! "# $ : %& ' () $*+",-. /

Transkript

1 !"#$: & ' ()$*+",-./

2 0 01 Türkiye nin demografik armaanı geçtiimiz günlerde ülkemizin gündemine oturmu durumda. Bu konuda pek çok ey yazıldı çizildi. Özetle Türkiye nin Avrupa Birlii perspektifi çerçevesinde genç nüfusumuzun önümüzdeki çeyrek asırda bize büyük bir armaan olduu ve ülkemize büyük avantajlar salayacaı düünülüyor. Bunun en önemli nedeni bugünkü genilemi Avrupa Birlii üyeleri ve aday ülkeler dahil AB nüfusunun yalanmakta olması yılında itim Reformu Giriimi projesini çeitli kurululara sunarken stanbul Politikalar Merkezi de bu savdan hareket etmi ancak ülkemizdeki genç bir nüfusu içeren demografik yapının önümüzdeki çeyrek asırda bizlere bir armaan olabilecei gibi önemli tehlikeleri de içerdiinin altını ısrarla çizmiti. Projenin ana savı önümüzdeki yıllarda bu genç nüfusumuzu eitemediimiz taktirde durumun bize bir armaan olamayacaı idi. Ayrıca proje, nüfusumuzu daha iyi eitelim derken hem eitimde sosyal adaleti vurguluyor hem de çoulcu, daha demokratik ve küresellemi bir dünyada kendi ayakları üzerinde durabilecek bir Türkiye Cumhuriyeti vatandaı yetitirebilmemizin üzerinde duruyordu. Projenin ısrarla altını çizdii özellikle temel eitim sistemimizde bu hedefler dikkate alınarak yapılacak reformlarla genç nüfusumuzu ülkemize bir demografik armaan haline getirebileceimiz idi. te bu amaçlarla Doç Dr. Can Fuat Gürlesel den bize Türkiye nin demografik yapısı ve bu yapının eitim sistemimiz için önümüzdeki yıllarda ne anlama geldii, ne gibi sorunlar sunduu, ne gibi fırsat pencereleri açtıı konusunda bir rapor hazırlamasını rica ettik. nancımız elimizde somut ve ayrıntılı bilgiler olmadan sorunu bütün boyutları ile incelemenin güç olacaı idi. Çok kaba istatistiksel bilgiler ile Türkiye nin genç bir nüfusu olduunu ileri sürmek mümkün ve bundan bazı görevler çıkarmak mümkün ama yetersiz. linizdeki rapor herkesin bugünlerde konutuu ve hemfikir olduu bir konuyu özellikle temel eitim açısından irdeliyor ve ileriye dönük projeksiyonlarla ayrıntılara indiriyor.!23!()4$'!25-!,)6!4 7-)-.32!.+'-!

3 9 / 01 :: ;0 '9 : : : :: : : :/ :<!" # $# :/ : : : && := ;0 '9 :> : ' :> :: ' ()(* :> : ' ()(* :! + / ;0 '9 < :, ' < ::! <: :! < :<!! <<!,$ # </?;0 '9 <>?: -. <>?/ /0 /:?;0 '9 //?: /! //?, /! /?<!, /@?/ /A : 8&-$(-#)#!. $'6!7-)-.+!+.+ < *"2"! > 3

4 9 Bir zaman yolculuu makinasına girsek ve 2025 yılındaki Türkiye ye bakabilsek neler görürdük acaba? Neleri deitirir, neleri yeniden yapardık? Nelerden piman olurduk? Hangi kaçan fırsatlar için, keke önceden bilebilseydik derdik. Teknolojinin gücü henüz böyle bir bulua yetmiyor ama gelecee ilikin öngörülerde bulunmada bilimin eli kolu balı da deil. Bilimsel yöntem gelecee yönelik kestirimlerde bulunmamıza olanak tanıyor. Böylece bilim, bir anlamda bize gelecei göstererek, ileride piman olmamamız için müthi bir olanak sunuyor. Bu olanaı Türkiye nin geleceini planlarken kullanmalıyız. Bu rapor öncelikle bunu hedefliyor. Bu çalıma, son pimanlıın hiç fayda etmeyecei bir alan olan eitimde, gelecee dönük politikaların oluturulması çabalarına altyapı malzemesi sunmayı amaçlıyor. Daha güzel bir Türkiye ancak iyi eitilmi yurttalarla kurulabilir. itim planlaması, aslında ülkenin geleceinin de planlanmasıdır. Bilimsel yöntemlerle yapılmı analizler ve öngörüler, eitim politikalarının oluturulmasında rehber olmalıdır. Bu rapor böyle bir katkı salamayı amaçlıyor. itim reformu ve eitim politikaları dorudan insan ve nüfus ile ilgilidir. Bu nedenle özellikle uzun süreleri kapsayacak çalımalar öncesinde, toplumun demografik eilimlerini saptamak büyük önem taıyor. Türkiye nin apısındaki Fırsat raporu bu amaçla hazırlandı. Çalıma dönemine ilikin saptama ve öngörülerde bulunuyor. Rapor, Türkiye nin yakın geçmiindeki ve günümüzdeki nüfus dinamiklerine eitim penceresinden bakıyor ve gelecek 20 yılda neler olacaını öngörüyor. Bu raporun be ana bölümü var. Birinci bölümde, 1970 yılından bu yana oluan demografi trendleri ile eitim göstergeleri inceleniyor. Böylece 2000 yılı itibari ile gelinen nokta saptanıyor. kinci bölümde, 2025 yılına kadar olan dönem için demografi ve nüfus öngörüleri yapılarak eitim çaı nüfustaki olası gelimeler ortaya konuluyor ve böylece sayısal ihtiyaçlar belirleniyor. Yine bu bölümde demografik gelimeler, il grupları ve iller itibari ile de analiz ediliyor. Üçüncü bölümdeyse, bir parçası haline gelmeyi planladıımız Avrupa Birlii nin nüfusunun ne gibi bir deiim sürecinden geçtii irdeleniyor. Bu bölümde, Türkiye de yaanan demografik süreçler, AB ülkelerindeki dönüümle karılatırılıyor. Böylece, önümüzdeki fırsatlar ve engeller ortaya konuluyor. Dördüncü bölümde okullama oranlarındaki varsayımlara balı olarak igücünün eitim düzeyine ilikin senaryolar sunuluyor. 4

5 Son bölümde ise, elde ettiimiz bulgular ııında ortaya çıkan genel tablonun analizi sunuluyor. Bu raporun, Türkiye nin gelecekte piman olmamasını salayacak politikaların ve planlamaların oluturulmasına katkıda bulunması, en büyük dileimiz. Umarız, bu mütevazı zaman yolculuu, ufuk açıcı olur. Saygılarımızla, Dr. Can Fuat GÜRLSL 5

6 01 Türkiye de adeta sessiz bir devrim yaanıyor. Bu köklü deiimdeki tek ivme, Avrupa Birlii ne üyelik süreci deil elbette. Tepeden tırnaa toplumsal bir kabuk deitirme süreci söz konusu. Hereyden önce nüfusun profili, dolayısıyla toplumun temel dinamikleri deiiyor. Deiim sürecinin odak noktasında da, gençler ve eitim var. Türkiye de ilk kez nüfus artı hızı düüyor ve böylece eitimde kaliteyi ön plana çıkarmak mümkün hale geliyor. Yaadıımız toplumsal devinimi anlayabilir ve buna uygun eitim politikaları yaratabilirsek; bir baka deyile, yüksek kalitede ve yaygın düzeyde bir eitim hamlesi gerçekletirebilirsek, Türkiye yi fırsatlar ülkesi haline getirmek olanaı kapımızın önünde. Bu raporun be bölümü var. Öncelikle, yakın gelecekte Türkiye de nüfusu nasıl deiikliklerin beklediini ve mevcut eitim düzeyinin ne olduunu inceleyeiz. Yani, imdiki zamanın ve yakın geçmiin fotorafını çekeceiz. Ardından, ikinci bölümde 2025 yılına kadar Türkiye de nüfus dönüümleri ve eitim potansiyeline ilikin öngörülerde bulunacaız. Üçüncü bölümdeyse, bir parçası haline gelmeyi planladıımız Avrupa Birlii nin nüfusunun nasıl bir deiim sürecinden geçtiini gözleyeceiz. Bu bölümde, Türkiye de yaanan nüfus devinimleriyle AB ülkelerindeki dönüüm karılatırılacak. Böylece, önümüzdeki fırsatlar ve engeller ortaya konulacak. Son bölümde ise, elde ettiimiz bulgular ıında ortaya çıkan genel tablonun analizi sunulacak. Yakın geçmi ve imdiki zaman: Türkiye nasıl bir deiim geçiriyor? Tüm toplumlar, yıl arasında deien aralıklarla demografik dönüümler geçirir. Nüfus biliminde demografik geçi süreci olarak adlandırılan bu dönüümler, üç evrede gerçekleir ve her evrede farklı nüfus özellikleri gözlenir. Türkiye bir süredir, demografik geçi süreci nin ikinci evresine girmi bulunuyor. Bu evre, 2025 yılına kadar sürecek. imdi yaadıımız dönüüm sürecinin tohumları, son 30 (ve özellikle de son 15) yılda atıldı. Yaygın kanaat, Türkiye nin nüfusunun büyük bir hızla arttıı, yani 100 milyonluk Türkiye olma yolunda büyük hızla gidildiidir. Ancak, bilimsel saptamalar bu inanıı yalanlıyor. Aksine, veriler Türkiye de nüfus artı hızının beklenenin üzerinde yavaladıını gösteriyor. Bunun ardında, ekonomik ve sosyal nedenler sonucu, dourganlık ve doum hızının azalması var yılında doum hızı yüzde 3,5 idi yılındaysa bu oran yüzde 2,1 e indi. Aynı ekilde, dourganlık hızı da yarıdan fazla azalarak, 5,1 den 2,4 e dütü. Sonuç olarak nüfusun artı hızı, 2003 yılında yüzde 1,53 e dütü. Ayrıca, artık daha uzun yaıyoruz. Ölümlerin oranı, yüzde 2,7 den, yüzde 0,7 ye geriledi. 6

7 Nüfus artı hızının azalması, nüfusun azaldıı anlamına gelmiyor. Türkiye nüfusu, 1970 te 35,6 milyon iken, 2000 yılında 67,8 milyona ulatı. lbette artmaya da devam edecek, ancak artık eskisi kadar hızlı deil. Nüfusa yapısında deien tek olgu, artı hızı deil. Farklı ya gruplarının toplam nüfus içindeki oranları oynuyor: Çocukların oranı azalıyor: 0-14 ya grubu nüfus 1970 yılında 14,88 milyon iken 2000 yılında 18,65 milyona çıktı. Yani bu ya grubunun toplam nüfusa oranı yüzde 41,8 den 26,4 e geriledi ya grubu 1970 yılında 22 milyon iken, 2000 yılında 34,1 milyona yükseldi. Bir dier deyile toplam içinde payı yüzde 62,85 ten yaklaık yüzde 50 ye geriledi. Yetikin sayısı artıyor: deki esas genileme, nüfus içindeki payını yüzde 53,8 den yüzde 65,6 ya çıkaran ya grubunda oldu. Bu genilemenin iaret ettii husus, Türkiye nin 2000 yılı itibariyle hızla artan bir genç ve yetikin nüfusuna sahip olduu. Doal olarak, Türkiye nin içinde bulunduu ikinci demografik aamada nüfusun bu yapısı yetikin nüfus lehine bozulacak. Demografik deiikliklere ek olarak, bir de sosyolojik devinim söz konusu. Türkiye son 40 yılda hızlı bir kentleme yaadı. Ancak 2000 yılında nüfusun yüzde 33,1 i, yani 23,8 milyon kii hâlâ kırsal kesimde yaamakta. Görünen o ki, Türkiye de ehirleme henüz tamamlandı ve bu süreç daha uzun süre devam edecek. Hızla deien Türkiye de mevcut eitim durumu da hızlı bir iyileme göstermekte. Ancak bu iyileme yetersiz ve katedilecek çok mesafe var. u anki eitim durumuna dair tespitler öyle sıralanabilir: 25 ya ve üstü grubun eitim seviyesi çok düük: 2000 yılında 25 ya ve üstü nüfusun yüzde 17,2 si okuma-yazma bilmiyor. Aynı ya grubundakilerin yüzde 6,4 ü okuma-yazma bilse de herhangi bir okul bitirmemi. Yüzde 47,8 iyse sadece ilkokul mezunu. Dier bir deyile, 25 ya üstü nüfusun yüzde 71, 8 i sadece ilkokul mezunu, yalnız okur-yazar veya okuma-yazma bilmeyenlerden oluuyor. Bu karanlık tabloda kızların durumu daha da iç karartıcı. Okullama artıyor: 6-24 ya grubunda, yani eitim çaındaki nüfusta okula gitme oranı hızla artıyor. Ancak azımsanamayacak sayıda bir grup, ilköretim sonrasında eitime devam etmiyor. Bu eilimin asıl kurbanı yine kızlar. Meyvaları toplamak için süreklilik art: 6-24 ya grubun okula gitme oranındaki artı, 25 ya ve üzeri nüfusun eitim durumunda iyileme salayacaktır. Ancak bu iyilemenin ciddi bir düzeye ulaması için, bu yüksek okullama oranının 25 yıl boyunca sürmesi gerekiyor. Gelecek zaman: Türkiye neler yaayacak? Aratırmamız, Türkiye nin yıllarında Fırsat Penceresi olarak nitelendirilen bir demografik süreç yaayacaını gösteriyor. Bu dönemde, çalıabilir nüfusun toplam nüfus içindeki payı doruk noktasına ulaacak. Yaratacaı çalıan 7

8 nüfus potansiyeli nedeniyle, bu dönem ekonomik büyüme için en uygun koulları taıyor ve bu yüzden Fırsat Penceresi dönemi olarak adlandırılıyor. Türkiye de döneminde nüfus artı hızı yavalamaya devam edecek. Yani, 2000 yılında yüzde 1,66 olan nüfus artı hızı, 2025 yılında yüzde 0,81 e gerileyecek. Bu gerilemenin en büyük sebebi, daha az çocuk yapılması. Belirttiimiz gibi, doumlardaki bu azalma, Türkiye nüfusunun artmayacaı anlamına gelmiyor. Demografik öngörüler, 2025 yılında Türkiye toplam nüfusunun 90,2 milyona ulaacaına iaret ediyor. Türkiye de arasında genç nüfusun mutlak olarak artıı önce duruyor. Bir dönem sonra ise genç nüfus hem mutlak olarak hem de toplam nüfus içindeki pay olarak azalıyor. Türkiye 2025 yılından sonra genç nüfuslu bir ülke olmaktan çıkmaya balayacak. Genç nüfus politikaları yerini yetikin ve yalanan nüfus politikalarına bırakacaktır. Verilere dönersek, eitim çaındaki 3-22 ya grubunun toplam nüfus içindeki payı 2000 yılında yüzde 40,8 iken, 2025 yılında yüzde 27,7 ye düüyor. itim çaındaki nüfusun oran olarak daralması, Türkiye nin önüne daha eitimli, daha donanımlı bir nüfus yetitirme imkânını koyuyor. Türkiye ilk kez eitimde nicelie deil nitelie önem verme fırsatına kavuacak yıllarında açılan bu Fırsat Penceresi nin etkin ekilde deerlendirilmesi, eitim çaındaki nüfusun nitelikli eitimi ile mümkün olabilecek. Bu nedenle, önümüzdeki yıllarda eitim reformu ve eitim politikaları hayati önem kazanmakta. lbette, eitimde köklü deiimler yaanmasının önünde bazı engeller var. Bu kısıtlamalar nedeniyle, çok sayıda kiiye eitim verme, yani nicel baskı daha bir süre devam edecek. ehirleme, göç ve nüfus hareketlilii, bu engellerin baını çekiyor. Bunları, geleneksel olarak okullama oranlarının düük olması ve okullama ihtiyacına yanıt vermedeki zorluklar izliyor. Türkiye nin farklı bölgelerinde farklı demografik eilimler ve eitim durumları gözleniyor. Bu farklılıkları il bazında inceledik. Türkiye yi, ehirleme, göç ve nüfus hareketleri, ekonomik ve sosyal gelimilik ve okullama göstergeleri itibariyle 10 il grubuna ayırdık. Her il grubu ve il için nüfus trendlerine ilikin öngörülerde bulunduk; mevcut okullama ve eitim çaındaki nüfus durumlarını inceledik ve il grupları ve iller için ayrı ayrı, eitim ihtiyacı analizleri yaptık. Gelecek zaman: Avrupa nereye gidiyor? Avrupa kıtası, Türkiye den farklı bir deiim süreci yaıyor. Zira Avrupa ülkeleri, demografik geçi sürecinin üçüncü ve son aamasında bulunuyor. Bu demek oluyor ki: Avrupa nın nüfusu artmıyor: Avrupa da nüfusun net yenilenme oranı ihtiyaç duyulan yüzde 2,05 2,10 un altına indi ve böylece kıtada nüfus artı hızı durdu; gerileme trendine girildi. Dahası, bu trend en az yıl sürecek. 8

9 Avrupa yalanıyor: Tüm Avrupa ülkelerinde, nüfusun ya grupları arasında daılımında, genç ve yetikin nüfusun payı giderek azalırken yalı nüfusun payı artıyor. Avrupa Birlii nin nüfusu düüyor: 2002 yılında 453,4 milyon olan 25 AB üyesinin nüfusu 2025 yılında 456 milyon olduktan sonra 2050 yılında 399,7 milyona gerileyecek. Avrupa kıtası, nüfusunda mutlak azalma ve yalanma sürecini önümüzdeki 50 yılda yaayacak. Bu demografik süreç, siyaseti, ekonomiyi, sosyal yapıyı ve güvenlii etkileyecek. Türkiye, demografik süreç olarak Avrupa nın 50 yıl gerisinden gelmekte. Bu geri kalmılık Türkiye için büyük bir fırsat yaratıyor. Nüfus artı hızının yavalamasına karın Türkiye genç ve yetikin nüfusa, yani çalıabilir bir nüfusa sahip olacak. Bu potansiyeliyle Türkiye, Avrupa nın nüfus trendlerinin yaratacaı gereksinimleri önümüzdeki 50 yıl boyuna karılayabilecek konumda. Türkiye ve Avrupa nın nüfus öngörülerinin karılatırılması sonucunda yedi temel bulgu elde edilmekte: 1) Türkiye, Avrupa kıtasının demografik açıdan yaadıı sürecin olumsuz sonuçlarını kapatabilecek tek ülkedir. Türkiye 50 yıl boyunca Avrupa kıtasının igücü ihtiyacını karılayabilir. 2) Avrupa kıtasında nüfusun net yenilenmeye ihtiyacı var. Bu da ancak dıarıdan genç nüfus göçü ile olacaktır. Bu ihtiyacı karılamak için Türkiye çok avantajlı bir bölge ülkesidir. 3) AB de ya arası çalıma çaı nüfusu 25 yılda 165,2 milyondan 136,3 milyona gerilerken, Türkiye de 26,5 milyondan 33,7 milyona çıkacaktır. Türkiye iyi eitimli, katma deer yaratma gücü yüksek, birikimli i gücü ile Avrupa nın bu açıını kapatabilir. 4) Hızlı yalanma ve çalıan nüfustaki gerilemeye balı olarak, AB genelinde, sosyal güvenlik sistemlerindeki risk artmaktadır. Potansiyel katkı oranını yükseltmek için çalıan sayısı arttırılmalıdır. Türkiye bu konuda da Avrupa nın igücü piyasasına ve sosyal güvenlik sistemine katkı salayabilir. 5) Avrupa da genç nüfusun azalması, Avrupa nın güvenlii için de risk oluturuyor. Türkiye, genç ve aktif nüfusu ile Avrupa nın güvenliine de katkı salayacak konumda. 6) AB de giderek yalanan nüfus, iç talepte de durgulua yol açabilir. Türkiye nin genç ve satın alma gücü artacak nüfusu önemli bir potansiyel. Ancak AB, Gümrük Birlii ile bu potansiyelden zaten yararlanmaktadır. 7) 2050 yılında AB nüfusu 400 milyon, Türkiye nin nüfusu 98 milyon olacak. Türkiye nin AB ye tam üye olması halinde, 2050 de her 5 AB liden biri Türkiyeli olacak. Türkiye AB ye tam üye olursa ve AB nin bugünkü idari yapısı o tarihte de korunursa, Ankara, Birlik karar ve idare organlarında büyük aırlıa sahip olacak. Bu olasılıın Avrupa yı ürküttüü söylenebilir. 9

10 Sonuç olarak unları söyleyebiliriz: çinde bulunduu demografik süreç, Türkiye ye büyük fırsatların ve daha parlak bir gelecein kapısını açmaktadır. Avrupa da hüküm süren nüfus eilimleri bu fırsatları daha da yükseye taımaktadır. Önünde açılan bu Fırsat Penceresi nden içeriye süzülmesi için Türkiye nin yapması gereken ev ödevleri vardır. Bunların baında da yurttalarına daha kaliteli bir eitim sunmak gelmektedir. aliteli bir eitim, gerçekçi ve uzun soluklu eitim politikalarıyla salanabilir. itimde köklü reform arttır. 10

11 :;0 #1' & '/

12 '-!-8 Türkiye nin kapsamlı ve uzun vadeli bir eitim reformuna ihtiyaç duyduu açıktır. Böyle bir reform planlamasında elbette çok sayıda etmen gözönüne alınmalı, alınacak her karar ve atılacak her adım ayrıntılı bir ekilde hesaplanmalıdır. Aksi takdirde, hem kaynak israfı yaanır, hem de beklenmeyen, hatta istenmeyen sonuçlar doabilir. Baarılı bir reform politikası olutururken dikkate alınması gereken etmenler listesinin balarında Türkiye toplumunun nüfus özellikleri ve yapısı gelmelidir. Bu yapıda gözlenen ve öngörülen deiiklikleri de muhakkak hesaba katmak gerekmektedir. Ayrıca nüfus yapısına bir de eitim mercei ile bakıp, nüfusun nicel eitim göstergelerinin fotorafını çekmek arttır. Bu çalımanın ilk bölümü, yukarıdaki saptamalara yanıt vermeyi amaçlamaktadır. Bu bölümde öncelikle Türkiye nin yakın dönem nüfus yapısı ve demografi eilimleri incelenecek, ardından da eitim göstergeleri sunulacaktır. I.1 YAIN DÖNMN DMOGRAF V NÜFUS TRNDLR Doal olarak, eitim reformu çalımalarının hedef kitlesi, nüfusun eitim çaındaki bölümüdür. Bu nedenle hem yakın dönem incelenirken hem de uzun vadeli öngörüler yapılırken, eitim çaındaki nüfus ile ilgili göstergelere younlaılmaktadır. itim çaındaki grupta yaanan gelimeler elbette, nüfusun genel özelliklerinden ve eilimlerinden etkilenmektedir. Bu nedenle öncelikle eitim çaındki nüfusu belirleyen ve etkileyen genel demografik özellikler incelenmektedir. I.1.1 Türkiye de Demografik Trendler Bir toplumun nüfus yapısında yaanan deiim ve eilimler tesadüfi deildir. Farklı toplumlarda gözlenen nüfus eilimleri bazı ortak özellikler sergilemektedir. Pek çok toplum, demografik geçi olarak adlandırılan bir sürecin ardından nüfuslarını sabitleme eilimindedir.! Genellersek, bir ülkenin nüfusunun sabitlenmesine doru giden süreç, bir dier deyile demografik geçi süreci genellikle üç dönemden oluur. Bu aamaların her birinde de eitim çaındaki nüfus farklı özellikler gösterir. Birinci dönemin en temel özellii, hızlı nüfus artı oranlarıdır. Buna balı olarak genç nüfusun (0-24 ya) sayısı ve toplam nüfus içindeki oranı yüksektir. Aynı ekilde, eitim çaındaki nüfusta da artı gözlenir. kinci dönemde nüfus artı hızı yavalama eilimine girer. Bu aamada, çalıabilir nüfus (15-64 veya arası) en geni orana ve mutlak büyüklüe 12

13 ulaır. Bu dönemde eitim çaındaki nüfus mutlak olarak aynı kalır ya da kısmen gerilemeye balar. Bu grubun genel nüfusa oranı ise düüe geçer. Üçüncü dönemde ise nüfus artı hızı sıfırlanır ve gerileme balar. Bir dier deyile, nüfus azalmaya ve yalanmaya balar. itim çaındaki nüfus ise mutlak olarak azalmaya devam eder. Her toplumun doal olarak yaadıı bu demografik geçi sürecinin uzunluu ülkeden ülkeye deiiklik gösterir ancak ortalama yıllık sürelerden bahsedilebilir. Cumhuriyetin kuruluundan bu yana geçen dönem deerlendirildiinde, Türkiye de demografik geçi sürecinin ikinci aaması gözlenmektedir. Hesaplamalara göre bu süreç yıllarında sürecektir. Türkiye 2025 yılından itibaren demografik sürecin üçüncü ve son aamasına girecektir. Demografik trendler uzun dönemler içinde olutuundan Türkiye için öngörülen bu eilimin deiimi ancak olaanüstü koullar altında mümkündür. "!# $ &' (! " ) $ ( ( )! Demografik geçi sürecinin farklı aamalarında gözlenen temel özellikler Türkiye de de yaanacaktır. Bu süreç toplumsal dokunun pek çok unsurunu etkileyecektir. itim planlaması açısından da dikkate alınması gereken önemli unsurlar ortaya çıkacaktır. Bunlar arasında en önemli saptama udur: döneminde eitim çaındaki nüfusun büyüklüü önce mutlak olarak sabit kalacak ve ardından da kısmen gerileyecektir 1. Bugünkü durumu ve 2025 e doru yaanacak gelimeleri anlamak ve açıklayabilmek için yakın geçmiteki demografik verileri incelemek gerekir ten 2003 e kadar kaydedilen temel nüfus göstergeleri öyle sıralanabilir: 1945 ten bugüne kaba doum oranı hızla gerilemi ve 2003 yılında binde 21 e inmitir. Benzer bir ekilde, toplam dourganlık oranı da bu dönemde hızla gerilemitir yılında 2,4 olarak gerçeklemitir. aba ölüm oranı hızla gerilemi, gerileme hızı yavalamı ve son 15 yıldır sabitlemitir. Bu oran 2003 yılında binde 7 olarak gerçeklemitir. Bu üç göstergedeki gelimelere balı olarak nüfus artıı tahminlerin ötesinde bir hızla yavalamıtır ve bu yavalama sürmektedir yılında nüfus artı hızı yüzde 1,53 olarak hesaplanmaktadır. 1 itim çaındaki nüfus 3-24 ya arası olarak kabul edilmektedir. 6-24, 0-15 veya 0-24 ya aralıkları da kullanılsa aynı sonuçlara ulaılmaktadır. 13

14 I.1.2 Mutlak Nüfus Gelimeleri ve itim Çaındaki Nüfus Farklı ya gruplarının toplam nüfus içindeki oranları ve bu oranların zaman içinde gösterdii deiim, özellikle eitim alanında planlama yaparken yakından incelenmesi gereken verilerdir yılından bu yana kaydedilen göstergeler incelendiinde Türkiye nin nüfus yapısının ne yönde deimekte olduu açıkça gözlenmektedir: Mutlak nüfus artıı yavalayarak sürmütür yılında 35,6 milyon olan nüfus, 2000 nüfus sayımında 67,8 milyona ulamıtır. Nüfus kütük kayıtlarına göre 2003 yılı nüfusu ise 70,8 milyon olmutur. itim çaındki nüfusun genel nüfusa oranı incelenirken iki farklı gösterge kullanılabilir: o Bunlardan ilki, 0-14 ya grubunu esas almaktır. Bu ya grubu nüfusun mutlak olarak arttıını ancak toplam nüfus içindeki payının hızla gerilediini görüyoruz. o Bir dier yaklaım, eitim çaındaki nüfus olarak 0-24 ya grubunu temel alır. Bu grubun da mutlak büyüklüü artmakta ancak toplam nüfus içindeki payı daha yava gerilemektedir. ncelenen döneme ilikin bir dier saptama da ya grubuna aittir. Bu grup mutlak nüfus büyüklüü olarak genilerken, toplam nüfus içindeki payını da arttırmaktadır. Son olarak, 65 ya üstü grubun hem mutlak olarak hem de oransal olarak hızla arttıını görmekteyiz. I.1.3 Toplam Nüfusun Cinsiyet ve ent-ır Ayırımı Nüfusun ya gruplarına daılımının yanı sıra, cinsiyet ve kent-kır ayırımı temelinde gösterdii özellikler de eitim planlamaları açısından büyük önem taır. Bu veriler, bir eitim reformu politikası olutururken öncelikler arasında yer alan kız çocuklarının eitim durumu ile kırsal alandaki eitim olanaklarına ilikin çok önemli bilgiler salar. Bu göstergeler ııında u saptamaları yapmak mümkündür:! " # $ Türkiye nüfusunun kadınlar ve erkekler arasındaki daılımı 1970 yılından bu yana hemen hemen aynı kalmaktadır. rkek nüfus, kadın nüfustan daha fazladır ve iki grup arasında 1,02 gibi bir katsayı olumutur. Bu katsayıya balı olarak erkek nüfusun toplam nüfus içindeki payı yüzde 50,65 tir. Türkiye hızla kentlemektedir yılında 13,7 milyon olan kentli nüfus 2000 yılında 44 milyona ulamıtır. ent nüfusunun toplam nüfus içindeki payı 1970 yılında yüzde 38,5 iken, 1987 de yüzde 50 yi geçmi, 2000 yılında da yüzde 64,9 a ulamıtır. ırsal nüfus mutlak olarak artmı, ancak bu nüfusun toplam nüfus içindeki oranı çarpıcı bir ekilde azalmıtır. 14

15 ent nüfusunda kaydedilen bu hızlı tırmanı dikkat çekicidir. ent-kır dengesindeki bu dönüüm için iki neden gösterilebilir: Bir yandan kentli nüfus kendi içinde artmıtır Öte yandan köylerden kentlere göç yaanmıtır. Bu veriler ııında kent/kır nüfus dengeleri akılda tutularak u saptamaları ve önerileri yapmak mümkündür: Nüfus yapısındaki bu deiim eitim planlaması açısından büyük önem taımaktadır. itim ihtiyaçları saptanırken kırsal alanda yaanan boalma, kent merkezlerine yıılma ve kent nüfusundaki hızlı artı eilimi dikkate alınmalıdır. Genel nüfus artıındaki yavalama ve eitim çaı nüfusu artıındaki duraklama sonucu eitim alanında altyapıya (okul ve derslik sayısı, yeni öretmen ihtiyacı, eitsel araç-gereç gereksinimi gibi) daha az kaynak ayrılabilecei, bunun yerine kalite yükseltmeye yönelik yatırımlara geçilebilecei önermesi bu aamada doru deildir. entleme ve eitim çaı nüfusun hareketlilii, eitim olanaklarının yaygınlatırılmasını zorunlu kılmaktadır. I.2 TML TM GÖSTRGLR Demografik göstergeler ile nüfus yapısında gözlenen deiimlerin yanı sıra, temel eitim verileri de bir eitim politikası olutururken ihtiyaç duyulan temel bilgiler arasındadır. Bu çalımada eitim verileri iki balık altında sunulmaktadır. Bunlardan ilki, Türkiye nin okur-yazarlık ve eitim profilidir. Bu profil, nüfus sayımları sonucu elde edilen verilere göre oluturulmutur. kincisi ise Türkiye deki okullama göstergeleridir. I.2.1 Türkiye de itim Durumu Türkiye nin eitim durumu merceinden fotorafını çekerken, eitim çaındaki nüfusu dıarda bırakmak gerekir. Bu amaçla, yalnız 25 ya ve üstü grubun eitim açısından özellikleri saptanır. Ayrıca erkek ve kadın nüfusun özelliklerini ayrı ayrı irdelemek de önemlidir. Bu veriler sonucu u çıkarımlar yapılabilir: # 25 ya ve üstü nüfusun okur-yazarlık ve eitim $ durumunda sürekli bir iyileme gözlenmektedir. Ancak bu iyileme çok yetersizdir. Okuma-yazma bilmeyen oranı 1975 yılında yüzde 47,2 iken bu rakam 2000 yılında yüzde 17,2 ye inmitir. adınlarda ise bu oran yüzde 65,6 dan yüzde 27,4 e gerilemitir. lkokul mezunu ve sadece okur-yazar olanların toplam oranı 1975 te yüzde 43,9 iken 2000 yılında yüzde 54,2 ye yükselmitir. rkek ve kadınlar için oranlar hemen hemen aynıdır. 15

16 Ortaokul ve dengi, lise ve dengi okul ile yüksek örenim mezunlarının oranı 1975 yılında toplam yüzde 9,2 iken, 2000 yılında yüzde 28,5 e yükselmitir. Bu oran, erkeklerde yüzde 13,1 den yüzde 37,4 e, kadınlardaysa yüzde 5,2 den yüzde 19,9 a çıkmıtır. Bu veriler temelinde u saptamalar yapılabilir: 25 ya ve üzeri gruba, her yıl daha yüksek eitimli yeni gençler katılmaktadır. Bu sayede, okur-yazar ve eitim profilindeki iyilemenin sürecei öngörülebilir. Ancak iyileme yava bir hızla gerçeklemektedir. Bugünkü eitim durumunun tatmin edici düzeye ulatıını söyleyebilmek mümkün deildir. I.2.2 Türkiye de Okullama Oranı Toplumun gelecekteki eitim düzeyini belirleyecek en can alıcı unsur bugünkü okullama oranlarıdır. Okullama oranına ilikin olarak bu çalımada sunulan rakamlar, ilkokul ve ilköretim ile ortaöretimi içermektedir. Bu rakamlar yakın dönemi, yani arasını kapsamaktadır. Tablolarda beliren ilkokul ve ilköretim ayrımı, 1997 yılından itibaren ilk eitimin 5 yıldan 8 yıla çıkarılmasının sonucudur. Brüt ve net okullama oranı ayrımı ise öyledir: Brüt okullama oranı, ilköretimde fiilen okuyan örenci sayısının ilköretim çaındaki toplam nüfusa bölünmesi ile bulunmaktadır: lköretimde fiilen okuyan örenci sayısı Brüt Okullama Oranı = lköretim çaındaki toplam nüfus Net okullama oranı ise, ilköretim çaında olup da ilköretimde fiilen okuyanların sayısının, ilköretim çaındaki toplam nüfusa bölünmesi ile hesaplanır. lköretim çaında olup da ilköretim de fiilen okuyanlar Net Okullama Oranı = lköretim çaındaki toplam nüfus 16

17 Bu veriler ve hesaplamalar ııında ilkokul ve ilköretimdeki okullama oranlarına ilikin u gözlemleri yapmak mümkündür: Türkiye, 1997 yılında 8 yıllık zorunlu eitim uygulamasına geçmitir. Be yıllık ilkokul uygulamasının son yılı olan 1996 da brüt okullama oranı yüzde 96,7, net okullama oranı ise yüzde 89,4 olarak karımıza çıkmaktadır. rkeklerde brüt ve net okullama oranı, kızlara oranla daha yüksektir yılında, bir dier deyile 5 yıl uygulamasını yansıtan son yılda, ilkokul seviyesinde yüzde 100 okullama salanamadıı gözlenmektedir. Sekiz yıllık zorunlu eitim uygulamasının baladıı 1997 de okullama oranında gerileme yaanmıtır. Bunun nedeni istatistiklerin, 8 yıllık okul için tutulmaya balanmasına karın okula devam alıkanlıının, sıklıkla, 5 yılla sınırlı kalmasıdır. Dier bir deyile, toplum genelinde, 5. sınıftan sonra çocukların okula gönderilmemesi alıkanlıı devam etmitir. Ancak bu toplumsal alıkanlık zaman içinde kırılmıtır. 8 yıllık ilköretimde brüt okullama oranı hızla artarak, 2001 yılında yüzde 96,6 ya ulamıtır. rkeklerde bu oran yüzde 100, kızlarda yüzde 93 tür. Net okullama oranları söz konusu olduunda, 2001 yılında yüzde 89,8 düzeyi yakalanmıtır. Bahsedilen oran, erkeklerde yüzde 92,4, kızlarda yüzde 87 dir. lköretimde yüzde 100 lük okullama hedefine 2001 yılı itibariyle yaklaılmıtır. Ancak bu hedefe henüz ulaılamadıı gözlenmektedir. lköretimde olduu gibi, ortaöretim okullama oranlarında da döneminde artı kaydedilmektedir. Ancak pek parlak bir tabloyla karı karıya olduumuz söylenemez: $ & Ortaöretim seviyesinde brüt ve net okullama oranlarında, 1990 yılından 2001 yılına kadar, 20 puanlık bir artı yaanmıtır. Son 11 yıldaki bu iyilemeye ramen ortaöretim okullama oranının düük seyrettii ifade edilebilir yılında ortaöretimde brüt okullama oranı yüzde 60,9 da kalmıtır. Bu oran erkekler için yüzde 68,6, kızlardaysa yüzde 52,7 dir. Daha da karanlık bir tablo, net okullama rakamları incelendiinde ortaya çıkmaktadır. Ortaöretimde net okullama oranı yüzde 43,2 dir. Bu oran, erkeklerde yüzde 47,3, kızlardaysa yüzde 38,8 dir. Bu veriler göstermektedir ki, ortaöretim çaında bulunan her 100 örenciden 39 u ilköretim sonrası eitime devam etmemektedir. Her 100 erkekten 32 si, her 100 kızdansa 43 ü, ilköretim sonrası okulu bırakmaktadır. Yukarıdaki veriler çerçevesinde, ilköretim ve ortaöretimdeki okullama oranları cinsiyet kıstasına göre ele alındıında u sonuçlara varılabilir: Okullama oranları söz konusu olduunda, kız-erkek ayrımı kendini çarpıcı bir biçimde göstermektedir. ızların okullama oranı her alanda, erkek örencilerin altındadır. ız örencilerin okullama oranı artmakta, ancak yetersiz kalmaktadır. itim süresi uzadıkça kızların okullama oranı dümektedir. 17

18 ;0 & #+637/ ''2642+,'4/

19 '-!-8 itim politikalarının oluturulması için yakın geçmiin ve bugünün verilerine ihtiyaç olduu açıktır. Ancak gelecee yönelik demografik öngörülerde bulunmadan eitim planlaması yapmak da olanaksızdır. Bu öngörüler yalnızca kaynak tahsisi açısından deil, ulaılmak istenen hedeflerin gerçekçi olarak belirlenmesi yönünden de hayatidir. Çalımanın bu ikinci bölümünde, eitim reformu ve eitim politikalarının belirlenmesinde kullanılmak üzere yılları için demografi ve eitim çaındaki nüfusa yönelik öngörüler yapılmaktadır. Genel saptamaların ardından bölgeler ve illerdeki demografik eilimler ile eitim göstergeleri incelenerek gruplar oluturulacaktır. *! Türkiye de toplumsal yapı bölgeden bölgeye, ilden ile büyük farklılıklar gösterebilmektedir. Bu saptama, genel demografi ve eitim trendleri ve göstergeleri için de geçerlidir. Bu nedenle bölge ve iller bazında yapılacak analizler, eitim reformu ve eitim politikalarının gerçekçi ve salıklı olabilmesi için önem kazanmaktadır. II.1 DMOGRAF V TM ÇAINDA NÜFUS ÖNGÖRÜLR Daha önce de vurgulandıı gibi, Türkiye, demografik geçi sürecinin ikinci aamasına girmitir. Öngörülere göre bu süreç 2025 yılına kadar devam edecek, daha sonra üçüncü aamaya geçilecektir. Demografik geçi sürecinin ikinci aamasının tipik özelliklerinin Türkiye de de gözlenmesi beklenmektedir. Nüfusbilime göre, her toplumda gözlenen bu özellikler, hem toplam mutlak nüfusun, hem de eitim çaındaki nüfusun gelimesini biçimlendirecektir. II.1.1 Demografi Öngörüleri 2025 Olaanüstü koullar yaanmadıkça, bir toplumun nüfus özelliklerindeki deiiklikler ve eilimler süreklilik gösterir. Bir dier deyile, gelecee ait öngörüler, son dönemde yaanan demografi trendlerinin devamı olarak nitelenebilir. Gelecekteki toplumsal eitim ihtiyaçlarını belirlemek ve bu çerçevede politikalar oluturabilmek için, öncelikle genel demografi öngörülerinde bulunmak gerekmektedir yılına kadar oluacak olan temel demografi öngörüleri, Türkiye nin genel ve ya grupları itibariyle nüfusu ile eitim çaındaki nüfusunu ekillendirecektir. Bu öngörüler, son dönemde yaanan demografi trendleri esas alınarak yapılmalıdır. 19

20 Türkiye nin dönemi nüfus trendleri bize, önümüzdeki dönem için yapılacak öngörülere temel oluturacak ipuçlarını sunmaktadır. Son dönem verilerinin irdelenmesinden u sonuçlar çıkmaktadır: Türkiye deki nüfus artı hızı ciddi bir düme göstermektedir. Bu düü oldukça hızlı gerçeklemektedir. Son 13 yılda, nüfus artıında beklenilenin üzerinde bir yavalama göze çarpmaktadır yılında yüzde 1,97 olan nüfus artı hızının, 2003 yılında yüzde 1,53 e indii görülmektedir. Beklenmedik bir düü gösteren nüfus artı hızının dizginlenmesinin iki ana sebebi bulunmaktadır: ' o lk neden, kaba doum hızındaki yavalamadır. aba doum hızı 1990 da yüzde 2,48 den 2003 te yüzde 2,09 a gerilemitir. o kinci neden ise toplam dourganlık hızındaki yavalamadır. Aslında kaba doum hızındaki yavalama da bu veriyle açıklanabilir. Bu gösterge 1990 yılında 3 çocuktan 2003 yılında 2,43 çocua gerilemitir. Bebek ölüm hızı dümekte, 5 ya altı çocuk ölüm hızında yavalama ve iyileme yaanmaktadır. aba ölüm hızı 13 yıllık dönem boyunca binde 6,9-7,1 olarak gerçeklemitir. Yukarıda özetlenen ve Tablo 7 de ayrıntıları bulunan bu veriler, Türkiye nin 2025 yılına kadar yaayacaı öngörülen demografi trendlerine temel oluturmaktadır. Türkiye için yapılan demografi öngörülerinde Devlet statistik nstitüsü ve Birlemi Milletler in çalımaları temel alınmaktadır. Her iki kurumun da öngörüleri birbirine çok yakındır. Her iki öngörü de Türkiye nin yıllarında demografik geçi sürecinin ikinci aamasını yaayacaını göstermektedir YILINDA TÜRY Türkiye nin 2025 yılında nasıl bir toplum olacaına ilikin önemli ipuçları barındıran demografi öngörülerinden u temel özellikler ortaya çıkmaktadır:! ( ( ( #! (! Nüfus artıı yavalayacak: Nüfus artı hızı 2025 yılına kadar dümeye devam edecektir. Nüfus artı hızı özellikle 1995 yılından sonra daha hızlı dümeye balamıtır ) yılına kadar yavalama hızı aynı olacaktır yılından itibaren ise yavalama hızı azalacaktır. Ancak mutlak olarak nüfus artı hızı dümeye devam edecektir. Nüfus artı hızının 2010 yılında yüzde 1,23 ile gelimi ülkeler düzeyine iyice yaklaması, 2015 yılında ise yüzde 1,1 ile ulaması öngörülmektedir yılında ise nüfus artı hızı yüzde 0,81 e kadar gerilemi olacaktır. aba doum hızı düecek: Nüfus artı hızındaki düme öngörüsünün temel dayanaı, kaba doum hızındaki düü beklentisidir. aba doum hızı da 20