Meşcerede Tabakalılık Şekilleri ve Belirlenmesi

Transkript

1 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2)-2004 Meşcerede Tabakalılık Şekilleri ve Belirlenmesi Mahmut D. AVŞAR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET: Meşcere tabakalılığı, meşcere kuruluşunu ortaya koyan önemli özelliklerden biridir. Meşcerede tabakalılık şekilleri üzerine literatürde farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Bununla birlikte, literatürde en fazla rastlanan tabakalılık şekilleri tek, iki ve çok tabakalılıktır. Tabakalılığı, belirli bir sıklık ve kapalılık derecesine sahip olan meşcerelerde belirlemek gerekir. Ülkemizde genelde kabul gören tek tabakalı, iki tabakalı, çok tabakalı ve seçme kuruluşu ayrımlarına ek olarak, düzensiz ve mozaik kuruluş şeklinde iki ayrımın daha kullanılmasında yarar vardır. Tabakalılık şekilleri; gözlem, meşcere profili çizimi ve grafik çizimi yollarıyla belirlenebilmektedir. Anahtar Kelimeler: Meşcere, tabakalılık, meşcere kuruluşu Canopy Stratification Types in Stands and Its Determination ABSTRACT: Canopy stratification is one of the important attributes determining stand structure. There are various classifications in the literature on canopy stratification types in the stands. However, the most common canopy stratification types encountered in the literature are one, two and multi-storied structures. The canopy stratification should be determined in the stands having a certain stocking and crown closure. As well as one, two, multi-storied and all-aged structures generally accepted in our country; two classes, irregular and mosaic, should also be used. The canopy stratification types can be determined by using the ways of observation, stand profile drawing, and graph drawing. Key Words: Stand, canopy stratification, stand structure GİRİŞ Meşcere kuruluşu belirlenirken ortaya konulması gereken önemli özelliklerden biri de, meşcere tabakalılığıdır (Saatçioğlu, 1971). Tabakalılık, meşceredeki ağaçların tepeleri ile yatay olarak birbirinden belirgin bir şekilde ayrılabilen tabakalar ya da tepe çatıları oluşturabilme durumlarını ifade eden bir terimdir. Meşcere tabakalılığının belirlenmesi ile, bir meşcerenin dikey kuruluşu belirlenmiş olmaktadır. Tabakalılık, meşcerelerin planlanması, idaresi ve işletilmesini doğrudan ilgilendiren bir konu olduğundan, özellikle silvikültür ve orman amenajmanı çalışmalarında oldukça önem taşımaktadır. Meşcere tabakalılığı, meşcereyi oluşturan ağaç türü ya da türlerinin özellikle ışık istekleri ve boy büyüme hızlarına göre şekillenmektedir. Yetişme ortamının verimliliği de bu konuda oldukça etkilidir. Tabakalılık üzerinde olumsuz bazı biyotik ve abiyotik faktörlerin, doğal süksesyonun ve silvikültürel müdahalelerin de önemli ölçüde etkileri vardır. Tabakalılık, zamana yani meşcere gelişme çağlarına bağlı olarak değişebilir. Tabakalılık şekilleri konusunda literatürde farklı sınıflandırmaların bulunabildiği görülmektedir. Bu sınıflandırmaların ana hatlarıyla bilinmesi ve aralarındaki farkların ortaya konulmasında ülkemiz ormancılığı açısından yarar vardır. Diğer taraftan, meşcere tabakalılığının belirlenmesinde bazı durumlarda zaman zaman güçlüklerle karşılaşılabilmektedir. Nitekim, Klinka (2001) ya göre, karışık meşcerelerde tabakalılık kolayca belirlenemez. Özellikle, ağaç türleri, benzer gölgeye dayanma yeteneği ve boy büyüme seyirlerine sahipse ve tabakalılığı belirlemek için geliştirilmiş nicel metotlar yoksa, bu durum daha da zorlaşır. Bu çalışmada, meşcerede tabakalılık şekilleri ve tabakalılık şekillerinin belirlenmesi yolları ele alınmıştır. Bu kapsamda, yerli ve yabancı literatür incelenerek bu konulardaki çeşitli görüşler ve izlenen yollar ortaya konulmaya çalışılmış ve bazı öneriler sunulmuştur. MEŞCEREDE TABAKALILIK ŞEKİLLERİ Meşcerede tabakalılık şekilleri konusunda, literatürde çeşitli sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Bu sınıflandırmalar aşağıda sırasıyla ele alınmış ve değerlendirilmiştir. Ülkemizde birçok bilim adamı tarafından kabul gören sınıflandırmaya göre, meşcerelerde tabakalılık bakımından bir ya da tek tabakalı, iki tabakalı, çok tabakalı ve seçme kuruluşu (seçme ormanı) olmak üzere başlıca dört farklı kuruluş şekli ayırt edilmektedir (Saatçioğlu, 1971; Kalıpsız, 1984; Aksoy, 1985; Atay, 1988; Ata ve Demirci, 1992; Asan, 1999). Bu sınıflandırma, Bauer in sınıflandırması ile de paraleldir (Saatçioğlu, 1971). Tabakalılık şekillerine göre meşcereler ana hatlarıyla şöyle tanımlanmaktadır (Saatçioğlu, 1971; Aksoy, 1985; Atay, 1988; Ata ve Demirci, 1992): 1-Bir ya da tek tabakalı meşcere: Ağaç tepeleri aynı yükseklikte tek tabaka halindedir. Yani, meşcerede belirgin bir tepe çatısı görülür. Bu tepe çatısının üzerine çıkmış ya da altında kalmış bazı fertler bulunabilir. Ancak, bunlar meşceredeki bir tabakalı kuruluş özelliğini bozmazlar. 2-İki tabakalı meşcere: Üst tepe tabakasının altında, bu tabakayı oluşturan ağaçların gövde boşluğunun orta veya üst kısmında kendisini üst tabakadan belirgin olarak ayıran ikinci bir tabaka bulunur.

2 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2) Çok tabakalı meşcere: Üç ya da daha fazla tepe tabakasına sahiptir. 4-Seçme kuruluşu: Çeşitli boydaki tepeler çeşitli tabakalar içinde münferit, küme, grup ve büyük gruplar halinde en küçük sahada düzensiz bir dağılışta kısmen üst üste, fakat daha çok yan yana bulunurlar. Meşcerenin belirgin olmayan tepe çatısı çeşitli tabakalar halinde bir merdiven şeklini andırır. Bu nedenle, buna basamaklı kuruluş da denmektedir. Eraslan (1983), meşcereleri tabakalılıklarına göre tek tabakalı, iki tabakalı ve çok tabakalı meşcereler olmak üzere üçe ayırmakta; üç ve daha fazla tabakalı meşcerelere çok tabakalı meşcere veya seçme ormanı meşceresi adını vermektedir. Burada, seçme kuruluşunun ayrı bir tabakalılık şekli olarak ayrılmadığı, bu kuruluşun çok tabakalı meşcere kuruluşu ile aynı anlamda kabul edildiği görülmektedir. Orman amenajman planlarının düzenlenmesi, uygulanması, denetlenmesi ve yenilenmesi hakkındaki yönetmeliklerde, deneme alanı envanter karnesinde (Tablo No:9) tabakalılığın bir tabakalı, iki tabakalı ve seçme olmak üzere üç kısımda ele alındığı görülmektedir (Anonim, 1976; Anonim, 1991). Burada ise, çok tabakalılık ayrımının yapılmadığı, bunun seçme kuruluşu ile aynı anlamda düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Bu bakımdan, bu sınıflandırma ile Eraslan (1983) ın sınıflandırması arasında bir paralellik vardır. Atay (1990), meşcerelerin tabakalılık bakımından tek, iki, üç ve çok tabakalı meşcereler olarak ayrıldığını belirtmekte, çok tabakalılığın içerisinde seçme kuruluşunun da bulunduğunu belirtmektedir. Burada ise, seçme kuruluşunun ayrı bir tabakalılık şekli olarak ayrılmadığı ve çok tabakalılığın içerisinde kabul edildiği görülmektedir. Ayrıca, çok tabakalılık ifadesi de üç değil, dört ya da daha fazla tabakalılık durumu için kullanılmıştır. Bu sınıflandırma, Alexander ın sınıflandırması ile de paraleldir (Atay, 1990). Avrupa ormanları için yapılan bir çalışmada, Kennedy ve ark. (1997), meşcereleri, tabakalılıklarına göre bir tabakalı meşcereler, süksesyonel iki tabakalı meşcereler ve çok tabakalı meşcereler olmak üzere üç kısımda ele almışlardır. Kanada da British Columbia Bölgesi için hazırlanan bir eserde, Weetman ve ark. dan uyarlanarak meşcere kuruluş şekilleri beşe ayrılmıştır. Bunlar tek tabakalı, iki tabakalı, çok tabakalı, düzensiz ve siper durumu (shelterwood) olarak ifade edilmiştir. Bu kuruluşlar şöyle tanımlanmaktadır (Anonim, 1998): 1-Tek tabakalı: Üst tabaka tepe sınıfının (hakim ve müşterek hakim ağaçlar) hakim olduğu kapalı meşcere; ara vaziyette bulunan ve baskıda kalmış ağaçlar tüm tepe sınıflarının %20 sinden daha azdır; öncü gençlik alt tabakada genellikle seyrek olarak bulunur. 2-İki tabakalı: Üst tabaka tepe sınıfı ve ara vaziyetteki tepe sınıfının birlikte hakim olduğu kapalı meşcere; baskıda kalmış tepe sınıfı yoktur veya tüm tepe sınıflarının %20 sinden daha azdır; öncü gençlik durumu değişkendir. 3-Çok tabakalı: Tüm tepe sınıflarının iyi bir şekilde temsil edildiği kapalı meşcere; ara vaziyette bulunan ve baskıda kalmış tepe sınıflarının her biri tüm tepe sınıflarının %20 sinden daha fazladır; öncü gençlik durumu değişkendir. 4-Düzensiz: Çok seyrek üst tabaka tepe sınıfı ve ara vaziyette bulunan tepe sınıfı (ikisinin toplam kapalılığı %30 dan daha az) ile iyi gelişmiş baskıda kalmış tepe sınıfının olduğu meşcere; öncü gençlik durumu değişkendir. 5-Siper durumu: Çok seyrek üst tabaka tepe sınıfı (kapalılığı %20 den daha az), iyi gelişmiş baskıda kalmış tepe sınıfı ve/veya alt tabakada öncü gençlik bulunan meşcere; ara vaziyetteki tepe sınıfı genellikle yoktur. Bu ayrım, üst tabaka tepe sınıfı ile ara vaziyette bulunan ve baskıda kalmış tepe sınıflarının nisbi gelişimini esas almaktadır. Tek, iki ve çok tabakalı ayrımlarında belirtilen % oranlar, ya göğüs yüzeyi ya da % kapalılık tahminlerine dayanmaktadır. Siper durumu, son zamanlarda gençleştirilmiş meşcereleri tanımlamak için kullanılmaktadır. Böyle bir meşcerede, çok seyrek bir üst tabaka (olgun ve yaşlı ağaçların kapalılığı %20 den daha az) ile gençlik ve sıklıklardan oluşan genellikle sık bir alt tabaka mevcuttur (Anonim, 1998). Bu ayrımda, değişik tepe sınıflarının meşcerede bulunma oranları da dikkate alınmaktadır. Bu bakımdan, sadece nitel değil nicel esaslara da yer veren bir sınıflandırma olarak dikkati çekmektedir. Stokes ve ark. (1989), Franzese ve ark. na atfen, iki tabakalı meşcere ifadesinin, gençleştirme sürecindeki bir orman için kullanılmaması gerektiğini belirtmektedirler. Çünkü, böyle bir ormanda iki tabakalı bir yapının ortaya çıkması, boşaltma kesiminden önce yapılan tohum ağacı veya siper kesimleri sebebiyle olmaktadır. Bu görüş, Anonim (1998) ile de paraleldir. Bu görüşe göre, gençleştirmeye alınmış bir meşcerede yapılan siper kesimleri sonucunda oluşmuş ve henüz boşaltma kesimi uygulanmadığından belirli bir süre için iki tabakalı bir kuruluş gösteren meşcerelere, iki tabakalı meşcere denmesi uygun bulunmamaktadır. Bu görüşe katılındığında, bu şekilde oluşmuş kuruluşlara iki tabakalı değil, siper durumu denmesi daha uygun olacaktır. Diğer taraftan, düzensiz kuruluş şekli üzerinde de önemle durmak gerekir. Bu kuruluşun Anonim (1998) e göre tanımı daha önce verilmiştir. Düzensiz kuruluş şeklinden, Daniel ve ark. (1979) da söz etmektedir. Söz konusu araştırmacılara göre, düzensiz meşcereler, aynı yaşlı meşcerelerde ağaçların münferit ya da gruplar halinde hasat edildiği ya da doğal olarak öldüğü yerlerde gelişir. Gençlik, bir alt tabaka olarak var olma yerine, bu küçük boşluklarda sınırlı olarak bulunur (Daniel ve ark., 1979). Buna göre, meşcerede tepe çatısının düzensiz olduğu, meşcere boyunca heterojen bir yapıya sahip, yer yer tek tabakalı, yer yer meşcere içinde münferit, küme ya da küçük gruplar halinde çeşitli boşluklarda oluşmuş çeşitli boylardaki fertlerin yan yana ya da siper altında bulunabildiği bir kuruluşu,

3 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2)-2004 düzensiz kuruluş olarak ifade etmek mümkündür. Bu kuruluşa ülkemiz ormanlarında geniş ölçüde rastlanabilmektedir. Bu kuruluş şekli, meşcerelerde kısmi bozulmalarla, yani rüzgar ve kar devirmeleri, böcek zararları, usulsüz kesimler vb. sebeplerle ağaçların münferit, küme ya da küçük gruplar halinde meşcereden ayrılması ve buralara yeni fertlerin gelmesi sonucunda oluşmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri Rocky Mountain Araştırma İstasyonu nca kullanılan bir sınıflandırmaya göre, meşcere kuruluş şekilleri beşe ayrılmıştır. Bunlar tek tabakalı, iki tabakalı, çok tabakalı, mozaik ve sıklığı yetersiz olarak ifade edilmiştir. Sıklığı yeterli olan yerler için esasen dört kuruluş şekli ayrılmıştır. Bu kuruluşlar şöyle tanımlanmaktadır (Anonim, 1999): 1-Tek tabakalı: Bu meşcereler, ağaçlar arasında sıkı rekabetin bulunduğu aynı boydaki yatay bir tepe çatısı ile tanımlanır. Daha küçük ağaçlar da genellikle meşcerenin üyeleridir ve bunlar baskı altında olup, diğer ağaçların gerisinde kalmışlardır. Gençlik ve/veya bir önceki meşcereden kalan uzun boylu reliktler bulunabilir. Ağaçların çoğu, meşcere orta boyunun boy sınıfı içinde yer alır. 2-İki tabakalı: Bu meşcereler, iki nisbeten yatay, fakat farklı tepe çatısı tabakalarından meydana gelir; örneğin, direklik çağında bir alt tabaka ile olgun bir üst tabaka gibi. Muhtemelen tohum ağacı ve siper kesimlerinden ya da alçak boylu yapraklı türlerden oluşan bir alt tabaka ile uzun boylu koniferlerden oluşan bir üst tabakadan meydana gelir. Tepe çatısı mutlak surette ne süreklidir ne de kapalıdır; fakat, her iki tepe çatısı seviyesi meşcere boyunca aynı şekilde dağılım göstermeye eğilimlidir. 3-Çok tabakalı: Bu meşcereler, genellikle fidandan olgun ağaçlara kadar her bir boyut grubundan ağaçlar içerir ve kırık ya da düz olmayan tepe çatısı tabakası ile tanımlanır. Ağaçların büyük çoğunluğu genellikle daha küçük çap sınıflarında bulunur. Üç ya da daha fazla yapısal tabakaya sahip bir meşcereyi çok tabakalı olarak kabul etmek gerekir. 4-Mozaik: Bu meşcereler, en az iki farklı boyut sınıfını içerir. Bununla birlikte, bu sınıflar meşcerede düzenli bir şekilde dağılmamıştır; küçük topluluklar halinde tekrarlanan gruplar oluştururlar ya da meşcere boyunca 120 feet (yaklaşık 36.6 m) genişlikten daha küçük uzunlamasına alanlarda bulunurlar. Her bir boyut sınıfı topluluğu, ayrı bir meşcere olarak tanınması ve haritalanması için çok küçüktür. Topluluklar, tek tabakalı olabilir veya olmayabilir. Yetersiz sıklıktaki yerlerde tabakalılık ayrımının yapılmadığı görülmektedir. Sıklığı %10 dan daha az olan ya da arazide %5 tepe kapalılığı veya yeterli gençlik ile temsil edilen orman alanları, sıklığı yetersiz olarak kabul edilmektedir. Bu ayrımda, iki tabakalı kuruluşun tohum ağacı ve siper kesimleri sonucunda oluşabileceği ifade edilmektedir. Yani, iki tabakalı kuruluşun ayrılmasında gençleştirme süreci dikkate alınmamaktadır. Bu bakımdan, Stokes ve ark. (1989) ile Anonim (1998) deki görüşlerden daha farklı bir yaklaşıma sahiptir. Ayrıca, bu ayrımda çok tabakalı kuruluşun seçme kuruluşunu da kapsayacak şekilde tanımlandığı dikkati çekmektedir. Bu ise, seçme kuruluşunun, çok tabakalılığın içerisinde kabul edildiğini göstermektedir. Alemdağ (1967), sarıçam ormanlarında bazı bölmelerin küçük gruplar halinde mozaik manzarası gösteren meşcereciklere sahip olduğunu, bu meşcereciklerin her birinin düzensiz işletmeciliğin sonucu olarak, uzun bir süre zarfında çeşitli yıllarda gençleştirilmiş aynı yaşlı küçük gruplar olduğunu, böylece bir bölmenin hemen her yaşta meşcere gruplarını içerdiğini belirtmektedir. Burada, mozaik kuruluşu konusunda Alemdağ (1967) ile Anonim (1999) arasındaki paralellik dikkati çekmektedir. Bu kuruluşa, aynı yaşlı grup kuruluşu da denmekte ve bu kuruluşun grup seçme işletmesi ile meydana getirilebileceği belirtilmektedir (Daniel ve ark., 1979). Ormancılık pratiğinde karşılaşılan meşcere kuruluş şekillerinden biri de, ihtiyat formu ya da şeklidir (Daniel ve ark., 1979). Bu kuruluş, ihtiyat işletmesi, yani gençleştirme çalışmaları sırasında alana getirilen gençliğin üzerinde az sayıda yaşlı ağacın bir idare süresi kadar daha bırakılması ile meydana gelmektedir. İhtiyatlar münferit ya da gruplar halinde bırakılabildiğinden, özellikle ihtiyatların münferit olarak bırakılması sonucunda iki tabakalı kuruluşu andıran bir kuruluş oluşsa bile, bunu tipik iki tabakalı kuruluş olarak kabul etmek güçtür. Bu bakımdan, böyle kuruluşları, ihtiyat şekli olarak ayrıca ifade etmek daha uygun olacaktır. MEŞCEREDE TABAKALILIK ŞEKİLLERİNİN BELİRLENMESİ Meşcerede tabakalılık şekilleri; gözlem, meşcere profili çizimi ve grafik çizimi olmak üzere değişik yollarla belirlenebilmektedir. Bu yollar, aşağıda sırasıyla açıklanmıştır. Gözlem Tabakalılığın belirlenmesinde kullanılabilen ilk yol, gözleme dayanmakta olup, özellikle pratik çalışmalarda tercih edilmektedir. Bunun için, bir meşcerede ağaçların tepelerine ve bu tepelerin meşcerede yatay olarak belirli tabakalar oluşturup oluşturmadığına bakılmakta, tabakalılık şekillerini açıklayan söz konusu tanımlar da dikkate alınarak tabakalılık şekli belirlenmektedir. Sadece meşcereleri incelemeye dayanması, ölçüm ve çizimlere ihtiyaç göstermemesi, bu yolun başlıca avantajlarıdır. Bu bakımdan, uygulama kolaylığı olan bir yol olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte, gözlem yolu, hem geniş bir tecrübe istemekte hem de bu yolla tabakalılığın belirlenmesi her zaman kolay olmamaktadır. Nitekim, yapay meşcerelerde ve düzenli bir kuruluşa sahip doğal meşcerelerde, gözleme dayalı olarak tabakalılık konusunda doğru değerlendirmeler yapılabilmektedir. Ancak, tekniğe uygun olmayan kesimler ya da olumsuz bazı biyotik ve abiyotik faktörlerin etkisiyle genellikle

4 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2)-2004 düzenli olmayan bir kuruluşa sahip doğal meşcerelerde, tabakalılığın belirlenmesi konusunda zaman zaman güçlüklerle karşılaşılabilmektedir. Yani, aynı meşcere için farklı kişiler farklı değerlendirmeler yapabilmektedir. Bu ise, gözleme dayalı yolla tabakalılığın belirlenebilmesinin her zaman kolay olmadığını, subjektif değerlendirmeler de yapılabildiğini göstermektedir. Meşcere Profili Çizimi Tabakalılığın belirlenmesinde kullanılabilen ikinci yol, meşcere profili çizimine dayanmaktadır. Meşcere kuruluşlarını belirlemeye yönelik bilimsel çalışmalarda meşcere profili çizimi ağırlıklı olarak kullanılmaktadır (Pamay, 1962; Ata, 1975; Aksoy, 1978; Bozkuş, 1987; Özalp, 1989; Demirci, 1991; Avşar, 1999). Bunun için, meşcerelerde genellikle yatay izdüşümü 10x50 m olacak şekilde örnek alanlar alınmakta, örnek alanlardaki tüm ağaçların yeri, çapı, boyu, kuru ve yaş dallarının başlama yüksekliği, tepe genişliği vb. ölçülmekte ve elde edilen değerlere göre büroda meşcere profili çizilmektedir. Çizilen meşcere profilinin incelenmesi ile de tabakalılık şekli konusunda değerlendirmeler yapılabilmektedir. Bu yol, gözlem yoluyla yapılabilecek hatalı değerlendirmelerin önlenebilmesi bakımından da yararlı olmaktadır. Bununla birlikte, bu yol, ayrıntılı ölçüm ve çizimlere ihtiyaç göstermektedir. Ayrıca, bu yolla tabakalılık şekillerinin belirlenmesi her zaman kolay olmamaktadır. Çünkü, çizilen profilde özellikle yakın planda bulunan ağaçlar görünmekte, bu ağaçlarda eğer doğal dal budanması zayıf ise, bu ağaçların tepe yapısı arka planda kalan daha kısa boylu ağaçların görünmesini önleyebilmektedir. Bu ise, tabakalılık şekillerinin belirlenmesinde bir dezavantaj oluşturmaktadır. Bu bakımdan, bu yolun, gözlem yoluyla kombine olarak kullanılmasında yarar vardır. Ayrıca, Varga ve Klinka (2001) nın bir çalışmasında da görüldüğü gibi, ağaçların tepe yapısını arkada kalan ağaçların da görünmesini sağlayacak şekilde çizen, böylece meşceredeki tüm ağaçları derinlemesine görme imkanı sağlayan meşcere profili çizimi de bu konuda bir alternatif olarak düşünülebilir. Diğer taraftan, meşcere profilinin, pratik çalışmalar için kabaca arazide de çizilmesi mümkündür. Bunun için, belirli bir örnek alandaki ağaçlar sadece boy, tepe ve konumlarına göre bir milimetrik kağıda çizilerek, oluşan profile uyan tabakalılık şekli arazide değerlendirilebilir. Grafik Çizimi Tabakalılığın belirlenmesinde kullanılabilen üçüncü yol, grafik çizime dayanmaktadır. Bu yol, özellikle bilimsel çalışmalarda kullanılmakta ve gözlem yoluyla yapılabilecek hatalı değerlendirmelerin giderilebilmesi bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca, meşcere profili çizimi ile elde edilen sonuçları da karşılaştırma imkanı vermektedir. Kalıpsız (1984) a göre, ağaç sayısının çap basamaklarına dağılımının grafik olarak çizimi ile, meşcere yapısı tanınabilmektedir. Bu dağılım, tek tabakalı meşcerelerde çan eğrisi, iki tabakalı meşcerelerde iki tepeli çan eğrisi ve seçme kuruluşunda ise azalan bir eğri şeklindedir. Daniel ve ark. (1979) nın Baker a atfen verdikleri şekle göre, ağaç sayısının çap basamaklarına dağılımı düzensiz kuruluşta azalan ve artan çarpık çan eğrisi, aynı yaşlı grup kuruluşunda ise çok tepeli ve dalgalı azalan bir eğri şeklindedir. Kalıpsız (1988), bir çalışmasına atfen, araştırmaya konu olan bir karaçam meşceresinde alınan 0.25 ha deneme alanında ağaç sayısının çap basamaklarına dağılımının 20, 40 ve 100 cm lerde üç tepe noktası gösterdiğini, yani bu meşcerenin üç tabakalı bir meşcere olduğunu belirtmektedir. Buna göre, üç tabakalı bir meşcerenin üç tepeli bir eğri gösterdiği anlaşılmaktadır. Klinka (2001) ya göre, meşcere kuruluşunu boy frekansı dağılımlarına göre tanımlamak daha uygun olabilmesine rağmen, bu dağılımlar henüz geliştirilmemiştir. Bu bakımdan, bir meşceredeki çap, boy ya da tepe yüksekliği (zemin ile en alttaki canlı dal arası mesafe) gibi boyutların dağılımı yapıldığında, farklı, niceliğe dayalı şekiller oluşuyorsa, o meşcere tabakalı bir meşceredir. Bu konuda, boy ya da tepe yüksekliği dağılımlarını en hassas ölçüler olarak kabul etmek gerekir. Tabakalılık şekillerini grafik çizime dayalı olarak belirleyebilmek için, meşcerede alınacak örnek alanlarda göğüs çapı ölçülebilen ince çaplı fertleri de kapsayacak şekilde tüm ağaçların göğüs çapları ölçülüp, ağaç sayısının 4 er cm lik çap basamaklarına dağılımı incelenerek, el yordamı ile ya da bilgisayar ortamında çizilecek eğrinin şekline göre meşcerenin tabakalılığı konusunda değerlendirmeler yapılabilir. Grafik çizilirken, apsis ekseninde 4 er cm aralıklarla çap basamakları, ordinat ekseninde ise örnek alandaki ya da hektardaki ağaç sayısı yer almalıdır. Örnek alanların, meşceredeki dikey kuruluşu iyi yansıtabilecek yerlerden ve yeterli büyüklüklerde alınması gerekir. SONUÇ Meşcerede tabakalılık ya da dikey kuruluş şekilleri konusunda hem ülkemizde hem de diğer ülkelerde farklı sınıflandırmalar bulunabilmektedir. Bununla birlikte, literatürde en fazla rastlanan ve kabul gören tabakalılık şekilleri; tek, iki ve çok tabakalılıktır. Buna ek olarak; seçme kuruluşu, düzensiz, mozaik, siper durumu ve ihtiyat şekli gibi ayrımlara da rastlanabilmektedir. Seçme kuruluşu, ülkemizdeki bazı kaynaklarda ayrı bir tabakalılık şekli olarak belirtilmiş, bazılarında çok tabakalılık ile aynı anlamda düşünülmüş, bazılarında ise çok tabakalılığın içerisinde kabul edilmiştir. İncelediğimiz yabancı kaynaklarda da seçme kuruluşunun ayrı bir tabakalılık şekli olarak ayrılmadığı ve genelde çok tabakalılığın içerisinde kabul edildiği görülmüştür. Tabakalılığı, belirli bir sıklık ve kapalılık derecesine sahip olan meşcerelerde belirlemek gerekir. Bunun için, pratikte kapalılığı en az %11 ve daha yukarı olan ve ülkemizde verimli olarak nitelendirilen meşcerelerde tabakalılık ayrımına gidilmesi önerilebilir. Bu öneri, bu

5 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2)-2004 konuda Amerika Birleşik Devletleri Rocky Mountain Araştırma İstasyonu nca kullanılan ölçüler ile de uyum içindedir. Sıklığı ve kapalılığı daha da düşük olan bir meşcerede tabakalılık ayrımı yapılması pek anlamlı değildir. Çünkü, ağaçların alt alta ya da yan yana birlikte bulunma durumu önemli ölçüde ortadan kaybolmuştur. Böyle meşcerelerde, tabakalılık ayrımı yapılmayıp, sıklığı yetersiz şeklinde bir tanımlama ile yetinilebilir. Gençleştirmeye alınmış meşcerelerde de, gençleştirme süreci tamamlanana kadar tabakalılık ayrımı yapılmasına gerek yoktur. Bu, özellikle siper durumunu kullanan işletme şekilleri açısından önem taşımaktadır. Böyle meşcerelerdeki mevcut kuruluşu açıklayabilmek için, siper durumu ifadesi kullanılabilir. İhtiyat işletmesi ile meydana getirilen kuruluşa ise, ihtiyat şekli demek mümkündür. Ülkemizdeki meşcerelerin dikey kuruluşlarını daha ayrıntılı olarak tanımlayabilmemiz bakımından, tabakalılık şekilleri belirlenirken, tek tabakalı, iki tabakalı, çok tabakalı ve seçme kuruluşu ayrımlarının yanında, düzensiz ve mozaik kuruluş şeklinde iki ayrıma daha gidilmesinde yarar vardır. Bu iki ayrımdan, özellikle düzensiz kuruluş şeklinin, ülkemiz ormanlarındaki meşcere kuruluşlarını ifade ederken geniş bir kullanım alanı bulacağı düşünülmektedir. Böylece, meşcerede tabakalılığı altı farklı şekilde ifade etmek mümkün olabilecektir. Meşcerelerde tabakalılık şekilleri konusunda bazı ifadelerin uygulamada daha dikkatli kullanılmasında yarar vardır. Örneğin, tek tabakalı bir meşcerede sadece hakim bir tabaka söz konusudur. İki tabakalı bir meşcerede bir üst tabaka ve bir de alt tabaka bulunur. Üç tabakalı bir meşcerede, üst, ara (orta) ve alt tabaka bulunur. Seçme kuruluşu, düzensiz ve mozaik kuruluşlarında ise, belirli bir tabakadan söz etmek mümkün değildir. Çünkü, bu üç kuruluş şeklinde, ağaçlar meşcere boyunca düzenli ve belirgin bir şekilde ayrılabilen tabakalar oluşturmazlar. Bu bakımdan, örneğin tek tabakalı bir meşcerede ara ya da alt tabakadan bahsedilmesi uygun bir ifade olmayacaktır. Bir meşcerenin tabakalılığı, pratik çalışmalarda öncelikle gözlem yoluyla belirlenmeye çalışılmalı, gözlem yoluyla belirlenmesinde güçlükle karşılaşılmışsa, meşcere profili çizimi ya da ağaç sayısının çap basamaklarına dağılımını esas alan grafik çizim yoluna başvurulmalıdır. Bilimsel çalışmalarda ise, tabakalılığın kombine yolla yani gözlem, meşcere profili çizimi ve grafik çizimi yoluyla yapılacak çalışmalardan sonra belirlenmesi ve ifade edilmesi daha sağlıklı olacaktır. KAYNAKLAR Aksoy, H Karabük-Büyükdüz Araştırma Ormanındaki Orman Toplumları ve Bunların Silvikültürel Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Doçentlik Tezi, İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:237, İstanbul, 136s. Aksoy, H Silvikültür I, Silvikültürün Biyolojik Temeli. İ.Ü. Orman Fakültesi, Ders Teksirleri, İstanbul, 100s. Alemdağ, Ş Türkiye deki Sarıçam Ormanlarının Kuruluşu, Verim Gücü ve Bu Ormanların İşletilmesinde Takip Edilecek Esaslar. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayını, Teknik Bülten Serisi, No:20, Ankara, 160s. Anonim Orman Amenajman Planlarının Düzenlenmesine, Uygulanmasına ve Yenilenmesine Dair Yönetmelik. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayını, No:578, Ankara, 112s. Anonim Orman Amenajman Planlarının Düzenlenmesi, Uygulanması, Denetlenmesi ve Yenilenmesi Hakkında Yönetmelik. T.C. Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, 98s. Anonim Standard for Terrestrial Ecosystem Mapping in British Columbia. The Province of British Columbia, Resources Inventory Committee, 100p. Anonim Forest Survey Field Procedures. Rocky Mountain Research Station, U.S. Department of Agriculture, Interior West Resource Inventory, Monitoring, and Evaluation Program, Ogden, Utah, 291p. Asan, Ü Ormancılık Bilgisi. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:461, İstanbul, 221s. Ata, C Kazdağı Göknarı (Abies equi-trojani Aschers et Sinten) nın Türkiye deki Yayılışı ve Silvikültürel Özellikleri. Doktora Tezi, İ.Ü. Orman Fakültesi, İstanbul, 155s. Ata, C., Demirci, A Silvikültürün Temel Prensipleri (Silvikültür 1). KTÜ Orman Fakültesi Yayını, Ders Teksirleri Serisi, No:42, Trabzon, 132s. Atay, İ Kent Ormancılığı. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:393, İstanbul, 160s. Atay, İ Silvikültür II (Silvikültürün Tekniği). İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:405, İstanbul, 242s. Avşar, M.D Kahramanmaraş-Başkonuş Dağı Ormanlarında Başlıca Meşcere Kuruluşları ve Silvikültürel Öneriler. Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 212s. Bozkuş, H.F Toros Göknarı (Abies cilicica Carr.) nın Türkiye'deki Doğal Yayılış ve Silvikültürel Özellikleri. Doktora Tezi, Orman Genel Müdürlüğü Yayını, No:660, Ankara, 176s. Daniel, T.W., Helms, J.A., Baker, F.S Principles of Silviculture. 2 nd Edition, MacGraw-Hill Book Company, New York, 500p. Demirci, A Doğu Ladini (Picea orientalis (L.) Link.)-Doğu Kayını (Fagus orientalis Lipsky.) Karışık Meşcerelerinin Gençleştirilmesi. Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 224s. Eraslan, İ Ormancılık Bilgisi. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:343, İstanbul, 214s. Kalıpsız, A Dendrometri. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:354, İstanbul, 407s.

6 KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 7(2) KSU. Journal of Science and Engineering 7(2)-2004 Kalıpsız, A Orman Hasılat Bilgisi. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:397, İstanbul, 349s. Kennedy, P., Kuusela, K., Folving, S Regionalization and Stratification of Europe s Forests: The Foresters Perspective. Space Applications Institute, Joint Research Centre, Commission of the European Communities, Italy, 17p. Klinka, K (Ed.) The Structure of Single- and Mixed-Species, Second-Growth Stands of Western Hemlock and Western Redcedar. Scientia Silvica, Extension Series, Number 35, 4p. Özalp, G Çitdere (Yenice-Zonguldak) Bölgesindeki Orman Toplumları ve Silvikültürel Değerlendirilmesi. Doktora Tezi, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 151s. Pamay, B Türkiye de Sarıçam (Pinus silvestris L.) ın Tabii Gençleşmesi İmkanları Üzerine Araştırmalar. T.C. Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayını, No:337, İstanbul, 196s. Saatçioğlu, F Silvikültür II, Silvikültürün Tekniği. İ.Ü. Orman Fakültesi Yayını, No:172, İstanbul, 562s. Stokes, B.J., Ashmore, C., Rawlins, C.L., Sirois, D.L Glossary of Terms Used in Timber Harvesting and Forest Engineering. General Technical Report SO-73, USDA Forest Service, Southern Forest Experiment Station, New Orleans, Louisiana, 33p. Varga, P., Klinka, K Structure of High-Elevation, Old-Growth Stands in West-Central British Columbia. Canadian Journal of Forest Research, 31: