankara Kalecik district and its envirns. Fr this purpse, a landscape ptential determinatin methd based n mathematical evaluatin has been develped and applied t the case area, Ankara-Kalecik district and its envirns, in rder t determine and evaluate the features f nn-bitic and bitic beings that frm the area's landscape by using gegraphical infrmatin systems. Keywrds: Kalecik, Landscape planning, Landscape ptential, nn-bitic and bitic beings 1. GİRİŞ Peyzaj planlama çalışmaları kapsamında; kırsal ve kentsel mekan rganizasynu yluyla çağdaş yaşam kşulları sağlamak, eknmik kalkınma hedefini göz ardı etmeksizin dğal kaynak yönetimi çerçevesinde yaklaşımlar geliştirmek, kültürel mirasın ve tplumsal değerlerin krunup geliştirilmesine katkı sağlamak ve gelecek kuşaklara yeterli dğal, fiziksel ve ssyal çevreler bırakabilmek temel hedefler arasında yer almaktadır. Bu kapsamda, her yöre ve bölgenin sahip lduğu çevresel özellikler göz önünde bulundurularak tanımlanacak peyzaj ptansiyellerinin rtaya knulması önem taşımaktadır. 1 Bu çalışma, AÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında 2003 yılında hazırlanan dktra çalışmasından üretilmiştir. * Yazışma yapılacak yazar: azdemir70@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

66 A. Özdemir Bartın Orman Fakültesi Dergisi Bugüne kadar peyzaj planlama çalışmaları kapsamında matematiksel temele dayalı pek çk farklı yöntemden yararlanıldığı görülmüştür. Yabancı araştırmacılar tarafından rtaya knulan yöntemler (Kiemstedt, 1967; McHarg, 1969; Turwski and Strassert, 1972; Buchwald et al., 1973) araştırmacıların kendi ülke, bölge ve yöre kşullarına uygun larak geliştirmiştir. Ancak, yabancı araştırmacılar tarafından geliştirilen bu yöntemlerde kullanılan kriterlerin, ülkemiz kşullarında yapılan ve yapılacak lan çalışmalarda aynen alınması ve kullanılması snuçların sağlıklı lmamasına neden lacak yrumlar taşımaktadır. Ülke genelinde gerçekleştirilen ptansiyel saptama çalışmalarında (Başal, 1981; Köseğlu, 1982; Akpınar, 1994; Gülez, 1996; Mikaeli-Tabrizi 1996; Demirel, 1997) ise genel larak belirli alan kullanımları önceliği açısından tanımlanan kriterler dğrultusunda irdelemeler ve değerlendirmeler yapılmıştır. Söz knusu çalışmalarda, elde edilen bulguların alan bütünün ptansiyelinin tanımlanmasından çk öncelikli alan kullanım ya da sektöre ilişkin lduğu dikkat çekmektedir. Peyzaj planlama çatısı altında yürütülen bu çalışmanın temel amacı, yürütülmüş çalışmalardan farklı larak, fiziki planlama sürecine entegre edilebilir, dğal, ssy-eknmik ve kültürel özellikler açılarından veri tabanı niteliğinde, peyzaj karakterleri ve çeşitliliği hakkında bilgiler sunan ülke ölçeğinde peyzaj ptansiyeli haritası luşturma sürecini başlatabilecek bir mdel rtaya kymaktır. Özdemir (2003), planlı gelişim sürecine katkı sağlayacak, ülke ölçeğinde luşturulmuş bir peyzaj ptansiyeli haritasının aşağıdaki knularda rehber niteliği taşıyacağını belirtmektedir: Peyzaj tiplerinin ve bölgesel dağılımlarının saptanması, Peyzaj değeri yüksek ya da düşük alanların belirlenmesi, Peyzajın krunması, geliştirilmesi ve bakımında smut önerilere ulaştıracak değerlendirme ölçütlerinin luşturulması, Peyzaj zenginliği değerinin azalmaması ya da lumsuz yönde etkilenmemesi için gelişim faaliyetlerine yl göstermesi, Daha snra gerçekleştirilecek peyzaj planlama çalışmaları için izleme aracı larak kullanılması. Özdemir in (2003) açıklamalarından yla çıkılarak bu çalışmada, ülke ölçeğine adapte edilmesi hedefi gözetilerek, Kalecik İlçesi örneğinde gerçekleştirilecek tüm planlama çalışmalarına ve kalkınma prjelerine yl gösterici nitelik taşıyacak bir peyzaj ptansiyeli haritası luşturulmuştur. Çalışmanın kapsamı genel larak, Kalecik İlçesi ve yakın çevre peyzajının ayrıntılı sörveyleri ve analizlerinin yapılması, dğal ve kültürel peyzaj özelliklerinin rtaya knulması ve matematiksel değerlendirme temeline dayalı peyzaj ptansiyeli saptama yöntemi geliştirilmesi aşamalarına dayandırılmaktadır. 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Materyal Araştırmanın yürütüldüğü Ankara İli Kalecik İlçesi, km 2 yüzölçümüne sahiptir ve denizden yüksekliği rtalama 7 m dir. Ankara İl Merkezi nin kuzey dğusunda, kuzey enlemi ve 33 0 dğu bylamı üzerinde yer almaktadır. Araştırma alanı sınırları, peyzaj ptansiyeli belirleme yönteminde bulunan faktörler dğrultusunda, Kalecik İlçesi idari sınırları ile yakın çevresinde bulunan yerleşimlerin bir bölümünü kapsayacak biçimde luşturulmuştur (Şekil 1). Çalışmada yararlanılan diğer materyaller aşağıda belirtilmiştir. Kavramsal temellere (fiziksel planlama (Köseğlu, 1982; Gündüz vd. 2000; Memlük vd. 2002), peyzaj planlama (Ann., 1992a; Ann., 1998; Kaplan ve Küçükerbaş 2000; Memlük vd., 2002), peyzaj (Gulty, 1991; Ann., 1992a; Ann., 1992b; Küçükerbaş ve Malkç, 2000; Kaplan ve Küçükerbaş 2000), peyzaj ptansiyeli (Ann., 1992a) ve peyzaj değerlendirme yöntemleri (Lewis, 1976; Köseğlu, 1982) ilişkin literatür taramaları ile uzman ve akademisyenlerle yapılan görüşmelerden elde edilen bilgiler, Yöntemin geliştirilmesi amacı ile kullanılan ülke kşullarına göre geliştirilmiş kriterlerin standartlarına veya standart sayılabilecek görüş ve çalışmalara göre sınıflandırılan abiytik (iklim, hidrlji, tpgrafik yapı, tprak, jeljik yapı) ve biytik varlıklara (insan, flra, fauna) ilişkin literatür 62

67 Ankara-Kalecik İlçesi ve Yakın Çevresi Peyzaj Ptansiyelinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi araştırmaları (Erinç, 1984; Çepel, 1988; Gedik, 1991; Erl, 1993; Keleş ve Hamancı 1993; Okman, 1994; Yücel 1995a, Tümertekin ve Özgüç, 1997; Akman, 1999) ile uzman ve akademisyenlerle yapılan görüşmeler, dğal kaynaklar knusunda çalışmalar yürüten kurum ve kuruluşlardan alınan bilgiler, Yöntemin uygulandığı araştırma alanına ait abiytik ve biytik varlıklara ilişkin veriler ve literatür taramaları, alanda yapılan gezi ve gözlemler, hazırlanan görsel materyaller, uzman, yerel halk ve yöneticilerle yapılan görüşmeler snucu edinilen bilgiler ile mevcut ve sayısallaştırılan haritalar (tpgrafik, tprak, jelji, rman). Araştırma alanına ilişkin tüm verilerin sayısal rtama aktarılması, yönteme ait bütün uygulamalar ve haritaların sunuma hazırlanmasında ArcView 3.2. yazılımından yararlanılmıştır Mett Şekil 1. Ankara-Kalecik ilçesinin bölge içindeki knumu Ülkemiz dğal ve kültürel peyzaj elemanları, ülke kşullarına göre geliştirilmiş lan kriterlerin standartlarına ya da standart sayılabilecek görüş ve çalışmalar dikkate alınarak, insan knfru temelinde değerlendirilmiştir. Ülkemizin tüm bölgelerinde uygulanabilecek kıyaslanabilir özellikler hakkında bilgi veren, ülke peyzaj ptansiyeli haritasını luşturmak hedeflerine yönelik larak, peyzaj planlama ve fiziksel planlama süreçlerine entegre edilebilir, matematiksel değerlendirme esasına dayanan bir peyzaj ptansiyeli saptama yöntemi geliştirilmiştir. Bu çalışma çerçevesinde geliştirilen yöntemde, dğal ve kültürel peyzaj özellikleri abiytik ve biytik varlıklar başlıkları altında gruplandırılarak değerlendirilmiştir. Bu dğrultuda, abiytik ve biytik varlıklar aşağıdaki faktörler ve alt faktörler larak sınıflandırılarak mevcut özellikleriyle değerlendirmeye alınmışlardır. Abiytik varlıklar; İklim (sıcaklık, yağış, rüzgar, nem); Hidrlji (deniz, göl, akarsu, su kaynakları), Tpgrafik Yapı (eğim, yükseklik grubu, bakı), Tprak (arazi yetenek sınıfları, arazi tipleri, erzyn), Jelji (fay hattı, maden cağı, özel jeljik luşumlar) 63

68 A. Özdemir Bartın Orman Fakültesi Dergisi Biytik varlıklar; İnsan (ssyal yapı, kültürel çevre, fiziksel yapı) Flra (rman, tarım alanları, dğal bitki örtüsü) Fauna Abiytik ve biytik varlıkları luşturan her bir faktör ve alt faktöre ilişkin değerlerin hesaplanması ve bu değerlerin tplanarak peyzaj ptansiyelinin belirlenmesi amacıyla, ulusal cğrafi krdinat sistemine dayanan plankareler sistemi geliştirilmiştir. Oluşturulan 2x2 km lik plankareler, yatayda 1 den 24 e ve düşeyde 1 den 34 e kadar numaralarla kdlanarak (Şekil 2) araştırma alanı 566 eşit parçaya bölünmüştür ÇANKIRI 4 K 5 Eldivan 6 7 Şabanözü Çankırı merkez Çandır 13 Hasayaz #S 14 #S 15 Çubuk Sul ak yurt Akyurt KALECİK #Y Ballışeyh KIRIKKALE ANKARA 29 Elmadağ 30 Yahşihan Km Şekil 2. Araştırma alanına ilişkin plankare sistemi Her bir plan karede yer alan abiytik ve biytik varlıkları luşturan faktör ve alt faktörler, fiziksel byutlarına (uzunluk ve alan) (eğim, dereler, tarım alanı, ulaşım), bulunabilirliğine (su kaynağı, maden cağı, eğitim ve sağlık kuruluşları, tarihi ve arkeljik öneme sahip alanlar) ve yğunluklarına (nüfus) göre değer alarak bir plankaredeki tüm peyzaj özellikleri için tplam bir değer elde edilmiştir. Elde edilen bu tplam değer yörenin peyzaj ptansiyelini rtaya kymuştur. Yöntemde bu değerlerin rtaya knulması için kullanılan frmüller aşağıda verilmiştir. 64

69 Ankara-Kalecik İlçesi ve Yakın Çevresi Peyzaj Ptansiyelinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi I. Frmül: Alt faktörün ptansiyelinin belirlenmesi Ρ Αf = m r n 100 Α n n II. Frmül: Faktörün ptansiyelinin belirlenmesi Frmülde; P Af Alt faktörün ptansiyel değeri m Alt faktör sınıf sayısı n Ptansiyel açısından faktörün sınıf derecesi r n Faktörün plankaredeki bulunabilirlik değeri A Faktörün özelliğine göre değişen birim değer 100 Plankare sabitesi (1) Ρ F = m Ρ 1 m Af Frmülde; P F Faktörün ptansiyel değeri P Af Alt faktörün ptansiyel değeri m Tplam alt faktör sınıf sayısı (2) III. Frmül: Abiytik ve biytik varlıkların ptansiyelinin belirlenmesi m Ρ Frmülde; FAV P 1 AV Abiytik varlıkların ptansiyel değeri Ρ AV = P (3) m BV Biytik varlıkların ptansiyel değeri P FBV Biytik varlıklara ilişkin faktörün ptansiyel değeri m P Ρ FAV Abiytik varlıklara ilişkin faktörün FBV ptansiyel değeri 1 Ρ BV = m Tplam faktör sayısı m IV. Frmül: Peyzaj ptansiyelinin belirlenmesi P + 2 AB P Frmülde; Ρ = BB Ρ P P Peyzaj ptansiyeli (4) P AB Abiytik varlıklar ptansiyeli P BB Biytik varlıklar ptansiyeli Ptansiyellerin değerlendirilmesi ise gemetrik rtalama esasına göre yapılmıştır. Bu esasla yapılan sınıflandırmaya göre belirlenen peyzaj ptansiyeli değerleri Tabl 1 de verilmiştir. Tabl 1. Gemetrik rtalama esasına göre peyzaj ptansiyeli değerleri Gemetrik Ortalama Aldığı Değer Kavram Olarak Karşılığı 100/ ÇOK YÜKSEK 100/ YÜKSEK 100/ ORTA 100/4 21- DÜŞÜK 100/5 <20 ÇOK DÜŞÜK 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Ankara-Kalecik ilçesi ve yakın çevresinin peyzaj ptansiyeli, peyzajı luşturan abiytik ve biytik varlıkları ile nlara ait faktör ve alt faktörlerine ilişkin özellikleri, mevcut durumları çerçevesinde rtaya knulmuş ve geliştirilen yöntem dğrultusunda belirlenmiştir. Ptansiyellerin belirlenmense ilişkin bilgiler aşağıda belirtilmiştir. 65

70 A. Özdemir Bartın Orman Fakültesi Dergisi 3.1. Abiytik varlıklar ptansiyelinin belirlenmesi Araştırma alanında; değerlendirmeye alınan iklim, hidrlji, tpgrafya, tprak yapısı ve jeljik yapı faktörlerine ait ptansiyel harita katmanları üst üste çakıştırılmış ve her bir faktörün ptansiyellerinin tplanması snucu abiytik varlıkların tplam ptansiyeli belirlenmiştir. Şekil 3 incelendiğinde, araştırma alanında abiytik varlıklar çk yüksek ptansiyel gösteren plankare sayısının 47 lduğu ve tüm alanın % 8.3 ünü kapladığı, ayrıca, çk yüksek değeri alan plankarelerde hidrlji, iklim ve tpgrafik yapı faktörlerinin de yüksek ptansiyele sahip lduğu belirlenmiştir. Abiytik varlıklara ilişkin yüksek ptansiyele sahip bölgeler, alanın %50 sinde ve 284 plankarede bulunurken rta ptansiyele sahip bölgeler, alanın %14 ünde ve 79 plankarede görülmektedir. Tprak faktörünün düşük lmasına ve jelji faktörünün alt faktörü lan fay hattının bazı plankarelerden geçmesine rağmen tpgrafya, hidrlji ve iklim faktörlerinin ptansiyellerinin yüksek lması bu plankarelerin abiytik varlıklar ptansiyellerini yükseltmektedir. Ankara-Kalecik ilçesi ve yakın çevresinde, çk düşük ve düşük abiytik varlıklar ptansiyeli gösteren plankare sayısı 156 lup, alanın %27.5 ini kaplamaktadır. Bu alanların düşük ptansiyel göstermesinde, iklim ve tpgrafik yapı ptansiyelleri yüksek lmasına rağmen jelji faktör ptansiyelinin alt faktörü lan fay hatları ve tprak faktörünün alt faktörü lan arazi kullanım yetenek sınıfları ptansiyellerinin ve hidrlji faktör ptansiyelinin düşük lması etkili lmuştur. Şekil 3. Araştırma alanının abiytik varlıklar ptansiyel haritası 66

71 Ankara-Kalecik İlçesi ve Yakın Çevresi Peyzaj Ptansiyelinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi 3.2. Biytik varlıklar ptansiyelinin belirlenmesi Araştırma alanının peyzaj açısından önem taşıyan insan, bitki varlığı faktörleri ve alt faktörleri incelenmiş ve ptansiyel haritaların çakıştırılması snucu biytik varlıklar ptansiyel haritası (Şekil 4) luşturulmuştur. Biytik varlıklar başlığı altında, fauna faktörü ile bitki varlığı faktörünün alt faktörlerinden bitki örtüsü; değerlendirmeye alınacak nitelikte verilerin lmaması nedeni ile sentez çalışmasına dahil edilememiştir. Alanda çk yüksek ve yüksek ptansiyel gösteren plankare sayısı 245 lup, tüm alan içindeki payı % 43,3 dür. Bu plankarelerin tplam biytik ptansiyellerinin çk yüksek lmasında, bitki faktörünün alt faktörü tarımsal peyzaj ptansiyeli ile insan faktörünün ve alt faktörlerinin çk yüksek ptansiyele sahip lması etkili lmuştur. Orta derecede ptansiyele sahip plankare sayısı 243 ve tüm alan içindeki payı %43.0 dır. Bu alanlarda, insan faktörünün alt faktörü lan ssyal yapı ptansiyeli ve bitki faktörünün alt faktörü lan tarımsal peyzaj ptansiyeli tplamı yükseltirken fiziksel yapı alt faktörü düşürmektedir. Araştırma alanında düşük ve çk düşük ptansiyel gösteren plankareler 77 adet lup, alanın %13,8 ini kaplamakta ve araştırma alanının sınırında görülmektedir Peyzaj ptansiyelinin belirlenmesi Şekil 4 Araştırma alanının biytik varlıklar ptansiyel haritası Abiytik ve biytik ptansiyel haritalarının çakıştırılmaları snucu Ankara-Kalecik İlçesi ve yakın çevresinin peyzaj ptansiyel haritası elde edilmiştir 67

72 A. Özdemir Bartın Orman Fakültesi Dergisi Peyzaj ptansiyel haritası (Şekil 5) incelendiğinde, araştırma alanının % 3 ünde, yani 17 plankarede çk yüksek peyzaj ptansiyeli görülmektedir. Araştırma alanında yüksek ptansiyele sahip alanlar, 327 plankare ile tüm alanın %57.8 inde bulunmaktadır. Buna karşın, rta peyzaj ptansiyeli gösteren plankare sayısı 122 lup tüm alanın %21.6 sını kaplamaktadır. Araştırma alanında, düşük peyzaj ptansiyeli gösteren plankare sayısı 46 lup, alanın % 8.1 ini kaplamaktadır. Fay hatlarının bulunduğu alanlar abiytik varlıklara ilişkin tplam ptansiyeli lumsuz etkilemiş ve bu snuç peyzaj ptansiyeline yansımıştır. Tüm alanın %9.5 ini kaplayan ve araştırma alanı sınırlarının bulunduğu 54 plankarelerde çk düşük peyzaj ptansiyeli belirlenmiştir. Şekil 5 Araştırma alanının peyzaj ptansiyel haritası 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Yürütülen çalışmada geliştirilen peyzaj ptansiyeli belirleme yöntemi ile çalışma alanının peyzaj elemanları (jeljik yapı, bitki örtüsü, su kaynakları, alan kullanım deseni vb.) ve tiplerinin kruma, geliştirme ve yeniden luşturma ölçütlerine göre yrumlanması yapılarak, uzun vadede alan kullanım önerilerinin geliştirilmesine katkıda bulunabilecek, üst ölçekli planlama çalışmalarına ve kalkınma planlarına ışık tutabilecek, mevcut durumu yansıtan bir veri tabanı luşturulmaya çalışılmıştır. Gerek peyzaj ptansiyeli haritasının yrumlanması, gerekse bu haritaya temel lan abiytik ve biytik varlıklara ilişkin değerlendirme paftalarının incelenmesi snucu, araştırma alanının özellikle iklim, tpgrafya ve hidrlji 68

73 Ankara-Kalecik İlçesi ve Yakın Çevresi Peyzaj Ptansiyelinin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi faktörleri ile yüksek ptansiyel rtaya kyduğu görülmüştür. Yapılan makr değerlendirmeler çerçevesinde, mevcut ptansiyelin sektörel (rekreasyn ve turizm, tarım, yerleşimler, sanayi, ticaret ve ulaşım) gelişim üzerindeki etkisi göz önünde bulundurulduğunda, Ankara-Kalecik ve yakın çevresinin tarımsal ptansiyelinin ldukça yüksek lduğu ve buna bağlı gelişecek, üretim ve hizmet sektörleri açısından önemli özelliklere sahip lduğu belirlenmiştir. Kalecik örneğinde yürütülen çalışmada geliştirilen yöntemin ülke ölçeğinde adapte edilebilir lduğu görülmüş ve uygulanmasının tüm planlama ve yönetim süreçlerine katkı sağlayabilir nitelikte lduğu snucuna ulaşılmıştır. Ancak geliştirilen yöntemin ülke genelinde uygulanması önündeki en önemli engellerin; Sağlıklı plan kararlarının üretilmesinde eksiksiz, güncel, nitelikli veri tabanlarının lmaması, Verilerin sayısal rtamda ve herkesin ulaşabileceği cğrafi temelli bir prgram dilinde luşturulmamış lması, Bu knuda çalışmalar yürüten kamu kurumlarının ülke ölçeğinde gerçekleştirilecek eknmik, kültürel ve fiziksel planlama çalışmalarını yönlendirecek lan veri üretimi knusunda eksikliklerinin bulunması ve Kurumlar arası eşgüdümlü çalışma rtamının yetersizliği lduğu dikkat çekmektedir. Fiziksel planlama süreci ile bütünleşmiş peyzaj planlama çalışmalarının gerçekleştirilmesi ve uygulamaya yansıtılması, sürdürebilir kalkınma yaklaşımı dğrultusunda; Kaynakların etkin kullanılmasını sağlayarak ve dğal dengeyi kruyarak insan knfrunu sağlayan, Dğal kaynakların akılcı yönetimine lanak tanıyan ve Gelecek kuşaklara yaşanabilir dğal, fiziki ve ssyal bir çevre bırakmayı garanti altına alan bir yapının kurgulanmasında vazgeçilmez unsur larak dikkat çekmektedir. Bu nedenlerle, söz knusu çalışmaların yapılması önündeki engellerin hızla aşılması ve peyzaj planlama çalışmalarının ülke bütünde ele alınması gerekmektedir. KAYNAKLAR Akman, Y Biyiklim Metdları ve Türkiye İklimleri, Kariyer Matbaacılık Ltd. Şti., 350 s., Ankara, Türkiye. Akpınar, N Açık Kömür Ocaklarında Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesi ve Dğa Onarımı Çalışmalarının Milas-Sekköy Açık Kömür Ocağı Örneğinde İrdelenmesi. Dktra Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, 277 s., Ankara, Türkiye. Ann. 1992a. Arbeitshilfe für Naturschutz und Landschaftspflege. Landschaft, natürlich- Landschaftsentwicklung in der Kmmune am Beispiel der örtlichen Landschaftsplanung. Ministerium für Umwelt Baden-Württemberg, Deutschland. Web Seite: /nafaweb/berichte/ plp_06/plp618. Ann. 1992b. Landschaft. DİE İllere Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasıla. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, Türkiye. Ann Landschaftsplanung. Başal, M Kirmir Çayı Vadisi Dğal ve Kültürel Kaynaklarının Ankara nın Rekreasyn Gereksinmeleri Yönünden Analiz ve Değerlendirmesi, A.Ü. Z. F. Peyzaj Mimarlığı Bölümü,131sayfa, Ankara, Türkiye. Buchwald, K., Harfst, W., Krause, E Gutachten für einen Landschaftsrahmenplan Bdensee Baden- Württemberg, Ein Beitrag zur Reginalen Entwicklung im baden-württembergischen Bdenseegebiet aus der Sicht der Landespflege, der Land- und Frstwirtschaft und der Erhlung, Im Auftrag des Ministeriums für Ernährung, Landwirtschaft und Umwelt Baden-Württemberg, Almanya. 69

74 A. Özdemir Bartın Orman Fakültesi Dergisi Çepel, N Orman Ekljisi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın N: 3518 Orman Fakültesi Yayın N: 399, III. Baskı, 536 s., İstanbul, Türkiye. Demirel, Ö Çruh Havzası (Yusufeli Kesimi) dğal ve Kültürel Kaynak Değerlerinin Turizm ve Rekreasyn Ptansiyeli Açısından Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma, Dktra Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzn, Türkiye. Erinç, S Ortam Ekljisi ve Degradasynal eksistem değişiklikleri. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Cğrafya Enstitüsü Yayınları N: 1, İstanbul Üniversitesi Yayınları N: 3213, 144 s., İstanbul, Türkiye. Erl, O Genel Klimatlji. 4. Baskı, Bazı Bür Kitapevi, 399 s., Ankara, Türkiye. Gedik, S İnsan Biymeterljisi: Meterljik Faktörlerin İnsan Sağlığına Etkileri. DMİ Genel Müdürlüğü, Ankara, Türkiye. Gulty, G.A A Dictinary f Landscape. Avebury Technical the Academic Publishing Grup, 309 pp, England. Gülez, S Bir Yerin Milli Park Olabilirliğinin Belirlenmesinde Yeni Bir Yaklaşım, Çevre Planlama ve Tasarımına Bütüncül Yaklaşım Sempzyumu, A. Ü. Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, Ankara. Gündüz, O., Oral, V., Karataş, N İzmir Metrpliten Bölgesi Dğal-Kültürel Alanlarında Beliren II. ve II. Knut Yerleşmelerinin Çevresel Açıdan İrdelenmesi, sayfa 71-83, 564 s., Ankara, Türkiye. Kaplan, A.,Küçükerbaş, E.V Kentsel Tasarımda Peyzaj Mimarlığının Yeri ve Kentsel Peyzaj Tasarım. Peyzaj Mimarları Kngresi Ekim 2000 Bildirileri, TMMOB Peyzaj Mimarları Odası, sayfa 45-57, 564 s., Ankara, Türkiye. Keleş, R., Hamamcı, C Çevrebilim. İmge Kitabevi Yayınları:67, 312 s., Ankara T.Ü. Dergisi, Yayın N:50(3), Sayfa 43-47, İstanbul, Türkiye. Kiemstedt, H., Möglichkeiten zur Bestimmung der Erhlungseignung in Unterschiedlichen Landschaftsraumen, Natur und Landschaft 42Jg., Heft 11, S; ,Almanya. Köseğlu, M Peyzaj Değerlendirme Yöntemleri, E.Ü.Z.F. Yayınları N:430, 138 s., Brnva, İzmir, Türkiye. Küçükerbaş, E.V., Malkç, E Planlama-Tasarım. Peyzaj Mimarları Kngresi Ekim 2000 Bildirileri, TMMOB Peyzaj Mimarları Odası, sayfa , 564 s., Ankara, Türkiye. Lewis, J.P Landscape Evaluatin, The Landscape Evaluatin Research Prject , 304p., The University f Manchester, Manchester. Mc Harg, I Design with Nature. Garden City, N.Y.: Published fr the American Museum f Nature Histry by the Natural Histry Press. ISBN ISBN X (pbk.). Cpyright 1992 by Jhn Wiley&Sns, Inc. Memlük, Y., Duman, Ü., Özdemir, A.,Yılmaz, B A Methd fr Evaluatin f Landscape Ptential in Lcal Scale Prceedings f the Furth GAP Engineering Cngress (with internatinal participatin), Harran University Faculty f Engineering, p , Şanlıurfa, Türkiye. Mikaeili-Tabrizi, A.R Gilan İlinde Rekreasynel Alan Kullanımlarının Fiziksel Planlaması Üzerinde Bir Araştırma, Dktra Tezi, Çukurva Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Adana, Türkiye. Okman, C Hidrlji. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları N: 1388 Ders Kitabı Yayın N:402, 359 s., Ankara, Türkiye. Özdemir, A Ankara Kalecik İlçesini ve Yakın Çevresinin Peyzaj Ptansiyelinin Saptanması ve Değerlendirilmesi Üzerinde bir Araştırma. Basılmamış Dktra Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, 247 s., Ankara. Turwski, G., Stassert, G Ein Nutzwertanalytischer Ansatz für die Freizeit- und Fremdenverkehrsplanung in Raumfrschung und Raumrdnung. H.1, p Tümertekin, E., Özgüç, N Human Gegraphie: Human- Cultur-Lcality (Beşeri Cğrafya: İnsan- Kültür-Mekan). Çantay Kitabevi, İstanbul, Türkiye. Yücel, M Çevre Srunları. Çukurva Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın N: 109, Ders Kitapları Yayın N: 28, 302 s., Adana, Türkiye. 70

75 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: AHŞABIN FİZİKSEL, KİMYASAL, MEKANİKSEL VE BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE ISIYLA MUAMELENİN ETKİSİ Deniz AYDEMİR* 1, Gökhan GÜNDÜZ 1 Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Endüstri Mühendisliği Bölümü, Bartın ÖZET Odunun ısıtılması eski çağlardan beri ahşabın kurutması ve özelliklerin mdifiye edilmesinde kullanılan bir metttur. Günümüzde de ısı muamelesi aynı nedenlerden dlayı endüstriyel larak kullanılmaktadır. 150 C ve üstündeki sıcaklıklardaki muamelelerle dunun rengi değiştirilebilmekte, biyljik direnç ve byutsal stabilizasyn iyileştirilebilmektedir. Fakat dunun mekaniksel özelliklerinde kayıplar lmakta ve dunun kimyasal yapısı değişmektedir. Bu dezavantaj ısıyla muamele edilmiş dunun, kullanım yerini sınırlamaktadır. Dünya da en yaygın kullanılan muamele metdu Thermwd larak adlandırılmakta ve muamele su buharı altında yapılmaktadır. Bu yöntem Finlandiya da kullanılan ve patenti de bu ülkeye ait lan endüstriyel bir metttur. Bu çalışmada, ahşabın fiziksel, kimyasal, mekanik ve biyljik özellikleri üzerine ısıyla muamelenin etkisi araştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Isıyla muamele, Ahşap, Fiziksel özellikler, Mekanik özellikler. THE EFFECT OF HEAT TREATMENT ON PHYSICAL, CHEMICAL, MECHANICAL AND BIOLOGICAL PROPERTIES OF WOOD ABSTRACT Since ancient times, heating wd has been used a methd t dry and mdify its prperties. Nwadays, heat treatment is used in industrial prcesses fr the same reasns. Treatment at temperatures abve 150 C can change the clr, imprve resistance t bidegradatin and enhance dimensinal stability. Hwever, lsses in the mechanical and technlgical strength f wd may als ccur, and this drawback is a limitatin fr the use f heat-treated wd in a brad range f prducts. The treatment methd used in the wrld is called Thermwd and this methd can industrially applied in Finland. The methd invlves heating wd in a steam atmsphere where the heat causes chemical changes in the structure f the wd. In this study, the effect f heat treatment n wd prperties was investigated. Keywrds: Heat treatment, Wd, Physical Prperties, Mechanical Prperties. 1. GİRİŞ Tarihi larak, dun en eski çağlardan günümüze kadar her türlü malzemenin yapımında kullanılmış bir hammaddedir. Günümüzde, yeni teknljilerin gelişmesiyle ve yeni materyallerin rtaya çıkmasıyla dunun kullanımını azaltmıştır. Buna rağmen, dun hala birçk sektör tarafından kullanılan, biyljik larak devamlılığı lan bir materyaldir. Odunun rutubetindeki değişim, anistrpik şişme ve daralmayla birlikte meydana gelen higrskpik değişimler birer srun yaratmaktadır. * Yazışma yapılacak yazar: deniz32@gmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

76 D. Aydemir, G. Gündüz Bartın Orman Fakültesi Dergisi Prblem luşturan byutsal stabilizasynun yanında, biyljik saldırılar (mantarlar ve böcekler tarafından) gibi prblemler de labilmektedir. Rutubetin, dunun direnci üzerinde önemli bir etkisi vardır. Çünkü mantar ve bakteriler yaşamlarını sürdürebilmek için suyun varlığına ihtiyaç duyarlar. Nem ranı %20 nin altında tutulduğunda mantar ya da bakterilerin yaşamaları için su miktarı yeterli lmamaktadır. Odun %20 nin altındaki rutubetlere kurutularak gerçekleştirilen kuruma hem çevreye dst hem de etkili bir yöntemdir. Fakat bu durum her zaman etkili lamamaktadır. Örneğin, dış rtamlarda kurutulmuş dunu sudan uzak tutmak mümkün değildir. Bu yüzden, mantar ve bakterilerden ahşap materyali krumak için emprenye çk sık kullanılan bir yldur. Bu mettların dezavantajı ise tksik maddelerin kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Emprenye yöntemleri ayrıca ağacın çalışmasını engelleyemezler. Fakat kimyasal larak dunu kararlı hale getirebilmektedir. Bu durumda emprenye işlemleri çk pahalı bir hal almaktadır. Sn n yılda çevreyle dst ürünlerin kullanılması hızla artmış ve birçk dun kruyucu yasaklanmıştır. Bu durum, biyljik degredasyn ve byutsal stabilizasyna karşı kerestelerin çevreyle dst bir şekilde kruma yöntemleri araştırılmaya başlanmıştır. Odunun ısıyla muamele edilmesi bilimsel larak ilk defa Almanya da 1930lu yıllarda Stamm ve Hansen tarafında yapılmıştır lı yıllarda Amerika da White ve 1950 li yıllarda Almanya da Bavendam, Rundel ve Bur bu knuda araştırmalar yapmışlardır. Kllman ve Schneider 1960 lı yıllarda buldukları bilgileri yayınlamışlar ve bilimsel larak daha fazla kişi tarafından tartışılmaya başlanmıştır (Mayes and Oksanen, 2002). Bu çalışmalar özellikle 1990 lı yıllardan snra Finlandiya, Fransa ve Hllanda da bilim adamları tarafından ele alınmıştır. Birçk önemli çalışma Finlandiya Teknik Araştırma Merkezi (VTT) tarafından yapılmış ve halen bu knuda çalışmalar sürdürülmektedir. Odunun ısıyla muamelesi birkaç mettla (Hllanda Plat yöntemi, Fransa Retificatin ve Les Bis Perdure, Almanya Yağla ısıl muamele, Finlandiya ThermWd (su buharı altında ahşap malzemenin yüksek sıcaklıklarda muamelesi) yapılmasına rağmen en çk kullanılan mett VTT tarafından geliştirilen ThermWd larak adlandırılan muamele yöntemidir. Günümüz de ticarileşmiş tek yöntemde ThermWd metdudur (Vitaniiemi et al., 2001). Bu yöntemde ahşap malzemeler 180 C de su buharının kruması altında ısıtılmaktadır. Su buharının ahşap malzemeyi kruması yanında dundaki kimyasal değişim üzerinde de önemli etkisi vardır. Bu muamele snucunda çevreye dst lan ısıyla muamele edilmiş ahşap materyal elde edilmiş lur. Isı muamelesi süresince dun renginde farklılaşmalar görülmektedir. Oluşan bu ürün farklı nem rtamlarında nrmal dundan daha fazla kararlı lmakta ve termal iletkenliği iyileşmektedir. Eğer ahşap malzeme, yeterli sıcaklıklarda muamele edilirse; çürüme direnci ciddi ranlarda artmaktadır. Isıyla muamele süresince biyljik direnç ve kararlılık artarken özellikle 200 C sıcaklıklardan snra mekanik özellikler de ciddi düşüşler meydana gelebilmektedir. Kullanılan hammadde; ısıyla muamele edilmiş dunun kalitesini önemli derecelerde etkilemektedir. Prensipte tüm dun türleri ısıyla muamele edilebilmesine rağmen genelde kullanılan hammaddeler; Çam (Pinus sylvestris L.), Ladin (Picea abies), Huş (Betula pendula), Kavak (Ppulus tremula) ağaçlarıdır. Avrupa genelinde Thermwd üreten fabrikaların kapasiteleri 2000 yılında 35,000 m 3 /yıl, 2004 yılında 75,000 m 3 /yıl, 2005 yılında 88,000 m 3 /yıl üretim ve 2006 yılında ,000 m 3 /yıl lduğu (Aydemir, 2007), günümüzde ise bu kapasitenin 180 0,000 m 3 /yıl üretim gerçekleştirildiği tahmin edilmektedir. Bu çalışmada, ahşap materyalin özellikleri (kimyasal, fiziksel ve mekanik) üzerinde ısıyla muamelenin etkileri araştırılmıştır. Tabl 1 de ısıl işlem görmüş İğne Yapraklı (İYA) ve Yapraklı Ağaç (YA) dunun kullanım yerleri verilmiştir. Tabl 1. Isıl İşlem Snrası Ahşap Malzemenin Kullanım Yerleri. İYA Kullanım Alanı Dış Cephe Kaplaması İç ve Dış Kapı Pencere ve Pencere Panjurları Park ve Bahçe Mbilyaları Sauna ve Sauna Elemanları Yer Kaplamaları Havuz Kenarı kaplamaları Bahçe ve Teras Zemini Döşemeleri YA Kullanım Alanı İç Cephe Kaplamaları İç Mekân Mbilyaları Bahçe Mbilyaları Yer Kaplamaları Sauna ve Saunanın Çeşitli Kısımları Bahçe Mbilyaları 72

77 Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi 2. ISIYLA MUAMELE EDİLMİŞ AHŞAP MALZEMENİN ÖZELLİKLERİ Isıl işlem görmüş keresteler arasında dğal farklılıktan dlayı özelliklerindeki değişimlerde farklı labilmektedir. Isıl işlem görmüş dunun kimyasal ve fiziksel özellikleri kalıcı bir şekilde değişir. Odunun fiziksel, kimyasal, mekanik ve biyljik özelliklerdeki değişim hemiselülzun termik degredasynundan dlayı meydana geldiği bilinmektedir. İstenilen değişimler yaklaşık larak 150 C de elde edilmeye başlanır ve bu değişimler her kademede sıcaklığın artırılmasıyla devam eder. Snuçta nemden dlayı luşan şişme ve daralma düşer, biyljik direnç artar, renk kyulaşır ve dundan birçk ekstraktif madde uzaklaşmış lur. Isıl işlemde sıcaklık en önemli etkendir. Ancak ağaç türü, ısıl işlem süresi, işlem atmsferi, basınç, rutubet miktarı ve sıcaklığın eşit dağılımı snuca dğrudan etkisi bulunmaktadır (Viitanen et al., 1994). Odunun termal bzunması 100 C sınırından itibaren başlamaktadır. 200 C nin üzerinde yapısal hasar, dun bileşenlerinin tamamen dönüşmesi ve gaz fazındaki degredasyn ürünlerinin açığa çıkması gibi luşumlar söz knusu lmaktadır. 270 C nin üzerinde dunun pirliz ve yanma layı başlamaktadır (Fengel and Wegener, 1989) Ahşap malzemenin kimyasal özelliklerindeki değişimler Yüksek sıcaklıklarda muamele sürecinde hemiselülzların, diğer makr mleküler bileşenlerden daha fazla degrade lduğu kabul edilir. Fakat selülz ve lignin direncini belirlemek zrdur. Genellikle, plisakkaritlerin kaybı özellikle 180 C nin üzerindeki sıcaklıklarda başlamaktadır. Fakat bu durum muamele şartlarına bağlı larak değişebilir. Farklı bileşiklerin degredasynlarının net ranları kullanılan deney mettlarına bağlıdır. Bu alandaki çalışmaların çğunda makr mleküler bileşenlerin nispi ranlarını belirlemek için standart gravimetrik analiz metdu kullanılmıştır. Termal analiz tekniğinin kullanımı snucunda elde edilen veriler; deney parametrelerinin, özellikle ısıtma ve atmsfer kadar materyallerin hazırlanmasına da bağlı lduğunu göstermiştir (Pncsak et al., 2005). Odun yüksek sıcaklıkta ısıtılırken 140 C altındaki sıcaklıklarda su ve uçucu ekstraktiflerin kaybıyla yğunlaşabilen parçacıkların luşumu başlar. Bu sıcaklıkların üzerinde hücre duvarı plimerlerine bağlı lan daha gevşek yapılardan luşan selülar parçalanma ürünlerinin luşumu çk daha önemlidir. Bu durum özellikle hemiselülzun parçalanmasıyla meydana gelen asetik asit frmasynundan dlayı kaynaklanmaktadır. Bunun yanında dun ısıtılmaya devam ederken yğunlaşan gazların (özellikle CO 2 ) luşumu kadar frmik asit ve metanl luşumu da bu şekilde etki yapabilmektedir. 140 C sıcaklıkların üzerinde suyun yapı taşı larak adlandırılan dehidrasyn reaksiynlarının luşumu başlar. Hidrksil içeriğinde düşüş meydana gelir ve sıcaklığın artmasıyla başlayan bu durumun çk daha önemli lduğu düşünülmektedir. Sıcaklık artarken CO ve CO 2 ayrıca luşan gazlar içerisinde belirlenmiştir (Burgis et al.,1991). Isıl muamele su ya da buhar varlığında yapıldığı içi, bu durum dunun ısıtılması süresince rganik asitlerin luşumunu hızlanmasıyla snuçlanır (ilk luşan asetik asittir) ki bu durum hemiselülzların hidrlizini ve amrf selülzun daha küçük byutlarda kataliz lmasına yl açar. Bu asitlerin luşumu asit varlığında daha da artmaktadır (Islak Oksidasyn). Fakat muamele byunca buhar larak suyun verilmesi ksidatif luşumunu engelleyebileceği ifade edilmektedir. Hidrtermal prses de, asetik asitten hidrnium iynu luşumu daha önemli lmasına rağmen suyun tnizasynu ile luşan hidrnium iynlarının aktivasynundan dlayı plisakkaritler hidrlize uğrarlar (Garrte et al., 1999). 150 C den 230 C ye ısı değişimleri genellikle kullanılan sıcaklıklardır. Çünkü hidrliz düşük sıcaklıklarda daha yavaş gerçekleşir. Buna rağmen C sıcaklıklarda selülzun parçalanma reaksiynları başlar. Selülzun parçalanması 270 C de yğun larak gerçekleşmektedir (Garrte et al., 1999). Yapraklı ağaç hemiselülz üniteleri (pentzanlar), iğne yapraklı ağaç hemiselülz ünitelerine (hekszlar) göre daha klay degrade lurlar. Bu yüzden yapraklı ağaçlar, iğne yapraklı ağaçlara göre daha hızlı parçalanırlar. Bunun nedeni de yapılan çalışmalara göre yapraklı ağaçlarda daha fazla sayıda asetil grubunun lmasından dlayı kaynaklandığı ifade edilmektedir (Feist and Sell, 1987; Hillis, 1975; Millet and Gerhards, 1972). Ahşap materyalin ısıyla muamelesi süresince dun plimerleri (Selülz, Hemiselülz, Ligin) ve ekstraktif maddeler farklı sıcaklıklarda farklı maddelere dönüşerek parçalanmaktadırlar. Odun yapısı luşturan ana bileşiklerin yüksek sıcaklılardaki parçalanma dereceleri Şekil 1 de göstermektedir. 73

78 D. Aydemir, G. Gündüz Bartın Orman Fakültesi Dergisi Şekil 1. Nemli şartlar altında ısıl işlem muamelesi ve kurumadan dlayı dun bileşiklerindeki genel değişim (Jhanssn, 2005) Ahşap malzemenin fiziksel özelliklerindeki değişimler Kütle Kaybı Odunun ısıtılması; muamele metdu, sıcaklık ve maruz zamanına bağlı larak dunun hacminde ve kütlesinde düşüşe sebep lur. Isıl muamele ile meydana gelen ağırlık kayıpları, mevcut hidrksil gruplarının azalmasıyla görülen dun yapısındaki suyun kaybı, hücre çeperindeki maddesel kayıplar ve hemiselülzların parçalanmasıyla meydana geldiği düşünülmektedir (Viitanen et al., 1994; Fengel and Wegener, 1989). Düşük sıcaklıkta ısıl muamele, uçucu ve bağlı suyun kaybıyla düşük kütle kaybına sebebiyet verir. Makr mleküler bileşiklerin kaybı 100 C sıcaklığın üzerinde gerçekleşir ve ilerleyen zaman ve sıcaklıklar kütle kaybını artırmaktadır. Hücre duvarındaki materyallerin kaybı, eğer prses ptimum lmazsa fazla ranlarda daralma luşumu gerçekleşebileceğinden dunun byutsal değişiminde daha fazla rl ynamaktadır (Millet and Gerhards, 1972). Buharlı şartlar altında yapılan ısı muamelesi kuru şartlara (hava kurusu) göre daha fazla kütle kaybı gerçekleştiği belirlenmiştir. Termal muameleden (ısıyla yapılan muamele) dlayı luşan kütle kaybı, hidr ya da higrtermal (buharla yapılan muamele) prsese göre daha yüksek lduğu bulunmuştur Bu kayıbın ısıyla yapılan muamelede daha fazla lmasının nedeni, dunun temel plimerlerinin daha fazla degrade lmasından kaynaklanmaktadır. Bunun yanında hidrtermal muamele ısıtılmış buhar muamelesiyle karşılaştırıldığında ağırlık kaybı ranının daha yüksek lduğu belirlenmiştir. YA genellikle, belirli şartlar altında ısıtıldığında İYA dan daha yüksek kütle kaybı gösterirler. Çam ve kayının kütle kaybının 200 C de kayında meydana gelen kütle kaybının çamdan % 10 daha fazla lduğu belirlenmiştir. 200 C sıcaklıkta kuru şartlar altında kesikli ve sürekli ısıtma yapılarak iki yöntem karşılaştırılmış ve snuçların ısıtma zamanıyla yakından ilgili lduğu görülmüştür. Sıcak buhar altında yapılan ısıl muamele ile pamuk selülzunun, selülz kristalliği incelenmiştir. 300 C sıcaklıkta 1 saat maruz snucunda kristallikte herhangi bir parçalanma görülememiştir. Fakat 320 C sıcaklıklarda 20 dk ısıtmadan snra kristallikte bzulmalar meydana gelmiştir. Kristalin byu ve yğunluğundaki düşüş seviyeleri farklılık göstermiştir. Bu durum kristallerin termal parçalanmalarının heterjen lmalarından kaynaklanmaktadır. Bu değişimlerde yine selülzun kristalliğindeki değişimlerle ilgilidir (Bhuiyan et al., 2001; Kim et al., 2001) Higrskpik Değişim ve Byutsal Stabilizasyn Odunun higrskpik özelliği, termal mdifikasynun snucu larak düşer, bu düşüş zaman ve prses sıcaklığıyla ilgilidir. 300 C de hava rtamında termal larak mdifiye edilen çamın %90 bağıl nemdeki, denge rutubeti 1 74

79 Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi saatlik muamele edilmiş dunda, ısıl işlem görmemiş duna göre daha düşüktür. Isıtma Nitrjen altında yapıldığında, termal larak muamele edilmiş dunun srpsiyn kapasitesi 60 dk. ısıtma zamanından snra düşmüş ve daha snra değişmemiştir. Hava varlığında ve ykluğunda termal muamele görmüş dunun srpsiyn davranışı, muamele zamanı ve sıcaklığı artarken dun örneklerinin srpsiyn kapasitesinin düştüğü belirlenmiş. Fakat örnekler 200 C de hava rtamında ısıtıldığı zaman kütle kaybı yaklaşık %20 lduğunda ilerleyen ısıtma periytlarında (Kayın için 24 sa ve Ladin in için 48 sa) tekrar artmaya başladığı belirlenmiştir (Rusche, 1973). Isıl işlemden dlayı nispi kütle kaybı ve srpsiyn kapasitesindeki düşüş hava rtamındaki termal muamelede daha fazla lduğu belirlenmiştir. Bu kaybın daha fazla lması ısıyla muamele snucunda selülz, hemiselülz ve lignin gibi dunun temel elemanlarının daha fazla degrade lmalarından kaynaklanmaktadır. Srpsiyn kapasitelerindeki kayıp ise sunda esas larak çalışmasının ve rutubet almasının sebebi selülz ve özellikle hemiselülzlarda bulunan serbest OH gruplarıdır. Özellikle yüksek sıcaklıklarda bu hidrksil grupları kpmakta ve dun tekrar eskisi kadar su alamamaktadır. Bu yüzden dunun srpsiyn kapasitesi %50 yakın ranlarda düşüşler görülebilmektedir. Fakat bu kayıp bağıl nem ranları %0 dan %100 e artarken denge rutubetindeki artış ranları azaldığı ayrıca yapılan çalışmalar snucunda belirlenmiştir. (Gündüz and Aydemir, 2008; Gündüz et al., 2007). Keith and Chag (1978), farklı ağaç türlerinin dunları kullanılarak hava rtamında 220 C de 2 saat süreyle ısıtıldığı zaman denge rutubeti değerlerinin mdifiye lmamış kntrl örnekleriyle karşılaştırıldığında %50 azaldığını belirlemiştir. Muamele zamanının etkisinin araştırıldığı bir çalışmada EMC değeri üzerinde farklı muamele zamanlarının etkisi, örnekler yüksek bağıl nem değerleri uygulanarak bulunmuş ve yüksek bağıl neme maruz kalan örneklerde srpsiyn davranışı arasında hiçbir farklılık bulunamamıştır (Gunduz et al., 2008). Desrpsiyn izterm şekillerindeki değişim hayli azdır. Isıl işlemden dlayı higrskpitedeki özelliklerdeki değişimler desrpsiyn prsesiyle karşılaştırıldığında absrpsiyn byunca daha net lduğu belirlenmiştir. Desrpsiyn izterm şekli, mdifiye lmamış dunun klasik signdial şekliyle karşılaştırıldığında daha lineer durumda lduğu görülmüş ve srpsiyn ve desrpsiyn eğrileri arasındaki histerezlerde bir düşüş lduğu belirlenmiştir. Repellin and Guynnet (2005) genişlemedeki düşüş üzerine, hemiselülzdaki degredasyndan dlayı luşan srpsiyn kayıplarının katkısının lmadığını belirlemiştir. Termal muamele görmüş dunun ıslanabilirliği, mdifiye lmuş dunun hidrksil içeriğindeki düşüşten dlayı azaldığı belirlenmiştir Bunun hemiselülzun uzaklaşması/degredasynu snucunda dunun hücre duvarında önceliği lan srpsiyn alanlarının (OH grupları) sayılarındaki düşüşle ilgili larak srpsiyn kapasitelerinde azalma lduğu belirlenmiştir (Petrissans, 2003). 60 C den 200 C ye değişen sıcaklıklarda örneklerin 1 saat muamelesi, muamele sıcaklığı artarken (mdifiye lmamış dun için 65 C den 145 C ve 200 C ye ısıtma için) kntak açısının önemli derecede arttığı bulunmuştur. Düşük sıcaklıklardaki ıslanabilirlik değişimleri yüzeye lipfilik ekstraktiflerin taşınmasında katkısı bulunur. Buna karşın daha yüksek sıcaklıklar da makr mleküller hücre duvarının yapısının bzulmasıyla snuçlanır. Buralardaki -OH içeriğinde düşüş meydana gelmektedir (Petrissans, 2003) Yapışma Direnci Odunun kimyasal bileşimindeki değişimler, özellikle ( OH içeriğinde) materyalin ıslanabilirliğini ve yüzey enerjisini düşürmüştür. Bu yüzden; plar yapıştırıcılar ya da suda çözünmeyen yapıştırıcılar kullanıldığında zayıf bir birleşme lması dğaldır. Üstelik dun matriksinin lifleri arasında yapışma hattı güçlendirilse dahi, yapışmanın başarısız lması muhtemeldir. Chang and Keith (1978), Üre frmaldehit (ÜF) reçinesiyle Kavak, Kayın, Akçaağaç ve Karaağaç dunlarını ısıyla muamele edilmiştir. Kavak dununun diğer örneklere göre daha iyi bir direnç göstermesine rağmen muamele sıcaklığı ve zamanı artarken yapışma direncinde bir düşüş lduğu gözlenmiştir. Benzer snuçlar plivinil asetat (PVAc) tutkalıyla yapıştırılan Karaağaç dun örnekleri içinde belirlenmiştir. Fenl resrsinl frmaldehit (PRF) ve PVAc yapıştırıcıları kullanılarak elde edilen glulam (çam ve ladin) 5 saat 220 C de muamele görmüş ve örnekler üzerinde çekme testi uygulanmıştır. PVAc ile bağlanan örneklerin yapışma 75

80 D. Aydemir, G. Gündüz Bartın Orman Fakültesi Dergisi perfrmansı ciddi ranlarda düştüğü gözlenmiştir. Fakat lif destekli plimerlerle (PRF) ile bağlı örnekler iyi bir perfrmans gösterdiği belirlenmiştir (Bengtssn et al., 2003) Odun Rengindeki Değişim Odunda luşan renk değişimi muamele metduna bağlıdır. Hava rtamında gerçekleşen kararma nitrjen rtamında yapılana göre daha fazla gerçekleşir. Inue et al. (1993), Sugi (Sryptmeria japunica D. Dn) dununu örneklerini 180, 200, 220 C sıcaklıklarda 2, 4, 6, 8 dk. buharla ve 4, 8, 12, 16 ve 20 dk. ısıyla muamele ederek bu sürede renk değişimlerini incelenmiştir. L a b tekniğine göre yapılan renk testleri snucunda 180 C de buharla yapılan örneklerde düşük seviyelerde sararma gözlenmiştir. 200 ve 220 C ısı muamelesiyle dun yapısında kyulaşma gözlenmiştir. Snuçta çeşitli zaman periytlarında ve özellikle yüksek sıcaklıklardaki tüm örneklerde kyu bir renk değişimi belirlenmiştir. Sehlstedt-Persn (2003), C de sarıçam ve ladinin diri dununun termal muamelesinde renk değişimleri gerçekleştiği belirlenmiştir. Bu değişikliklerin ana sebebinin ekstraktiflerin lduğunu görülmüştür. Snuç larak renk değişimlerinin rijinlerinde lignin, hemiselülzun degredasynu ve ekstraktiflerden kaynaklandığı görülmüştür. Daha yüksek sıcaklıkta daha kyu bir renk elde edilebilmekte ve İYA ağaçlarda renk sürekliliği, kullanılan dunun yğunluğuna ve ilkbahar ya da yaz dunu lmasına bağlı larak değiştiği görülmüştür. Kullanım esnasında renk perfrmansını belirlemek için bazı çalışmalar yapılmıştır (Burgis et al., 1991; Bekhta and Niemz, 2003). Termal larak mdifiye lmuş dunun renk stabilizesi hızlandırılmış dış rtam direnci süresince kntrl örneklerinden daha iyi lduğu belirlenmiştir. Fakat renk, ısıyla muamele edilmiş dun da bir dış kruyucuyla muamele edilmezse kayblduğu gözlenmiştir (Syrjanen and Kangas, 2000; Ayadi et al., 2003). Feist and Sell (1987) yarı-geçirgen ve film luşturan yüzey kruyucular ile ısıl işlem görmüş Ladin örneklerinde kötü bir dış rtam perfrmans göstermiştir. Buna karşın ısıl işlem görmüş kayın üzerinde sınırlı ranlarda bir dış rtam perfrmansı artışını sağlamıştır. Odunun renk değişimi güneş ışığına maruzu ve yumuşak bir ısıl işleme (90 C den daha yüksek değil) maruz bırakılmış ve renk değişimi yansıtılan güneş ışığının dalga byuna bağlı larak değişmiştir. Yansıtılan güneş ışığı altında dunun, yüksek rutubetli şartlar altında muamelesi renk değişimini ciddi larak yükselttiği gözlenmiştir. Bu durum uzun periytlarda dış rtama maruz bırakılan gri dun yüzeylerinden elde edilmiştir. Renk ışığın belli dalga uzunluklarında belirli mleküllerin yâda mlekül parçalarının absrpsiynuyla luşan kimyasal laya bağlı lduğu görülmüştür (Mitsui et al., 2006). Bu gruplar krmfrlar larak adlandırılırlar Görülebilen ışıkla tanımlanan prtn enerjileri belirlenirken knjuge çift bağlar, gevşek bağ elektrnları gibi bölgesel lmayan elektrnların varlığı belirlenebilir. Krmfrlar, elektrmanyetik yayılmayla etkinliği artan krmfrlar, hidrksiller ve metksilleri içerirler. Diğer tip krmfrlar ise metal iynlarına bağlanan kmpleksler ve güçlü bir şekilde ışığı absrplayan kmplekslerden lan fenlik bileşiklerdir. Örneklerinden biri de tanen ve siyah renk luşumuna sebep lan meşedeki demir iyn kmpleksleridir (Falkehag et. al., 1966; Hn and Minemura, 1991). Odunun dğal sarı rengi, lignin ve ekstraktiflerdeki krmfrlar ayrıca ekstraktiflerdeki rganmetalik-kmplekslerin bazıları tarafından belirlenmiştir. Muamele edilmemiş dundaki lignin yapısında, sarı renge sebebiyet veren kuinidler ve stilbenleri içeren yapıların lduğu belirlenmiştir. Kahverengi, mr, siyah, kırmızı, prtakal rengi çğu dunun öz dununda bulunur ve tanen, lignin, flavnidler, kuinidler vb. gibi fenlik bileşiklerin değişimine sebebiyet verebilmektedirler (Charrier et al., 1995; Kawamura et al., 1996; Takahashi, 1996; Jhanssn et al., 2000; Falkehag et al., 1966; Hn and Minemura, 1991). Odunun ısıtılması ve kurutulması byunca daha yğun kızıl kahverengi renk nrmal larak luşur. Fakat bunun sebebi tam larak anlaşılamamıştır. Radiata çamının diri dununun ısıtılması deneyleri mnsakkaritlerin ısıtılmasıyla belirlendi. Hem lignin hemde karbnhidrat hidrlizi kahverengileşmeyle snuçlanmıştır Kku Oluşumu Degredasyn ürünlerinin çğu, ısıl işlem muamelesi süresince luşur ve bunların bazıları hş kkulu lmayabilir. Furfural gibi çğu rganik asitler ve aldehitlerin güçlü kkuya sahip lduğu bilinmektedir ve 76

81 Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi degredasyn ürünleriyle luşabilir. Isıl işlem görmüş dunun hş lmayan kkusu muameleden 2 3 hafta snra kayblur (McDnald et al., 2002) Çatlak Oluşumu Ahşap malzeme yüksek sıcaklıkla maruzu byunca hemiselülzlarda başlayan bzulma, asidik asit ve frmik asit luşumuna sebep lur. Bu meydana gelen asitler dunda selülz ve lignine zarar vermeye başlar ve dunda mleküler seviyedeki bağlar parçalanır ve hücre çökmeleri ve kllaps meydana gelir. Bu şekilde dun da uzun ve geniş çatlaklar meydana gelmektedir. Termal muamele süresince dunda hem yüzeyde hem de uçlarda çatlak prblemleri meydana gelebilmektedir fakat mdifiye lmuş dun, muamele görmemiş dunla karşılaştırıldığında hücre byutlarında hiçbir net değişim gözlenmemiştir (Viitanen et al., 1994; Viitaniemi and Lamsa, 1996; Hietala et al., 2002) C sıcaklıklarda ısıl işleme maruz bırakılan kayın ve çam diri dununda meydana gelen kurutma defrmasynu incelenmiştir. Çam diri dununda byuna yönde yüzey çatlaklarıyla, kllaps ve çarpılmalar lmaksızın kurutulmuştur. Buna karşın birçk durumda iç çatlaklar meydana gelmiştir. Kayın dununda, yüksek sıcaklıkta uygulanan ısı muamelesinden snra byuna yüzey üzerinde herhangi bir yüzey çatlağı görülmemiştir. Fakat; iç çatlak luşumları çam diri dununkinden çk daha belirgin lmuştur (Gunduz et al., 2007 ve 2008; Aydemir, 2007) Ahşap Malzemenin Mekanik Özelliklerindeki Değişimler Isıl muamele süresince gerek dun içerisinde gerekse yüzeylerde meydana gelen çatlaklar ve yarılmalar ahşap materyalin direncinde ciddi srunlara yl açmakta ve bu durumda mekaniksel özellikleri lumsuz etkilemektedir. Özellikle yüksek sıcaklıklarda luştuğu bilinen frmik ve asetik asit frmasynu öncelikle hemiselülzdan başlayarak birçk dun bileşenini tahrip eder ve bunun snucunda kütle kayıpları meydana gelir. Kütle kayıpları snucunda özgül kütlenin düşüşü ve özgül kütleye bağlı lan mekaniksel özellikleri de lumsuz yönde etkilemektedir Direnç ve Yüzey Kabalığı Odunun direnci sıcaklıkla birinci dereceden ilgilidir. Dirençteki lineer düşüşler 200 C den 160 C ye dğru değişen sıcaklıklarda daha net göze çarpmaktadır. Isının dun üzerine etkileri, artan sıcaklıkla luşan ani etkiler ve dun plimerlerinin termal parçalanmasına neden lan kalıcı etkiler larak iki sınıfta tplanabilir. Isıyla luşan ani etkiler düzeltilebilmesine rağmen bazı kalıcı etkiler düzeltilememektedir. Böylece, ani ve kalıcı etkilerin birleşimi daha fazla zarar meydana getirmektedir. Rutubetsiz bir rtamda ısıtılan dunda ilk larak dehidrasyn meydana gelir ve dun yapısından su kaybetmeye başlar. Sıcaklık C de artan periytlarda hemiselülzun deplimerizasynu yavaşça baş gösterdiği belirlenmiştir (LeVan et al., 1996). Muamele sıcaklığı ve süresi artırıldıkça pirlizin 0 C de daha hızlı gerçekleştiği görülmüştür. Hücre duvarı plimerlerinin buharlaşması, havasız rtamdaki kömürleşme luşumu ve hava varlığında gerçekleşen tutuşmayla birlikte dun direnci düşmektedir. 102 C de 335 gün fırında ısıtılan Duglas Göknar dunlarında, MOE %17, MOR %45 ve liflerde luşan stresin sınırları %33 ranlarında düşmekte lduğu bulunmuştur (Millet and Gerhards, 1972). Aynı çalışmada, 160 C de 7 gün içinde aynı etkilerin elde edilebildiği gözlenmiştir. Ayrıca, havasız rtamda 10 dk. 210 C de ısıtılan Duglas Göknarı dunların, MOR %2, sertliği %5 ve yüzey kabalığı %5 ranlarında düştüğü belirlenmiştir. Sıcaklık daha da artırıldığında 280 C de aynı şartlar altında MOR %17, sertlik %21 ve yüzey kabalığım %40 ranlarında düştüğü bulunmuştur. Bu çalışmada; ısı, hava ve zamanın birleşik etkileri Duglas Göknar ının direncini ve yüzey kabalığını düşürdüğü belirlenmiştir. Bu nedenle, ısıyla dunun muamelesi farklı dun çeşitlerine göre direnç ve yüzey kabalığı üzerinde önemli etkilerinin bulunduğu söylenebilir Eğilme Direnci ve Elastikiyet Mdülü Eğilme direncinde genelde düşüş (yaklaşık %35-50 arası kayıplar) 200 C den snra başlamaktadır. Hatta 100 C ve üstündeki bazı sıcaklıklarda %10 a varan artışlar labilmektedir. Bu nedenle ısıyla muamele edilmiş 77

82 D. Aydemir, G. Gündüz Bartın Orman Fakültesi Dergisi dunun elastikiyet mdülünün değişmesi üzerinde sıcaklığın her zaman önemli lmadığı söylenebilir. Odunda budak bulunması halinde, ısıyla muamele edilmiş dunun elastikiyet mdülü ve eğilme direnç değerlerini; muamele edilmemiş lana göre çk daha düşük lmaktadır. Eğilme Direnci, ısıyla muamele edilmiş dunda %40 dan daha fazla düşüş gösterdiği görülmüştür. Bu kusurlu lan bölgelerde daha da fazla lmaktadır. Birçk çalışmada, dun termal larak kısa zaman periytlarında ve düşük sıcaklıklarda muamele edilmiş ve elastikiyet mdülünde küçük bir artış (%2-5 arası) lduğu belirlenmiştir. Buna karşın sıcaklık ve muamele süresinin artmasıyla elastikiyet mdülünde %20-30 arasında düşüş lduğu gözlenmiştir. Yapılan bir çalışmaya göre Kayın ve çamın dunları, farklı sıcaklık ve zaman periytlarında ısıyla muamele edildiğinde direnç ve maksimum yükteki düşüş üzerinde, kütle kaybının birinci dereceden etkisi lmasına rağmen, elastikiyet mdülündeki kayıp, kütle kaybı %8 i geçtiği zaman önemli bir durum aldığı belirlenmektedir (Green, 1999; Yıldız et al., 2006). Viitaniemi (1997) tarafından, çam dunu kısa periytlarda C sıcaklık altında su buharı kullanılarak ısı ile muamele edilmiş ve snuçta çam dununun eğilme direncinin kntrl örneklerine nazaran %14 ranında azaldığını bulmuştur. Kayın ve çam diri dunları 100, 130, 150, 180 ve 200 C sıcaklıklarda 6, 24 ve 48 saat süreyle ısıl muameleye maruz bırakılmış ve 150 C üzerindeki sıcaklıklarda eğilme direnci ve elastikiyet mdülünde ciddi bir düşüş gözlenmiştir. Yine yapılan bir çalışmada 200 C sıcaklık da ısıtılan Ladin dunun %50 ranında eğilme direncinde kayıp lduğu belirlemiş ve bu durumda elastikiyet mdülü üzerinde çk az bir düşüşe sebebiyet vermiştir (Bekhta and Niemz, 2003). Bengtssn et al. (2003), 220 C de higrtermal larak muamele edilen ladin ve çam örneklerini (45x145 mm ve 4,5m) üzerine çalışmış ve eğilme direncinde %50 lik bir düşüş belirlemiştir. Buna paralel larak elastikiyet mdülünde kayıplar gözlenmiş ve muamele edilmiş dunların, nrmal duna göre daha fazla gevrek lduğu belirlenmiştir Şk Direnci ve Kpma Mdülü Yüksek sıcaklıklar kullanılarak yapılan çalışmalarda Ladin, Çam ve Huş kullanılmış ve kpma direncinin %30 40 randa düştüğünü ve bu düşüşün yüksek sıcaklıkta daha fazla lduğu belirlenmiştir. Kpma direncinin aksine, kısa periytlarda ısıyla muamele edilmiş dunun Kpma mdülünde herhangi bir değişim gözlenmemiştir. (Dinwdie, 2000). Yapılan çalışmalarda buhar rtamında veya nemli rtamlarda yapılan muamelelerde şk direncinin, hava rtamında yapılan muameleler gibi lineer bir düşüş göstermeyip, parablik bir düşüş gösterdiği belirlenmiştir. Ayrıca ısı muamelesi en fazla etkilenen özelliğin şk direnci lduğu da bulunmuştur (Kim et al., 1998). Kaygin et al. (2009) yaptığı çalışmada Paulwnia elngata dunu kullanmış ve ısıl işlem süresince meydana gelen kütle kaybının şk direncini ne kadar etkilediği araştırılmıştır. Bu çalışmaya göre 200 C sıcaklık ve 7 saat muamele snunda şık direnci maksimum randa kayıp vermiş ve %88 ranında düştüğü belirlenmiştir (%9,78 kütle kaybı gerçekleştiğinde). Yine aynı çalışmada şk direncindeki en az kayıp %4,71 lik kütle kaybı meydana geldiğinde %11,06 lık bir kayıp şk direncinde meydana gelmektedir. Şk direncindeki kayıplar, muamele periydunun bir snucu larak termal degredasynu ve kütle kaybı ranıyla açıklanabilir. Bu dun plimerlerinin deplimerizasynu derecelerinden dlayıdır (Ktilainen, 2000). Direnç kaybının temel nedeninin lignin ve selülz kadar ısıya dirençli lmayan hemiselülzun degredasynundan kaynaklanmaktadır. Hemiselülzdaki bu değişimler yüksek sıcaklıkta ısıtılan dunun direnç özelliklerinde anahtar bir rl ynarlar (Hillis, 1984) Ahşap Malzemenin Biyljik Özelliklerindeki Değişimler Isıyla muamele edilmiş dunun biyljik direncini ölçmek için 3 tip test yapılmakta ve bu testler EN 113 standartlarına göre gerçekleştirilmektedir. Deneyler küçük örneklerde (1,5x2,5x5 cm) kısa sürelerde yapılmaktadır. 8, 16, 24 ve 32 haftalar arası en çk zarar yapan Cniphara puteara ve Pria placenta mantarları kullanılarak, deneyler gerçekleştirilmiştir. Yapılan bu çalışmalar snrası elde edilen veriler ısıyla 78

83 Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi muamele edilmiş dun örneklerde bu mantarların arızı daha az lduğu belirlenmiştir (Welzbacher and Rapp, 2002; Rapp and Sailer, 2000). Fengel and Wegener (1989) tarafından yapılan çalışmalarda ısıyla muameleyle tahrip edici mikrrganizmalara karşı dunun biyljik larak dayanımının arttığı gözlenmiştir. Bunun üç temeli bulunmaktadır. Kavak, ladin ve göknar dunun yapısında dğal larak bulunan suyun buharlaşması, mevcut hidrksil gruplarının azalması ve bu grupların çürüklüğe daha dirençli lan gruplarla yer değiştirmesinden dlayı lduğu belirlenmiştir. Kavak, ladin ve göknar örnekleri C de termal larak muamele edilmiş ve snuçta mikrbiyljik saldırılara karşı örneklerin dirençlerinin artığı belirlenmiştir. Trya and Navarrete (1994), kavak dunu 220, 230, 240, 0 ve 260 C sıcaklıklarda 5, 10, 15, 20 saat termal muamele snucunda kavak dununun dayanıklılığı ciddi ranlarda arttığı belirlenmiştir. 3. SONUÇ VE ÖNERİLER Yüzyıllardır dunun yüzeyinin yakılmasının, dunun dış rtamda kullanımında daha fazla direnç sağladığı bilinmektedir. Vikingler çit gibi dış rtamda kullanılan ahşap materyalleri bu mett yardımıyla krumaya çalışmışlardır. Bu knuda bilimsel çalışmalar Finlandiya Teknik Araştırma Merkezi (VTT) tarafından yapılmıştır. Isıyla muamele süresince, dun materyal dun su buharının kruması altında ısıtılmaktadır. Su buharı dunun krunması yanında dundaki kimyasal değişim üzerinde de önemli etkisi vardır. Bu muamele snucunda çevreye dst lan ısıyla muamele edilmiş dun üretilmiş lur. Isıyla muamele edilmiş dun malzemenin elde edilmesinde, dünya genelinde en fazla kullanılan hammaddeler; çam, ladin, huş, kavak dun türleri gelmektedir. Dünya genelinde ısıyla muamele edilmiş ahşap üreten fabrikaların talep ettiği hammadde hacmi 2003 yılında 797 m 3, 2004 yılında m 3 iken 2005 yılında artarak m 3 lmuştur. Dünya genelinde ısıyla muamele edilmiş ahşap malzemeyi başta Finlandiya lmak üzere birçk Avrupa ülkesi kullanmaktadır. Isıl işlem görmüş duna ait lan yıllık satış ranı 2003 yılında m 3 iken 2005 yılında bu değer artarak m 3 ulaşmıştır yılında ise bu değerin çk daha yüksek lacağı tahmin edilmektedir. Yıllık satış ranlarına bakıldığında özellikle gelişmiş ülkelerde ısıl muamele görmüş ahşap materyalin ciddi seviyelerde kullanıldığı görülmektedir. Bu yüzden, ülkemizde de ısıl işlemin alternatif bir dun kruma ve bir dun mdifikasyn yöntemi larak ele alınması gerekmektedir. Dış rtama yâda çürümeye karşı daha iyi bir kruma arzu edildiğinde ısıl işlem sıcaklığı 200 C üzerinde, iç mekânlarda kullanımlar için ise 200 C altındaki sıcaklıklarda uygulanmaktadır. Genellikle İYA türleri YA göre daha güç muamele edilmektedir. Kullanım yeri larak rutubetten krunması gereken bahçe mbilyasında, pencere kapı duvar yapımında, çit kazıklarında, zemin ve duvar kaplamalarında, dış yüzey kaplamalarında, bazı binaların yapında (fakat dekrasyn amaçlı) ve özellikle yüksek bağıl nemin bulunduğu saunalarda kullanılabilmektedir. Snuç larak yüksek sıcaklıklarda muamele edilmiş dun, muamele görmemiş dunun sahip lduğu birçk dezavantajı iyileştirilmiştir. Bu sayede su be sıcak buharla 1. dereceden temas halinde lan yerlerde kullanılabilir. Fakat bu muamele süresince direnç kayıpları meydana geldiği için yük kaldıracak yerlerde kullanılması tavsiye edilmemektedir. KAYNAKLAR Ayadi, N., Lejeune, F., Charrier, F., Charrier, B. and Merlin, A Clr stability f heat-treated wd during artificial weathering, Germany. Hlz als Rh-und Werkstff 61(3), Aydemir, D. Uludağ Göknarı (Abies brnmülleriana Mattf.) ve Yaygın Gürgen (Carpinus betulus L.) Odunlarının Bazı Fiziksel, Mekanik ve Teknljik Özellikleri Üzerine Isıl İşlemin Etkisi. Yüksek Lisans Tezi, Znguldak Karaelmas Üniversitesi: Znguldak, Türkiye, Bekhta, P. and Niemz, P Effect f high temperature n the change in clr, dimensinal stability and mechanical prperties f spruce wd, Germany. Hlzfrschung 57(5), Bengtssn, C., Jermer, J., Clang, A. and Ek-Olaussn, B Investigatin f sme technical prperties f heat-treated wd, Internatinal Research Grup n Wd Preservatin, Brisbane, Austrialia May, Dc. N. IRG/WP

84 D. Aydemir, G. Gündüz Bartın Orman Fakültesi Dergisi Bhuiyan, M. T. R., Hirai, N. and Sbue, N Effect f intermittent heat treatment n crystallinity in wd cellulse, Japan. Jurnal f Wd Science 47(5), Burgis, J., Janin, G. and Guynnet, R Measuring clur: a methd f studying and ptimising the chemical transfrmatins f thermally-treated wd, Germany. Hlzfrschung 45(5): Chang, C. I. and Keith, C. T Prperties f heat-darkened wd. II Mechanical prperties and gluability, Ottawa, Canada: Eastern Frest Prducts Labratry, Fisheries and Envirnment, p Charrier, B., Haluk, J. P. and Metche, M Characterizatin f Eurpean Oakwd cnstituents acting in the brwn discluratin during kiln drying, Germany. Hlzfrschung 49, Dinwdie, J. M Timber: its Nature and Behaviur, 2nd edn. E. and F.N. Spn, (Ed.), The Chemistry f Slid-Wd, USA. ACS Sym Series #208, p Falkehag, S. I., Martn, J. and Adler, E Chrmphres in Kraft lignin, in: Lignin structure and reactins, USA. Jurnal f American Chem. p Feist, W. C. and Sell, J Weathering behaviur f dimensinally stabilized wd by heating under pressure f nitrgen gas, USA. Wd and Fiber Science 19(2), Fengel, D. and Wegener, G Wd: Chemistry, Ultrastructure, Reactins. Walter De, Germany. Garrte, G., Dmínguez, H. and Parajó, J. C Hydrthermal prcessing f ligncellulsic materials, Germany. Hlz als Rh und Werkstff 57 (3), Green, D. W Adjusting Mdulus f Elasticity f Lumber fr Changes in Temperature, USA. Frest Prducts Jurnal 49 (10), Gunduz, G., Niemz, P., and Aydemir, D Changes in specific gravity and equilibrium misture cntent in heat-treated fir (Abies nrdmanniana subsp. brnmulleriana Mattf.) wd, Thailand. Drying Technlgy 26 (9), Gunduz, G., Krkut, S., and Sevim Krkut, D The effects f heat treatment n physical and technlgical prperties and surface rughness f Camiyani Black Pine (Pinus nigra Arn. subsp. pallasiana var. pallasiana) wd, USA. Biresurce Technlgy 99, Gunduz, G., Niemz, P. and Aydemir, D Specific Gravity and Equilibrium f Misture Cntent Changes in Heat Treated Fir (Abies nrdmanniana subsp. brnmulleriana Mattf.) Wd. 10 th Internatinal IUFRO Divisin 5: Wd Drying Cnference, August 26 30, Orn, Maine, USA. Gunduz, G. and Aydemir, D., The Effect f heat Treatment n Water Absrpsiyn and Dimensinal Stability f Anatlian Chestnut (Castanea sativa Mill.) Wd. The Internatinal Research Grup n Wd Mdificatin, IRG/WP , 29 May, Istanbul, Turkey. Hietala, S., Maunu, S. L., Sundhlm, F., Jämsä, S. and Viitaniemi, P Structure f thermally mdified wd studied by liquid state NMR measurements, Germany. Hlzfrschung 56(5), Hillis, W. E The Rle f Wd Characteristics in High Temperature Drying, Japan. J. f Wd Sci. 7(2), Hillis, W. E., 1984: High temperature and chemical effects n wd stability. Wd Science and Technlgy 18: Hn, D. N. S. and Minemura, N Clr and Disclratin. In: Wd and Cellulsic Chemistry, Eds. Hn, D. N.-S. and Shiraishi, N., Marcel Dekker, Inc., New Yrk, USA. Inue, M., Nrimt, M., Tanahashi, M. and Rwell, R. M Steam r Heat Fixatin f Cmpressed Wd, USA. Wd and Fiber Science (3), Jhanssn, C. I., Saddler, J. N. and Beatsn, R Characterizatin f the plyphenlics related t the clur f Western red cedar (Thuja plicata Dnn) heartwd, Germany. Hlzfrschung 54, Jhanssn, D Drying and Heat Treatment f Wd: Influences n Internal Checking, Prceedings 3 rd Nrdic Drying Cnference, Karlstad, Sweden. Kaygin, B., Gündüz, G. and Aydemir, D The Effect f mass lss n mechanical prperties f heat treatment Paulwnia wd. Wd Research, 54:2, in press. Kawamura, F., Ohashi, H., Kawai, S., Teratani, F. and Kai, Y Pht disclratin f Western hemlck (Tsuga heterphylla) sapwd. II. Structures f cnstituents causing pht disclratin. Mkuzai Gakkaishi 42, Keith, C. T. and Chang, C. I Prperties f heat-darkened wd. I. Hygrscpic prperties, Reprt, Eastern Frest Prducts Labratry, N. OPX213E, Canada, USA. Kim, D. Y., Nishiyama, Y., Wada, M., Kuga, S. and Okan, T Thermal decmpsitin f cellulse crystallites in wd, Germany. Hlzfrschung 55(5),

85 Ahşabın Fiziksel, Kimyasal, Mekaniksel ve Biyljik Özellikleri Üzerine Isıyla Muamelenin Etkisi Kim, G. H., Yun, K. E. and Kim, J. J Effect f heat treatment n the decay resistance and bending prperties f radiata pine sapwd, Germany. Material und Organims, 32(2), LeVan, S. M. and Evans, J. W Mechanical prperties f fire-retardant treated plywd after cyclic temperature expsure, USA. Frest Prducts Jurnal, 46(5), Mayes, D. and Oksanen, O ThermWd Handbk, Finnfrest Press, Finland. McDnald, A. G., Dare, P. H., Giffrd, J. S., Steward, D. and Riley, S Assessments f air emissins frm industrial kiln drying f Pinus radiata wd, Germany. Hlz als Rh-und Werkstff, 60, Millett, M. A. and Gerhards, G. C Accelerated aging: residual weight and flexural prperties f wd heated in air at 115 C t 175 C, Japan. Jurnal f Wd Science 4(4) Mitsui, K Changes in clr f spruce by repetitive treatment f light-irradiatin and heat treatment, Japan. Hlz als Rh- und Werkstff 64, Pétrissans, M., Géradin, P., El Bakali, I. and Seraj, M Wettability f heat-treated wd, Germany. Hlzfrschung, 57(3), Pncsak, S.; Kcaefe, D.; Buazara, M.; Pichette, M Effect f high temperature treatment n the mechanical prperties f birch (Betula papyrifera), Wd Science and Technlgy 66 (1): Rapp, A. O. and Sailer, M Heat Treatment in Germany, Prceedings f Seminar Prductin and Develpment f Heat Treated Wd in Eurpe, Helsinki, Finland. Repellin, V. and Guynnet, R Evaluatin f heat-treated wd swelling by differential scanning calrimetric in relatin t chemical cmpsitin, Germany. Hlzfrschung, 59(1), Rusche, H Thermal degradatin f Wd at Temperatures up t 200 C Part I: Strength Prperties f Dried Wd after Heat Treatment, Germany. Hlz Rh-u Werkstff 31, Sehlstedt-Perssn, M Clur respnses t heat-treatment f extractives and sap frm pine and spruce, Prceedings 8 th Internatinal IUFRO Wd Drying Cnference, August 29, Brasv, Rmania. Syrjänen, T. and Kangas, E Heat treated timber in Finland, Internatinal Research Grup n Wd Preservatin, May, Dc. N. IRG/WP , Hawaii, USA. Takahashi, M Bilgical prperties f chemically mdified wd. In: Chemical temperatures, USA, Wd Science and Technlgy, 5(1), Trya, M. T. and Navarette, A Study f the degradatin f retified wd thrugh ultrasnic and gravimetric techniques, Internatinal Research Grup n Wd Preservatin, Dc., May, N. IRG/ WP , Nusa Dua, Bali, Indnesia. Viitanen, H., Jämsä, S., Paajanen, L., Nurmi, A. and Viitaniemi, P The effect f heat treatment n the prperties f spruce, A preliminary reprt, Internatinal Research Grup n Wd Preservatin, May, Dc. N. IRG/WP , Nusa Dua, Bali, Indnesia. Viitaniemi, P Decay-resistant Wd Created in a Heating Prcess, USA. Industrial Hrizns 23, Viitaniemi, P. and Lamsa, S Mdificatin f wd with heat treatment. Rep. N. 814, VTT Building Technlgy, Esp, Finland. Viitaniemi, P., Jamsa, S., Ek, P. and Viitanen, H Methd fr increasing the resistance f cellulsic prducts against muld and decay. Patent: EP695408B1. VTT Technical Research Centre f Finland. Welzbacher, C. R. and Rapp, A. O Cmparisn f thermally treated wd riginating frm fur industrial scale prcesses durability, Internatinal Research Grup n Wd Preservatin, May, Dc. N. IRG/WP , Cardiff, Wales, UK. Yıldız, S., Gezer, E. G. and Yıldız, Ü. C Mechanical and chemical behavir f spruce wd mdified by heat, USA. Building and Envirnment 41(12),

86

87 Bartın Orman Fakültesi Dergisi 2009, Cilt: 11, Sayı: 15, ISSN: EISSN: YÜKSEK ÖĞRETİMDE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ Hasan SERİN 1, Alper AYTEKİN* 2 1 Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Orman Fakültesi K.Maraş 2 Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi Bartın ÖZET Tplam Kalite Yönetimi (TKY) anlayışı gün geçtikçe daha yaygın hale gelmekte ve sn zamanlarda eğitim kurumlarında uygulanması tartışılmaktadır. Mal üreten işletmeler gibi üniversitelerin de girdi, süreç, çıktı ve müşterileri vardır. Üniversiteler, rekabetin getirdiği şartlar nedeniyle, iç ve dış müşterilerin tatmini, istek ve beklentileri dğrultusunda, girdilerin, süreçlerin ve çıktıların niteliklerini arttırmak zrundadırlar. TKY, müşteri tatminini hedefleyen (öğrenci, öğretim elemanı, kamu ve özel kuruluşlar, aileler), sürekli gelişmeyi destekleyen, herkesin katılımını sağlayan, grup çalışmasını teşvik eden bir yönetim anlayışı ile üniversitelerde uygulanması durumunda, bu kurumlara etkililik, verimlilik, dinamizm ve eknmiklik kazandıracaktır. Bu çalışmada, eğitim kurumlarının genel srunları, kalite ve TKY nin eğitimde tanımı, üniversitelerde müşteri kavramı ve eğitimin kalitesini etkileyen unsurlar anlatılmıştır. Ayrıca, TKY yaklaşımının üniversitelerde başarıyla uygulanabilmesi için çeşitli öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Üniversite, Kalite, Tplam Kalite Yönetimi TOTAL QUALITY MANAGEMENT IN HIGH EDUCATION ABSTRACT The apprach f Ttal Quality Management (TQM) has been even mre cmmn and mst recently its use in high educatin has been discussed. Likewise the enterprises prducing varius prducts, universities have als inputs, prcesses, and utputs. Due t cnditins f cmpetitin, universities have t imprve the qualities f these inputs, prcesses, and utputs, accrding t satisfactin, demands, and expectatins f internal and external custmers. If the TQM has been implemented in the universities with a manner that aims fr custmer satisfactin (students, lecturers, public and private establishments, and families), supprts cnstant develpment, ensures participatry apprach, and encurages wrking in grups, it will prvide universities with effectiveness, efficiency, dynamics, and ecnmics. In this study, cmmn prblems f universities, definitins f quality and TQM in high educatin, custmer cncept at universities, and factrs affecting the quality f educatin have been explained. Besides, in rder TQM apprach t be successfully implemented in the universities, varius suggestins have been presented. Keywrds: University, Quality, Ttal Quality Management 1. GİRİŞ Sn yıllarda, bilimsel ve teknljik gelişmelerin hızla artması ve bu gelişmelerin aynı zamanda uygulamada yerini alması, insanların yaşam biçimlerinin ve çevresinin değişmesine neden lmaktadır. Bu durum yeni mesleklerin rtaya çıkmasına veya var lan mesleklere yeni bilgilerin eklenmesini zrunlu hale gelmiştir. Yaşanan bu değişim meslek eğitiminde önemli bir yeri lan üniversiteleri de etkilemiştir. Diğer taraftan her * Yazışma yapılacak yazar: alperaytekin@htmail.cm Makale metni tarihinde dergiye ulaşmış, tarihinde basım kararı alınmıştır.

88 H. Serin, A. Aytekin Bartın Orman Fakültesi Dergisi alanda yaşanan rekabet, rtak çalışma alanı bulunan meslekler arasında giderek artmış, söz knusu değişim sürecine uyum sağlayabilen eğitim kurumları, mezunlarının avantajlı duruma gelmesine neden lmuşlardır. Üniversiteler ülkelerin kalkınması ve gelişmesi için gerekli bilgilerin üretildiği ve insan kaynaklarının yetiştirildiği kurumlardır. Bu nedenle üniversiteler artık ulusların geleceğini belirleyen belli başlı kurumlar arasında yerlerini almışlardır. Eğitim-öğretim belirli bir süreci kapsamakta ve uzun vadede snucunu göstermektedir. Ülkenin ssyal ve eknmik kalkınmasını sağlayan insan gücünü hazırlayan araç larak, gün geçtikçe eknminin temel yatırımı haline gelmektedir (Gedikliğlu, 2005). Kısacası eğitim, bireyi geliştirdiği, diğer taraftan ülkenin bilimsel, eknmik, ssyal ve kültürel kalkınmasını sağladığı için önemlidir ve değeri iyi algılanmalıdır (Bven, 1980). Eğitim kurumlarında, kalite ve verimliliğin ölçülmesi, mal ve hizmet üreten diğer rganizasynlara nazaran daha zrdur. Fakat diğer örgütlerde görülen yenileşme ve uygulamalardan eğitim kurumlarının etkilenmemesi de imkansızdır. Eğitim kurumunun çıktılarını kullanan ve na girdiler sağlayan diğer sistemler veya genel anlamda tplum, eğitim örgütlerini de yenileşmeye zrlamaktadır (Özdemir, 1995; Gencel, 2001). 2. KALİTE VE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ 2.1. Kalite Kalite bir yaşam biçimidir. Kalite kavramı, 1980 li yılların başından bu yana yeni byut ve anlamlar kazanmıştır. Eskiden kalite sadece endüstriyel mallar için kullanılmakta iken, günümüzde hizmet üretimi içinde kullanılmaktadır. Kalite lgusunun algılanmasındaki bu gelişim, kaliteye yüklenen anlamı da değiştirmiştir. Geçmişte sadece bir snuç larak düşünülen kalite, artık bir yaşam tarzı ve bir snuç larak kabul edilmektedir (Çağlar, 1998). Geleneksel anlamda kalite kavramı standartlara uyum larak tanımlanmaktadır. Ancak günümüzde kalite kavramı dar tanımlama kalıplarından çıkarak, esnek ve dinamik bir çerçeve içine yerleştirilmiştir. Bu özelliğiyle kalite kavramı, stratejik bir yönetim aracı durumuna gelmiştir. Çağdaş kalite kavramı ise Bir mal veya hizmetin ihtiyaç ve beklentileri karşılayabilme yeteneği larak tanımlanmaktadır (Kvancı, 2003). Yükseköğretim ile ilgili araştırma ve yayınlar Yükseköğretimin stratejik planlaması Fiziki ve akademik yapı Yükseköğretim eğitim müfredatının kalitesi Yükseköğretim Eğitim Öğretim Yükseköğretim sisteminde akademik persnel geliştirme İnsan gücü temini kabul ve tayin prsedürü Sınav ve değerlendirme sistemi Yükseköğretim kurumunun sanayi ve tplumla ilişkisi Şekil 1. Yükseköğretim kalitesini etkileyen kurumsal faaliyetler (Gencel, 2001). 84

89 Yüksek Eğitimde Tplam Kalite Yönetimi Bir tplumun gelişmişliğinde, tplum insanına mal ve hizmetlerin kaliteli, yeter sayıda ve zamanında sunulması kıstas larak kabul edilir. Bu sunumdan, tplumda bu amaçla kurulmuş kamu ve özel kesim teşkilatları srumludurlar (Sağer, 2002). Kalite bir unsurun değil çk farklı değişkenlerin etkileşimi snucu rtaya çıkan bir durumdur. Bundan dlayı, hiçbir kalite unsuru tek başına ele alınamaz. Eğitimde kaliteyi hem tasarımda kalite, hem de süreçte kalite şeklinde incelemek mümkündür. Tasarımda kalite, kaliteli bir ürün için gerekli unsurlardır. Kalite ve unsurları bir bütündür. Tasarımda kalite, hem çıktı (örneğin, öğrencilerin ihtiyaçlarını karşılayan akademik bir prgram) hem de süreç ile (örneğin, müfredat, araç-gereç, planlama ve prgramı etkileyen diğer faktörler) ilgilidir (Özdemir, 2007). Kalite mutlak anlamda en iyi demek değildir. Çk byutluluğu, kaliteyi bir bileşim larak rtaya çıkarmaktadır. Kalite, bir ürün ya da hizmet hakkında müşteri ya da kullanıcıların bir yargısıdır; müşteri ya da kullanıcıların ürün ya da hizmetin gereksinim ve beklentilerini karşılamaya lan inançlarının bir ölçüsüdür (Deming, 1986). Yükseköğretim kalitesini etkileyen kurumsal faaliyetler Şekil 1 de ve Yükseköğretimde girdi, süreç ve çıktılar ise Şekil 2 de verilmiştir. Şekil 2. Yükseköğretimde girdi, süreç ve çıktılar (Gencel, 2001). Kaliteli ürün ve hizmet için bu hizmeti sunacak lan insanlara kaliteli bir eğitim hizmeti verilmelidir. Öğretim kurumlarının mevcut lanakları en iyi şekilde kullanarak, öğrenciye bilgiye ulaşmayı, bilgi üretmeyi öğreten ve kendi alanında ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet edebilecek yeteneğe sahip persnel ve öğrenci yetiştirme kapasitesine sahip lmalıdır. Üniversitelerde kaliteli eğitim verilmesini etkileyen başlıca etkenler Şekil 3 de verilmiştir. Öğretim üyelerinin ders prgramlarının yğunluğu üniversiteleri bilgi ve deneyim açısından ilerletecek araştırma etkinliklerine ayrılan zamanı azaltmaktadır. Ayrıca, öğretim elemanlarına, özellikle genç araştırmacılara ödenen maaşlar, nitelikli genç elemanların üniversiteyi seçmesine engel labilecek düzeyde, üniversite dışı kurumlara göre düşüktür. Bu durum, gelecek yıllardaki öğretim kadrların luşmasında lumsuz etki yapmaktadır. Nitelik bir yana sayı larak da gerilemenin belli başlı nedeni durumundadır (Özbilgin, 1987). 85

90 H. Serin, A. Aytekin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Şekil 3. Üniversitede eğitim şartlarını etkileyen unsurlar 2.2. Tplam Kalite Yönetimi Tplam Kalite Yönetimi (TKY), bir kuruluşun tüm süreçlerinde kaliteyi artırmak, geliştirme ve yaratıcılık için tüm çalışanların katılımı, planlı sistematik yaklaşım ve sürekli gelişme, iyileştirme ylu ile müşterilerin memnuniyetini sağlamak larak özetlenebilir. TKY, akılcı bir yönetim anlayışı çerçevesinde, üretilecek lan ürün/hizmet, önceden belirlenmiş amaç ve standartlara uygun bir biçimde ve nitelikte elde edilmesini hedefler (Ögel ve Dursunkaya, 2001). TKY üst yönetim tarafından verilen ve desteklenen stratejik bir karar ile başlar; başarı ve rekabet avantajı için ana strateji larak ticaretin her aşamasında kalite perfrmansı üzerinde daklaşır. Bu durum rganizasyna sistematik bir bakışı ve her bölümün birbiri ile lan etkileşimlerinin incelenmesini gerektirir (Kvancı, 2003). TKY her çalışanın amacı müşteriyi tatmin etmek lduğu ve rganizasynun bunu yapmaları için çalışanlara fırsatlar tanıdığı bir kalite kültürünün luşturulması ile ilgilidir (Özdemir, 2005). TKY hem bir felsefe hem de bir kurumun sürekli gelişmesinin temelini luşturan rehber ilkeler seti larak tanımlanabilir. TKY bir kurumdaki tüm süreçlerin geliştirilmesi için nicel mettların ve insan kaynaklarının uygulamasına ve müşterilerin bugünkü ve gelecekteki gereksinimlerini karşılamaya dayalı bir süreçtir (Besterfield vd., 1995). Tplam kalite süreci, mevcut standartların da üstünde bir ifadeyi kapsar (Papatya, 2007). Tplam kalite yönetiminin T si, tüm çalışanların (tplam) katılımını, yapılan işlerin tüm yönlerini, müşterilerin (iç ve dış müşteri) ve üretilen ürün ya da hizmetlerin tümünü kapsarken; K sı kaliteyi, yani müşterilerin bugünkü ve gelecekteki beklentileri, ihtiyaçlarını tam zamanında karşılayan ürün ve hizmetler sunmayı ifade etmekte; Y ise, yönetimin her knuda çalışanlara liderlik yapması, çalışanlara örnek lması ve işletme çapında katılımcı yönetimin sağlanması anlamına gelir. TKY nin amacı: TKY temel edindiği sürekli gelişmeye; stratejiyi, teknljiyi, iletişimi, insan kaynaklarını ve diğer kaynaklar ile bunlara yön veren yönetim fnksiynlarını etkin bir şekilde kullanarak ulaşmayı öngörür (Kvancı, 2003). Sn yıllarda TKY, her sektörde lduğu gibi eğitim alanında tartışılan ve önemi giderek artan bir kavram lmaktadır. Eğitimde TKY, çevre ile etkileşim içerisinde, çevrenin ihtiyaçlarını takip eden, kulu etkileyen unsurları dengede tutan, değişime açık, kul içinde öğretmen, öğrenci ve persnel arasında ahengi sağlayan, iyi ilişkiler kuran, demkratik, anlayışlı, statükcu lmayan geniş görüş açısına sahip, eldeki kaynakları rasynel kullanan bir yönetim felsefesidir (Şimşek, 2000). Eğitimde TKY aslında iç ve dış tüm müşterilerin yani öğrenciler, öğretmenler, kul çalışanlarının, velilerin, tplumun, tplumsal ve özel kuruluşların gereksinimlerini ve beklentilerini karşılama anlamına gelir. İç müşterinin kulda yapılan eğitimden ve yapılan faaliyetlerden gurur duyması, dış müşterilerin ise öğrencilerin ve mezunların istenen niteliklerde davranışlar kazanması yönünden hşnut lmalarıdır (Özdemir, 2005). TKY ni benimseyen bir eğitim anlayışında amaç, eğitimcilerin kendilerini yargılayıcı lmaktan çk yönlendirici, kul 86

91 Yüksek Eğitimde Tplam Kalite Yönetimi duvarları içinde sıkışmış memurlardan çk aileler, veliler, öğretmenler, işletmeler, meslek daları ve bütün tplumla birlikte çalışanlar larak görmelerine yardımcı lmaktır (Çağlar, 1998). Eğitim yönetiminin tplam kalite anlayışına adapte lması öğreten kurum anlayışından öğrenen kurum anlayışına geçmesi ile mümkündür. Kurumların bu aşamaya ulaşmalarına öğrenen rganizasynlar denir. Öğrenen rganizasynlar, öğrenmeye teşvik eden, çalışanları geliştirmeyi ön planda tutan, açık iletişim ve yapıcı görüşmeye önem veren rganizasyn yapısını esas alırlar. Böylece öğrenerek kendilerini yenileyen, değişen ve güncel lmayı başaran bu kurumlar hedeflerine daha klay ulaşmakta, uygulamak istediklerini daha klay hayata geçirebilmektedir (Çağlar, 1998). Başka bir ifadeyle, yaşam byu öğrenim ya da hizmet içi eğitim ile çalışanlar, dünyadaki gelişmeleri zamanında yakalayabilmektedirler. TKY uygulamalarına sn yıllarda eğitim kurumlarında da rastlanmaktadır. Bir çk eğitim kurumunda ldukça başarılı TKY uygulamaları görülürken, buna karşın bazı eğitim kurumunda ya da kulda ise TKY nin çeşitli yönlerden başarısız lduğu görülmektedir. Eğitimde TKY nin başarısız lmasına neden lan başlıca faktörler ise aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Bunlar (Özdemir, 2005); Çalışanların TKY nin getirdiği değişime hazır lmaması ve değişime direnç göstermesi, Kaliteye dayalı kurum kültürünün luşturulamaması, Çalışanların kalite sürecine kendilerini adamamaları, Üst yönetim liderliğinin eksikliği, TKY nin sihirli bir değnek larak görülmesi, Biz zaten bunu yapıyruz anlayışı, TKY nin bir mda larak algılanması, Yöneticilerin tritelerinin azalacağı endişesi, Sürekli eğitim ve gelişmenin yetersizliği, Takım çalışmasının yetersizliği, Beklenti düşüklüğü Yükseköğretim kuruluşları genelde karmaşık ve değişmeleri çk klay lmayan kuruluşlardır. Bu kuruluşlarda kararlar geleneksel larak öğretim üyelerinden luşan akademik kurullarda verilmektedir. Bu yetki tplam kalite yönetiminde kısmen de lsa müşterilere aktarıldığından, yeni uygulamanın öğretim üyelerinin direnişi ile karşılaşmaları dğaldır. Ancak TKY, köklü ve devrimci yaklaşımlar yerine yavaş ve aşamalı değişimi öngördüğü için bu kuruluşlarda kalitenin iyileştirilmesinde daha etkili labilir (Gencel, 2001). 3. YÜKSEK ÖĞRETİMDE TOPLAM KALİTE YÖNETİMİNİN TEMELLERİ 3.1. Müşteri Memnuniyeti Kalite yönetimine ilişkin faaliyetler, snsuza kadar giden bir süreçtir. Çünkü hareket nktası larak müşteri alınmıştır ve müşteri ihtiyaçları snsuzdur. Bu nedenle bir işletmenin en belirgin amacı, müşterilerini elinde tutması ve yeni müşteriler edinmesidir. Çünkü bilançda yer almasa da müşteriler bir işletmenin en değerli varlıklarıdır (Kvancı, 1996). TKY de iç ve dış müşteriler belirlenmeli ve nların beklentileri karşılanmalıdır. Eğitim kurumları hizmet sunar. Bu hizmetin özelliklerinin teşhis edilmesi ve bunun sürekli geliştirilme yllarının belirlenmesi çk önemlidir. Hizmet kalitesi, müşterinin ihtiyaçlarının hem karşılandığı hem de geliştirildiği bir mekanizmadır. Bir öğrencinin başarılı lması ve eğitime bağlanması için eğlenceli ve zevkli bir öğrenme rtamının sağlanması gerekmektedir. Bunun için, öğrencinin anlamasına imkan sağlayan bilgi, yapmasına lanak sağlayan mesleki ve teknik yeterlilik, rtak çalışma yeteneği ve tplumun diğer kesimlerine saygılı ve güven sağlayan bir kişilik yapısının kazandırılması önemlidir. Eğitim sistemlerinin girdi, çıktı ve müşterileri endüstriyel işletmelerde lduğu gibi kesin ve belirgin değildir. Sisteme ait bazı öğeler birden fazla knumda (örneğin hem müşteri hem de girdi) yer almaktadır. Bunun için bir eğitim kurumunun iç ve dış müşterileri sınıflandırılmalıdır. Bu sınıflandırma Şekil 4 te verilmiştir. 87

92 H. Serin, A. Aytekin Bartın Orman Fakültesi Dergisi Üniversitelerde Müşteri İç müşteri Dış müşteri Öğrenci Öğretim Elemanı İdari Persnel Aileler Kamu kuruluşları Özel kuruluşlar L.üstü eğitim Kurumları Tplum Şekil 4. Üniversitelerde müşteri Eğitim kurumları bir sistem larak değerlendirildiğinde iç müşteri sistemin öğeleri, dış müşteri ise eğitim sisteminin yer aldığı daha geniş sistemin öğeleri larak da ele alınabilir. Sistemin sadece girdisi ve çıktısından söz etmek tplam kalite açısından yetersiz kalacaktır. Bu amaçla sistemin belirlenen müşterilerine karşı üretici knumunda bulunan öğeler ile müşterilerin sistem içerisindeki yerleri Tabl 1 de verilmiştir. Öğrenciler Tabl 1. Müşteri, üretici ve müşterinin sistem içerisindeki knumu (Canbulut ve ark., 2001). Müşteri Üretici Müşterinin Sistemdeki Knumu Öğretim elemanları, Yöneticiler (Dekan, Bölüm Başkanları, yardımcıları), Yönetim Kurulu Eğitim öğretim sürecinin dğrudan ve temel müşterisi, sistemin bir elemanı Öğretim Elemanları Yöneticiler Eğitim öğretim sürecinin gerçekleştirilmesini sağlayan, aynı zamanda sistemin temel elemanı lan kişiler, yönetimin temel müşterisi İdari Persnel Yönetim Sürecin gerçekleştirilmesini sağlayan sistem elemanları, yönetimin müşterisi Aileler Okul Sistemi Sürecin dlaylı müşterileri (dış), aynı zamanda dış sistemin bir elemanı İşveren (Kamu-Özel) Okul Sistemi Sürecin dlaylı müşterileri (dış), aynı zamanda eğitim sisteminin içerisinde bulunduğu geniş sistemin elemanı Lisansüstü Eğitim Kurumları Okul Sistemi Dış sistemin elemanı ve sürecin dlaylı müşterisi a) İç Müşteri Üniversitelerde TKY ne göre öğrenciler ve öğretim üyeleri iç müşteri larak değerlendirilir. Ancak öğrenciyi ürünü alan müşteriden ayırmak gerekir. TKY nin en önemli özelliklerinden biri çalışanların memnuniyetidir. Çalışanların memnuniyeti yalnızca katılımı içeren bir rganizasynla değil, aynı zamanda çalışanların gereksinimlerinin de karşılanması ile sağlanabilir. Sınıf rtamında öğrencinin hizmet alan müşteri knumunda lduğu iddia edilebilir, ancak dersi veren öğretim elamanın da müşteri knumunda lduğunu söylemek yanlış lmaz; zira, her iki tarafın da karşılıklı beklentileri vardır. Kurum genelinde ise, yöneticilerin, hem öğretim elamanlarından hem de öğrencilerin memnuniyetini göz önünde bulundurmaları, TKY ni temel alan bir yaklaşım için gereklidir (Ögel ve Dursunkaya, 2001). b) Dış Müşteri Eğitim kurumlarının dış müşterisi, ürünü alan kesimlerdir. Bunlar, üniversiteler, kamu ve özel kuruluşlar, veliler, sanayi ve meslek dalarıdır. Üniversitenin amacını ve hedeflerini belirlemesi yönünde görüşlerine başvurulabilecek kurum veya kuruluşlardır Önce İnsan Anlayışı Kaliteden söz edildiğinde, akla ilk gelen genellikle ürün kalitesi lmaktadır. Oysa bu dğru değildir. TKY de insan kalitesi her şeyden önce gelir. TKY insana kaliteyi işlemek üzerine kuruludur. Çalışanlarına kaliteyi işleyebilen bir şirket kaliteli üretim ylunu zaten yarılamış demektir. İşin üç yapıtaşı vardır: Dnanım 88

93 Yüksek Eğitimde Tplam Kalite Yönetimi (hardware), uygulama kuralları (sftware) ve insan (humanware). TKY insanla başlar. Dnanım ve uygulama kurallarından, ancak insan dğru yerine yerleştirildikten snra söz edilebilir (İmai, 1999). Tplam kalite yönetiminin temelinde ilk seferinde dğru yap ve hata rtaya çıkmadan önle yatmaktadır. İşi ilk seferinde dğru yapacak ve hatanın rtaya çıkmasını engelleyecek kişi ise çalışandır Ayrıca, TKY çerçevesinde iç müşteri, takım çalışması, srumluluk paylaşımı ve tam katılım, sürekli eğitim, sürekli iyileştirme kavramları bu yönetim anlayışının önce insan yani birey kalitesinde düğümlendiğini göstermektedir Bir işletmede kalite herkesin işidir. Şirket yönetiminde insan faktörüne verilen değer arttıkça rada iş gücü verimi, işin kalitesi ve şirket için yapılan özveriler de artacaktır. Bu, yönetim felsefesi larak insana saygıyı gerektirir (Serin, 2004) Tam Katılım Sürekli gelişme ve müşteri memnuniyetinin sağlanması TKY anlayışını benimsemiş kuruluşlarda tüm çalışanların birlikte katılımı ile sağlanacaktır. Çünkü TKY katılımcılık öngören bir yönetim felsefesidir. Tplam katılımcılık anlayışı ile insan kaynaklarının bütün yetenek ve becerilerinden yararlanılır ve örgütün iç bölümlerinin uyumlu çalışması sağlanır (Sağer, 2002). Kaliteye ilişkin ne tür çaba sarfedilirse edilsin, amaca yönelik larak kurumda bir kültür luşturulmazsa, tüm girişimlerin başarısızlıkla snuçlanması muhtemeldir. Bu nedenle, öncelikli larak tüm çalışanlara kalite bilincinin yerleştirilmesi ve buna dayalı larak da kalite kültürünün luşturulması gerekmektedir (Özdemir, 2005) Sürekli Gelişme Kaizen, Japn yönetiminde tek başına önemli bir kavram lup, Japn işletmelerinin rekabetteki başarısında önemli bir güç ve perfrmanslarını en iyi açıklayan ilkelerden birisidir. Kaizen sözcüğü geliştirme, iyileştirme ve özellikle sürekli iyileşme anlamında kullanılmaktadır. (Kvancı, 2003). Yükseköğretim açısından kalitede sürekli gelişme, öğrencilerin şimdi ve gelecekte kuluna ve tplumuna bağlılığını arttıracak, ssyal, psikljik, ilmi ve etik değerlerini geliştirecek çabaların sürekli iyileştirilmesidir (Özcan, 1998) Sürekli iyileştirmeyi sağlamak üzere başvurulacak en önemli kalite kntrl araçlarından birisi de Deming Döngüsü dür. Deming döngüsü, deming halkası veya PUKÖ döngüsü (Planla-Uygula-Kntrl et-önlem al) larak bilinir. Deming bir şirketin ancak böyle bir prsesle müşterinin güvenini, beğenisini kazanacağı ve başarılı lacağı görüşündeydi (İmai, 1999). Şekil 5 de eğitim kurumlarında sürekli gelişme için yapılması gerekenler gösterilmiştir. TKY, sadece kaliteyi ve verimliliği öngören bir sistem değildir. Bir sistemin bütünlüğü içinde bir örgütün ve nun eksikliklerinin her aşamasında; insan davranışlarında, süreçlerde uygulanan yöntem ve tekniklerde, çalışma rtamında, ürün ya da hizmette, diğer bir deyişle bütünüyle kurum kültüründe sürekli gelişim için değişimi esas alan bir felsefedir (Erğlu, 2000). Kalite uygulamalarında sürekli iyileştirme, öğrenme hedeflerine uygun bir şekilde, eğitim yönetimini değiştirerek, eğitim rtamında (derslik, labratuar, bilgisayar, teknik gezi vb.) iyileştirmeler yaparak ya da eğitimin rganizasynunu değiştirerek başarılabilir. En önemlisi geliştirilecek knuların ve prjelerin belirlenmesi, prses geliştirmek için takımların luşturulmasıdır (Sözmen, 2004). Her yıl yapılan test ve anketlerle eğitimin ve sürecin kalitesinde sürekli iyileştirmeler yapılabilir. Bu anket ve test değerlendirmelerinin sürekli hale getirilmesi, eğitim ve süreç kalitesinde yaşanan iyileşme ve gelişmelerin daha iyi izlenmesine, dğru kararların alınmasına ve kurumun daha etkili yönetilmesine imkan sağlayabilir. Sürekli iyileştirmeyi hedefleyen TKY anlayışının temel eğitimde uygulandığında; eğitimde fırsat eşitliğini sağlamada, öğrenme süresini kısaltmada, eğitim maliyetlerini azaltmada, uzman veya meslek sahibi birey sayısını arttırmada, tplumsal bilinçlenmeyi sağlamada lumlu etkileri lduğu gözlenmektedir (Erğlu, 2000). 89

94 H. Serin, A. Aytekin Bartın Orman Fakültesi Dergisi 3.5. Takım Çalışması Şekil 5. Eğitim sürecinde sürekli gelişme (Sözmen, 2004). TKY herkesi bir ekibin üyesi larak görür ve ekip çalışmasını klaylaştırıcı düzenlemelere lanak tanır. Srunlara uygun çözüm arayışı ekip çalışması rtamında gerçekleştirilir. Ekip çalışmaları ve tplantılar kişisel gelişmenin, öğrenmenin, iletişimin, yaratıcı fikirler üretmenin ve katılımcılığın en önemli aracı haline gelir (Peşkirciğlu, 1999). Tplam kalite yönetimi felsefesinin temelinde sürekli eğitim yatmaktadır. TKY'ni benimsemiş bir eğitim kurumunda, yöneticiler de dahil lmak üzere bütün çalışanların katılacağı sürekli bir eğitim prgramı uygulanmalıdır. TKY felsefesinde grup çalışmaları yapılmaktadır. TKY felsefesini benimsemiş bir eğitim kurumunda ise, grup çalışmaları düzenlenmekte, bu gruplara kurumun her kesiminden çalışan kişiler katılmakta, grup çalışmaları sırasında herkes srunun çözümü ile ilgili her türlü çözüm önerilerini iletmekte, böylelikle herkesin yönetime katılımı sağlanmakta ve kişilerde kendilerini kuruma ait hissetme düşüncesi luşmaktadır. TKY felsefesinin bir eğitim kurumunda uygulanması ile sağlanacak yararlar ise (Erğlu, 2000); Tplam kalite yönetiminde, "yapılacak en iyi yatırım insana yapılacak yatırımdır" düşüncesinden yla çıkarak, insana ve nun yaptığı işe saygı esastır. Zaten eğitim sektöründe de hizmet dğrudan dğruya insandan insanadır. Eğitim sektöründe müşteri ile hizmeti veren arasında dğrudan bir ilişki vardır. tplam kalite yönetimi felsefesinde ise müşterinin tam ve sürekli tatmini ilk hedeftir. TKY'ni benimsemiş bir eğitim kurumunda, hizmeti veren ile hizmetten yararlanan müşteri ilişkilerinde hiçbir zaman hayal kırıklığı ya da memnuniyetsizlik yaşanmayacaktır. Çünkü TKY desteği ile plitikaların ve vizynunu belirlemiş bir eğitim kurumunun hizmet verme dağında dğrudan ilişkiye girdiği müşterisi vardır. TKY'ni benimsemiş bir eğitim kurumu için öncelikli faktör, verilen hizmet hakkında müşterisinin şimdiki ve gelecekte lası ihtiyaç ve beklentileridir. 90