ÜNİTE: ANLATIM BOZUKLUKLARI-1 KONU: Sözcük Düzeyinde Anlatım Bozuklukları

Transkript

1 ÜNİTE: ANLATIM BOZUKLUKLARI-1 KONU: Sözcük Düzeyinde Anlatım Bozuklukları ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eşanlamlı sözcüklerin bir arada kullanılması anlatım bozukluğuna neden olmuştur? A) Sağlıklı ve sıhhatli olmak için dengeli beslenmeliyiz. B) Adam neşeli ve iyi bir insandır. C) Bu şiirin ölçüsünü ve uyak düzenini bulun. D) Her gün gazete ve dergi alırım. Eş Anlamlı Sözcüklerin Gereksiz Kullanımı: Eş anlamlı sözcükler aynı cümlede kullanıldıklarında duruluğu bozar. Cümlede gereksiz sözcük kullanımından anlatım bozukluğuna yol açar. Bu sınav benim için hem mühim hem de önemlidir. Cümledeki mühim ve önemli sözcükleri eş anlamlıdır. Birbirinin yerine kullanılabilir fakat, aynı anlama geldiklerinden, aynı cümlede kullanımları anlatım bozukluğu yapmıştır. Birinin cümleden çıkarılması gerekir. Bu sınav benim için önemlidir. Bu cümlede olduğu gibi duygu ve düşüncelerimizi olabildiğince az sözcükle anlatmalıyız ki anlatımda duruluk olsun. Seçenekleri inceleyelim: B, C, D seçeneklerinde bir anlatım bozukluğu görülmemektedir. A seçeneğinde ise sağlıklı ve sıhhatli sözcükleri eş anlamlıdır. Biri cümleden çıkarılmalıdır. Yanıt, A dır. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gereksiz sözcük kullanılmıştır? A) Sınıfta kulağıma yavaşça fısıldadı. B) Çevre temizliğine hepimiz katıldık. C) Bugünlerde çalışmasına diyecek yok. D) Geziye ailemiz de katılacakmış. Aynı Anlamı Veren Sözcüklerin Gereksiz Kullanımı: Cümleye aynı anlamı katan sözcük ya da sözleri birlikte kullanmak, anlatım bozukluğuna yol açar. Sözcük cümleden çıkarıldığında, cümlenin anlamında bir daralmaya neden oluyorsa, o sözcüğün gereksiz olmadığı anlaşılmalıdır. Çünkü; gereksiz sözcükler cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında hiçbir daralma olmaz. Bir sözcüğün anlamını cümledeki başka sözcükler taşıyabilir. Adam çocuğa bir şeyler anlattı, birlikte tartıştılar. Tartışma eylemi birlikte yapılır. Tartışma sözcüğü bu anlamı karşıladığı için birlikte sözcüğünün yazımı gereksizdir. Gereksiz sözcük kullanımı cümlede duruluğu bozar. Seçenekleri inceleyelim: Görüldüğü gibi B, C, D seçeneklerinde gereksiz sözcük bulunmamaktadır. A da ise fısıldamak yavaşça söylemek anlamına geldiğinden yavaşça sözcüğü gereksiz kullanılmıştır. Yanıt, A dır. 114

2 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ekin gereksiz kullanımından kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır? A) Dün hafif bir sarsıntı odlu. B) Düğünüme çok insanlar geldi. C) Bahçede top oynayacaklar. D) Dedesiyle tiyatroya gidecekmiş. Aynı Görevi Üstlenen Ek ve Sözcüklerin Birlikte Kullanımı: Eklerin gereksiz kullanımı anlatımı bozar. Cümlede ekle aynı görevi üstlenen sözcük varsa, ekin cümleden çıkarılması gerekir. Bu konuda hepimizin farklı düşüncelerimiz var. Bu cümlede düşüncelerimiz değil düşünceleri olmalıydı. -miz eki ve hepimizin sözcüğü bizim anlamını vermektedir. Cümlenin doğrusu şöyledir. Bu konuda hepimizin farklı düşünceleri var. Seçenekleri inceleyelim: A, C, D seçeneklerinde anlatım bozukluğu yoktur. B de ise lar eki çok sözcüğü ile aynı görevi üstlenmiştir. lar gereksiz kullanıldığından cümleden çıkarılmalıdır. Yanıt, B dir. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öğretim sözcüğü yanlış kullanılmıştır? A) Babası üniversitede öğretim görevlisiymiş. B) Bu öğretim yılını da yarıladık. C) Bazı televizyon kanalları okuma-yazma öğretimi yapıyor. D) O, hiç müzik öğretimi görmedi. Birbiriyle Karıştırılan Sözcüklerin Kullanımı: Kimi sözcükleri, yazılışlarını birbirine yakın olduğu için karıştırılır. Bu sözcükleri kullanırken aralarındaki anlam ayrılığına dikkat etmek gerekir. Çünkü bu sözcükler genellikle aynı kökten türer. yaşantı yaşam etki tepki güvence güvenlik bağımlı bağlı olası olanaklı şans ihtimal yayım yayın etkin etken karşın karşılık özetle özellikle süre süreç ayrıntı ayrım ayrıcalık ayrılık Öğrenim, herhangi bir dalda eğitim görmek, yetişmek demektir. D seçeneğinde öğretim yerine öğrenim sözcüğünün kullanılması uygun olurdu. Yanıt, D dir. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlamca çelişen sözler bir arada kullanılmıştır? A) O filmi tekrar, yine görmek istiyorum. B) Bir zamanlar eskiden burası şirin bir köydü. C) Bu paketi kuşkusuz babam getirmiş olabilir. D) Kitabın ilk başında bir açıklama yapmış. 115

3 Anlamca Çelişen Sözcüklerin Birlikte Kullanımı: Anlamca çelişen sözcüklerin aynı cümlede kullanımı anlatım bozukluğuna yol açar. Neyin anlatılmak istendiği net olarak belli olmadığından mantıksal tutarsızlığa da yol açar. Çelişkiye neden olan sözcüklerden birini cümleden çıkarmak gerekir. Askerdeki oğlum bu gece mutlaka gelebilir. Bu cümlede mutlaka kesinlik, gelebilir olasılık bildirmektedir. Hangisi net belli değil. Çelişki var. Sabah evden en erken ben çıkarım, kardeşim benden yarım saat sonra çıkar. Bu cümlede de anlam çelişkili. Evden çıkıp gidiyor. Kardeşinin ne zaman çıktığını ne biliyor. Aşağı yukarı tam iki yıl önce tanıştık. Burada tam ve aşağı yukarı çelişki yaratmış. İkisinden birinin kullanılmaması gerekir. Seçenekleri inceleyelim: A da tekrar-yine, B de eskiden-bir zamanlar, D de ilk-başında aynı anlama gelen sözcüklerdir. Biri gereksiz kullanılmıştır. C de ise kuşkusuz kesinlik, olabilir olasılık bildirdiği için çelişmektedir. Anlatım bozukluğunu gidermek için birinin cümleden çıkarılması gerekir. Yanıt, C dir. 6. Aşağıdakilerin hangisinde sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım A) İki gündür çok başım ağrıyor. B) Eve yeni geldim, biraz dinlenmek istiyorum. C) Senin istediğin gibi bir yemek yaptım. D) Haftaya buluşmak üzere sözleştik. Sözcükleri Yanlış Yerde Kullanmak: Sözcükler bulunması gereken yerde kullanılmazsa anlam belirsizliğine ya da amaca uygun olmayan yanlış anlamlara yol açar. Düşünceler veya olaylar cümlede belli bir sıraya göre ifade edilmelidir. Yeni arabaya binmiştim ki yağmur başladı. Bu cümlede yeni olan araba değil, binme eylemidir. Sözcüğü doğru yerine koyarsak, Arabaya yeni binmiştim ki yağmur başladı. olur ve anlatım bozukluğu giderilmiş olur. Seçenekleri inceleyelim: B, C, D seçeneklerinde sözcükler yerle yerinde kullanılmıştır. A seçeneğinde ise çok ve baş sözcükleri yanlış yerde kullanılarak anlatım bozukluğu yapmıştır. İki sözcüğü yer değiştirirsek bu bozukluk giderilmiş olur. Doğrusu İki gündür başım çok ağrıyor. dur. Yanıt A dır. 7. Seçeneklerin hangisinde sözcüğün yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım A) İnsan, düşündükçe vardır. B) Okulun en gözde öğrencisi olduğu için ödüllendirildi. C) Radyoda, izleyiciler için güldürü fıkraları anlatılıyor. D) Bu işi yaparken zevk duyuyorum. 116

4 Sözcüklerin Yanlış Anlamda Kullanılması: Dilimizde bazı sözcükler aynı kökten türediği, yazılışları birbirine yakın olduğu veya birbirini çağrıştırdıkları için, aynı anlama geliyor sanılarak kullanılır. Bu şekilde karıştırılan sözcüklere, kendilerine uymayan anlamlar yüklenir. Dün okulca ormana fidan ekmek için gittik. Bu cümledeki anlatım bozukluğu ekmek sözcüğünün yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Fidan ekilmez, ekmek yerine dikmek sözcüğü daha uygundur. Duvara çizilmiş yazılar, çevre kirliliği yapmaktadır. Bebeğin saçları büyüyor. yazılmış uzuyor. Yanlış anlamlara neden olmamak için, sözcükler arasındaki anlam farkına dikkat etmek gerekir. Seçenekleri inceleyelim: A, B, D seçeneklerinde yanlış anlamda kullanılan bir sözcük bulunmamaktadır. C de ise radyo izlenmez, dinlenir. Bu bakımdan izleyici yanlış kullanılmıştır. İzleyici yerine dinleyici sözcüğü uygun olur. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcükte ekten kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır? A) Evler daha sağlam yapılabilirdi. B) Güneş bizi iyice esmerletmişti. C) Yapılan yarışma sonunda ekibimiz ikinci oldu. D) Bahçede rengarenk, mis kokulu çiçekler görüyorum. Yapıları Bozuk Sözcüklerin Kullanımı: Dilbilgisi kurallarına uymayan sözcükleri ve ekleri kullanmak anlatım bozukluklarına yol açar. Arkadaşım kuaförde saç rengini koyulttu. (Koyulaştırdı.) Bu cümlede koyulttu sözcüğü dilbilgisi kurallarına göre yapılandırılmamıştır. Koyultmak yanlıştır. Doğrusu koyulaştırmak tır. Ne etrafı kokturmuşsun yanlış kokutmuşsun doğru Seçenekleri inceleyelim: A, C, D seçeneklerindeki sözcüklerin yazımı doğrudur. B seçeneğindeki esmerletmişti sözcüğü ise yapısı nedeniyle anlatım bozukluğuna neden olmaktadır. Doğrusu esmerleştirmişti olacaktı. Yanıt, B dir. 117

5 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük gereksiz kullanılmıştır? A) Duvardan kapıya siyah renkli bir çizgi çekildi. B) Onların dost olacağına kimse inanmıyor. C) Bir türlü bize yardımcı olmadı. D) Sizi taksiyle götürürüm yalnız ücretimi peşin alırım. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır? A) Bu havada şemsiyesiz sokağa çıkarsan böyle ıslanırsın. B) Hem kitap okuyor, hem de müzik dinliyordum. C) Onun tecrübelerinden faydalanmak istiyoruz. D) Asitli içecekler mideye zararlıdır. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlatım A) Bu konudan bir daha bahsetmeyelim. B) Durakta dolmuşun gelmesini bekliyordu. C) Bu filmin sonunu merak etmek istiyorsan sana anlatayım. D) Başkalarıyla konuşurken dikkatli ol. 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çelişkili sözcükler bir arada kullanılmıştır? A) Onu bir an bile unutamıyorum. B) Zili kimin çaldığını bilmiyorum. C) Kesinlikle sınavı geçmiş olmalı. D) Dün gece bize olayı anlattı. 3. Bu sana öğüdüm ve nasihatım olsun. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yüklem eksikliği B) Yanlış yerde sözcük kullanımı C) Gereksiz sözcük kullanımı D) Nesne eksikliği 7. Habersiz eve arkadaşını getirmeyi istemiyorum. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Özne yüklem uyumsuzluğu B) Gereksiz sözcük kullanımı C) Tamlama eksikliği D) Yanlış yerde sözcük kullanımı 4. Korkunç tatlı bir kızdı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni hangi seçenekte verilmiştir? A) Ek yanlışlığı B) Nesne eksikliği C) Gereksiz sözcük kullanımı D) Yanlış sözcük kullanımı 8. Ona olan güvencimi yitirdim. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Nesne yüklem uyumsuzluğu B) Yanlış anlamda sözcük kullanımı C) Gereksiz sözcük kullanımı D) Yanlış yerde sözcük kullanımı 118

6 9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım A) Tahminen, saat iki gibi orada oluruz. B) Kaybolan çanta nihayet bulundu. C) İlimizde yeni iş alanları yaratılıyor. D) Endonezya da büyük bir deprem olmuş. 13. Dil ve anlatım yönünden bozuk olan cümle aşağıdakilerden hangisidir? A) Saksıyı pencerenin önüne koy. B) Bu çocukla biraz ilgilenir misin? C) Yemek yüzünden karşılıklı tartıştılar. D) Çocuk sessizce sırasında oturuyordu. 10. Seçeneklerin hangisinde sözcüğün yanlış anlamda kullanılmasında kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır? A) Bu sınavdan başarılı olmanı bekliyorum. B) Lise öğretimimi bu okulda yaptım. C) Akşamdan beri yağmur yağıyor. D) Ocağın üstünde yemeği unutmuş. 14. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, gereksiz sözcük kullanımından dolayı bir anlatım bozukluğu olmuştur? A) Müdür, odasına giren öğrenciyi azarladı. B) Parktaki ağacın gölgesinde oturuyor. C) Büyükler her şeyde çocukları suçlarlar. D) Bu yapı asırlar, yüzyıllar oldu hâlâ ayakta. 11. Tören, tam saat da başladı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Eş anlamı sözcük kullanımı B) Özne eksikliği C) Nesne eksikliği D) Gereksiz sözcük kullanımı 15. Aşağıdakilerin hangisinde anlamca çelişen sözcükler bir arada kullanılmıştır? A) Eminim annem şimdiye kadar trenden inmiş olmalıdır. B) Üstümdeki kazağı onunla birlikte aldık. C) Ne müzikten ne de resimden anlar. D) Ablam üniversite mezunudur. 12. Amacımız mahallemize güzel bir park meydana getirmektir. cümlesindeki anlatım bozukluğu nasıl giderilebilir? A) Amacımız yerine arzumuz getirilmeli. B) Mahallemize sözcüğündeki -e durum eki yerine -den durum eki getirilmeli. C) Meydana getirmektir yerine kazandırmaktır getirilmeli D) güzel sözcüğü atılmalı. 16. Yeni sokağa çıkmıştım, annem telefon ettiğinde. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni hangisidir? A) Sözcüğün yanlış anlamda kullanılması B) Eş anlamı sözcüklerin kullanılması C) Sözcüğün yanlış yerde kullanımı D) Yapısı bozuk sözcük kullanımı 119

7 17. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gereksiz sözcük kullanmaktan kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır? A) Arkadaşına çocukluk fotoğraflarını gösteriyordu. B) Aylardır yolunu beklediğimiz oğlum nihayet geldi. C) Bu eseri olumlu yönleriyle ve olumsuz yönleriyle değerlendirelim. D) Akşamki toplantıda kimler vardı? 21. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde ekin gereksiz kullanımı anlatım bozukluğuna yol açmıştır? A) Kitabın önsözünü henüz okumadım. B) Bu yaşa gelmiş mektup yazmasını bilmiyor. C) Bu kitaplardan hangisini almaya karar verdin? D) Yaşadığı olayın şokundan henüz kurtulamadı. 22. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yapısı bozuk bir sözcük anlatım bozukluğuna yol açmıştır? 18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım, duruluğa aykırıdır? A) Bu işte çok gayret ve çaba göstermelisin. B) Elimdeki kitabın kapağı yırtılmış. C) Eski dostların çoğunu göremiyorum. D) Beni evde bile rahat bırakmıyorlar. 19. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ikileme anlatım bozukluğuna neden olmuştur? A) Yalan, yanlış konuşmalarıyla herkesi kızdırdı. B) dışarıda pırıl pırıl bir hava var. C) Odanın içinde fıldır fıldır dönüyor. D) Bu konuyu az çok biliyorum. A) Yağmur iki gündür dinmek bilmiyor. B) Yakup Kadri nin romanını okuyorum. C) Aynı işyerinde kardeşini de çalıştırıyor. D) Güneş onu iyice esmerletmişti. 23. Aşağıdakilerin hangisinde sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından kaynaklanan anlatım A) Çocuğun hiç parası yok. B) Dışardan gelen sesleri duyuyor musun? C) Herhangi bir ses duymuyorum. D) Gelmişken onu da ziyaret edelim. 24. Acele olarak, çabucak işe yetişmeliyim. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Özne yüklem uyumsuzluğu B) Yanlış yerde sözcük kullanımı C) Gereksiz sözcük kullanımı D) özne eksikliği 20. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözcüğün yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım A) Kitap sevgisi, çocuk sevgisi gibidir. B) Zor bir işin üzerinden ancak o gelir. C) Maç başlayınca televizyonun karşısına geçer D) Araba bu daracık sokağa sığmaz. 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ayrıntı sözcüğü yanlış kullanılmıştır? A) Konunun ayrıntılarını inceledin mi? B) Ona kendini tanıtırken fazla ayrıntıya inme. C) Bir baba olarak kız-erkek ayrıntısı yapmamalısın. D) Kitabı tamamladım, ayrıntılarıyla uğraşıyorum. 120

8 ÜNİTE: ANLATIM BOZUKLUKLARI-2 KONU: Cümle Düzeyinde Anlatım Bozuklukları ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyim yanlış yerde kullanılmıştır? A) Çocuğun korkudan beti benzi atmıştı. B) Onların konuşmalarına kulak misafiri oldu. C) Yorgunluktan ense yapıyordu. D) Neşesinden etekleri zil çalıyordu. DEYİMLERİN YANLIŞ KULLANIMI Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir. Deyimi oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Başını derde sokmak (doğru) Derde başını sokmak (yanlış) Sözcüklerin yerine eş ya da yakın anlamlısı getirilemez. Ayaklarına kara sular indi. (doğru) Ayaklarına siyah sular indi. (yanlış) Deyimlerin, kullanıldıkları cümleye anlamca uyuşması gerekir. Yaptığı başarılı çalışmalarıyla gözden düştü. Gözden düşmek, değer kaybetmek anlamındadır. Cümleye uygun değildir. Onun yarine göze girmek deyiminin kullanılması daha uygun olur. Yaptığı başarılı çalışmalarıyla göze girdi. Deyimi oluşturan sözcüklerin arasına başka sözcük girebilir. Deyim gözden kaçırılmamalıdır. Gözü duvardaki panoya ilişti. cümlesinde gözü ilişmek deyimdir. A, B, D seçeneklerinde deyimler doğru yerde kullanılmıştır. C de ense yapmak hiç çalışmadan rahatça yaşamak demektir. Bu deyim seçenekteki cümleye uygun düşmemiştir. Yorgunluktan bitkin düşmüştü. demek daha uygun olurdu. Yanıt, C dir. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım bozukluğu yapılmıştır? A) Son pişmanlık fayda vermez. B) Bugünün işini yarına bırakma. C) Taşıma su ile değirmen dönmez. D) Ak gün ağartır, siyah gün karartır. ATASÖZLERİNİN YANLIŞ KULLANIMI Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Sözcüklerinin yerleri değiştirilemez. Adama akıl sermayedir. yanlış Akıl adama sermayedir. doğru Sözcüklerin yerlerine eş ya da yakın anlamlıları getirilemez. Su testisi su yolunda kırılır. doğru Su testisi çeşme yolunda kırılır. yanlış Biçimi değiştirilen atasözleri özelliğini kaybeder ve cümlede anlatım bozukluğuna yol açar. A, B, C seçeneklerindeki atasözlerinin yazımı doğrudur. D seçeneğinde ise kara sözcüğünün yerine siyah getirildiği için anlatım bozukluğuna neden olmuştur. Doğrusu Ak gün ağartır, kara gün karartır. şeklindedir. Yanıt, D dir. 121

9 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ikilemelerin kullanımıyla ilgili yanlışlık yapılmıştır? A) Adam, oğluna iyi kötü bağırıyordu. B) Onu görmeyeli aşağı yukarı on yıl oldu. C) Masanın üstünde kitap mitap bulamadım. D) İçeri girdim, ses seda yoktu. İKİLEMELERİN YANLIŞ KULLANIMI: İkilemeler iki sözcüğün biçimce ya da anlamca oluşturduğu söz öbekleridir. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına noktalama işareti konmaz. Konursa cümlenin anlamı bozulabilir. İkilemelerin arasına bağlaç da getirilemez. O adam ağır, ağır ilerliyor. Bu cümleden iki anlam çıkarabiliriz. Adam ağırdır, bu yüzden ağır ilerliyor. Görüldüğü gibi bu cümlede anlam belirsizliği var. Doğrusu Adam, ağır ağır ilerliyor. olmalıdır. İkilemeyi oluşturan sözcükler ayrı yazılır. İkileme cümlede uygun yerde kullanılır. Adam köşe ve bucak bizden kaçıyor. (yanlış). Adam köşe bucak kaçıyor. (doğru) Yukarıdan takırtukur sesler geliyor. (yanlış) Yukardan takır tukur sesler geliyor. (doğru) Tabak yere düşünce delik deşik oldu. Bu cümlede delik deşik ikilemesi yanlış kullanılmıştır. Çünkü tabak yere düşünce parçalanır. Kadın camları gıcır gıcır silip tertemiz etti. cümlesinde ikileme gereksiz kullanılmıştır. Tabak tabak çiçek topladık. (yanlış) Yerine deste deste, kucak kucak denebilir. B; C, D seçeneklerinde ikilemelerin kullanımı doğrudur. A da ise iyi kötü ikilemesi yerinde kullanılmamıştır. Bağırmak hem iyi hem kötü olamaz. Yanıt, A dır. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yanlış yapılan karşılaştırma anlatım bozukluğuna neden olmuştur? A) Ben müziği kardeşimden çok severim. B) Aylarca bu eve giren olmadı. C) Onu ve arkadaşını yemeğe davet ettim. D) Bal üzümden daha tatlıdır. KARŞILAŞTIRMA YANLIŞLIKLARI Karşılaştırmalar yanlış yapılırsa cümlede açıklığı bozar. Bir cümle doğruysa ve açıksa, herkes o cümleden aynı anlamı çıkarır. Herkes o cümleden farklı anlamlar çıkarıyorsa, anlatım kapalı ve anlam belirsizdir. Bu yüzden karşılaştırmalar doğru yapılmalıdır. Ben, köpeğimi kardeşimden çok ararım. Bu cümleden iki anlam çıkmaktadır: a) Benim köpeğimi aradığım kadar kardeşim aramıyor. b) Ben kardeşimi köpeğim kadar aramıyorum, köpeğimi daha çok arıyorum. Tabi ki anlatılmak istenen (a) şıkkıdır. Görüldüğü gibi B, C, D seçeneklerinde böyle bir anlatım bozukluğu yoktur. A da ise iki anlam çıkmaktadır: Müziği kardeşinden çok sevmesi, müziği kardeşinin müziği sevmesinden daha çok sevmesi. Bu durum anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Benim müzik sevgim kardeşiminkine göre daha fazladır, dese daha açık olurdu. Yanıt, A dır. 122

10 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlam belirsizliği (anlatım bulanıklığı) yoktur? A) Genç kadının elinden tuttu. B) Yalan yanlış bir şeyler söyledi. C) Kitabını evde unuttum. D) Yaralı annesinden bir şey istedi. ANLAM BELİRSİZLİĞİ Gerektiği halde cümlede noktalama işaretlerinin kullanılmaması ya da yanlış yerde kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar. Dondurma ambalajının içinde erimiş. Bu cümledeki anlam bulanıklığını gidermek için dondurma sözcüğünden sonra virgül, konur. Yoksa dondurma mı ambalajının içinde erimiş, dondurma ambalajının içinde başka bir şey mi erimiş, belirsiz olur. Adılların (zamirlerin) belirli olmayışı (yanlış ya da eksik kullanımı) da anlam belirsizliğine yol açar. Böylece anlatım bozukluğu olur. Yazılıdan iyi not aldığına sevindim. cümlesinde kimin iyi not aldığına, senin mi, yoksa onun mu belirsizlik var, anlatım bozukluğu olmuş. Böyle cümlelerde belirsizliği gidermek için cümlenin başına kişi zamiri (Onumu babası uyandırdı, o mu başkasını uyandırdı, belli değil,) senin, onun ya da ad) getirilebilir. Cümlede anlam belirsizliği açıklığı bozar. Babası gelince onu uyandırdı. A da genç mi kadının elinden tuttu, genç kadının elinden o mu tuttu, belirsiz. C de senin mi kitabını, onun mu, anlam belirsizliği var. D de yaralı mı annesinden bir şey istedi, o mu yaralı annesinden bir şey istedi, anlam belirsizdir. B seçeneğinde ise anlam belirsizliği (dolayısıyla anlatım bozukluğu) yoktur. Yanıt, B dir. 6. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde mantık yanlışlığı vardır? A) O yaz akşamında seni düşünürken, dışarıda kar yağıyordu. B) Bu olaydan bir daha bahsetmek istemiyorum. C) Eve geldiğimde, sofrayı hazır buldum. D) Sana yardım eden o adamı tanıyor musun? DÜŞÜNME VE MANTIK HATALARI Cümlede anlatılan duygu ve düşüncelerin tutarsızlığı, cümleyi anlamamızı engeller. Yeni taşındığımız bu evde ne güzel çocukluk geçirmiştim. Bu cümlede yeni taşınmak ve bu evde çocukluk geçirmiş olmak tutarsızlık yaratmıştır. Korkarım sınavı başaracaksınız. Bu cümlede de anlamca birbiriyle çelişen ifadeler bir arada kullanılmış ve anlatım bozukluğu olmuştur. Korkarım yerine umarım getirilirse bu çelişki giderilir. Soruyu iyi anlamasına rağmen yanıtlamaya çalıştı. Burada cümlede karşıtlık bildiren sözcük (rağmen) kullanılmıştır. Fakat cümlede karşıtlık yoktur. Bu bozukluğu düzeltmek için anlamasına yerine anlamamasına sözcüğü getirilmelidir. Mantık yanlışları derecelendirme ve sıralama şeklinde de görülebilir. Bu havada kalın giyimezsen hastalanırsın, hatta üşürsün. Derecelendirme önem sırasına göre hafiften kötüye, tehlikeliye doğru yapılır. Bu cümlede önce üşütmek, sonra hastalanmak sıraya konmalıdır. Cümle: Bu havada kalın giyinmezsen üşütürsün, hatta hasta olursun.. olmalıdır. A da yaz akşamında karın yağması mantık yanlışlığıdır. Bilindiği gibi yazın kar yağmaz. Yanıt, A dır. 123

11 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek eylem (ek fiil) eksikliğinden kaynaklanan anlatım A) Kendi güzeldi ama kıyafeti güzel değildi. B) Biraz yaşlı, birazda hasta biriydi. C) Yaramazdı, eline geçeni kırıp dökerdi. D) Konuşması düzgün ama yazısı düzgün değildi. EK EYLEMİN (EK-FİİLİN) EKSİKLİĞİ YA DA GEREKSİZLİĞİ: Sıralı ve bağlı ad cümlelerinde her iki cümle de aynı yükleme bağlanıyorsa, birinci cümlenin olumlu, ikincisinin olumsuz ek eylem alması gerekirken, birinci ek eylem almamışsa anlatım bozukluğu olur. Tembel, ama yaramaz biri değildi. (yanlış) İlk cümle de ek eylem almayınca tembel değildi anlamı ortaya çıkıyor. Doğrusu Tembeldi; ama yaramaz değildi. olmalıdır. Boyu kısa; yaşı da büyük değildi. Bu cümleden iki anlam çıkarabiliriz. Hangi anlam gerekiyorsa, ek eylem ona göre kullanılmalıdır. Ya Boyu kısaydı; yaşı da büyük değildi. olmalı, ya da Boyu kısa değildi, yaşı da büyük değildi. şeklinde olmalıdır. İdi, imiş ise ek eylemleri gerektiği yerde kullanılmazsa anlatım bozukluğuna yol açar. Ek eylemin gereksiz kullanımı da anlatım bozukluğu yapar. O benim öğretmenimdir, babamdır, her şeyimdir. (yanlış) O benim öğretmenim, babam, her şeyimdir. (doğru) D seçeneğinde ek eylemin eksikliği anlatım bozukluğu yapmıştır. Bağlı cümlede her iki cümle de aynı yükleme bağlandığından, 1.cümle olumlu, ikinci cümle olumsuz olunca, birinci cümlenin di ek eylemini alması gerekir. Doğrusu Konuşması düzgündü ama yazısı düzgün değildi. olmalıdır. Yanıt, D dir. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde değil sözcüğü anlatım bozukluğuna neden olmuştur? A) Okula gitmiş ama derse girmiş değil. B) O kitabı değil, bunu istiyorum. C) Artık ona dargın değilim. D) Birinci değil, ikinci bile olamamış. DEĞİL SÖZCÜĞÜNÜN YANLIŞ KULLANIMI: Değil sözcüğünün iki yüklemi etkilemesi anlatımı bozar. Boyu uzun, yüzü de pek güzel değildi. Cümlede değil hem uzun u hem de güzel i etkilemektedir. Boyu uzun değil, yüzü de pek güzel değil. anlamı yaratmıştır. Oysa boyu uzundur. Cümle Boyu uzundu, yüzü de pek güzel değildi. şeklinde olmalıdır. Değil sözcüğünün gereksiz kullanımı anlatımı bozar. Sınava girmiş ama sınavı kazanmış değil. Sınava girmiş değil. Sınavı kazanmış değil. Değil sözcüğü birinci cümleye de olumsuzluk anlamı yüklemiş, anlatım bozukluğuna neden olmuş. Cümle Sınava girmiş ama sınavı kazanmamış olmalıdır. Var sözcüğünün olumsuzu yok tur. var değil şeklinde kullanıldığında anlatım bozukluğu yaratır. Bu sokakta telefon kulübesi var değil. (yanlış) B, C, D de anlatım bozukluğu yoktur. A da okula gittiği halde gitmiş değil anlamı var. Değil sözcüğü gereksiz kullanılmıştır. Cümle Okula gitmiş ama derse girmemiş. olmalıdır. Yanıt, A dır. 124

12 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyimin yanlış kullanılmasından doğan bir anlatım A) Çok yorgundum, deliksiz bir uyku çektim. B) O dediğin yer dilimin ucunda, hatırlamaya çalışıyorum. C) Kafa kafaya verirsek bu işi başarırız. D) Akşama doğru yola çıktık. 5. Aşağıdakilerden hangisi dil ve mantık yönünden yanlıştır? A) Önceki ay çıkan aylık dergiyi aldın mı? B) Yazdığı öyküleri okumaktan zevk alıyorum. C) Sokağın başındaki evde oturuyorlar. D) Onun şarkılarını dinlemek istemiyorum. 6. Düğünüme gelmediğin için. 2. Aşağıdaki atasözlerinin hangisinde söylenişi değiştirildiği için anlatım bozukluğu olmuştur? A) İşleyen demir pas tutmaz. B) Aza kanaat etmeyen, bolu hiç bulamaz. C) Sütten ağzı yanan, yoğurdu üfleyerek yer. D) Bugünün işini yarına bırakma. Yukarıdaki cümlenin sonuna aşağıdakilerden hangisinin getirilmesi uygun olmaz? A) sana darıldım. B) çok üzüldüm. C) çok sevindim. D) sana kızdım. 3. Genç odasını havalandırdı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni hangi seçenekte verilmiştir? A) Gereksiz sözcük kullanımı B) Anlam belirsizliği C) Nesne eksikliği D) Ekeylem eksikliği 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım A) Dün mahalle muhtarıyla röportaj konuşması yaptık. B) Sitemizin güvenlik görevlisi hastalanmış. C) Bugün sınıfça tarihi camileri gezdik. D) Mis gibi yemek kokuları alıyorum. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ikilemenin yanlış kullanımı anlatım bozukluğuna yol açmıştır? A) Masamın üstünü demet demet çiçeklerle doldurdular. B) Pırıl pırıl bir gelecek seni bekliyor. C) Bu sorunun yanıtını az çok biliyorum. D) İrili, ufaklı meyveleri sepete doldurdu. 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül kaldırılırsa cümlede anlatım bozukluğu olur? A) İhtiyar, köpeğini dolaştırıyor. B) O gün, canım çok sıkılıyordu. C) Su testisi, su yolunda kırılır. D) Elma, en sevdiğim meyvedir. 125

13 9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ikileme yanlış yerde kullanılmıştır? A) Bu kasabada iyi kötü geçinip gidiyoruz. B) Sınıfını geçmek için gece gündüz ders çalışıyor. C) Aşağı yukarı altı yıl oldu onu görmeyeli. D) Evler yolun sıra sıra kenarına dizilmiş. 13. Genç kadına yardımcı olmaya çalıştı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun benzeri hangi seçenekte vardır? A) Karşılaşabileceğim en kötü, en heyecanlı olaydı. B) Kapısı acık kulübeye girdi. C) İhtiyar adamın yüzüne şaşkınlıkla bakıyordu. D) Annem gece yolculuk yapmayı sever. 10. Aşağıdaki atasözlerinden hangisinde anlatım bozukluğu yapılmıştır? A) Besle kartalı oysun gözünü. B) Minareyi çalan kılıfını hazırlar. C) Boş çuval dik durmaz. D) İş bilenin, kılıç kuşananın. 14. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemsi eksikliğinden kaynaklanan anlatım A) Herkes salonda toplanmış onu bekliyordu. B) Boş zamanlarımda hem kitap, hem müzik dinlemek hoşuma gider. C) Kaç gündür bu işlerle uğraşıyorum. D) Canın sıkıldığında bize gelmeni istiyorum. 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ekeylemin eksikliğinden kaynaklanan anlatım A) Gömlek ütülü ama kravat hazır değildi. B) İşimi halleder etmez oraya döneceğim. C) Onun yaşamı yanılgılarla doludur. D) Sitenin toplantısı cuma günüdür. 15. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlam belirsizliğini gidermek için cümlenin başına bir kişi adılı getirilmelidir? A) Az önce sınavdan çıktılar. B) Getirdiklerini dolaba koydum. C) Baklavayı pek sevmem. D) Belki sizinle gelmek ister. 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemsi yanlış kullanılmıştır? A) Evden çıktığımda hava kararıyordu. B) Bu oyunu sahnelemeyi düşünüyor musunuz? C) Bu toplantıda çekinmeden düşüncelerinizi söylemelisiniz. D) İyi söylediğin insan, başkalarına yardım etmelidir. 16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde düşünme ve mantık hatası vardır? A) O tanınmış bir yazardır. B) Çeşitli türlerde eserler yazmıştır. C) Günlükleri bile var. D) Ölümünden sonra anılarını de yayınlattı. 126

14 17. Kahvaltıda bir bardak sütle bir dilim ekmek yedim. cümlesindeki dil kusuru neden kaynaklanmaktadır? A) Gereksiz sözcük kullanılmasından B) Çelişen sözcülerin birlikte kullanılmasından C) Yüklem eksikliği ya da yanlışlığından D) Dolaylı tümleç eksikliğinden 21. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyimler anlamca uyuşmamaktadır? A) Çocuk, kitabın sayfalarına göz dikiyordu. B) O kadar yürüdü ki ayaklarına kara sular indi. C) Onların konuşmasına kulak kabarttı. D) Evde kimse yoktu, ses seda kesilmişti. 22. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlatım 18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde deyimin yanlış kullanılmasından kaynaklanan anlatım A) Yorgunluktan ayaklarına kara sular indi. B) Onu dilinden düşürmüyordu. C) Sinirinden herkese esip, savuruyordu. D) Deprem her şeyi yerle bir etti. A) Dün hafif bir sarsıntı geçirmişler. B) Çiçeğe su vermezsen ölür hatta yaprakları sararır. C) Bu güzel havuzda sokakta yürümek istiyorum. D) İsteğini okul idaresine ilettin mi? 23. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ek eylemin gereksiz kullanımından kaymaklanan bir anlatım bozukluğu vardır? 19. Karlı yaz günlerini özledim Sen olmayınca. A) Adamın yaptığı tablolar çok güzeldi. B) Geldiğimde babam evde yoktu. C) Dışarıda hava bulutlu ve soğuktu. D) Evimiz ferahtı ve güzeldi. Yukarıdaki dizede hangi anlatım bozukluğu görülmektedir? A) Nesne eksikliği B) Dolaylı tümleç eksikliği C) Mantık yanlışlığı D) Yüklem eksikliği 24. Doktor (I) yeni (II) hastasının (III) verdiği ilaçları (IV) kullanıp kullanmayacağını bilmiyor. Numaralanmış yerlerden hangisine virgül getirilirse anlam belirsizliği giderilmiş olur? A) I B) II C) III D) IV 20. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlam belirsizliğinden kaynaklanan anlatım A) Sıcaktan sabaha kadar uyuyamadım. B) Sakladıklarını buldum. C) Aslana ormanlar kralı diyorlar. D) Yemeğini bitirmeden sofradan kalkma. 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım A) Kimseyle konuşmuyor, sus pus oturuyor. B) İyi kötü bir iş bulmuş, çalışıyor. C) Adamın aşağı yukarı iki çocuğu var. D) Gökyüzünde yıldızlar pırıl pırıl parlıyor. 127

15 ÜNİTE: ANLATIM BOZUKLUKLARI-3 KONU: Özne-Yüklem ve Yardımcı Eylemle İlgili Bozuklukları ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır? A) Düşüncelerini ona değil, bana söylemelisin. B) Daha maç başlamadı ki gol olsun. C) Zaman zaman ben ona, o da bana takılır. D) Ya dışarı çıkın, ya da sınıfta ders çalışın. Yüklem Eksikliği Yanlışlığı: Sıralı cümlelerde ortak olarak kullanılan yüklemin her iki cümleye de uygun olması gerekmektedir. Birbirine anlam yönünden bağlı, biri olumlu biri olumsuz iki cümleyi tek yükleme bağlamak anlatım bozukluğu yaratır. Babam ona çok, bana ise hiç güvenmezdi. (yüklem eksikliği) Bu cümlede güvenmezdi yüklemi ilk kısma uymuyor. Cümle şöyle olmalıdır. Babam ona çok güvenirdi, bana ise hiç güvenmezdi. Özne birden çok insansa, öznenin sayısı belirtilmişse yüklem tekil olur. İki kardeş yine okulda yoklar. (yanlış) İki kardeş yine okulda yok. (doğru) Ne ne bağlacının kullanıldığı cümlelerde yüklem olumsuz olursa anlatım bozukluğu olur. Beni bir aydır ne aramadı, ne sormadı. (yanlış) Beni bir aydır ne aradı, ne sordu. (doğru) Yüklemde yapısal bozukluk da olabilir. Kuaförde saç rengini koyulttu. (doğrusu koyulaştırdı.) Adam az önce kadının çantasını çaldı ve kaçtı Çalmak gizli yapılan bir eylemdir. Eylem görüldüğüne göre çaldı yerine aldı demek doğrusudur. Seçenekleri inceleyelim: A, B, D seçeneklerinde yüklem eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu görülmemektedir. C de cümledeki yüklem eksikliği zaman zaman ben ona takılırım, o da bana takılır. olarak giderilebilir. 2. Seçeneklerin hangisinde ek yanlışlığından kaynaklanan bir anlatım A) Gözleri vitrindeki ayakkabıya ilişti. B) Kaybolan gözlük nihayet bulundu. C) Tek isteğim sınavı kazanmak ve iyi bir okulda okumamdır. D) Her sabah çocuklarını okula götürür. Eklerin Yanlış ya da Gereksiz Kullanımı: Durum eklerinin yerinde kullanılmaması, birbiriyle karıştırılması, yanlış kullanımı, anlatım bozukluğuna yol açmaktadır. Saatlerce uyumasını sevmiyorum. Cümlede uyumasını sözcüğündeki -sı eki yanlış kullanılmıştır. Doğrusu uyumayı olacaktı. Dün Feride bana annesini tanıştırdı. Cümlede tanıştırdı değil tanıttı olmalıdır. Kip ve kişi eklerinin eksik ve gereksiz kullanımı, yanlış kullanımı anlatım bozukluğuna neden olmaktadır. Onlara yardım etmezse görevimizi yapmamış oluruz. Bu cümlede kişi eki eksik. etmezse değil etmezsek olmalıdır. Bazen de eklerin eksik olduğu görülür. Çocuklar oynuyor (du), biz film seyrediyorduk. Bu askerler ülkemizin, gerektiğinde kahramanca savaşan askerlerdir. 128

16 Bu cümlede tamlamanın tamlanan ekini almaması anlatım bozukluğu yapmıştır. Tamlama ülkemizin askerlerdir değil ülkemizin askerleridir. olmalıdır. Seçenekleri inceleyelim: A, B, D seçeneklerinde eklerden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu yoktur. C seçeneğindeki okumamdır sözcüğünde iyelik eki gereksiz kullanılmıştır. Doğrusu okumaktır olmalıdır. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı eylemin gereksiz kullanılmasından kaynaklanan anlatım A) Onun sözleri bana çok etki etti. B) Sorunlar karşısında sabırlı olmalıyız. C) Sen yoluna devam et, ben birazdan gelirim. D) Sabah oldu, artık uyan. Yardımcı Eylemlerin Eksik-Gereksiz-Yanlış Kullanımı: Gereksiz yardımcı eylemler anlatımı bozar. Ad soylu sözcüğe aynı anlamı verecek bir ek getirebiliyorsak yardımcı eylem gereksizdir. Akşam kızım hasta oldu. (oldu gereksiz) Akşam kızım hastalandı. (doğru) Yardımcı eylem eksikliği de anlatımı bozar. Sana ihanet ve seni üzmek istememiş. (yardımcı eylem eksik) Sana ihanet etmek ve seni üzmek istememiş (doğru) Yardımcı eylemin yanlış kullanımı da anlatım bozukluğu yapar. Sakalımı daha yeni tıraş yaptım. (yapmak değil, etmek kullanılmalıdır.) Sakalımı daha yeni tıraş ettim. (doğru) Seçenekleri inceleyelim: A da etti yardımcı eylemi gereksiz kullanılmıştır. Doğrusu etkiledi olmalıdır. B, C, D seçeneklerinde gereksiz yardımcı eylem kullanılmamıştır. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım A) Bu gezide çok güzel yerler gördük. B) Çocuğun okulu yakında bitecek, diploma alacak. C) Anlatılanları duyunca çok üzüldü. D) Benden istediğin dergiyi getirdim. Özne Eksikliği-Yanlışlığı Belirsizliği: Özne eksikliği sıralı ve bağlı cümlelerde görülür. Özne ortak olmadığı halde ilk cümledeki özne ikinci cümlenin de öznesiymiş gibi görününce anlatım bozukluğu olur. Adamın evi yakında bitecek, evine taşınacak. İlk cümlenin öznesi adamın evi dir. İkinci cümlenin öznesi ise yoktur. İkinci cümlenin öznesi adam olmalıydı. Öznenin kim ya da ne olduğuna ilişkin kuşkular bulunan cümlelerde özne yanlışlığı ya da belirsizliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu görülür. Bu bozukluk, uygun yere virgül konularak ya da cümleye bir özne getirilerek giderilir. Rahmetli annesini çok severdi. Bu cümlede ölen anne mi, çocuğu mu, belli değil. Cümle Rahmetli, annesini çok severdi. veya O, rahmetli annesini çok severdi. şeklinde düzeltilir. 129

17 Karlar eridi ve taştı. cümlesinde özne yanlışı var. Karlar taşmaz. Hiçbiri beni dinlemiyor, başka şeylerle uğraşıyordu. (Özne eksik) Bu tür cümlelerde her yükleme ayrı ayrı özneyi bulduran sorular sorularak özne eksikliği anlaşılabilir. Doğrusu Hiçbiri beni dinlemiyor, herkes başka şeylerle uğraşıyordu. Sıralı cümlelerde özne gereksiz kullanılınca da anlatım bozulur. Bir anda ne olduğunu, anlayamadık, hepimiz oraya koştuk. (Hepimiz) gereksiz. Seçenekleri inceleyelim: A, C, D seçeneklerinde özne eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu yoktur. B de ise var. Bitecek, Ne? Çocuğun okulu(özne) Diploma alacak olan kim, belli değil. Virgülden sonra çocuk getirilirse, bozukluk giderilmiş olur. 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne-yüklem uyumsuzluğu vardır? A) Kısa sürede arkadaşlarla sınıfı süsledik. B) Bu masayı ben ve arkadaşım Selim yaptık. C) Alt kattaki aile dört kişiden oluşuyor. D) Bunu ona sen ve Nermin götürecek. Kişi Yönünden Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: Özne ile yüklem kişi yönünden de uyumsuzluk gösterirse anlatım bozukluğu olur. Aynı cümlede birden çok özne varsa ve bunlar farklı özneleri bildiriyorsa, tek olan yüklem bu öznelerden birine uyarken diğerine uymayabilir. O zaman anlatım bozukluğu olur. Seni karşılamaya ya babam ya ben geleceğim. Bu durum, ya yüklem ikiye çıkarılarak, ya da her iki özneye uygun düşecek bir kişi eki yükleme getirilerek düzeltilebilir. Seni karşılamaya ya babam gelecek, ya ben geleceğim. Seni karşılamaya babam ve ben geleceğiz. Özne birinci ve ikinci kişiyse, Özne üçüncü ve birinci kişiyse, Özne birinci, ikinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul kişi olur. Kardeşim ve ben okuldayız. Sen ve ben birlikte çalışalım. Ben, sen ve o bu işi bitirebiliriz. Seçenekleri inceleyelim: A, B, C seçeneklerinde özne-yüklem uyumsuzluğu görülmemektedir. D de bozukluk var. Bunu ona sen ve Nermin götüreceksiniz şeklinde cümle düzeltilebilir. 6. Ormanlar dünyamıza güzellik katıyorlar. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Özne-yüklem uyumsuzluğu B) Gereksiz sözcük kullanımı C) Tümleç eksikliği D) Deyim yanlışlığı Teklik Çokluk Yönünden Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: Özne ile yüklem teklik-çokluk yönünden de uygun olmalıdır. 130

18 a) Türkçe de özne insansa ve çoğul eki almışsa, yüklem de çoğul olur. Köylüler tarlalarını ektiler. b) Özne insan, insan dışı soyut ya da somut bir varlıksa ve tekilse yüklem de tekil olur. Çocuk ağlayarak yanıma geldi. Kedi durmadan miyavlıyor. c) Özne insan dışı (soyut, somut, canlı, cansız) bir varlıksa ve çoğulsa, yüklem tekil olur. Bu kurala kişileştirme yapılması durumunda uyulmayabilir. Dağlar yeşillendi. Horozlar ötüyor. çoğul tekil çoğul tekil Dağlar yeşil kürklerini kiydiler. (Kişileştirme yapılmış. Dağlara insan özelliği verilmiş.) çoğul çoğul d) Çoğul öznenin fertleri toplu olarak düşünülüyorsa yüklem tekil olur. Öğrenciler bahçede toplandı. İşçiler işbaşı yaptı. e) Saygı, yücelme, alay gibi durumlarda özne çoğul da olsa yüklem tekil olabilir. Başbakan açılışı yapacaklar. Küçük Hanım henüz acıkmamışlar. f) Özne sayı sıfatıyla belirtilmişse yüklem tekil olur. Sekiz kişi toplantıya katılmadı. Bu kurallara uyulmadığı takdirde, özne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanan anlatım bozukluğu olur. Seçenekleri inceleyelim: Cümlede teklik-çokluk yönünden özne-yüklem uyumsuzluğu var. Özne insan dışı bir varlık (bitki) olduğu için, çoğul da olsa (kişileştirme olmadığı için) yüklem tekil olmalıydı. 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne-yüklem uyumsuzluğu söz konusudur? A) Herkes sergiyi gezdi ama bir şey almadı. B) Etrafa dalgın gözlerle bakıyordu. C) Biraz daha uğraşırsan soruyu çözersin. D) Bugün telefon faturasını ödemeliyiz. Olumluluk-Olumsuzluk Yönünden Özne-Yüklem Uyumsuzluğu: Farklı yüklemler aynı özneye bağlanırsa, cümlede özne-yüklem uyumsuzluğu ortaya çıkabilir. Hiçbiri onu sevmiyor, ondan kaçıyordu. Bu cümledeki hiçbiri yüklemini iki taraf için de kullanalım. Hiçbiri sevmiyor. (doğru) olumsuz olumsuz Hiçbiri..ondan kaçıyordu. (yanlış) olumsuz olumlu Bu cümledeki anlatım bozukluğu herkes ondan kaçıyordu. şeklinde düzeltilebilir. Belgisiz adılların bir kısmı olumlu, bir kısmı da olumsuz cümlelerde özne olabilir. Hepsi buraya gelecek. Hiç kimse beni anlamıyor. olumlu olumlu olumsuz olumsuz Tersi olunca özne-yüklem uyumsuzluğu ortaya çıkabilir. Kimse boş durmuyor, kitap okuyor. (Yanlış) Kimse boş durmuyor, herkes kitap okuyor. (Doğru) Cümlede ne ne bağlacı varsa, yüklem olumlu olur. Ne iş yapar, ne ders çalışır. 131

19 Seçenekleri inceleyelim: B de özne O, C de özne sen, D de özne ben adıllarıdır. Gizli özne kullanılmıştır. A da cümle bağlı cümledir. Herkes öznesi ilk yükleme uyuyor, ikincisine uymuyor. Herkes..gezdi(O) Herkes bir şey almadı. (yanlış) almadı yükleminin öznesi kimse olmalıdır. Herkes sergiyi gezdi ama kimse bir şey almadı. olmalıdır. 8. Önce ders çalıştık, sonra oyun oynandı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni seçeneklerin hangisidir? A) Gereksiz sözcük kullanımı B) Tamlayan eksikliği C) Dolaylı tümleç eksikliği D) Çatı uyuşmazlığı Çatı Uyuşmazlığı (Etkenlik-Edilgenlik Uyumu): Bileşik cümlelerde, temel cümlelerin yüklemi ve yan cümleciğin yüklemi çatı bakımından (öznesine göre) uyum içinde olmalıdır. Her ikisi de ya etken ya edilgen olmalıdır. Çatı farklılığı anlatım bozukluğuna yol açar. Kitaplara göz gezdirerek, ödev hakkında bilgi toplandı. (yanlış) etken edilgen Bu cümlede, yan cümleciğin yüklemi etken, temel cümleciğinki edilgen çatılı olduğu için çatı uyuşmazlığı vardır. Bu uyuşmazlık iki türlü düzeltilebilir. Kitaplara göz gezdirerek, ödev hakkında bilgi topladı. etken etken Kitaplara göz gezdirilerek ödev hakkında bilgi toplandı. edilgen edilgen Seçenekleri inceleyelim: Önce ders çalıştık, sonra oyun oynandı. (Yanlış. Çatı uyuşmazlığı var.) etken edilgen Şöyle düzeltilebilir: Önce ders çalıştık, sonra oyun oynadık. Ya da Önce ders çalışıldı, sonra oyun oynandı. edilgen edilgen 132

20 1. Sokakta karşılaşınca o beni, ben onu selamladım. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisinde belirtilmiştir? A) Yüklem eksikliği B) Öznenin yanlış kullanılması C) Eklerin yanlış kullanılması D) Nesne eksikliği 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ler eki gereksiz kullanılmıştır? A) Acılı yemekler yapmışlar. B) Kuşlar güneye doğru göç ettiler. C) Bu çocuk güzel taklit yapar. D) Saat üçte orada oluruz. 6. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde yanlış yüklem kullanılmıştır? 2. Soruların yazımında yapılan bazı yanlışlar düzeltilerek yeniden yazıldı. cümlesindeki dil yanlışı aşağıdakilerden hangisiyle giderilebilir? A) yazımında sözcüğü yazımındaki yapılarak B) düzeltilerek ten sonra sorular getirilerek C) yapılan sözcüğü cümleden atılarak D) yazıldı, yazdırıldı yapılarak A) Bu şehirde büyüdük, burada okuduk. B) Sorunlarla dolu bir yaşam yaşıyordu. C) Saatlerce onun yolunu gözledi. D) Onun bakışlarına aldanma sakın. 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım A) Onun dışarıda olduğunu biliyorduk. B) Dünkü yangında ölen olmamış. C) Sigarayla avunmak istiyordu; ama hiçbir işe yaramıyordu. D) Onca uzun yolculuk onu uykusuz bırakmıştı. 3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne eksikliğinden kaynaklanan anlatım A) Duvarda lekeler var, yeniden boyanmalıdır. B) Amcasıyla uzun süredir görüşmüyormuş. C) Sonunda dediğine kavuştu. D) Misafirlerini güleryüzle karşılamadı. 8. Kumarda kazanacağını sanıyordu; ama ona zarar veriyordu. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) özne eksikliği B) nesne eksikliği C) tamlama eksikliği D) çatı uyuşmazlığı 4. Adamın saçları kıpkısa; gömleği de temiz değildi. cümlesindeki anlatım bozukluğu aşağıdaki değişikliklerden hangisiyle giderilebilir? A) Adamın sözcüğü cümleden çıkarılarak B) Noktalı virgülden sonra onun sözcüğü getirilerek C) de sözcüğü cümleden çıkarılarak D) kıpkısa sözcüğü kıpkısaydı biçimde yazılarak 9. Geceler, bana hüzün veriyorlar. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Gereksiz sözcük kullanımı B) Nesne eksikliği C) Özne-yüklem uyumsuzluğu D) Dolaylı tümleç eksikliği 133

21 10. Kızcağızın ne annesi, ne babası yoktu. cümlede görülen anlatım bozukluğu aşağıdakilerdin hangisi ile giderilebilir? A) kızcağızın sözcüğünden sonra virgül koyarak B) kızcağızın yerine kızın sözcüğü getirilerek C) annesi sözcüğünden sonra yoktu getirilerek D) ne sözcüğü atılıp, annesi sözcüğünden sonra ve bağlacı getirilerek. 14. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem eksikliğinden kaynaklanan anlatım A) Beni iyi dinledi ve bana hak verdi. B) Hiçbir şeyden haberi yoktu teyzemin. C) Etkisiz hale getirdiler fabrika bahçesini. D) Annem kuaföre, ben okula gittim. 15. Hangi cümlede bir anlatım bozukluğu vardır? 11. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili ekin yazımı gereksizdir? A) Gözyaşlarımı içime akıttım. B) Artık kapımdan kimseler geçmiyor. C) Benden onunla konuşmanı istedi. D) Alış verişe birlikte gidelim mi? A) Çocuk babasını göremeyince ağlamaya başladı. B) Elbiselerini dolaba özene bezene yerleştirdi. C) Kütüphanede o kitap, ben ödevimi yaptım. D) Okullar yakında tatile girecek. 12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde gereksiz yardımcı eylem kullanımı anlatım bozukluğuna neden olmuştur? A) Bu kitabı okumanı tercih etmem. B) Ancak hasta olduğunuzda beni anlarsınız. C) Arkadaşlarına sinirlenince burayı terk etti. D) Hak etmediğin yerde çalışamazsın. 16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öznenin gereksiz kullanımı anlatım bozukluğuna yol açmıştır? A) O, akşama kadar seni bekledi. B) Verdiğim ödevi hazırladın mı? C) Bazı çocuklar aşıdan korkarlar. D) Annem misafirleri kapıda karşıladı. 13. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde teklikçokluk yönünden özne-yüklem uyumsuzluğu vardır? A) Dalgalar üstümüze geliyor. B) Bu çerçeveyi ben ve kardeşim yaptık. C) Sonbaharda kuşlar göç ederler. D) Yayalar üst geçitten geçmelidirler. 17. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yanlış yüklem kullanılmasından kaynaklanan anlatım A) Arkadaşına dayak atması onun hapse düşmesini sağladı. B) Tren şu sıralarda Erzincan a varmıştır. C) Filmin sonunu merak ediyorsanız size anlatayım. D) Babası çok üzgün görünüyordu. 134

22 18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı eylem gereksiz kullanılmıştır? A) Bir saatte ancak 60 km gidebildik. B) Sen yemeye devam et, ben birazdan gelirim. C) Bu saatlerde gelmiş olmalıdır. D) Kalbini ferah tut, bir şey olmayacak. 22. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı eylemin yanlış kullanımından doğan anlatım A) Rüyalarını süsleyen eve sonunda kavuştu. B) Düşünmeden söylediklerimi kabul etti. C) Sonunda kendisini döven arkadaşını af etmiş. D) Aldığım çantayı arkadaşına hediye etmiş. 19. Elektriklerin kesilmesi işlerin aksamasını sağladı. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Özne-yüklem uyumsuzluğu B) Yüklem yanlışlığı C) Nesne eksikliği D) Özne eksikliği 23. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde olumluluk olumsuzluk açısından özne yüklem uyumsuzluğu vardır? A) Hiçbiri seni sordu mu? B) Nereye akıyor bu sular? C) Hangi dağda kurt öldü? D) Kaç yıldır bu kasabada oturuyorsun? 20. Önce yemek yedik; sonra parka gidildi. cümlesindeki anlatım bozukluğunun nedeni hangi seçenekte verilmiştir? A) Yardımcı eylem eksikliği B) Özne-yüklem uyumsuzluğu C) Nesne eksikliği D) Çatı uyuşmazlığı 24. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem yanlışı vardır? A) Müdür çantasını ve ayakkabısını giydi. B) Arkadaşlığımız günden güne güçleniyor. C) Küçük kız annesinin peşinden koşuyor. D) Yoldan geçenler nereye bakıyorlar? 21. Seçeneklerin hangisinde anlatım A) Bugünlerde kahvaltı yapmadan işe gidiyor. B) Yazı yazmasını bilmiyor, daha çok küçük. C) Bir bardak çay getirir misin? D) Dün onunla sinemada karşılaştık. 25. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım A) Zavallı adamın yanından hiç ayrılmıyor. B) Projesi çok beğenilmiş. C) Sabah ikizleri parka götürmüş. D) Kardeşiyle çok iyi anlaşıyor. 135

23 ÜNİTE: ANLATIM BOZUKLUKLARI-4 KONU: Eylemsi-Tümleç-Tamlama-Adıl Yanlışları ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemsinin gereksiz kullanımından kaynaklanan bir anlatım A) Çok istediği, arzu ettiği işe giremeyince üzüldü. B) Kardeşini görünce koşarak yanına gitti. C) Bu elbiseyi almayı düşünmüyorum. D) Sıcaklar başlayınca paltolarımızı çıkardık. EYLEMSİ (FİİLİMSİ) EKSİKLİĞİ, GEREKSİZLİĞİ, YANLIŞLIĞI: Eylemsilerin gereksiz kullanımı cümlede anlatım bozukluğu yapar. Adamdan kuşkulandığı, şüphelendiği için onu işe almamış. Kuşkulanma, şüphelenmek anlamındadır. Bu eylemsilerden biri gereksizdir. Adamdan kuşkulandığı (ya da şüphelendiği yazılabilir) için onu işe almamış. Cümlede eylemsi eksikliği anlatım bozukluğu yapabilir. Hastanın tuzlu yemekler ve alkol kullanması yasaklanmış. Bu cümlede tuzlu yemekler kullanılmaz, yenir. Eylemsi olmadığından anlatım bozulmuş yemekler den sonra yemesi getirilerek cümle düzeltilir. Hastanın tuzlu yemekler yemesi ve alkol kullanması yasaklanmış. Eylemsi yanlışlığı da anlatım bozukluğuna neden olur. İyi insan söylediğin başkalarını da düşünendir. Bu cümlede söylediğin yanlış kullanılmıştır. Bu eylemsinin yerine dediğin getirilirse, anlatım bozukluğu giderilir. İyi insan dediğin başkalarını da düşünendir. A seçeneğinde istediği ve arzu ettiği eylemsileri aynı anlama gelmektedir. Doğrusu Çok istediği işe giremeyince üzüldü. olmalıdır. Yanıt, A dır. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne eksikliğinden kaymaklanan anlatım A) Verilen ödevleri yapın, öğretmene verin. B) Camları silin ama kırmayın. C) Okulun kurallarına uyun, uygulayın. D) Dişlerinizi fırçalayın, her zaman temiz tutun. NESNE EKSİKLİĞİ, NESNE-YÜKLEM UYUMSUZLUĞU: Sıralı ve bağlı cümlelerde görülen nesne eksikliği her yükleme ayrı ayrı nesneyi bulduran sorular yöneltilerek anlaşılabilir. Bana asla kızmıyor ve çok seviyor. Nesneyi bulduran neyi, kimi sorularını soralım: Neyi (Kimi) kızmıyor? Yanıt yok. Yüklem nesne almadığı için geçişsizdir. Kimi seviyor? Beni olmalıydı. Yüklem geçişli olduğu halde nesne almamış. Bu tür cümlelerde 1.cümlenin yüklemi geçişsiz, ikincisinin geçişliyse, ikinci cümle mutlaka nesne alır. Yoksa nesne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanan anlatım bozukluğu ortaya çıkar. Cümle aslında Bana asla kızmıyor ve beni çok seviyor. olmalıdır. Cümle gereksiz nesne kullanımı da anlatımı bozar. Ayakkabımı bugün tamir ettirdim ve onu giydim. 1.cümlede Neyi tamir ettirdin? Ayakkabımı (nesne) 2.cümlede Neyi giydim? Ayakkabımı (nesne) Ayakkabımı nesnesi her iki cümle için de ortak olduğundan (cümleler geçişli olduğundan), onu nesnesi gereksizdir. 136

24 A, B, D seçeneklerindeki cümlelerin yüklemleri geçişli olduğundan, her cümlenin yüklemi kendi içinde ortak nesneye bağlanmıştır. C de 1.cümlenin yüklemi uyun geçişsiz, ikinci cümlenin yüklemi uygulayın geçişlidir. İkinci cümlenin nesne alması gerekir. onları uygulayın şeklinde olmalıdır. Yanıt, C dir. 3. Seni sever ve inanır. cümlesindeki anlatım bozukluğu için aşağıdaki seceneklerden hangisi doğrudur? A) Gereksiz sözcük kullanılmıştır. B) Dolaylı tümleç eksikliği vardır. C) Özne-yüklem uyuşmazlığı vardır. D) Gerekli kip ve kişi eki kullanılmamıştır. DOLAYLI TÜMLEÇ EKSİKLİĞİ YA DA GEREKSİZLİĞİ: Dolaylı tümleç eksikliği cümlede anlatım bozukluğu yapabilir. Onu gördüm ve ağzıma geleni söyledim. Bu cümlede gördüm nesne alır, söyledim geçişsizdir, almaz. Onu gördüm, olur. Onu söyledim, olmaz. İkinci cümleye ona dolaylı tümleci getirilmelidir. Cümle: Onu gördüm ve ona ağzıma geleni söyledim. olmalıdır. Dolaylı tümlecin gereksiz kullanımı da anlatımı bozar.kardeşine her gün bakıyor, ona masallar anlatıyor. Bu cümlede kardeşine dolaylı tümleci her iki yüklem için geçerlidir. ona gereksiz kullanılmıştır. Doğrusu Kardeşine her gün bakıyor, masallar anlatıyor. olmalıdır. Dolaylı tümleç eksikliği, sıralı ve bağlı cümlelerde bir önceki cümlede geçen bir sözcüğün sonraki cümlenin de dolaylı tümleci olarak düşünülmesinden kaynaklanır. Kedimi seviyor, (ona) iyi bakıyorum. Bu cümlede ona dolaylı tümleci kullanılmadığı takdirde kedimi sözcüğünün dolaylı tümleç olarak düşünülmesi yanlıştır. Seni sever, sana inanır. cümlenin doğru şeklidir.. sana dolaylı tümleci kullanılmayınca anlatım bozukluğu olmuştur. Yanıt, B dir. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zarf tümleci uyuşmazlığından kaynaklanan bir anlatım A) Habersizce çekip gitti. B) Aylardır hep üzdün, güldürmedin beni. C) İşim bitince seni arayacağım. D) Canı sıkıldıkça örgü örüyormuş. ZARF TÜMLECİ YANLIŞLARI Cümlede belirteç (zarf) eksikliği anlatım bozukluğu yapabilir. Belki sıkıldığı için davrandı. Nasıl davrandı? Böyle davrandı. Böyle belirtecinin kullanılmaması anlatım bozukluğuna neden olmuştur. Belki sıkıldığı için böyle davrandı. O çoğu zaman tek ve yalnız dolaşır. cümlesindeki tek ve yalnız sözcükleri eş anlamlı sözcüklerdir. Birinin cümleden çıkarılması gerekir. A, C, D seçeneklerinde anlatım bozukluğu yoktur. B de hep üzdün uymakta, hep güldürmedin sözleri uyumsuzluk göstermektedir. hiç getirilerek zarf tümleci uyuşmazlığı giderilebilir. Aylardır hep üzdün, hiç güldürmedin. Yanıt, B dir. 137