Kar ın Sebep Olduğu Doğal Afetler

Transkript

1 Kar ın Sebep Olduğu Doğal Afetler Đbrahim Gürer Gazi Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Đnşaat Mühendisliği Bölümü, Maltepe, Ankara Tel: / 2246, Fax: E mail : gurer@gazi.edu.tr WEB: Öz Uzun dönem ortalama değerinden, daha soğuk hava ve daha fazla yağan kar ve bu durumun doğal sonucu oluşan fazla buzlanma insanın günlük yaşamını olumsuz etkiler. Bunlar can kaybı, yapılara, ve enerji hatlarına zarar, çığ ve kar savruntusunun ulaşıma ve yerleşim birimlerine olumsuz etkileri olarak incelenebilir. Fazla kar birikmesinden, Kastamonu-Şenpazar, Ayvatan mevkiinde, tarihinde çatı çökmesi sonucu bir kişinin ölmesi, bir diğerinin yaralanması, yine ayni tarihte Kastamonu-Devrekani, Belova da kar tipisi sebebiyle 2 kişinin ölmesi her kış döneminde ve sıkça karşılaşılan örneklerdendir. Enerji hatlarında kar ve buz birikmesinden dolayı Tekirdağ çevresinde, Kayseri- Malatya arasında Ziyarettepe, Çaltepe, Elbistan Sarız ve Tokat Kabaktepe mevkilerinden geçen 154 ve 380 kv lik enerji hatlarında devamlı kopmalar meydana gelmesi ve bunu önlemek için TEAŞ tarafından özel önlemler alınması, kış mevsiminde Güneydoğu Anadolu'da sadece TCK 11.(Van) Bölge Müdürlüğü sınırları içinde, toplam 2230 km.'lik yolda 75 gün süreyle tam gün yapılan kış mücadelesi için 620 personel ve 230 parça makine parkı (greyder, loader, düz bıçaklı kamyon, vb.) kullanarak toplam 37 milyon m3 kar ve 1.7 milyon m3 çığ kürünmesi ve kış mevsiminde kar ve çığ mücadelesinde, sadece Karayolları Van Bölgesi tarafından o günkü fiatlarla YTL harcanmış olması olayın ekonomik boyutları hakkında bir fikir vermektedir. Türkiyede sadece kış mevsiminde meydana gelen 152 çığ olayında 443 kişi hayatını kaybederken 108 kişi de yaralanmıştır. Bunların tamamı kış turizm alanlarındaki kış tatilcileri olmayıp, mezra, köy ve kasabalarda devamlı yaşayan vatandaşlardır. Afet Đşleri Genel Müdürlüğünce dönemi arşiv kayıtlarına göre, 35 ilde meydana gelen toplam 827 çığ olayında toplam 1363 kişi hayatını kaybetmiştir. Maddi kayıplar yerleşim yerlerinde yapılan etüdlere göre geçmişteki çığlardan etkilenip nakledilmesine karar verilen hane sayısı 6018 civarındadır. Türkiyedeki mevcut uygulama ise her türlü afet sonrası yeniden iskan şeklindedir. Bu yaklaşımda bir çözüm isede, bu yaklaşımın değişmesi gerekmektedir, çünki mevcut bütçeden ayrılan parasal olanaklarla ihtiyacın karşılanması zordur rayiç 109

2 fiatlarına göre bir hanenin nakledilerek yeniden iskanı, devlete yaklaşık 45 Milyar TL ( $) mal olmaktadır. Bu sunuda bugüne kadar kar dan kaynaklanan doğal afetler konusunda yapılan çalışmalar, mevcut arşiv verilerine dayanarak meydana gelen hasarlar konusunda istatiksel değerlendirmeler, ve kazanılan deneyimlerden oluşan yapısal çözüm önerileri sunulmaktadır. Giriş Atmosferde yağış, genelde yağmur, kar, kırağı ve dolu şeklinde oluşur. Kar, sıcaklığın 0 C'nin altına düşmesiyle meydana gelen yağış şeklidir. Bulutları meydana getiren su buharı 0 C nin altındaki sıcaklıklarda d onar. Bu donma sonucu su buharı iğne şeklinde buz kristalleri halini alırlar. Bunların birbirlerine birleşmeleri neticesinde de düzgün altıgen şeklinde kar kristalleri meydana gelir (Şekil 1). Kar kristallerinin bozulmadan yere ulaşmaları için geçtikleri hava tabakalarının sıcaklıklarının 0 C nin altında olması gerekir. Aksi takdirde önce değişime uğrar ve yeryüzüne yağmur olarak yağar ( Atmosferde kar kristalinin oluşumu, çapı, dallanması (kollara ayrılması) su buharı miktarının, hava sıcaklığının ve bulutların diğer karakteristiklerinin bir fonksiyonudur (Cemagref, 1983). Doğal afet olarak kar meteoru üç ana başlık altında incelenebilir: a. Fazla kar yağışı sonucu birikimin (Şekil 2) ve buzlanmanın yapılara (Şekil 3), enerji hatlarına ve orman örtüsüne etkileri (Şekil 4), b. Kar savruntusunun yerleşim birimlerine, hava alanlarına, yollara ve ulaşıma etkileri (Şekil 5), c. Kar çığlarının insan hayatına olumsuz etkileri (Şekil 6), Ülkemizde kar savruntusu, çığ, özellikle düz ve toprak çatılarda fazla kar birikimi (Şekil 7), ve iyi izole edilmemiş çatı saçaklarında hızlı erime ve buzlanma yüzünden oluşan buz sarkıtları (Şekil 3), kış turizm merkezlerinde, yerleşim birimlerinde, ve özellikle köy ve mezralarda yaşayan insanlar hayatlarını ve mal ve mülklerini kaybetmesine, yolların kapanmasına, enerji hatlarının tahrip olmasına sebep olmaktadır. Çığ afetine can kaybı açısından bakıldığında, son 50 yılda 812 çığ olayı meydana geldiği, yılda ortalama 16 çığ olayında yaklaşık 26 kişi olmak üzere, toplam 1313 kişinin hayatını kaybetmiş olduğu, özellikle kış mevsiminde 443, kış mevsiminde 136, kış mevsiminde ise 39 kişinin hayatını kaybetmiş olduğu görülmektedir. Son yıllarda her nekadar çığ konusunda yapılan çalışma ve araştırmalar artmış olmakla birlikte, insan kaybının azalması konunun kısmen toplum hafızasında unutulmasına sebep olmuştur. Çığların maddi kayıpları hakkında söylenebilecek en önemli nokta, son 50 yıllık dönemde devlet tarafından nakledilmesine karar verilen hane sayısı 6018 (2007 rakamları dahil değildir) olup bugünkü rayiç bedele göre herbir hane nakli yaklaşık YTL na ( $) mal olmaktadır. Bu oldukça uzun zaman alacak bir çözüm olarak görülmektedir. 110

3 Aşırı kar birikiminin çatı çökmelerine örnek olarak, Kastamonu-Şenpazar, Ayvatan mevkiinde, 28 Aralık 1992 tarihinde çatı çökmesinden bir kişi ölmüş, bir diğeri yaralanmış, yine ayni tarihte Kastamonu-Devrekani, Belova da kar tipisi sebebiyle 2 kişi ölmüstür (Gürer, 2003). Aşırı kar birikiminin orman tahribatına örnek olarak, 21 Nisan 1977 tarihinde Uludağ, Dolubaba (1200m) Kirazlıyayla (1500m) arasındaki karayolunun geçtiği orman açıklığına sınır olan Karaçam (Pinus Nigra) türü ormanlık alanda ve bu kesimden geçen enerji hatlarındaki büyük tahribat verilebilir (Gürer ve Arıkan, 1981). Böyle bir olayda, havanın çok soğuk, nemin çok yüksek ve hakim rüzgar yönünden gelen, rüzgarın etkisiyle tımandırılan hava kütlesinin soğuması, ve çam iğnelerinin de yoğunlaşma çekirdeği oluşturması gerekmiştir (Şekil 8). Şekil 1. Kar kristali ve erime öncesi durumu. Şekil 2.Çatılarda ve yollarda fazla kar birikimi. 111

4 Şekil 3. Çatılarda ve enerji hatlarında buzlanma. Şekil 4. Ağaçlarda fazla kar birikimi ve orman tahribatı. Şekil 5. Đstanbul-Edirne ve Sivas- Malatya arasında fazla kar birikiminin ulaşıma etkileri. 112

5 Şekil 6. Bayburt Üzengilide 18 Ocak 1993 de meydana gelen çığ sonrası durum (Foto , saat 17.00). Buz oluşumunun enerji hatlarına verdiği tahribata (Şekil 9) örnek olarak, Trakyada Tekirdağ çevresinden, Kayseri-Malatya arasında Ziyarettepe, Çaltepe, Elbistan Sarız ve Tokat Kabaktepe mevkilerinden geçen 154 ve 380 kv lik enerji hatlarında buzlanmadan ötürü meydana gelen zararlar gösterilebilir. Bu tür zararları önlemek veya en azından azaltmak için özel önlemlerin alınması gerekmektedir ( TEAŞ ile özel görüşme, Mart 2002). Şekil 7. Düz çatılarda kar birikimi. Şekil 8. Uludağ da orman tabribatına sebep olan kar birikimi sırasındaki meteorolojik koşullar. 113

6 Şekil 9. Çığ, aşırı soğuma ve buzlanmanın enerji iletim sistemlerine etkileri. Kar Örtüsünün Türkiyedeki Dağılımı Devlet Meteorolojı Đşleri Genel Müdürlüğü nün tüm Türkiyeye yayılmış meteoroloji istasyonları devamlı olarak hidrometeorolojik veri toplamaktadır. Günlük olarak toplanan yağışın türü, miktarı, zamansal ve alansal dağılımı devamlı gözlenmektedir. Ancak meteoroloji istasyonlarının tamamı il veya ilçelerde kurulu oldugundan toplanan bu tür veriler daha ziyade yerleşim yerlerini temsil etmektedir. Uzun dönem gözlemlerinin analizi sonucu Türkiyenin kar örtüsünün alansal dağılımı ile ilgili olarak DMI ce hazırlanmış olan Yıllık ortalama karla örtülü günler sayısı ( Şekil 10), Yıllık ortalama kar yağışlı günler sayısı ( Şekil 11) ve En yüksek kar kalınlıklarını haritaları (Şekil 12) aşağıda verilmiştir (DMI, 2000). Uludağ, ve Kartalkaya gibi kış turizm alanlarında kurulmuş olan özellikle kalıcı kar örtüsü süresi ve en yüksek kar kalınlığı ile ilgili bilgilerin dikkatlice değerlendirilmesi gereklidir. Kar ın Fiziksel Özellikleri Kar dan kaynaklanan afetlerinin iyi anlaşılabilmesi için, yerde biriken kar tabakasını karakterize eden fiziksel özelliklerin gözlenmesi ve yorumlanması gereklidir. Örneğin bu fiziksel parametrelerden kar meteoronun birikimi ve ortamın meteorolojik koşullarına bağlı olarak değişen kar kütlesi yoğunluğu %40 - %50 dolaylarına çıkınca, kar kütlesi eriyerek içerisindeki su akış haline dönüşür. Diğer taraftan kar sıkışması ile oluşan buzullarda maksimum yoğunluk %91 olarak ölçülmüştür. Kar birikmesi çok olan yerlerde ilkbahar erimeleri başlamadan önce genel olarak karın yoğunluğu %40 - %50 arasında değişir. Arazide bulunan kar kütlesinin yapısı, bulunduğu enlem derecesinden, yamaç bakısından, kar birikim dönemindeki iklim koşullarından, gece gündüz sıcaklık değişimlerinden, rüzgar koşıllarından ve pek çok etkenden ötürü değişime uğrar ve gözlendiğimde farklı şekillerde görülür (Şekil 13). Kar tabakasını karakterize eden fiziksel parametreler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: a. Yapı: Kristallerin (Şekil1) özelliği, tabaka kalınlığı ve buz tabakaları gibi fiziksel özelliklerdir. 114

7 b. Yoğunluk: Kar tabakasının çeşidine göre 50 kg/m kg/m 3 arasında değişen fiziksel özelliktir.yeni yağmış karın yoğunluğu ortalama olarak %10 (100 kg/m 3 ) varsayılabilir. Yani 100 mm lik yeni yağmış kar kolonu 10 mm. su içerir. Kar bekledikçe yoğunluğu artar ve %50 - %60 a kadar yükselir. Yoğunluk %40 - %50 dolaylarına çıkınca kar suyu akış haline dönüşür. Diğer taraftan kar sıkışması ile oluşan buzullarda maksimum yoğunluk %91 olarak ölçülmüştür. Kar birikmesi çok olan yerlerde ilkbahar erimeleri başlamadan önce genel olarak karın yoğunluğu %40 - %50 arasında değişir. c. Sıcaklık: Toprağa yakın kesimde, yüzeye yakın kesimde ve kar örtüsünün değişik noktalarındaki sıcaklıklar mukavemet açısından önemlidir. d. Kar-Su Eşdeğeri : Kar örtüsündeki toplam suyun mm veya cm olarak tanımıdır. Kar-Su Eşdeğeri ile derinlik arasındaki bağıntı kar yoğunluğunu verir. Hacim veya ağırlık olarak kar tabakasında bulunan suyun, kar miktarına oranının % olarak ifadesi kar-su eşdeğerini verir. e. Nemlilik: Kar ın yağdığı, ve kar tabakasının erime öncesi beklediği hava koşullarına göre çok değişkendir. Kar örtüsünün erime döneminde veya yağmurlu günlerde büyük değişimler gösterir. f. Kar Derinliği: Her yeni kar yağışından sonra birikmiş karın derinliği beyaz bir tabla üzerinde ölçülür (Şekil 14). Bu taze kar dır. Zeminde devamlı biriken kar örtüsünün derinliği ise kar eşelleri (direkleri) kullanılarak ölçülür (Şekil 15). Bu birikmiş kardır. Bu amaçla her gün veya 5 günlük aralarla ölçüm yapılabileceği gibi, erişilmesi güç yerlerde helikopter veya dürbün kullanılarak 15 veya 30 günde bir de yapılabilir. Bu şekilde ölçülen derinlikler devamlı kar örtüsü derinliğidir. Böylece kar örtüsü derinliğinin zamanla değişimi elde edilmiş olur (Gürer, 1983). 115

8 0 DEVLET METEOROLOJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ZĐRAĐ METEOROLOJĐ VE ĐKLĐM RASATLARI DAĐRE BAŞKANLIĞI HĐDROMETEOROLOJĐ ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ BULGARĐSTAN YUNANĐSTAN KIR KLARELĐ EDÝRNE TEKĐRDAĞ ÝSTANBUL MARMARA DENĐZĐ ÝZMÝTADAPAZARI YALOVA SĐNOP KARA DENĐZ BARTIN ZONGULDAK KASTAMONU SAMSUN KARABÜK BOLU ÇANKIRI AMASYA ÇORUM ORDU GĐRESUN TRABZON GÜ MÜŞHANE RĐZE ARTVĐN GÜRCĐSTAN ARDAHAN KARS ERMENĐSTAN 40 ÇANAKKALE BALIKESĐR BURSA BĐLECĐK ESKĐŞEHĐR ANKARA KIRIKKALE YOZGAT TOKAT SĐVAS BAYBURT ERZĐNCAN ERZURUM AĞRI IĞDIR 40 KÜTAHYA EGE DENĐZĐ MANĐSA ÝZMÝR AYDIN MUĞLA D ENĐZLĐ UŞAK AFYON BU RDUR ISPARTA ANTALYA KONYA KARAMAN KIRŞEHĐR NEVŞEHĐR AKSARAY NĐĞDE KAYSERĐ KAHRAMANMARAŞ OSMANĐYE GAZĐAN TEP TUNCELĐ ELAZIĞ MALATYA ADIYAMAN ŞANLIURFA BĐNGÖL MUŞ DĐYARBAKIR BATMAN MARDĐN BĐTLĐS SĐĐRT ŞIRNAK VAN IRAK HAKKARĐ ĐRAN MERSĐN ADANA KĐLĐS 36 ANTAKYA YILLIK ORTALAMA KARLA ÖRTÜLÜ GÜNLER SAYISI (gün) 36 AK DENĐZ SURĐYE km Şekil 10. Türkiyede yıllık ortalama karla örtülü günler sayısının alansal dağılımı (DMI, 2000)

9 0 DEVLET METEOROLOJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ZĐRAĐ METEOROLOJĐ VE ĐKLĐM RASATLARI DAĐRE BAŞKANLIĞI BULGARĐSTAN YUNANĐSTAN KIR KLARELĐ EDĐRNE TEKĐRDAĞ ĐSTANBUL MARMARA DENĐZĐ ĐZMĐT ADAPAZARI YALOVA SĐNOP KARA DENĐZ BARTIN ZONGULDAK KASTAMONU SAMSUN KARABÜK BOLU ÇANKIRI AMASYA ÇORUM ORDU GĐRESUN TRABZON GÜ MÜŞHANE RĐZE ARTVĐN GÜRCĐSTAN ARDAHAN KARS ERMENĐSTAN 40 ÇANAKKALE BALIKESĐR BURSA BĐLECĐK ESKĐŞEHĐR ANKARA KIRIKKALE YOZGAT TOKAT SĐVAS BAYBURT ERZĐNCAN ERZURUM AĞRI IĞDIR 40 KÜTAHYA EGE DENĐZĐ MANĐSA ĐZMĐR AYDIN MUĞLA D ENĐZLĐ UŞAK AFYON BU RDUR ISPARTA ANTALYA KONYA KARAMAN KIRŞEHĐR NEVŞEHĐR AKSARAY NĐĞDE KAYSERĐ KAHRAMANMARAŞ OSMANĐYE GAZĐAN TEP TUNCELĐ ELAZIĞ MALATYA ADIYAMAN ŞANLIURFA BĐNGÖL MUŞ DĐYARBAKIR BATMAN MARDĐN BĐTLĐS SĐĐRT ŞIRNAK VAN IRAK HAKKARĐ ĐRAN MERSĐN ADANA KĐLĐS 36 ANTAKYA YILLIK ORTALAMA KAR YAĞIŞLI GÜNLER SAYISI AK DENĐZ SURĐYE km ZM-1 Şekil 11. Türkiyede yıllık ortalama kar yağışlı günler sayısının alansal dağılımı (DMI, 2000). 117

10 0 DEVLET METEOROLOJĐ ĐŞLERĐ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ZĐRAĐ METEOROLOJĐ VE ĐKLĐM RASATLARI DAĐRE BAŞKANLIĞI BULGARĐSTAN YUNANĐSTAN KIRKLARELÝ EDÝRNE TEKÝRDAÐ ĐSTANBUL MARMARA DENĐZĐ ĐZMĐT ADAPAZARI YALOVA SÝNOP KARA DENÝZ BARTIN ZONGULDAK KASTAMONU SAMSUN KARABÜK BOLU ÇANKIRI AMASYA ÇORUM ORDU GÝRESUN TRABZON GÜ MÜÞHANE RÝZE ARTVÝN GÜRCĐSTAN ARDAHAN KARS ERMENĐSTAN 40 ÇANAKKALE BALIKESÝR BURSA BÝLECÝK ESKÝÞEHÝR ANKARA KIRIKKALE YOZGAT TOKAT SÝVAS BAYBURT ERZÝNCAN ERZURUM AÐRI IÐD IR 40 KÜTAHYA EGE DENĐZĐ MANÝSA ĐZMĐR AYDIN MU ÐLA DEN ÝZLÝ UÞAK AFYON BU RDUR ISPARTA ANTALYA KONYA KARAMAN KIRÞEHÝR KAYSERÝ NEVÞEHÝR AKSARAY NÝÐDE KAHRAMANMARAÞ OSMANÝYE GAZÝANTEP TUNCELÝ BÝNGÖL MUÞ ELAZIÐ MALATYA DÝYARBAKIR BATMAN ADIYAMAN MARDÝN ÞANLIURFA BÝTLÝS SÝÝRT ÞIRNAK VAN IRAK HAKKARÝ ĐRAN MERSÝN ADANA KÝLÝS 36 ANTAKYA EN YÜKSEK KAR KALINLIĞI (cm) 36 AK DENĐZ SURĐYE km ZM-1 Şekil 12. Türkiyede en yüksek kar kalınlıklarının alansal dağılımı (DMI, 2000). 118

11 Şekil 13. Kar meteorunun ve birikiminin geçirdiği evreler: metamorfizma. 1. Yassı Buz Parçacıkları 6. Başlıklı sütun şeklinde kar tanecikleri 2. Yıldız şeklinde kar tanecikleri 7. Gayri muntazam kar tanecikleri 3. Sütun şeklinde kar tanecikleri 8. Lapa Kar tanecikleri 4. Đğne şeklinde kar tanecikleri 9. Sulu Kar 5. Ince tüğ şeklinde kar tanecikleri 0. Dolu g. Albedo: Karın ışını yansıtma gücüne karın albedosu denir. Yani kardan yansıyan radyasyonun, kara gelen radyasyona oranı olarak ifade edilir. Yeni karın albedosu %75 ile %88 arasında değişir. %100 lük albedo rasatı yapılmıştır. Eski ve ıslak karda albedo %43 e düşer. Ayrıca, kar içerdiği havadan dolayı yalıtkan, şekil değiştirebilen bir malzemedir. Kar örtüsü dışarıdan bir etki olmaksızın yamaç üzerinde hareketsizdir. Fakat yer çekimi ve kendi içindeki içsel gerilmelerden dolayı her gün tabana doğru birkaç milimetre hareket meydana gelir. Bu olaya yerleşme denir. Yerleşme, kar örtüsünün yüzeyinde ve tabanda olmak üzere iki kısımda oluşur. Şekil 14. Uzaktan kar derinliği ölmek için kar direği. 119

12 Şekil 15. Kar ın gerilme (çekme) gücünün, sıcaklık, yoğunluk ve tane büyüklüğüne bağlı olarak değişmesi. Özellikle bitki örtüsü bu olayı azaltıcı yönde bir etki yapar. Bu şekilde ölçülen derinlikler devamlı kar örtüsü derinliğidir. Böylece kar örtüsü derinliğinin zamanla değişimi elde edilmiş olur (Gürer, 1983). Başlıca fiziksel özellikleri kısaca tanımlanan kar viskoelastik bir maddedir. Hem yavaş akıcı yapışkan bir sıvının, hem de elastik bir katının özelliklerini gösterir. Bu özellikler kar ın yoğunluğuna, dane tipine ve hava sıcaklığına göre değişir. Kar ın kristalleri arasındaki çekme gücü kar tabakasının yoğunluğu arttıkça artar, çok ince taneli eski karda en yüksek değerine erişir ve kar örtüsünün sıcaklığının artması ile birlikte artış gösterir (Şekil 15) Atmosferden ayrıldıktan sonra kar kristali özelliklerini kaybeder. Zemindeki kar tabakası ile birleşir, karışır ve bütünleşir. Buna kar örtüsü adı verilir. Bu örtü, kristal ve havadan meydana gelmiştir ve zamanla sürekli olarak değişikliklere uğramaktadır. Kar Gözlem (Ölçüm) Yöntemleri Türkiye de değişik kurumlar tarafından yapılan kar ölçümleri ile su toplama alanlarının belirli noktalarında kar derinliği, kar yoğunluğu ve kar-su eşdeğeri ölçülerek (Şekil 16), noktasal değerlerden alansal değerlere geçilmektedir (Gürer vd. 1995). En az 10 noktada kar numune alıcısı ile kar özelliklerinin belirlendiği kar kurslarının (istasyonlarının) havzayı bitki örtüsü, yükseklik ve topografik açıdan temsil etmesi gerekir. Çünkü, erime mevsiminde kar-su eşdeğeri havza bitki örtüsü ve yamaç yönelimi ile yakından ilişkilidir. Son yıllarda, uydu görüntüleri yardımıyla veya radyoaktif yöntemler kullanılarak da kar-su eşdeğerleri dolaylı olarak belirlenebilmektedir. Kar ölçümleri genel olarak arazideki taze kar, havza üst kesimlerindeki biriken kar tabakasını belirleme şeklinde hava durumu belirleme çığ riskini tahmin etme, baraj işletimi ve meteorolojik ölçüm amaçlı olarak rasat memurları tarafından peryodik olarak yapılır (Şekil 17). Ayrıca rasat anında diğer meteorolojik koşullar da kaydedilir. Fakat bazı çığ ölçümleri günlük olmayıp haftada ya da 15 günde bir yapılır. Yeni yağan karın yüksekliğini ölçmek için Kar Tahtası, Kar - Su Eşdeğeri ni ölçmek için kar numune alma tübü ve kalibresi yapılmış terazi (Şekil 16), ve kar 120

13 tabakasının mukavemetini belirlemeye yönelik kar profilini çıkarmak için Ramsonde Çubuğu ve bunun üzerinde hareket eden 1 kg ağırlığındaki silindir şeklindeki özel halka kullanılmaktadır (Şekil 18) (Gürer, 1998). Çatılarda Biriken Fazla Kar Yükünün Belirlenmesi Karın, özellikle kar yağışının yoğun olarak gözlendiği bölgelerde, yapılar üzerinde birikimi çatı çökmelerine veya hasarlarına neden olabilmektedir (Şekil 19). Türkiye'de, kar birikmesinin neden olduğu çatı çökmelerine ait birkaç örnek verilebilmekte ve istatistiki bilgilerin yetersizdir. Ancak bu durum konunun değerlendirilmesi açısından bir eksiklik olmakla birlikte, yapılarda çatıların kar yüküne karşı güvenli ve ekonomik olarak projelendirilebilmesi, zemin kar yükü ile birlikte karın çatı üzerindeki birikimini etkileyen tüm faktörlerin de dikkate alınmasını gerektirir (Gürer ve Koç, 2001). Bir çatı üzerinde oluşacak kar birikmesi, çatının şekli, eğimi, malzemenin pürüzlülüğü, yapıya ve güneş ışınımına bağlı ısıl geçişler gibi her çatı için farklılıklar gösterebilecek çok sayıda faktöre bağlıdır (Şekil 20), ve bu durum çatı kar yükünün belirlenmesini zorlaştırır. Pratikte, basit şekilli çatıların (sundurma, beşik, kubbe, silindir vb) projelendirilmesinde kullanılacak kar yükü yapının inşa edileceği ya da edildiği alanın zemin kar yükü esas alınarak elde edilir. Karın, çatı üzerindeki birikimini belirleyen faktörler ise boyutsuz dönüştürme katsayıları ile ifade edilir ve bu katsayılar yardımıyla zemin kar yükü çatı kar yüküne dönüştürülür. Zemin kar yükü, kar örtüsünün zemin yüzeyine uyguladığı normal gerilmelerdir ve gözönüne alınan bölgenin meteorolojik özelliklerine bağlı, zamana (mevsime) ve yere (yüksekliğe) göre farklılıklar gösteren rasgele bir değişkendir. Bu nedenle, zemin kar yükü uzun dönem kar verileri yardımıyla istatistiksel yöntemlerle tahmin edilir. Zemin kar yükü ile ilgili temel veriler gözlem istasyonlarınca ölçülen kar derinliği ve kar-su eşdeğerleridir. Kar yükü hesabında uyulması gereken esaslar, zemin kar yükü değerleri ve dönüştürme katsayıları birçok ülkede yapı standartları içinde yer almaktadır. Özetlenirse çatı kar yükü, güneş ışınımı ve rüzgarın çatı üzerindeki dağılımı, çatının geometrisi, yapıdan kaynaklanan ısıl kayıplar, çatı malzemesinin türü gibi birçok faktöre bağlıdır. 121

14 Şekil 16. Türkiyede DMI ve DSI, EIEI tarafından kullanılan kar numune alma aletleri. Şekil saat süreli yağan taze karın kar tablası ile ölçümü. Şekil 18. Kar mukavemetini ve kar tabakaşlaşması belirlemede kullanılan Rammsode aleti. Şekil 19. Çatılarda ve binaların çevre ve kapı önlerinde rüzgar etkisiyle kar birikimi 122

15 Şekil 20. Çatılarda kar birikimine örnek olarak beşik çatı üzerinde kar yükünün asimetrik dağılımı (Gürer, Koç, 1998) Ancak, çatı kar yükü pratikte yapının inşa edileceği alanın zemin kar yüküne göre saptanır. Bundan dolayı, rasgele bir değişken olan zemin kar yükü proje kar yükünün esas bileşenidir. Çatı kar yükleri hesaplanmasında halen TS (Türk Standartları) 498/1987 kullanılmaktadır (TSE, 1987). Bu standarta göre Türkiye dört bölgeye ayrılmıştır (Şekil 21). Şekil 21. TS 498/1987 göre Türkiye dört kar yükü bölgesine ye ayrılmıştır. Savrulan Kar ın Zararları Savrulan Kar ın Kontrolü Rüzgar ile savrulan kar, binalarda havalandırma yollarını tıkamakta, tavan arası boşluklarını doldurmakta, ve bina çıkışlarını engelleyebilmektedir. Bir binanın çevresinde hava akımının engellendiği kısımlarda kar birikmesi kaçınılmazdır. Binaların rüzgar akışının mansabında kalan tarafları tamamen kar ile örtülür, dışa açılan kapılar çalışmaz. Binalar, kapıları hakim rüzgara paralel olacak şekilde yerleştirilmelidir; bu şekilde muhtemelen oyulma tesiriyle kar bu kapıları etkilemeyecektir (Şekil 22). Savrulan kar yerleşim yerlerindeki olumsuz etkilere ilave olarak kara ve demir yollarını örtmekte trafik tıkanmalarına ve görüş mesafesinin azalmasına varan bir dizi problem yaratmaktadır (Gürer vd, 2002). 123

16 Savrulan Kar ın Zararlarına Karşı Önlemler a. Rüzgar ile taşınan karın yol ya da tesislerin işletmesi üzerine olan potansiyel etkileri tanımlanır. b. Alternatif mahallerdeki kar sorunlarını değerlendirirken tüm tesisi (örneğin binalar, boru hatları, yollar ve diğer altyapılara erişim imkanı) dikkate alınır. c. Kalıcı kar örtüsünün uzun olduğu yerlerde inşaat konumuna karar vermeden önce önerilen mahallerdeki kar şartları en azından bir kış öncesine kadar etüd edilir. d. Karın biriktiği alanlar, kış boyunca çekilen hava fotoğrafları ile belirlenmelidir. Genelde kar birikme kesimlerinin yanısıra rüzgar yönleri de görülebilmektedir. e. Kar birikintilerinin oluştuğu mahaller yerine en az kar taşınımının olduğu mahalleri seçilmelidir. Mümkünse inşaat mahalleri, rüzgar akışı mansabının m aşağısındaki kar erozyonu olan yani karın savrularak temizlendiği bölgelerde seçilmelidir. f. Kar savruntusunun kaçınılmaz olduğu yerlerde kar perdeleri veya diğer birikimi önleyici önlemlerin uygulanabileceği yerler seçilmelidir. Rüzgar ve Kar Perdeleri Şekil 22. Binaların konumu ve kar birikimi Savrulan karın kontrolü, rüzgarın yönünü değiştirerek hızın düşmesini, çevrintilerin oluşup rüzgarın içindeki karın süspansiyon ortamından kurtularak yere düşmesini sağlayan engeller ile yapılmaktadır. Bu engeller genellikle rüzgar veya kar perdeleridir (Şekil 23). Perde rüzgarın akışını azaltmakta ve hızın artık kar danelerini 124

17 asılı halde tutmaya gücünün yetmediği yerlerde çevrintiler oluşturmakta ve kar taneleri zemine bırakılarak birikme oluşmaktadır. Perdelerin maliyeti kar kürüme masraflarındaki azalma ile karşılanabilmektedir. Şekil 23. Kar ve rüzgar perdeleri Perdenin alt kısmında yer ile perde arasında bulunan bir aralık rüzgarın bir kısmının buradan akmasını sağlar. Rüzgar hızı alt boşlukta artarak, perdenin altında karın olmayacağı alanda oyulma bölgesi oluşturur. Bu şekilde hem memba hem de mansap tarafındaki birikintiler perdeden bir miktar ötelenir ve perdenin kar ile örtülmesi engellenir. Eğer kar perdesi kara gömülürse işlevini yerine getiremez. Ayrıca perde gömüldüğü taktirde karın oturması ile zarar görebilmektedir. Optimum aralık perdenin uzunluğunun %10 ila %15 i kadarıdır (Tabler, 1991). Binaların Altında Oyulma Bölgesi Oluşturulması Kar perdesinin altındaki boşlukta kar birikmemesi ve oyulma bölgesi oluşturulması ilkesi binalara da uygulanabilmektedir. Eğer bina örneğin direkler ile, rüzgarın altından serbestçe geçebilmesine izin verecek şekilde yükseltilebilirse, rüzgar binanın altından ve çevresinden geçerken hızını artıracak ve karı buralardan uzak tutan bir oyulma bölgesi oluşturacaktır. Bir metrelik bir açıklık genellikle yeterli kabul edilmektedir. Kar savruntusunun önemli olduğu yörelerde, rüzgar akışı mansap tarafında kalan binalarda kış boyu süren erişim problemlerine neden olan kar birikmesine engel olmak için tesislerin doğru planlanması hayati bir konudur. Binalar tıpkı kar perdeleri gibi birikintilerin her iki tarafta da olmasına sebep olmaktadır. Kapılar ve erişim yolları binaların rüzgar yönüne göre olan bu iki tarafında da kalmamalıdır. Bir tesiste geniş binalar rüzgar akışının mansap tarafında olmalıdır ve binanın mansabında kalan alanlar kışın kullanımlarını çok zor ve pahalı olacağından birikmeye izin verecek şekilde kullanım dışı bırakılmalıdır ( Freitag, 1997). Çığ Çığ, genelde bitki örtüsü olmayan engebeli, dağlık ve eğimli arazilerde, vadi yamaçlarında tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve dış kuvvetler etkisiyle vadi tabanına doğru hızla kayması olarak tanımlanır (Şekil 24). Çığ olayında en büyük tehlike yerdeki sıkışmış eski kar örtüsünün üzerine tipi sonucu taze karın yığılmasıyla kalın yeni bir tabaka oluşması ve tipi sonrası gelen çoğunlukla sıcak hava akımının bu iki tabaka arasında erimesiyle kaygan bir zemin oluşturmasıdır. 125

18 Türkiye de Çığ Sorununun Boyutu Şekil 24. Çığ oluşum şekilleri. Anadolu'da çığ olaylarında ölenlerin sayısında özellikle son yìllarda büyük bir artış gözlenmiştir. Eldeki kayıtlara göre, arasında 286 kişi çığ olaylarında hayatını kaybetmiş iken, kış mevsiminde 443, kış mevsiminde ise 136 kişi hayatını kaybetmiştir. Maddi kayıplar hakkında sadece nakledilen hane sayısı kayıtlarını vermek mümkündür. Anadolu'daki çığ olaylarının yaklaşık olarak %80'i Ocak ve Şubat aylarında ve hemen hemen tamamı Kuzey ile Doğu Anadolu'nun dağlık kesimlerinde meydana gelmektedir. Ancak kış mevsiminde, şimdiye kadar hemen hemen hiç çığ olayına rastlanmamış olan Kuzeybatı Anadolu'nun sahilden 10 km içeride olan kesimlerinde meydana gelen üç çığ olayında 13 kişi hayatını kaybetmiştir. Geçmiş yıllara ait çığ arşiv kayıtları incelenerek TUBĐTAK araştırma projesi kapamında 1/ ölçekli çığ bölgelerini belirleyen bir harita hazırlanmıştır (Şekil 25). Ancak bu ölçekte bir harita bu tehlikenin alansal boyutunun belrlenebilmesi için ve belli bir araziye iskan müsaadesi verebilmek için yeterli hassasiyette değildir (Gürer vd, 1995). Bir bölgede çığ tehlikesi yoktur veya vardır diyebilmek için bölgeyi inceleyen 1/ ölçekli harita gereklidir (Şekil 26). Đskan müsadesi için ise 1/ hatta 1/5.000 gibi daha hassas ölçekli çığ bölgelerinin sınırlarını veren haritalar gereklidir. Şimdiye kadar, Afet Đşleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Çığ Araştırma-Geliştirme, Etüd ve Önlem Şube Müdürlüğü (CAGEM) tarafından özellikle 1/ ölçekli haritaların hazırlanmasında oldukça iyi mesafe alınmıştır. Bu arada Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı, Afet Đşleri Genel Müdürlüğü Yerbilimsel Verilerin Planlamaya Entegrasyonu isimli, çığ afeti dahil tüm doğal afetlerin etkilediği mevcut alanlarla, gelecekde iskana açılacak alanlar için, bölge, çevre düzeni, Nazım Đmarve Uygulama Đmar planı gibi, her türlü planlama kademelerinde, hangi tür verilerin göz önünde bulundurulması, hangi ölçekte haritalar hazirlanması konusunda bir el kitabı hazırlatarak (AFET, 2006) tüm Bayındırlık müdürlüklerine dağıtmıştır. Çığların Sınıflandırılması Çığlar pek çok değişik kritere göre sınıflandırılabilir. Kar örtüsünün gevşek veya sıkı olmasına, içerdikleri su miktarına, kar örtüsünün arazide beklemesine, arazinin vadi 126

19 veya açık arazi olmasına ve kar örtüsünün tabakalaşmasına göre sınıflandırmalar yapılmaktadır. Etimolojik açıdan henüz kesin olarak Türkçe karşılıkları olmadığından, pek çok terim, açıklamaları da verilerek tanımlanacaktır. Ancak Türkiye Ulusal Hidroloji Konseyi, Kar ve Buz seksiyonunca, en uygun Türkçe karşılığın seçilmesinin ileride yanlış kullanımları engelleyeceğine inanılmaktadır. a. Çığlar kar örtüsünün gevşek veya sıkışmış tabaka olmasına göre iki esas gruba ayrılır. Bu durum çığın kopma türünü etkiler. - Blok çığ (slap avalanche) ve - Toz çığ (loose snow avalanche) olarak gruplandırılır. Kar örtüsünün adeta kepek gibi gevşek olması halinde tanelerin birbirlerine yapışma özelliği. (kohezyon) çok azdır. Tabakanın oluşması ve meteorolojik faktörler etkisiyle değişime uğraması (metamorfizma) sırasında, kar örtüsünün, başlangıçta tabii olarak durabileceği eğimden daha eğimli yamaçlarda durduğu görülür. Bu durum, en küçük bir fazla yüklenim sonucu, gevşek kar örtüsünün bulunduğu yamaç üstkotlarında, önce bir noktada basit bir hareket başlatır, ancak bu hareket vadi tabanına doğru genişleyerek iner. Şekil 25. Türkiyede çığ meydana gelen bölgeler ( Gürer vd. 1995). 127

20 Şekil 26. Afet Đşleri genel Müdürlüğü, Çığ şubesince hazırlanan 1/ çığ bölgeleme haritası. Tabana doğru inme, kayma, düşme veya ikisinin karışımı şeklinde olur. Genellikle kuru kardan meydana gelen toz bulutu şeklinde oluşan çığlarda, hareket çok hızlıdır ve toz bulutu şeklindeki kütle, hareketin araziye paralel olan bileşkesinin önüne geçerek ters rüzgar oluşturur. Bu ters rüzgar sonucu meydana gelen sıkışma patlama ile birlikte büyük tahribat yapar. b. Çığın meydana geldiği arazideki kar örtüsünün içerdiği serbest su miktarına göre: - Kuru kar çığları - Nemli kar çığları - Islak kar çığları şeklinde sınıflandırılır. Ancak bu sınıflandırma, çığın başladığı üst yamaçlarda geçerlidir. Çığ oluşup, kar kütlesi uzun mesafeler katedince, sürtünme ısısından ötürü serbest su buharı oluşacak ve bu kar tabakasının içerdiği su miktarını doğal olarak değiştirecektir. Çığ öncesi kardaki suyun ölçülmesi bu tür çığ tehlikesinin önceden tahmininde çok yararlıdır. Kuru kar çığları genellikle düşme, nemli kar çığları zeminde kayma, ıslak çığlar ise düşme ve kayma karışımı şeklinde hareket ederler. c. Çığ oluşan arazinin hakim karakterine göre çığlar: - Açık arazi çığları - Vadi çığları olmak üzere de sınıflandırılır. Arazi incelemelerinde yörede hangi tür çığ oluşabileceğini belirlemek, meydana gelebilecek çığların güzergâhlarını belirlemek mümkündür. Böylece yörede yeni bir yerleşim veya kullanım alanı açılacak ise bu birim tehlike sınırlarının dışında açılır. d. Kar örtüsü, belirli zaman aralıklarıyla yağan kardan oluşacağından, kar örtüsünde yoğunluk bakımından değişik tabakalar oluşur. Böyle durumlarda, üst tabaka(lar) alttaki tabaka(lar) ile birlikte veya ayrı ayrı kayabilir. Buna göre çığlar: - Yüzey çığları - Zemin çığları 128

21 olarak sınıflandırılabilir. Bazı ülkelerde bu sınıflandırma değiştirilerek yüzey çığları, ara tabaka çığları ve zemin çığları ayrı gruplar olarak sınıflandırılmaktadır. e. Çığ düşmeden önce, arazideki kar örtüsünün uzun zaman bekleyerek meteorolojik etmenlerden ötürü değişime uğramış olması veya tek bir kar tipisiyle gelen çok fazla kar düşmesinden meydana gelmesi, oluşacak çığın türünü etkiler. Bu özellikler göz önüne alınarak yapılan sınıflandırma: - Doğrudan çığ (direk çığ) - Olgun çığ (Bekleme çığ, tam çığ) şeklinde olabilir. Sadece en son tipi ile gelen kardan oluşan çığ beklememiştir, doğrudan oluşur. "Direkt çığ" veya "Doğrudan çığ" olarak isimlendirilebilir. Beklemiş olgunlaşmış-çığlar (climax avalanches) uzun bir dönemin meteorolojik olaylarından sonra gelişir ve genellikle birden fazla sayıda tipiden gelen tabakalaşmış karı içerir. Donma derecesine yakın koşullarda, kar örtüsünün sıcaklık dağılımı homojen olup, kar tabakası bir nevi yoğunluk kazanma halindedir ve kar kristalleri birbirleriyle yapışarak daha güçlü bağlar oluşturur, buna eş sıcaklıkta yapısal değişim denilebilir (equi-temperature metamorphism). Çok soğuk havalarda, kar örtüsünün yüzeye yakın tabakaları uç kısımlardan daha fazla soğuyacağından tabaka içinde - düşey sıcaklık gradyanı- meydana gelir. Kar örtüsünün herhangi bir tabakasında sıcaklık gradyanı 1 C/cm'yi aşarsa, o tabakadaki buhar basıncı gradyanı su meloküllerini yukarıya doğru iter. Bu işlem sırasında, yukarıya doğru hareket eden moleküllerin depolanmasıyla, birbirlerine yapışmayan (non-cohesive) ve derin buzdepth hoar- kristalleri oluşur. Bu dahili kristal yapı değişimi, iç boşluklar yaratarak tabandaki tabakanın zamanla zayıflamasına sebep olur. Bu yapısal değişime "sıcaklık gradyanı değişimi" (temperature gradient metamorphism) denir ve bunun sonucu "olgun çığ" (climax çığ) oluşur. Bu tür çığların oluşumu, kar örtüsü içinde geciktirilerek arttırılmış iç kuvvetlerin etkisiyle ve arka arkaya birkaç erime-donma geçirmiş kar tabakasının ıslak kesimlerinde oluşan zayıflama ile de açıklanabilir (Hotchkiss,1972) 129

22 Tablo 1. Yıllara göre çığ olaylarının ve sonuçlarının dağılımı (AFET, 2007). Yıllar Olay Ölü Yaralı Nakil Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Yıllar Olay Ölü Yaralı Nakil Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı ? Toplam

23 Çığ Oluşum Koşulları Topografik açıdan 35 derece eğimden daha dik genellikle rüzgar altı olan çıplak yamaçlar doğal çığ güzergahlarıdır. Meteorolojik açıdan, şiddetli tipi sonrası gelen ılık havanın 36 saat'ten uzun olması kar örtüsü üzerine yağmur yağması, bir defada 25 cm'den daha kalın yeni bir kar tabakası oluşması, tipinin 24 saat'ten uzun bir süre 7 m/sn'den daha büyük bir hızla esmesi çığ oluşumunda etken parametrelerdir (USDA, 1961). Çığ Kontrolu Çığ kontrolundan amaç, kar örtüsünün bulunduğu yamaçtan vadiye kayarak inip can ve mal kaybına sebep olmasını azaltmak veya ortadan kaldırmaktır. Çığ kontrolunda belli başlı yöntemler şöyle sıralanabilir (Gürer ve Koçyiğit 1995). a. Çığ tehlikesi olan alanları kullanıma kapatmak (Pasif Yöntem). b. Tehlike alanlarının belirli kesimlerini belirli dönemlerde kontrollu olarak hizmete açmak. Özellikle karayollarında uygulanan bu pasif yöntemde, sürücülerin devamlı uyarılması gerekir. c. Doğal olarak düşen çığlardan meydana gelen kar kütlesini, yönlendirme barajı, mahmuz gibi yapay yöntemlerle kullanım alanından başka yöne saptırmak veya güzergâh üzerinde durdurmak. d. Çığ oluşmasını engellemek (aktif yöntem). Bu iki şekilde gerçekleşebilir: - Kar örtüsünün yapısını değiştirme şeklinde (geçici) - Arazinin eğimini değiştirme (kalıcı) Çığdan Korunma Çığdan korunma yöntemleri üç esas stratejik grupta toplanabilir: a. Risk bölgelerinin belirlenmesi, b. Uzun vadeli önlemler (aktif ve pasif) c. Kısa vadeli (geçici) önlemler (aktif ve pasif) Risk bölgelerinin belirlenmesi için araştırma, inceleme yapılması ve eldeki bütün verilerin bir kaynakta toplanması gereklidir. Geçici pasif yöntemler, sinyalizasyon sistemi kurma (Şekil 27), araziyi kullanıma kapatma, riskli alanı boşaltma, aktif yöntemler ise kar örtüsünü bulunduğu yerde sıkıştırma veya değişik alet ve yöntemlerle yapay çığ oluşturmak şeklinde özetlenebilir (Şekil 28). 131

24 Şekil 27. Çığ tehlikesine karşı sinyalizasyon sistemi. Şekil 28. Erzurum Palandökendeki Gazex ile yapay çığ oluştume sistemi ( AFET,2002). Kalıcı önlemlerin aktif olanlar grubuna, yeniden orman yaratılması, yamaç eğiminin değiştirilmesi, karın kürtün yaptığı kesimlere kar siper ve çitleri yerleştirilmesi (Şekil 23), çığ kopma bölgelerinde kar kütlesini yerinde tutmak için bariyerler kullanılması (Şekil 30) dahil edilebilir. Kalıcı pasif önlemler çığ rotasını saptırmak amacıyla yapılan yönlendirme barajlarını (Şekil 31), mahmuzları, yapıların araziye uydurulmasını, betonarme ve diğer yöntemlerle güçlendirilmeyi içermektedir (Şekil 32). 132

25 Şekil 30. Çığ bariyerleri. Chamonix Fransa, 23 Şubat 1993 Trun,Isviçre, 14 Temmuz 1998 Şekil 31. Çığ yönlendirme yapıları ve barajları Şekil 32. Çığ rotasındaki binaların ve enerji hatlarının güçlendirilmesi. 133

26 Pasif Yöntemler Kullanımı Kısıtlama Çığ tehlikesi olan alanların kullanımını kısıtlamak veya engellemek esas olarak kayakçıları ve karayolundaki araçları korur. Tehlikenin en fazla olduğu zamanlarda, belirli sürelerle uygulanması halinde bu yöntem başarılı olur. Devamlı kısıtlanma veya engelleme toplumun bu kesiminde hoşnutsuzluk yaratacak ve kaçak olarak kullanmalara sebep olacaktır. Yerel olarak başarılı bir şekilde uygulanabilirse de, bu metodun makro düzeyde uygulanması zordur. Kısıtlı kullanma öncelikle teknik sorun olmaktan ziyade idari sorundur. Bariyer Kullanımı Tarihte, en eski çığ kontrol yöntemi, gelen çığın yönünü değiştirmeye yarayan bariyerlerin kullanılmasıdır. Alp Dağlarında asırlar boyunca, ağır örme duvarlar ve kılıç sırtı şeklinde bariyerler ile küçük, birbirinden bağımsız binaların çığ tehlikesine karşı korunulmasına çalışılmıştır (La Chapelle, 1969). Halen bu yöntemlerle enerji hattı direkleri ve tek binalar korunabilmektedir. Örme duvarlar, geniş toprak dolgular, sel kapanlarına benzer çığ kapanları, kar barajları oldukça başarılı şekilde kullanılan yöntemlerdir. Ancak bütün bu yapılar, büyüklüklerine göre tek bir çığ inmesi halinde yeterli olabilmekte, arka arkaya gelen çığlarda etkinliklerini kaybetmektedir. En çok kullanılan çığ yönlendirme yapıtı, çığ tünelleridir (Şekil 33). Dağlık arazilerdeki, karayolu ve tren yollarını, çığ tehlikesi olan kesimlerde, çığa karşı korur. Örneğin Tunceli-Pülümür, Trabzon- Hamsiköy, Erzincan-Kelkit ve Van-Hakkari tünelleri (Gürer, 1992 ). Aktif Yöntemler Çığ oluşumunu engellemek için, kar örtüsünün oluşma ve oluşma sonrası, kar bloklarının meydana gelmesini engelleyecek şekilde arazideki karı modifiye etmektir. Kar üzerinde ileri geri yürüyerek, palet kullanarak kar sıkıştırılır ve büyük blok oluşumu engellenir. Ayrıca, sıkıştırma ve eritip dondurma suretiyle karın dahili gücü arttırılır. Patlayıcılar kullanılması sırasında çığ meydana gelmese de kar tabakası sıkıştırılmış olur. Çok az miktarda kimyasal maddeler kullanılarak kar yapısı değiştirilerek derinlemesine buzlanma oluşturulmaktadır. 134

27 Hamsiköy, Trabzon Gothard, Đsviçre Van Hakkari Yolu Şekil 33 Türkiyede ve yurtdışında kullanılan çığ tünelleri. Çığ oluşumunu engellemek için arazinin topografik yapısını değiştirmek büyük yatırımlar gerektiren mühendislik projeleriyle mümkündür. Bu yaklaşım, otoban, tünel giriş ve çıkışlarının, büyük maden işletmelerinin, enerji santrallerinin ve büyük yerleşim alanlarının korunmasında kullanılır. Bu tür engelleyiciler ve bariyerler, m²'ye birkaç ton kar yükü taşırlar ve bu miktar kar derinliğinin karesiyle doğru orantılı olarak artmaktadır. Bu yükü kaldıracak engelleyicilerin yapımında çelik, duraluminyum, kereste ve beton gibi değişik malzemeler kullanılmaktadır. Mekanik tahrik ediciler kayak, buldozer ve dinamit olabilir. En sık kullanılanı dinamit türünden patlayıcılardır. Fransa'da CATEX ismi ile anılan (Şekil 34), daha önceden tespiti yapılan yerlere yerleştirilen teleferik hatlarıyla çığ güzergahları üzerine gelindiğinde dinamit ve benzeri patlayıcılar kullanılarak uzaktan kumanda yöntemiyle patlamalarla yapay çığ oluşturulmakta ve çığ tehlikesi ortadan kaldırılmaktadır. Şekil 34. Yapay çığ oluşturmada CATEX, GAZEX ve AVELHEX sistemleri. Amerika Birleşik Devletleri'nde ve Đsviçre, Avusturya, Fransa, Rusya gibi ülkelerde sadece ses üreten hovitzer, havan topları kullanılarak yapay çığ 135

28 oluşturulmaktadır. Bu tür tahrik ediciler sabit veya taşınabilir olmakta, her türlü hava koşullarında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Dünyanın son yıllarda çığ kontrolünde en çok kullandığı yöntem GAZ.EX olarak isimlendirilir. Bu yöntemde oksijen ve propan gazları karıştırılıp, kontrollü olarak patlatılarak daha önceden belirlenen çığ güzergahlarında yapay çığ meydana getirilir. Bakım ve işletme masraflarının oldukça düşük olmasına karşın ilk yatırım masrafı diğer yöntemlere oranla daha yüksek gibi görülmektedir. Erzurum, Palandöken kayak merkezi üç başlık şeklinde kurulan GAZ-EX sisteminin Erzurum Özel idaresi tarafından kesin kabulu yapılmış ve kış mevsiminde deneme patlatmaları yapılmıştır (Şekil 29) (AFET ile sözlü görüşme, 2002). Patlatma ile yapay çığ oluşturulması konusunda kullanıma sunulan en son yöntem AVALHEX teknolojisidir (Şekil 34). Hava ve hidrojen karışı olan gaz uzaktan kumandalı olarak kıvılcımlanarak patlatılmakta ve meydana gelen ses ve basınç dalgası ile yapay olarak çığ düşürülmektedir. Üretici firma tarafından montajın ve işletimin daha kolay olduğu ve güvenilirliğin daha yüksek olduğu belirtilmektedir ( EI Montagne, Fransa ile özel yazışma, 2002). Kar Örtüsünü Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemi Kar çalışmalarında en zor aşama kar verilerinin güvenli bir şekilde ve kesintisiz olarak toplanmasıdır. Bu amaçla 60 lı yıllardan itibaren suni peyklerden faydalanılma yoluna gidilmiş ve son yıllarda değişik uzaktan algılama yöntemleriyle temin edilen veriler kullanılarak çoğunluğu araştırma ve yer bilgileri ile denkleştirme aşamasında olan çalışmalar yapılmıştır. Daha çok kar ile örtülü alanların belirlenmesinde başarılı olunan uzaktan algılama da kullanılan uydu resimleri esas olarak LANDSAT ve AVHRR sistemlerinden alınmaktadır. Bu çalışmaların esas amacı olan işletme hidrolojisinde uzaktan algılanan verilerin kullanımı aşamasına gelinmesinde Türkiye için en kısıtlayıcı etken dışarıdan temin edilen uydu resimlerinin zamanında elde edilerek analiz edilmesindedir. LANDSAT-5 TM, NOAA/AVHRR, ERS-2 uydu verilerinden yararlanılarak Türkiyedeki araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalar ümit vericidir Uydu verilerinin çalışılan havza verileri ile birlikte değerlendirilmesinde Coğrafi Bilgi Sistemi yöntemlerinin kullanılması konusunda hayli yol alınmış sayılabilir (Dinç vd. 1998, Şorman vd. 1998, Özlü vd. 2000, Sunar vd. 2000). Kar erimesinden gelebilecek kar su miktarının tahmininde yaklaşık 18 değişik model önerilmişse de bunlardan sadece 5-6 tanesi uygulamacılar tarafından tercih edilmektedir (USACE, 1998). 136

29 Kaynakça AFET (2006) Yerbilimsel Verilerin Planlamaya Entegrasyonu - Elkitabı, Ankara AFET (2007) Dönemi Çığ Arşiv Kayıtları, Ankara ( yayınlanmamıştır). Cemagref (1983) Neige et Avalanche, Groupment de Grenoble, Division Nivologie, Grenoble, France Dinç, U., Dinç, O., Peştemalcı N., Yeğingil,T., Şenol,S. (1998) Toros Dağlarında Bir Örmek Bölgede Kar Örtüsünün LANDSAT-5 TM Sayısal Verileri Yardımıyla Araştırılması, I. Ulusal Kar Kongresi, KHGM Genel Yayın No 70, Erzurum, s DMI. (2000) Kar Örtülü Günler Sayısı, Karlı Günler Sayısı, Maksimum Kar Kalınlıkları Haritaları, Ankara Freitag, D. R. (1997) Introduction to Cold Region Engineering, ASCE, USA. Gurer, Đ., Arıkan, A. (1981) Meteorolojik Yonden Ani Soğuma Sonucu Olusan Buz ve Kar Birikiminin Agac ve Orman Tahribatı, I. Ulusal Meteoroloji Kongresi, ss , Istanbul. Gürer, Đ. (1983) Kar Erimesi ve Akımı, Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Doçentlik Tezi, Ankara. Gürer, Đ. (1992) Güneydoğu Anadolu Bölgesi Şubat 1992 Çığ Olaylarının Analizi, TCK Ankara, Rapor (Yayınlanmamıştır). Gürer, Đ., Tuncel, H., Yavaş, Ö. M., Erenbilge,T. (1995) Çığ Kriterleri ve Çığ Risk Alanlarının Belirlenmesi, TÜBĐTAK, Ankara, No:YBAG ,,134 s, Gürer, I., Koçyiğit, Ö. (1995) Çığ Önleme Yapıları, 1 inci Sistem Mühendisliği ve Uygulamaları Sempozyumu, Kara Harp Okulu, Ekim, Ankara, Cilt 2, s Gürer, Đ.(1998) Kar Örtüsünün Mukavemetinin Đncelenmesi, I. Ulusal Kar Kongresi, Şubat, Erzurum Gürer, I., Koç, L. (2001) Çatılarda Kar Yükünün Belirlenmesi, TMMOB Đnşaat Mühendisleri Odası Teknik Dergi, Cilt:12, Sayı:3, pp: , Ankara. Gürer, I., Özbek, T., Gürer, N. (2001) Kış Turizm Alanı Güvenlik ve Tasarım Kriterlerinin Belirlenmesi, Gazi Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projesi No: 06/ , Ara Rapor No:1 Ankara ( Yayınlanmamıştır). 137

30 Gürer,Đ., Sato, T., Kosugi, K., Kamata, Y., Sato, A., (2002) Comparison Of The Models Of Different Types Of Snow Fences In Cold Wind Tunnel, PIARC 2002, Winter Road Congress, Sapporo, Japan. Gürer,Đ., (2003) Türkiye'de Yerleşim Yerlerine Yönelik Kar ve Çığ Problemleri, Đnşaat Mühendisleri Odası, Türkiye Mühendislik Haberleri, Yıl: 47, , No: , pp: , Mart 2003, Ankara. Hotchkiss, W.R. (1972) Avalanche Awareness and Safety for Snow Scientists in the field, Western Snow Conference, USA. La Chapelle, E.R. (1969) Snow Avalanches, Oregon State University Press, USA Özlü, A., Çakal, M.A., Bakır,H., Birhan,H., Coşkun,T., Daşcı,E.,Sevim,Z. (2000) Palandöken- Konaklı Hvzasının Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Teknikleri Kullanılarak Kar Dağılım Haritasının Çıkarılması, II. Ulusal Kar Kongresi, KHGM Genel Yayın No 73 Erzurum, s Sunar, F.,Yavuz,V.,Maktav,D. (2000) Karlı ortamların Uzaktan algılama ve GIS ile alansal analizi Uludağ-Bursa örneği, II. Ulusal Kar Kongresi, KHGM Genel Yayın No 73 Erzurum, s Şorman, A.Ü., Kaya, H. I., Algün, O., Küpçü, R. (1998) Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile Kar Model Çalışmaları ve Karasu Havzasına Uygulamalar, I. Ulusal Kar Kongresi, Erzurum, Tabler, R. D., (1991) Snow Fence Guide, Washington, National research Council, Strategic Highway Research Program, USA. TSE. (1987) Türk Standartları TS 498/1987 Design Loads for Buildings, Türk Standartları Enstitüsü, Ankara,1987 USACE. (1998) Runoff From Snowmelt, CECW-EH Engineer Manual , Washington, D.C USA USDA. (1961) Snow Avalanches, A Handbook of Forecasting and Control Measures, Agriculture Handbook No:194 U.S. Department of Agriculture, Washington D.C., USA. (AFET ile sözlü görüşme, Şubat 2002). ( EI Montagne, Fransa ile özel yazışma, 2002). ( TEAŞ ile sözlü görüşme, Mart 2002). 138