Sosyo-Ekonomik Gelimilik Aratırması

Transkript

1 Giri Sosyo-Ekonomik Gelimilik Aratırması Taner Kavasolu Devlet Planlama Tekilatı Kalkınma Planlarımızda, ülke corafyasında ve kesimler arasında dengeli bir gelime salanması hedefi, ülke ekonomisi için hedef alınan yüksek bir kalkınma hızı kadar önemli görülmektedir. Dengeli gelime amacı dorultusunda alınması gereken tedbirlerin ve uygulanacak politikaların beeri ve fiziki kaynakların daılım deseni ile tutarlı olması ve kamu yatırımlarının daılımında ekonomik corafyanın, bölgesel gelimenin ve sosyal faydanın dikkate alınması kısaca; mekan ve sosyal yapı ile ilikinin salanması önemle belirtilen hedefler arasında yer almaktadır. Kalkınma Planlarında belirtilen temel hedefler dorultusunda, Müstearlıımızca, ilçelerin, illerin ve bölgelerin sosyo-ekonomik gelimilik düzeyindeki deimelerin ortaya konulması amacıyla yapılan aratırmalar; ilçelerin, illerin ve bölgelerin ekonomik ve sosyal sektörler itibariyle zaman içinde izlenmesini ve karılatırmalar yapılmasını saladıı gibi, Kalkınmada Öncelikli Yörelerin belirlenmesine, kamu kaynaklarının tahsisine ve özel sektör yatırımlarının yönlendirilmesine ilikin politikaların belirlenmesinde temel dayanak nitelii taımaktadır. llerin sosyo-ekonomik gelimilik sıralaması aratırmalarında; illerin performansı ile geldikleri durumun belirlenmesi ve deerlendirilmesinde, sadece Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) ile ölçülen gelir öesi üzerinde durulmamakta, GSYH deikeninin de içinde yer aldıı ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardan seçilen çok sayıda deikenden oluan veri seti kullanılmaktadır. Bu kapsamda çalımanın öncelikli amacı, Sosyal ve ekonomik alanlardan seçilen deikenler baz alınarak, illerin sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerini tespit etmek ve bu tespit dorultusunda gelimilik sıralamalarını yapmaktır. kinci amaç ise, aynı veri setini kullanarak, benzer özellikleri taıyan il grupları ile corafi bölgeler ve istatistiki bölge birimlerine göre gelimilik sıralamaları elde etmektir. Üçüncü amaç ise iller, corafi bölgeler ve istatistiki bölge birimlerine göre sektörel (sanayi, eitim, salık) gelimilik sıralamaları yapmaktır. 1

2 Aratırmanın Kapsamı Aratırma, mevcut idari yapı çerçevesinde 81 ili kapsamaktadır. Ayrıca aynı veri tabanı ve aratırma teknii kullanılarak 7 corafi bölge ile istatistiki bölge birimleri (düzey-1 ve düzey-2) aratırma kapsamında yer almaktadır. Kullanılan Deikenler Bu aratırmada, gelimiliin mümkün olduu kadar çok boyutunu hesaba katabilmek için, deiken sayısının güvenilir ve tutarlı veri bulunabildii ölçüde geni tutulmasına çalıılmıtır. Aratırmada kullanılan temel bileenler analizi teknii, birbiriyle baımlı olan çok sayıda deikenin kullanılmasına imkan verdiinden, belirli bir boyutu açıklayan birden fazla deiken kullanılmıtır. Ülkemiz idari bölünüünde son yıllarda çok sayıda mekansal deiiklik yapılmıtır yıllında 67 olan il sayısı, 1996 yılına gelindiinde 79 ile, 2003 yılında ise 81 e ulamıtır. Dolayısıyla, illerde zaman içerisinde meydana gelen gelimeler ile deiikliklerin izlenmesini salayan ve gelime dinamiini yansıtan deikenlerin, seri olarak elde edilmesi olanaı belirli ölçüde ortadan kalkmı bulunmaktadır. Kullanılan deikenler; belli bir dönem içindeki gelimeleri deil, belirli bir dönemdeki mevcut durumu yansıtmaktadır. Dolayısıyla, yapılan analiz bir kesit çalıması niteliindedir. Aratırmaya, ülke genelinde 81 ilin sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerini yansıttıı varsayılan ve gelimiliin neden ve/veya sonucu olarak ortaya çıkan 100 e yakın göstergenin çeitli kurum ve kurululardan temin edilmesi ile balanmıtır. Bu aamada, göstergelerin tutarlılıı ve güvenilirlii konusunda yapılan ön inceleme ve deerlendirmeler sonunda, il ölçeinde ancak 58 göstergenin kullanılabilir nitelikte olduu görülmütür. Daha sonra, seçilmi göstergeler, yardımcı veriler aracılııyla oranlanarak, deiken haline getirilmitir. Bu ilem yapılırken, illerin nüfus büyüklüü etkisini ortadan kaldırmak için, verilerin tamamına yakın bir kısmı il nüfuslarıyla veya bu etkiyi ortadan kaldıracak çeitli büyüklüklere bölünerek, oransal hale getirilmitir. Böylece, illerin gelimiliinin, yüzölçümleri yada nüfuslarıyla orantılı olarak deil, büyük ölçüde fert baına düen refah payı olarak deerlendirilmesi salanmıtır. Dier taraftan, illerin sahip oldukları nüfusun, sosyo-ekonomik gelimeden etkilenen önemli bir unsur olduu da gözardı edilemez. Gelime sürecinde, azgelimi yerleim birimlerinden, ekonomik ve sosyal açıdan daha cazip durumda olan yerleim birimlerine doru nüfus hareketleri olmaktadır. Gelimilik farklılıklarından kaynaklanan nüfus hareketleri sonucu, azgelimi illerin nüfusu azalırken, ya da düük oranlarda artarken, gelimi illerin nüfusunda önemli oranda artılar olmaktadır. 2

3 Kullanılan tüm deikenlerin nüfusa oranlanıp, fert baına düen deerler ölçeinde kullanılması halinde, nüfusu oldukça fazla olan iller aleyhinde bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, göstergelerin duyarlılıını artırdıı durumlarda deikenler; orantılı ya da fert baına düen deerler olarak, bunun dıında ise iller itibariyle toplam mutlak büyüklükler olarak kullanılmı ve denge salanmaya çalıılmıtır. Böylece, bir taraftan, nüfusu fazla olan illerin bu nedenle üst sıralarda yer almaları önlenirken, dier taraftan bu illerin aynı nedenle daha alt sıralarda yer almaları sakıncası giderilmitir. Aratırma sonucunda elde edilen illerin sosyo-ekonomik gelimilik sıralamaları incelenirken, bu hususun önemle dikkate alınması gerekmektedir. Aratırmada Kullanılan Deikenler Sosyal Deikenler A. Demografik Deikenler Aratırmada kullanılan demografik göstergeler nüfusun; sayısal yönü, büyüme hızı ve mekansal daılımı gibi unsurları içermektedir. Demografi ile ilgili gelimilik unsurlarını açıklamak için; toplam nüfus, ehirleme oranı, yıllık ortalama nüfus artı hızı, nüfus younluu, dourganlık hızı ve ortalama hane halkı büyüklüü deikenleri kullanılmıtır. B. stihdam Deikenleri stihdam göstergelerini oluturan deikenler, illerde; tarım, sanayi, ticaret ve mali kurumlar ikollarında çalıan nüfus ile ücretli çalıanlar, ücretli kadın çalıanlar ve iverenlerin, toplam istihdam içindeki yüzde paylarını ifade etmektedir. stihdamın sektörel daılımı, illerin temel ekonomik faaliyetlerinin yapısını göstermesi bakımından önemli bir göstergedir. Modern tarımsal üretim tekniklerinin kullanılmadıı ve buna balı olarak, tarımsal verimliliin düük olduu görece geri kalmı yörelerde, tarım kesiminde çalıanların, toplam istihdam içerisindeki payının göreli olarak yüksek olduu gözlenmektedir. Sosyo-ekonomik gelimeyle birlikte, toplam istihdam içinde, tarım sektörünün payı göreli olarak gerilerken, sanayi ve hizmetler sektörlerinin payı artmaktadır. Bununla birlikte, iktisadi faaliyetlerin gelimesi ve çeitlilik göstermesiyle gelir ve refah düzeyinin artmasına paralel olarak, ticaret ve mali kurumlarda çalıan kesimin payı da göreli olarak artmaktadır. Dier istihdam deikenlerinden, ücretli çalıanların ve iverenlerin toplam istihdam içindeki payının artması ise, i hacminin genilemesi ve iktisadi faaliyetlere katılımın yaygınlıı anlamına 3

4 gelmektedir. Yine, ücretli çalıanlar içinde kadınların oranı, kadınların çalıma hayatına ve ekonomik faaliyetlere katılımı yanında, sosyal gelimilii de açıklamaktadır. C. Eitim Deikenleri Eitim göstergeleri; okur-yazar nüfus oranı, okur-yazar kadın nüfus oranı, üniversite bitirenlerin oranı ile ilköretim, liseler ile mesleki ve teknik liselerde okullama oranları olmak üzere, sosyokültürel gelimilik düzeyini yansıtabilen nicel deikenler tarafından oluturulmutur. Neden-sonuç ilikisi bakımından, ekonomik ve sosyal gelimilik düzeyi ile toplumu oluturan fertlerin genel eitim seviyesi arasında güçlü bir ba bulunmaktadır. Ekonomik ve sosyal gelimenin salanmasında en önemli araçlardan biri, gerekli sayıda ve nitelikte insan gücü yetitirilmesi olmaktadır. Nitekim, insan gücünün bilgi ve becerilerinin artırılması ile sosyal yaama katılımın asgari gerei olarak kabul edilen, okur-yazarlık oranı deikeni, illerin genel eitim düzeyini göstermesi açısından önem taımaktadır. Okuma yazma bilen kadın nüfus oranı, kadınların sosyo-ekonomik statülerini yansıtmaktadır. lköretim, liseler ile mesleki ve teknik liselerde okullama oranları ise, eitimin yaygınlıı ve katılım düzeyini göstermektedir. Dier taraftan, ekonomik ve sosyal faaliyetler itibariyle çeitlilik gösteren gelimi iller, yüksek öretim görmü nitelikli igücü için çekim merkezi olmaktadırlar. Dolayısıyla, sosyo-ekonomik gelimilik düzeyinin artmasına paralel olarak, yüksek örenim görmü nüfus oranı da artmaktadır. Çalımada kullanılan okur-yazar nüfus oranı, illerde altı ve yukarı yataki toplam nüfusun; okur-yazar kadın nüfus oranı ise, altı ve yukarı yataki kadın nüfusun içinde okuma yazma bilenlerin oranını göstermektedir. Üniversite bitirenlerin oranı, yüksekokul ya da fakülte bitirenlerin 22 ya ve üstü nüfusa oranlanmasıyla elde edilmitir. lköretim, liseler ile mesleki ve teknik liselerde okullama oranları ise ilgili eitim kademelerindeki örenci sayılarının ça nüfusuna oranlanması suretiyle bulunmutur. D. Salık Deikenleri Salık göstergeleri, illerde, on bin kiiye düen hekim, di hekimi, eczane ve hastane yatak sayısı ile bebek ölüm oranı deikenlerinden olumaktadır. Bireylerin yaamlarını salıklı sürdürebilmeleri bakımından, salık hizmetleri arzı ve bu hizmetlerden yararlanma potansiyeli, sosyal gelime düzeyini yansıtan unsurlar arasında bulunmaktadır. Ayrıca, eitimli igücü olarak da nitelendirilebilecek salık personelinin gelimi yöreler dorultusundaki tercihi, illerin sosyo-ekonomik gelime düzeyiyle dorudan ilikilidir. Bu 4

5 nedenlerle on bin kiiye düen; hekim, di hekimi, eczane ve hastane yataı deikenleri, aratırma kapsamında salık göstergeleri olarak kullanılmıtır Bebek ölüm oranı ise, illerdeki salık hizmetlerinin yaygınlıı, eitim ve kültür düzeyinin yükseklii, ekonomik olanakların artması gibi çeitli sosyo-ekonomik unsurlarla yakından ilgilidir. Bebek ölüm oranı deikeni, sosyo-ekonomik gelimeyle birlikte dütüü için, gelimeyle zıt yönde bir balantı yapısına sahiptir. E. Altyapı Deikenleri Altyapı göstergeleri olarak, illerde, kırsal yerlemelerde asfalt yol oranları, içme suyuna sahip nüfus oranı ve devlet ve il yollarında asfalt yol oranı deikenleri kullanılmıtır. Altyapı göstergeleri, nüfusun çada hizmet ve olanaklardan yararlanma düzeyi kadar, dier sektörlerin gelimesi için de önem taımaktadır. Yatırımların kurulu yeri seçiminde, elektrik, su, ulaım gibi altyapı imkanlarının yeterli düzeyde olduu yöreler daha fazla tercih edilmektedir. F. Dier Refah Deikenleri Dier refah göstergelerini oluturan deikenler, illerde, onbin kiiye düen özel otomobil ile motorlu kara taıtı, fert baına düen telefon kontör deeri ve elektrik tüketim miktarı ve yeil karta sahip nüfus oranıdır. Sosyo-ekonomik gelime aynı zamanda gelir ve refah düzeyinin yükselmesi anlamına gelmektedir. Gelir ve refah düzeyinde salanan gelimeler, çada hizmet ve araçlardan yararlanma olanakları ile kitle iletim ve iletiim araçlarından faydalanma oranını da artırmaktadır. Ekonomik Deikenler A. malat Sanayii Deikenleri malat sanayii göstergeleri, illerde faaliyet gösteren kamu sektörüne ait iyerlerinin tamamı ile özel sektörde on ve daha fazla içi çalıtıran iyerlerini kapsamaktadır. Bu kapsamda kullanılan deikenler, iyeri sayısı, yıllık çalıanlar ortalama sayısı, toplam çevirici güç kapasitesi, fert baına tüketilen elektrik enerjisi miktarı ve fert baına düen imalat sanayii katma deeri ile illerde faal durumda bulunan organize sanayi bölgelerindeki parsel sayıları ve küçük sanayi siteleri iyeri sayılarından olumaktadır. 5

6 Sanayileme, geleneksel tarım toplumundan modern sanayi toplumuna geçiin yaandıı bir deiim süreci olmakla beraber, toplumun sosyo-kültürel yapısını ve ekonomik sistemi bir bütün olarak etkilemektedir. Sanayi sektörünün gelimesi tarım ve hizmetler sektörlerini de olumlu yönde etkilemektedir. Tarım sektörü, gelimesini sürdürmek ve verimliliini artırmak için sanayi sektöründen girdi almak zorunda olduu gibi, bu sektöre hammadde de salamaktadır. Sanayinin gelimesiyle beraber ticari ve mali kesim ile dier hizmetler sektörü faaliyetleri de canlılık kazanarak yaygınlamaktadır. Bunun yanında, sanayi, gerek yan sanayi dallarını gerekse iç ve dı sermaye kanallarını harekete geçirerek kendi kendini yenileyen bir mekanizmanın olumasını salamaktadır. Bu anlamda, sanayileme sosyoekonomik gelime ya da kalkınmanın temel dinamiini oluturmaktadır. Çalımada ülke genelindeki toplam sanayi üretiminin büyük bir kısmını oluturan imalat sanayii göstergeleri kullanılmıtır. B. naat Deikenleri naat göstergesini oluturan deikenler, daire sayısı ve borulu su tesisatı bulunan daire oranıdır. naat sektörü, gerek dier sektörlerle olan balantısı gerekse yarattıı katma deer ve istihdam bakımından ekonominin önemli sektörlerinden birini oluturmaktadır. naat sektörü, ekonomik ve sosyal gelimeyle birlikte görülen hızlı, nüfus artıı, göç ve ehirleme hızı unsurlarına balı olarak geliim göstermektedir. C. Tarım Deikenleri Tarım göstergeleri; illerin, kırsal nüfus baına düen tarımsal üretim deeri ile ülke tarımsal üretim deeri içindeki payını gösteren deikenlerden oluturulmutur. Ülke genelinde, GSYH içinde yüzde 15 paya sahip olan tarım sektörü, toplam istihdamın yüzde 54 ünü oluturmaktadır. Çalıan kesimin yaklaık yarısının gelirini tarım sektöründen elde ettii dikkate alınırsa, illerdeki tarımsal gelimeyi ve üretim düzeyini açıklayan göstergelerin bilinmesi önem taımaktadır. Tarımsal üretim ve gelime mekansal olarak farklılıklar göstermektedir. llerin corafi yapısı, iklim özellikleri, gelimi pazarlara yakınlıı, tarımsal üretimde modernizasyon gibi özellikleri bu farklılıkların balıca nedenleri arasındadır. 6

7 Kırsal nüfus baına düen tarımsal üretim deeri deikeni, tarım sektöründe çalıan kesimin gelir düzeyini ve verimlilii yansıtmaktadır. Tarımsal üretim deerinin ülke tarımsal üretiminin içindeki payı ise, illerin tarımsal üretim deerine yaptıkları katkıyı gösterdii gibi, tarımsal potansiyeli ve üretimin gerçek boyutlarını ortaya koymaktadır. D. Mali Deikenler Mali göstergeler adı altında toplanan deikenler, illerdeki; gelir seviyesini, sermaye birikimini, sermayenin yatırıma dönüme düzeyini, kamu ve özel sektör yatırım harcamaları, mahalli idareler tarafından yapılan harcamalar ile ihracat ve ithalat miktarlarını yansıtan, parasal büyüklüklerle ilgili verilerden olumutur. Üretilen tüm mal ve hizmetlerin toplam deeri olan GSYH, doal olarak, ekonomik gelimilik düzeylerinin karılatırılmasında kullanılan en önemli deikenler arasında yer almaktadır. Gelimi ekonomilerde bankalar, ekonomik ilemler sırasında gelirin kullanılması ve saklanması ile borçlandırılmalarda youn bir ekilde kullanılmaktadır. Ticari ve sınaii faaliyetlerin finansmanı için bankalar tarafından kullandırılan krediler, yatırım potansiyeli ve tasarrufların yatırıma dönüme eilimiyle dorudan ilikilidir. Banka mevduatı ise, büyük ölçüde, gelir düzeyi, tasarruf eilimi ve sermaye birikimine balı olarak deimektedir. Bankacılık ilemleri ile ilgili olarak; tasarruf hacmi, kullandırılan kredi düzeyi ve hizmetlerin yaygınlıı gibi unsurlar, gelimilik göstergeleri olarak ele alınmıtır. Bu göstergeleri oluturan deikenler, iller itibariyle olmak üzere; banka ube sayısı, fert baına düen banka mevduatı, toplam mevduat içindeki pay, toplam krediler içindeki pay, kırsal nüfus baına düen tarımsal krediler ile fert baına düen sınaii-ticari-turizm kredileri olmaktadır. Kiisel ve kurumsal gelir düzeyini yansıtan dier göstergeler ise; fert baına düen bütçe gelirleri ile fert baına düen gelir ve kurumlar vergisi deikenleridir. Büyük ölçüde altyapıya yönelik yatırımları kapsayan, kamu yatırım harcamaları ve mahalli idareler tarafından yapılan harcamalar da, sosyo-ekonomik gelimeyi hızlandıran unsurlar arasındadır. Bu bakımdan, mali göstergeler içinde fert baına düen kamu yatırım harcaması ve fert baına düen belediye gideri deikenleri de yer almıtır. Kamu yatırım harcamaları, dönemini kapsamakta olup, ilgili yılların nüfuslarına bölünerek elde edilen fert baına düen deerlerin ortalaması alınarak oluturulmutur. Fert baına düen tevik belgeli yatırım tutarı deikeni, özel sektörün kalkınma faaliyetlerine katkısı, giriimcilik potansiyeli ve yatırım dinamizmini göstermektedir. Deiken,

8 döneminde, yatırım tevik belgeli toplam yatırım tutarlarının, ilgili yılların nüfusuna bölünerek bulunan deerlerin ortalaması alınarak elde edilmitir. Son olarak, mali göstergeler arasında yer alan, fert baına düen ihracat ve ithalat rakamları ise, yılları ortalama deerlerini içermektedir. Aratırma Teknii Teknik Seçimi llerin gelimilik sıralamalarının yapıldıı benzer çalımalarda, önceleri endeksleme ve taksonomi gibi istatistik teknikleri kullanılmıtır. Bu gibi tekniklerde, gelimilii tanımlayan deikenler, aratırmacı tarafından seçilmekte ve her deiken eit deer taımaktadır. Böylece, aratırmacıya farklı deiken gruplarıyla, farklı gelimilik sıralamaları elde etme fırsatı tanımaktadır. Belli bir deiken ya da deikenler grubu açısından illerin sıralamasını yapmak için söz konusu teknikler kullanılabilir. Ancak, yapılmak istenen genel bir gelimilik sıralaması ise kullanılacak tekniin nesnellii vazgeçilmez bir koul olmaktadır. Endeksleme ve taksonomi teknikleri, deikenler için somut ve objektif bir aırlıklandırma getirememi olmaları yanında, aırlıklandırma ve sonuçlar üzerinde de aratırmacıya çok fazla inisiyatif tanımaktadır. Bunların yerine, daha tutarlı sonuçlar verebilen, istatistiki anlamlılık testleri yapılabilen ve birçok ülkede deiik aratırmacılar tarafından benzer amaçlarla yaygın olarak kullanılan, temel bileenler analizi (principal components analysis) teknii kullanılmı ve kabul görmütür. Temel bileenler analizi, kabaca, çok sayıdaki özelliklerin belli bir nitelik yönünden özetlenmesi ve ortak nitelik ve biçimlerden bir soyutlama yapabilmeyi mümkün kılmaktadır. Bu özelliiyle temel bileenler analizi, çok sayıda ve farklı boyuttaki bilgi setinin kapsadıı ortak ve temel anlamı veya bilgi özünü açıa çıkarabilme, görebilme ve tanımlayabilmeyi salayan istatistiksel bir tekniktir. Deikenler arasındaki ilikilerin büyük bir bölümü ise tek bir temel faktörün etkisi sonucu ortaya çıkmaktadır. Aratırmalarda, sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerinin, kullanılan tüm deikenlere etki eden ve birlikte deiimlerini salayan genel nedensel faktör olduu kabul edilmitir. Aratırmalar genel olarak deerlendirildiinde, ülkemizde mekansal içerikli kanun, yönetmelik ve benzeri uygulamalarda ve özel sektör yatırım planlamalarında gelimilik endeksleri veri olarak kullanılmaktadır. 8

9 Ancak aratırmalarda kullanılan bazı deikenler ticari sır niteliinde olduundan gizli veri kapsamındadır. TUK in kurulu kanununun yürürlüe girdii tarihe kadar olan süreçte bu tür bilgiler Müstearlıımız tarafından DE den temin edilebilmekte ve gizliliine riayet etmek kaydıyla bu ve benzeri çalımalarda kullanılabilmekteydi. Yeni yasal düzenlemelerle bu tür veriler TUK tarafından mahkemelere dahi verilememektedir. Ayrıca aratırmalarda kullanılan GSYH deikeni de 2001 yılından sonra iller bazında üretilmemektedir. Bu sebeplerden dolayı sosyo-ekonomik gelimilik sıralaması aratırmaları çalımalarının gelecei belirsizliini korumaktadır. 9