XI. BÖLÜM KEMİK ALET YAPIMINDA KULLANILAN ALETLER. buluntu durumlarından anlaşılabilmektedir. Bu aletlerin neler olduğu ve genel kullanım

Transkript

1 XI. BÖLÜM KEMİK ALET YAPIMINDA KULLANILAN ALETLER Kemik aletlerin üretimleri sırasında birtakım taş aletlerin kullanıldığı bilinmektedir. Bunlar gerek yapılan deneysel çalışmalarla gerekse arkeolojik kontekstlerden ele geçen buluntu durumlarından anlaşılabilmektedir. Bu aletlerin neler olduğu ve genel kullanım alanlarına ilişkin bir sınıflama yapılacak olursa; 3 farklı alet grubundan söz etmek mümkün görünmektedir. Birinci grubu kemik alet üretimi esnasında öncelikle kemiğin yongalanması sırasında aracı görevini üstlenen Pièces Esquillées lerdir. Pièces Esquillée, Avrupa Üst Paleolitik i için niteleyici olan ve Avrupa da tüm Üst Paleolitik süresince varlığını koruyan bir alet tipidir. İki ucu ya da karşılıklı iki kenarı üzerinde parçanın iki yüzeyini etkileyen ezilmeler gösteren ve vurma halkalarının özellikle iyice belirgin olduğu, daha çok dörtgen biçimli aletlerdir. Şekil 1: Karain Mağarası B Gözü Üst Paleolitik Dönem yontmataş endüstrisi içinde yer alan Pièce Esquillée örneği (Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı Arşivinden)

2 Pièces Esquillée; yongalar ve dilgiler üzerine yapılabilen, keski olarak kullanılan özel bir alet tipidir. Birçok Üst Paleolitik yerleşimden her iki ucunda aşınma veya çentik izleri taşıyan yongalar ve dilgiler ele geçmektedir. Bunlar; kısa, dik kırıklar taşıyan, keskin kenara dalgalı yüzeylere sahip aletlerdir. Bir diğer karakteristik özellikleri de söz konusu kırıkların baskı yoluyla yongalama ile değil sert bir cisimle direkt olarak ve dikey yönlü darbe ile yongalama sonucu oluşmuş olduğudur. Pièces Esquilléeler, uzun bir süre ne için kullanıldığı bilinmeyen ve taş alet üretimi ile ilişkilendirilen bir alet tipi olarak tanımlanmış ve kabul edilmiştir. Yapılan deneysel çalışmalar sonucunda bunların doğrudan kemik işçiliği ile ilişkili olduğu ortaya konulmuştur. Pièces Esquilléeler, başka bir kemik ya da taş vurgaç ile kemiğin yongalanmasını veya iki parçaya ayrılmasını sağlamak amacıyla kullanılan aracı aletlerdir. Orta Paleolitik Dönem den itibaren yoğun olarak karşımıza çıkan Pièces Esquilléeler, özellikle Üst Paleolitik endüstri toplulukları içinde birer fosil direktör niteliği taşımaktadırlar. Diğer grubu kemik üzerinde delik açmak ya da kemiği keserek şekillendirmek amacıyla kullanılan yonga, dilgi, taş delgi ve taşkalem gibi aletler oluşturmaktadır. Bunlardan yongalar, bir çekirdekten çeşitli vurma teknikleriyle koparılan, boyu eninin iki katından az olan parçalardır. Kemiklerin işlenmesi aşamasında gerek düzeltili gerek düzeltisiz yongalar kullanılmıştır. Dilgiler ise vurma yönü uzantısındaki boyu, buna dik olarak ölçülen eninin iki katı ya da daha fazla olan parçalardır. Bilindiği gibi gerek düzeltili gerek düzeltisiz yonga ve dilgilerin kullanım alanları oldukça geniştir. Bu durum bunların, kemik aletlerin yoğun olarak ele geçtiği tabakalarda

3 kemik aletler üzerinde doğrudan kullanımına ilişkin bir kanıt olarak değerlendirilmelerine engel oluşturmaktadır. Bununla birlikte kemik aletleri kesmede, taş aletler dışında kullanılabilecek bir araç bulunmamaktadır. Yonga ve dilgiler kadar taşkalemlerin ve taş delgilerin de kemiği işlemede kullanıldığı bilinmektedir. Taşkalem; yonga, dilgi, çekirdek ya da döküntüden taşkalem darbesi ile çıkarılan bir ya da birçok taşkalem kıymığı sonucunda oluşturulan bir şatafla biten alettir. Şekil 2: Taşkalem örneği, şatafın görünümü (Centre Européen de Recherches Préhistoriques de Tautavel, Produits Pedagogıques mülajı üzerinden Eşref Erbil tarafından fotoğraflanmıştır.)

4 Bu şataf çoğunlukla kesişen iki yüzcüğün çatı oluşturacak biçimde kesişmesi sonucu oluşmuştur. Boynuz işçiliğinde flüt ağızlığı biçimli taşkalemlerin çift oyuk yöntemi uygulamasında kullanıldığı, buna karşın yonga üzerinde taşkalemlerin kemik parçaların düzeltilenmesinde kullanıldığı bilinmektedir. Şekil 3: Karain Mağarası B Gözü Üst Paleolitik Dönem yontmataş endüstrisi içinde yer alan taşkalem örnekleri (Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı Arşivinden) J. Allain, R. Fritsch, A. Rigaud, F. Trotignon tarafından Pouligny-Saint-Pierre (Indre) kayalıklarındaki Fritsch kayaaltı sığınağının Badegoulienne tabakalarında (Magdalénien) baskılama yöntemi kullanıldığı tespit edilmiştir. Flüt ağızlığı biçimli taşkalem lerin bu tabakalarda azaldığı buna karşın yonga üzerinde taşkalemlerin arttığı tespit edilmiştir. Bu durum, yonga üzerindeki taşkalemlerin boynuz üzerinde oluk açmaya elverişli olmadığını daha çok kemik parçaların düzeltilenmesine uygun olduğunu göstermektedir.

5 Şekil 4: Taşkalemin kemik üzerinde farklı kullanımları (J-L. Pıel-Desruısseux 1986, Outils Préhistoriques: forme, fabrication,utilisation,s:105) A. Leroi Gourhan a göre Üst Paleolitik Dönem de Arcy-Sur-Cure (Yonne) da Renne Mağarası nın X. tabakasında uzun bagetler taşkalem kullanılarak iki olukçukla yongalanmış ve bu teknik Magdalénien boyunca sürdürülmüştür. Taş delgi ise bir taşımalığın kenarları üzerinde iki tarafı genellikle pulcuklu dik, pulcuklu yarı dik, bazen almaşan düzeltilerle ileri doğru çıkmış, tek ya da iki omuzlu, düz, eğik ya da obruklu, kısa ya da uzun bir uç gösteren aletlerdir.

6 Şekil 5: Taş delgi (Karain Mağarası B Gözü örneği, Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı Arşivinden) Özellikle boynuz işçiliğinde çift oyuk yöntemi uygulanırken çakmaktaşı yonga, taşkalem, ön kazıyıcı, kırık ok uçları kullanıldığı yapılan deneysel çalışmalar ile de ortaya konulmuştur. Boynuz üzerine uygulanan bu teknikler ve kullanılan taş aletler, kemik ve fildişi işçiliği için de söz konusudur. Kemik alet üretim sürecinde son grupta değerlendirilmesi gereken oluklu taşlar Grooved Stones olarak isimlendirilmektedir. Bunlar; kemik aleti rötuşlamada, törpülemede, son şeklini vermede kullanılmış olan aletlerdir. Oluklu taşlar, yeni bir kültürel unsur olarak M.Ö lerden itibaren Güneybatı Asya dan Kuzey Afrika ya kadar uzanan geniş bir coğrafi alanda görülmektedirler. Daha öncesinde de benzer buluntular çeşitli

7 arkeolojik kontekstlerden ele geçmiştir. Ele geçmiş olan örnekler, farklı aletlerin üretiminde kullanılan fakat aynı fonksiyona sahip değişik tiplerde oluklu taşlar olduğunu ortaya koymaktadır. Bunların tamamı üretim ile ilişkilidir. Oluklu taşların varlığı, okların dolayısıyla ok saplarının kullanımına da işaret eder. Bu buluntular, genellikle ok ve yayın keşfi ile ilişkilendirilmektedir. Oluklu taş yapımı için genellikle klorit veya benzer sertliğe sahip diğer taşlar kullanılmıştır. Enine düz oluklu, çapraz ensize oluklu, boyuna ensize oluklu, boyuna düz oluklu, enine dar oluklu, boyuna dar oluklu ve dişli oluklu olmak üzere 7 farklı oluklu taş tipi Irak Zawi Chemi - Shanidar insanları tarafından G.Ö.10870±300 de kullanılmıştır. Benzer tipte oluklu taşlar; Neolitik öncesinde Mezopotamya, Anadolu, Kuzey, Güney ve Doğu Afrika arkeolojik kontekstleri içerisinde sıkça karşımıza çıkmaktadır. Oluklu taşların kamış, ahşap veya kemik malzemeyi rötuşlamak, törpülemek gibi amaçlarla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte devekuşu yumurtalarından, deniz kabuklarından boncuk yapmak ve sap düzeltmek gibi amaçlarla da oluklu taşların kullanıldığı ileri sürülmektedir. Aynı şekilde bızların ve delikli iğnelerin de bu oluklu taşlar kullanılarak düzeltildiği, törpülendiği bilinmektedir. Oluklu taşların yukarıda sözü edilen kullanım alanlarına ek olarak bazılarının özellikle Neolitik Çağ da shaft straightener olarak kullanıldıkları da bilinmektedir.

8 Şekil 6: Karain Mağarası B Gözü nden (Antalya) Oluklu taş Grooved Stones örneği. (Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı Arşivinden) Şekil 7: Öküzini Mağarası ndan (Antalya) Oluklu taş Grooved Stones örneği. (Tarih Öncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı Arşivinden)

9 Şekil 8: Oluklu taş Grooved Stones örneği. (Centre Européen de Recherches Préhistoriques de Tautavel, Produits Pedagogıques mülajları üzerinden Eşref Erbil tarafından fotoğraflanmıştır.) HAZIRLAYAN: DOÇ.DR. KADRİYE ÖZÇELİK KATKIDA BULUNAN: ARŞ.GÖR. HANDE BULUT