Алтын бесік - АТАМЕКЕН

Transkript

1 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы дүниеге келген 20 жыл ішінде әлем қазақтарының төрт құрылтайы өтті. Осы құрылтайлардың бәрінде Қауымдастық Төралқасының төрағасы, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жүрек тебірентерлік сөз сөйледі. Төменде Елбасының осы Құрылтайларда сөйлеген сөздерінің ықшамдалған нұсқасын назарларыңызға ұсынып отырмыз. Бірінші құрылтай, 1992 жыл, Алматы Н. Ә. НАЗАРБАЕВ: БАУЫРЛАРЫМЫЗҒА ҚҰШАҒЫМЫЗ АШЫҚ Бүгінгі күн ерекше күн. Орта толды деген осы. Дәл осынау сәтте өзін қазақпын деп сезінетін әрбір адам жүрегі лүпілдеп, атамекеніне, тәуелсіз Қазақстанның астанасы Алматыға көз тігуде. Өйткені мұнда дүние жүзінің түкпір-түкпіріндегі исі қазақ атау лының өкілдері тұңғыш рет бастарын қосып, алқалы жиын, салтанатты мәжіліс Құрылтайға жиналып отыр. Күні кеше ғана мұндай болады деген ой көбіміздің қиялымызға кірмеген шығар. Енді, міне, аңсаған арманның тағы біріне қол жеткіздік. Сан ғасырға созылған отаршылдықтың бұғауынан босанып, таяу да ғана тәуелсіздік алса да, қысқа мерзім ішінде бүкіл айдай әлем түгел мойындап, абыройы асып үлгірген Қазақстан жұртшылығы сіздерді, ардақты ағайын, туған жерде құшақ жая қарсы алып жатқанын өздеріңіз көріп отырсыздар. Мен Республика Президенті ретінде бәріңізді Дүниежүзі қазақтары Құрылтайының салтанатты ашылуымен шын жүректен құттықтаймын! Баршаңызға: «Туған жерге қош келдіңіздер!» - деймін. 2

2 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН Бүгінгі құрылтайдың басты мақсаты бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде ойласу, ұлтымыздың тарихындағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдыр-талайымыздың қалай өрілетінін талқылау. Қазақ диаспорасының қалыптасуы зерделі жанды таң қалдыратын құбылыс. Әрбір үш адамның біреуі атамекенінен жырақта жүрген қазақтан басқа халықты атау қиын шығар. Қазір әлемнің 40-тан астам елінде төрт жарым миллиондай қазақ өмір сүріп жатыр. Қытайда, Моңғолияда қазақ ұйысып отыр, ағайындарымыз Түркияда, Иранда, Ауғанстанда көп, Еуропада да аз емес. Америкада, Канадада, тіпті алыстағы Австралияда да бар. Әрқайсысының тағдыры, тұрмыс халі әртүрлі. Құбатөбел күн кешіп жүргендері де баршылық, дәулеті тасып, айбыны асып тұрғандары да табылады. Бірақ бәріне тән, бәріне ортақ нәрсе сағыныш, атамекенді аңсау. Шетелдік сапаларға шыққанда отандастарымыз іздеп келіп, ой-арманын, мұң-мұқтажын айтып жатады. Сырласа қалсаң, сай-сүйегің сырқырайды, армантілектерін тыңдасаң, жан-жүрегің елжірейді. Шеттегі қазақтардың халықтық дәстүрлерді сақтауы сүйсінтеді, тәнті етеді. Өткен жылы Түркияға сапар кезінде Стамбул әуежайында жиналған ағайындардың «Ақсарбас!», «Ақсарбас!» - деп қол жайып, бірден үш ақсарбас шалғаны бізді қатты тебірентті. Мұндай ықыласпейілді мен күні кеше Германия мен Франция барған сапарым кезінде де көрдім. Атамекеннен алыстағы бауырларымыздың ана тілін қадірлеуі, қандай жағдайда да ұмытпағаны біздің ұлт болып мақтан тұтар нәрсеміз. Осы Құрылтайдың барысында құрылған әлем қазақтарының орталығына бұл райда көп міндет жүктелмекші. Ол ұлт өмірін жан-жақты зерттеп, қазақтардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени, рухани тыныс-тіршілігіндегі ең өзекті деген мәселелерді терең талқылай отырып, тиісті орындарға нақты ұсыныстар жасауы керек. Ұлт бірлігін нығайтудың ұйытқысы болуы керек. Шетелдердегі қазақтардың өзіндік ерекшеліктері, талайғы тарихы арнайы зерттеуді қажет етеді. Бізде жер бетіндегі қазақ ұлтының тарихы кешенді түрде зерттеу арқауы болып көрген емес. Жалпы, бізде қоғамды дамытудағы тап күресінің орны тым асыра бағаланатын да, ұлт идеясының мән-маңызы кемітіліп көрсетілген. Қазақстан Республикасы буыны жаңа беки бастаған жас мемлекет. Осы бір жылдың ішінде-ақ мемлекет құрудың қандай қиын, қандай күрделі іс екеніне көзіміз анық жетті. Шүкіршілік етейік. Бүгінде Қазақстан әлемдік аяда экономи калық қуаты үлкен, болашағы зор республика ретінде ғана емес, қоғамдық-саяси ахуалы тұрақ ты, болашағы сенімді мемлекет ретінде сый-құрметке бөленіп отыр. Біз ұлы жолға шықтық, арман ды сапарға аттандық. Қолымызда тәуелсіздіктің көк Туы, Елтаңбамызда бар халықтың басын біріктірер киелі шаңырағымыз, арманымызды алға апарар қанатты пырақтарымыз бар. Үлкен жолдың үстінде бізді ата-бабаларымыздың аруағы желеп-жебеп жүре берсін. 3

3 Екінші құрылтай, 2002 жыл, Түркістан Н.Ә. НАЗАРБАЕВ: БҰЛ ҚҰРЫЛТАЙ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ НЫҢ ЖАҢА МЫҢЖЫЛДЫҚҚА БІР ТҰТАС ҰЛТ РЕТІНДЕ НЫҚ ҚАДАМ БАСҚАНЫНЫҢ БЕЛГІСІ Бүгінгі күн жұмыр жердің бетіндегі қазақ атаулы үшін айтулы күн екені күмәнсіз. Төрткүл дүниеге тарыдай шашылған қандас тарымыздың 400-ге жуық өкіл дері әлем қазақтарының екінші құрылтайына жиналып отыр. Міне, көңілдері Атажұрт деп алып ұшқан киелі Түркістан төрінде мәре-сәре күйге бөленген тамаша мерекенің куәсі болуда. Қуаныштарыңыз құтты болсын, бауырлар! Мемлекеттің бір күнде орнамайтыны және оны бір ғана ұрпақ құра алмайтыны белгілі. Қазақ мемлекеттілігін құруға сан ұрпақтың сан ғасырлық ғұмыры мен күш-жігері кетті. Бірақ тарих жолы қашанда тайғанақ. Тарихта талай дәуірлеген кездеріміз де болған. Талай басымыздан бақ ауып, кері кетірген кер замандарға да кез келгенбіз....шын мәнінде толыққанды тәуелсіздік пен толыққанды мемлекеттік орнату абыройы біздің ұрпаққа ғана бұйырғанын мақтанышпен айта аламыз. Ата-бабаның арманы болған осы тәуелсіздікті ойдағыдай орнықтыру үшін қыруар шаруа тындыруға тура келеді. Біз қазақ халқы мемлекеттің негізін құрушы, оның тағдырына жауап беруші, ішіміздегі өзге ұлт өкілдеріне өнеге көрсететін, барлық істе бастамашы болуға тиісті ұйытқы халықпыз. Сондықтан үлкен ұлтқа тән төзім мен сабырлы мінез көрсете білген жөн... Дүниеде қазақ деген ұлт біреу, демек оның ұлттық болмысы, салт-санасы, әдет-ғұрпы барша қазаққа тән, оның ғажайып мол рухани қазынасы да бөліп-жаруға жатпайтын ортақ байлық. Алтын бесік - АТАМЕКЕН Сондықтан сырттағы қазақтың әдебиеті, мәдениет, өнері, Қазақстандағы қазақтың әдебиеті, мәдениеті өнері деген қолдан жасалатын шекара болмауға тиіс. Тағдырдың жазуымен туған топырақтан шеттеп кетуге мәжбүр болған ата-бабаларымыз бен олардан тараған ұрпақ жасаған мол рухани қазынаны шашпай-төкпей жинап алуымыз, оны атажұртта және барша әлемге таныстыру аса маңызды шаруа. Тәуелсіздікке ие болған кезден бері қарай бұған назар аударыла бастады. Қазақтар тығыз мекендеген Қытай, Өзбекстан, Ресей, Түркия, Моңғолия тәрізді елдердің халық арасындағы, мұражайларындағы қазақтың тарихына, мәдениетіне, әдебиеті мен өнеріне қатысты қазына-байлық барша халқымыздың игілігіне қызмет етуі керек. Бұл орайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы қолға алып, жүзеге асырған істер кеңінен қолдауға тұрарлық. Мен Елбасы ретінде Қазақ - станның ішкі-сыртқы жағ дайларына байланысты туындап жататын көптеген мұрат-мақсаттарды орындау мүддесіне сай Еуропа мен Азияның, Америка мен Африканың бізбен саясат пен экономиканың әр саласында ынтымақтастық орнатқан белдібелді елдеріне ресми сапарларға жиі-жиі шығып тұрамын. 4

4 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН Осындай сапарлар барысында қазақ диаспорасы бар елдерде өз ағайындарымызбен кездесу мүмкіндігін әркез пайдаланып жүрмін. Жүздесулер кезінде диаспора өкілдері өздерін толғандырып жүрген мәселелерін алға тартады. Әсіресе, олардың соңынан ерген ұрпақтың атамекенде оқып, білім алуына, тіл мәселесіне қатты алаңдап жүргендерін сезінемін. Бұл өте-мөте зәру мәселе. Мұны ықтияттықпен шешуіміз керек. Біз шетелдегі ағайындарымыздың алдағы уақытта да қазақ халқының құрамдас бір бөлігі ретінде өсіп-өркендей беретіне күмәнданбаймыз......көп мәселе шетеледе тұратын ағайындарымыз дың өзіне тікелей байланысты деп ойлаймыз. Сіздердің қай жерде жүрсеңіздер де, ата-бабамыздан дарыған асыл қасиетімізді, салт-дәстүріміз бен ана тілімізді аялап сақтайтындарыңызға біз, Қазақстанда тұрып жатқан қазақтар кәміл сенеміз. Шетелдерде тұратын қазақтардың өсіп келе жатқан жас ұрпағы, жастары орта білімді бол сын, жоғары білімді болсын, жалпы оқу-білімін Қазақстанда алуға ұмтылатынын мен жақсы білемін. Бұған қолдан келгенше жағдай жасап жатырмыз, жасай беретін де боламыз. Келгендерінің ешқайсысын қайтарған жоқпыз. Сол жастар бір тілде сөйлеп, бір тәрбиемен өседі деп сенемін. Олар да біздің ұлттың болашақ тірегі. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы өзі құрылғаннан бергі он жылдың ішінде шетелдік ағайындармен өмірдің сан-салаларында қарымқатынас орнату жөнінде көптеген игі шараларды іске асырды. Қауымдастықтың халықаралық байланыстырға атсалысуға, шетелдегі мемлекеттік мекемелермен, қоғамдық ұйымдармен тікелей жұмыс істеуге де мүмкіндіктері бар. Болашқта бұл мүмкіндіктердің барынша нәтижелі іске асырылатынына сенімдіміз. Қазақстан Республикасының Президенті ретінде шетелде тұрып жатқан қандас бауырларға екі нәрсе үшін өзімнің ризашылығымды білдіремін: Біріншіден, атажұрттан алыста жүрсеңіздер де, қазақтың тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін ұмытпай, ұлттық сипатты жоғалтпай, бүгінгі рухани тірлігімізді төл қазына көріп, байытып, өздеріңіздің Отанға деген сағыныш сезімдеріңізбен ұлттық патриотизмге жаңа серпін беріп отырғандарыңыз үшін сіздерге рахмет айтамын! Екіншіден, қазақ халқының бойындағы ұлттық қасиеттердің бірі далалық кеңпейілділік, ақылға жүгінген шыдам мен сабыр болса, Сіздер сол қасиеттерді көтеру арқылы өздеріңіз қазір тұрып жатқан елдеріңіздің саяси тұрақтылығына, ұлтаралық келісіміне үлестеріңізді қосып жүрсіздер деп білемін және сол үшін Сіздерге өзімнің ақ алғысымды арнағым келеді жыл 29 қыркүйекте Алматыдағы Абай атындағы академиялық опера және балет театрында Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш Құрылтайы жұмысын бастады. Құрылтайға Түркия, Германия, Франция, Швеция, Норвегия, Моңғолия, Ресей, Қырғызстан, Түркіменстан, Өзбекстан (барлығы 33 елден), сондай-ақ Қазақстан облыстарынан 800-ден астам кісі қатысты. Мәжілісті Дүниежүзі қазақтары Құрылтайын ұйымдастыру комитетінің төрағасы, Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары Мырзатай Жолдасбеков ашты. Мәжілісте Республика Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевты Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы етіп сайлау туралы ұсыныс бір ауыздан қабылданды. Қазақстан Жазушылар Одағы басқармасының бірінші хатшысы, белгілі жазушы Қалдарбек Найманбаев төрағаның бірінші орынбасары болып сайланды. Дәлелхан Жаналтай, Мырзатай Жолдасбеков, Алтынбек Сәрсенбаев Төралқа мүшелері болды. Кешкілік Республика сарайында құрылтайдың салтанатты мәжілісі өтті. Мәжілісте Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев халқымыздың тарихы мен тағдыры туралы тебірене толғанған баяндама жасады. Құрылтай құрметіне Алматы облысының Дегерес жайлауында дүбірлі той өтті. Құрылтай кезінде алыстан келген ағайындар Жезқазған, Ұлытау және Түркістанды аралап, аруақтарға тағзым етті. Құрылтайдан кейін Дүниежүзі қазақтары қауымдастығын заңды тұлға ретінде ҚР Әділет министрлігінен тіркеуден өткізу қолға алынды. Соған орай Қауымдастықты құрушы ынталы азаматтар тобына Мырзатай Жолдасбеков, Қалдарбек Найманбаев, Өзбекәлі Жәнібеков, Алтынбек Сәрсенбаев, Серік Сейдуманов, Сұлтанәлі Балғабаев, Халифа Алтай, Ескендір Қазақ, Имамуддин Полад, Кешенай Ермиш, Зейнеләбиден Рүстемұлы, Баян Мұқатова,Аятқан Тұрысбек кірді. 2 қараша күні Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы республикалық қоғамдық бірлестік ретінде Әділет министрлігінен тіркеуден өтіп, тіркеу туралы куәлік алды. Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Қ. Найманбаевтың бұйрығымен С. Балғабаев Қауымдастық төрағасының орынбасары болып бекітілді. 5

5 6 Үшінші құрылтай, 2005 жыл, Астана Н. Ә. НАЗАРБАЕВ: ҚҰРЫЛТАЙҒА ҚОШ КЕЛДІҢІЗДЕР, ҚҰРМЕТТІ БАУЫРЛАР! Қазақстан қазір әлем сыйлайтын, әлем санасатын елге айналды. Туған жердің төсінде қуанышпен табысқан мерейлі күніміз құтты болсын! Бүгінгі құрылтай үшінші құрылтай. Алғашқы құрылтайымыз сонау 1992 жылы, тәуелсіздігіміздің таңсәрі шағында, егемендігіміздің елең-алаңын да азаттығымыздың алтын бесігі Алматыда өткізілгені естеріңізде. Келесі, екінші құрылтай 2002 жылы дініміздің дала төсіндегі діңгегі қасиетті Түркістанда ұйымдастырылғаны да баршаға белгілі. Үшінші құрылтайымыз еліміздің жаңа байтағы бү гінгі қарыштап өсіп, қарқындап даму жолына түскен туған Қазақ станымыздың символы Астанада ашылып отыр. Мемлекеттің мемле кет тілігі оның өз тағдырына қатысты ең маңызды мәсе лелерді өз бетінше шеше алуы нан танылуға тиіс. Еуразия жүрегіне, қазақ жерінің кіндігіне Ақордасын тіккен Астана Қазақ елінің өз қалауымен жасаған дербес таңдауы. Біз оны осы байтақ даланың шын иесі кім екендігін алыстың да, жақынның да есіне салу үшін жасадық. Бұл арқылы біз қазақтың осы бір құйқалы өңіріндегі ұлттық дәстүрді, тілді, өнерді, әдетті, әдепті шайылудан, жойылудан сақтап қалу үшін жасадық. Біз оны болашақ ұрпақ үшін, еркін еліміз үшін жасадық. Ел астанасы Арқа төсіне ауысқалы бері мемлекетіміздің өмірінде жаңа белес жасампаздық белесі басталды. Астана құрылысы бүкіл Қазақстан экономикасын алға сүйреген локомотив сияқты болды. Қазір бүкіл еліміз Астанаға қарап бой түзеуде... Біз әлемнің дамыған 50 мемлекетінің қатарына қосылуды мақсат етіп отырған елміз. Құдай бұйыртса, қосыламыз да... Бұл заман тек күштіні, бірлікті мойындаған заман. Бұл заманда әлем тек экономикалық жағынан мықты, ішкі тұтастығы берік, ауызбірлігі күшті мемлекеттермен ғана санасады, сондай елдерді ғана сыйлайды. Қазақстан Алтын бесік - АТАМЕКЕН қазір әлем санасатын, әлем сыйлайтын сондай елге айналды... Қазақстан Республикасы шетелдердегі қандастарымызды отанға оралтудың кешенді бағдарламасын жасап, жүзеге асырып келеді. Тәуелсіздік жылдарында, яғни 1991 жылдан биылғы 1 шілдеге дейін елімізге барлығы 110 мың 591 оралмандар отбасы қоныс аударды. Сөйтіп, еліміздегі қазақтардың саны алты жүз мыңға жуық адамға көбейді. Соңғы кезде көші-қон квотасының жыл сайынғы мөлшерін 15 мың отбасына жеткізіп, оған қажетті қаржыны мемлекеттік бюджеттен толық бөліп отырмыз. Осы қаржының тиімді пайдалануын қадағалау қажет. Тағы бір ерекше назар аударатын мәселе: әлемдегі әрбір үшінші қазақ шетелдерде тұрады. Сондықтан олардың бәрін бір мезгілде туған Отанына көшіруге мүмкіндік жоқ екенін ашық айтуға тиіспін. Ресей, Қытай, Өзбекстан, Моңғолия басшыларының қазақ бауырларымызға көрсетіп отырған

6 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 1993 жыл қамқорлықтары үшін ризашылығымды білдіремін. Және бұл екі ел арасындағы достықтың белгісі деп білеміз. Бұл елдерде тұратын қазақтардың құқығы ешқашан бұзылған емес және тәуелсіз Қазақстан тұрғанда бұзылмайды да. Қазіргі кезде шетелдегі қазақтармен байланыс жасайтын еліміздегі ең басты ұйым Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. Осы орайда Қауымдастық ұйымдастырған түрлі бас қосулар, конференциялар, «дөңгелек үстел», мәжілістері, өнер ұжымдарының сапарлары, әр түрлі көрмелер, әсіресе бірнеше елде өткізілген кіші құрылтайлар арқылы шеттегі ағайындар Қазақстанның қанатты қамқорлығын талай рет сезіне алды. Мысалы, Германияның Кельн, Берлин, Швецияның Вестерос, Түркияның Ыстамбұл қалаларында, Ресейдің Алтай Республикасындағы Қосағаш ауданында өткізілген кіші құрылтайлардың бәрінен де үнемі хабардар болып, Елбасы ретінде, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы ретінде құттықтау жолдап отырдым. Алдағы кезде Қауымдастықтың мәртебесі, әсіресе, оның қаржыландыру тетіктері туралы да ойласатын жайлар жеткілікті. Үкіметке осы мәселені жан-жақты қарап, нақты шешім қабылдау жөнінде ұсыныс дайындауды тапсырамын. Құрылтайда айрықша қозғалатын мәселенің бірі шетелдегі ағайындарымызға оқу-білім жөнінен көмек көрсетудің жайы болады деп білемін. Шетелдік қазақ жастарына арналып жыл сайынғы мемлекеттік білім грантынан екі пайыздық орын бөлінуі, олар үшін жоғары оқу орындарының жанынан дайындық бөлімдерінің ашылуы осындай қамқорлықтың нақты үлгісі. 17 наурыз күні Отандастармен мәдени байланыс және қарым-қатынас жөніндегі Қазақ қоғамының ("Қазақстан" қоғамы) кезектен тыс V конференциясы болды. Конференция "Қазақстан" қоғамын Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрамына қосу туралы шешім шығарды. Бұл шешім Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы тарапынан да мақұлданды. Осыған сәйкес Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы "Қазақстан" қоғамының заңды мұрагері болды. Қазан айында Қауымдастық "Қазақстан" қоғамының ғимаратына (Алматы қаласы, Зенков көшесі, 50 үй) көшіп келіп орналасты. Қаржыландыру мәселесі шешіліп, штат бөлінді. Осыдан бастап Қауымдастық өз Жарғысында көрсетілген міндеттерге байланысты белгілі жоспармен жүйелі жұмыс істеуге кірісті. Қауымдастықта Дүниежүзі қазақтарының Бірінші құрылтайының өткеніне бір жыл толуына орай дөңгелек үстел мәжілісі болды. Бас қосуға шетелдерден келген бір топ азаматтар қатысты. Олардың арасында дін қайраткері, "Алаш" сыйлығының лауреаты Халифа Алтай, моңғолиялық ғалым-жазушы Қаржаубай Сартқожаұлы, Қауымдастықтың жұмысына араласып жүрген басқа да белсенді азаматтар болды. 17 желтоқсанда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының тұсаукесер салтанаты өтті. Оған Қытай Халық Республикасындағы қандастарымыз бен басқа да шетелдегі қазақ диаспорасының өкілдері қатысты. М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театрында өткен бұл мәжілісте Елбасы, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев қонақтар алдында сөз сөйлеп, жиналғандарды осы салтанатпен құттықтады. Шетелдегі отандастарымыздың тыныс-тіршілігне байланысты проблемаларға жан-жақты тоқталып, оларды шешудің жолдарын көрсетті. Осы жиында Халифа Алтай, Мұстафа Өзтүрік сынды бірнеше азаматқа Қазақстан азаматы деген куәлікті Президент өз қолымен тапсырды. 7

7 8 Төртінші Құрылтай, 2011 жыл, Астана Н. Ә. НАЗАРБАЕВ: ҚАЗАҚСТАН ДҮНИЕДЕГІ ӘР ҚАЗАҚТЫҢ ҚАСТЕРЛІ ҚҰБЫЛАСЫ Ардақты әлеумет! Төрткүл дүниедегі қазақты туған жердің төсінде қауыштырған осы құрылтайға келіп отырсыздар. Бүкіл еліміз сіздерді құшағын ашып, шын жүректен, қуанышпен қарсы алуда. Осы күні еліміздің ақпарат құралдары, зиялы қауым, жастар барлығы да сіздердің келгендеріңізден хабардар. Жолдарыңыз ақ болсын, қош келдіңіздер деген қуанышымызды білдіргім келеді. Баршаңызды қасиетті қазақ жерінде қарсы алып отырғаныма мен де зор қуаныштымын. Еуразия төріндегі ұлан-ғайыр атажұртқа сіздер әлемнің 35 елінен келіп отырсыздар. Туған топыраққа сағыныштарыңызды арқалап жеткендеріңіз үшін шын жүректен алғысымды білдіремін. «Қасиетті қазақ жеріне, жерұйық мекен Астанаға келген «қадамдарыңыз құтты болсын, ағайын!» деп тағы бір рет айтқым келеді. Қымбатты бауырлар! Құрылтай тойласу үшін емес, ойласу үшін шақырылатын жиын екенін баршаңыз білесіздер. Бабаларымыз ел тағдыры таразыға түскен тұста, жаңа белеске қадам басар шақта құрылтай шақырып, кеңес құрған. Біз бүгін сол игі дәстүрдің ізімен жиналып отырмыз. Тағдыр талайымен төрткүл дүниеге тарыдай шашылып кеткен ағайынның атамекенде басқосуы бәрімізге зор қуаныш. Десек де, биылғы құрылтайымыздың жөні бөлек, жолы ерек, маңызы айрықша. Өйткені, біз тәу етер Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы тұсында жиналып отырмыз. Сондықтан, бүгінгі құрылтайдың «Қазақ елі» монументі жанындағы мынау біз отырған Тәуелсіздік сарайында өтуінің өзіндік мәні бар! Бізді бүгін осы салтанатты ғимаратқа ортақ ниет, ортақ мақсат жинап отыр. Ол елдіктің жайы, ел болудың қамы. Құрметті қандастар! Биыл тәуелсіздікпен бірге атамекенге атбасын бұрған Ұлы көшке де 20 жыл толды. Бүгінгі құрылтай осындай мерейлі белеспен тұспа-тұс келіп отыр. Сондықтан, биылғыдай баталы жылы біздің бастамаларымыз жемісті болуға тиіс. «Елге ел қосылса құт» дейді дана халқымыз. Азаттықтың елең-алаңындағы күрделі кезеңге қарамастан, Алтын бесік - АТАМЕКЕН көшіміз көлікті болды. Содан бері ұлы көш бір сәтке толастаған емес. Ат қазығын байлар атамекенге 20 жыл ішінде 300 мыңға жуық отбасы көшіп келді. Осылайша ел халқының саны 1 миллионнан астам қандасымызбен толықты. Халқымызда: «Ел-елдің бәрі жақсы, өз елің бәрінен жақсы», деген ұлағатты сөз бар. Сондықтан қай қиырда жүрсек те «Қазақстан» ұғымы біздің жүрегіміздің түкпірінде сақталуы тиіс. Сіздер «сүйегім атажұртымда жатса» деп тілеген аталар аманатын арқалап келіп отырсыздар. Шеттегі бауырларымыздың табанына кірген шөңге, біздің жанжүрегімізді де сыздатуы керек. Менің Жарлығыммен 2008 жылдан бастап қандастардың жыл сайынғы көшіп келу квотасын 20 мың отбасыға көтердік. Елге ағылған ағайынның көшін жүйелеу мақсатында «Нұрлы көш» бағдарламасын қабылдадық. Атажұртын аңсап келген ағайын! Бүгінгі алқалы жиында қандастарымызға қолдау көрсетіп, қамқорлық жасаудың нақты жолдарын айқындап алуымыз керек. Сондықтан, алдағы мақсатміндеттерді бірлесіп белгілеп алғанымыз жөн. Біріншіден, Парламентте «Халықтың көші-қоны туралы» заң жобасы қаралуда. Кеңінен талқыланып,

8 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 1994 жыл қабылданатын жаңа заң қандастарымыздың жағдайын жақсартуға септігін тигізеді деп есептеймін. Ол қандастарымыздың құжат тапсыруда, тіркеуге тұруда, азаматтық алуда кездесетін түрлі кедергілерді жоюы тиіс. Бұл орайда бір нәрсені қаперде ұстаған жөн. Соңғы кездері белгіленген квота толмауда. Туған елге табан тіреймін, көшіп келемін деушілерге қашанда есігіміз ашық екенін мен тағы да қайталап айтамын. Бұл орайда, қандастарымызды Отанға оралту жұмысын жүйелей түсу керек. Екіншіден, шетелден келген құрылтай қонақтарының басым көпшілігі 60 пайызы жастар екен. Жастар біздің болашағымыз. Біздің әлемдегі барша қазақ жастарының сапалы білім алуына тиісті жағдай жасауымыз қажет. Қазақстанда біз оны жүзеге асырамыз. Осыған байланысты Білім және ғылым министрлігіне қандастарымызға бөлінетін гранттық квотаны нақтылап, жастармен жүйелі жұмыс жүргізуді тапсырамын. Қадірлі қауым! Қазақстан дүниедегі әр қазақтың қастерлі құбыласы! Қазақстан әлемдегі барша қазақтың құтты қарашаңырағы! Қазақ баласы дүниенің қай түкпірінде жүрсе де тұтас қазақ халқының бір бөлшегі екенін біз еш уақытта ұмытпауымыз керек. Алаштың айбыны, бар қазақтың ортақ Отаны Тәуелсіз Қазақ елі мәңгі жасасын! Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының қазіргі кезеңдегі қызмет ауқымының кеңеюіне және шетелдердегі іскер қазақтармен байланысты барынша нығайту қажеттігіне орай Қауымдастық құрамында бизнес орталығы құрылды. Алдағы уақытта Қауымдастықтың Баспа орталығын, имандылық-тәрбие орталығын, құжат бөлімін құру мүмкіндігі қарастырылсын деген ұйғарым жасалды. Сондай-ақ шетелден келіп жатқан қазақ жастарының жоғарғы оқу орындарына түсуіне жағдай жасау үшін дайындық бөлімдерін ашу мәселесі де көтерілді. Наурыз айында Қауымдастық Алматыда білім алып жатқан шетелдік қазақ жастарының басын қосып "Наурыз" мерекесін өткізді. Мереке кезінде жиырма студентке Қауымдастықтың стипендиясы табыс етілді. Сәуірде Қауымдастықтың ұйымдастыруымен "Достық" үйінде үш күн қатарынан шетелдік қазақ іскерлері мен қазақстандық кәсіпкерлердің семинары өтті. Мамыр-маусым айларында шетелдік қазақтар үшін қажетті құжаттар дайындауда көптеген қиындықтардың туындап отырғанына байланысты оларды Білім министрлігіндегі жауапты қызметкерлермен, жоғары оқу орындарының басшыларымен бірлесіп шешу мәселелерін қолға алды. Қазан айында Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Қалдарбек Найманбаев бастаған Қауымдастық делегациясы Түркияда болып, Стамбул, Салихлы қалаларында жергілікті билік орындарының және осы өңірдегі қазақтардың белсене араласуымен ұлы ақынымыз Абай күндерін өткізіп қайтты. Түркияның баспасөзі мен радио-теледидарының әділ бағалағанындай, аталмыш күндер туысқан екі халықты бір-біріне кеңінен таныту ісіне қосылған үлкен үлес болды. 9

9 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Талғат МАМАШЕВ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқа төрағасының бірінші орынбасары 10 Қазіргі кезде алыс және жақын шетелдерде тұ ра тын қазақтар жал пы қазақ ұлтының үш тен бірін, яғни 5 миллионнан астам адамды құрайды. Олар дүниежүзінің қырықтан астам елінде тұрып жатыр. Бұл ағайындардың басым көпшілігі Қазақстанмен шекаралас мемлекеттерде орналасқан. Соңғы статистикалық мәліметтер бойынша Өзбекстанда 1,5 миллион, Қытайда 1,5 миллион, Ресейде 1 млн-ға жуық, Түркіменстанда 80 мың, Моңғолияда 140 мың, Қырғызстанда 45 мың қазақ бар. Қазақтар топтасып отырған мұндай жерлер Ауғанстан, Иран, Түркия сияқты елдерден бастап Еуропаның Алмания, Франция, Швеция, Дания сияқты алыс мемлекеттеріне дейін созылып жатыр. Жасыратыны жоқ, кейде шетелдегі осы ағайындарымыздың бәрі кезінде Қазақстанды тастап кеткен дейтін әңгімелер де айтылып қалады. Бірақ бұл атүсті, жаңсақ пікір. Әрине, әртүрлі қуғынсүргіндер салдарынан атамекеннен қол үзіп, шетелдерге қоныс аударған ағайындарымыз да аз емес. Дегенмен, шетелдегі қазақ диаспорасының басым көпшілігі өздерінің ежелгі мекендерінде отыр. Міне, осы сан миллион ағайындарымыздың бәріне ортақ айрықша бір қасиеті, жан сүйсінтер жақсы ерекшелігі бар. Ол атамекенді аңсау, атамекенге деген мәңгі сөнбес сағыныш. Яғни, шетелдегі қазақтар қай жерде жүрсе де, қай елде тұрса да туған халқының шежіресі мен тарихын жақсы біледі; қазақтың салт-дәстүрін, әдет-ғұрыпын шексіз құрметтейді; ана тілін ардақтайды. Және олардың бәрі де атамекенді ерекше қадір тұтады, әрқашан аңсап, сағынып жүреді. Көпшілігі Қазақстанға біржолата қоныс аударуға да ынталы. Тіпті, ең болмаса атажұртты бір көріп, топырағына аунап-қунап қайтсақ деп армандайды. Бірақ, кешегі Кеңес Одағы ның тұсында бұған мүмкіндік барынша шектеулі болды. Әсіресе, алыс шетел дегі қазақтардың атажұртқа келуі өте қиын еді. Соның салдарынан қаншама қандастарымыз ата мекенді бір көрсек деп аңсап, сағынумен дүниеден өтті. Шетел қазақтарының Қазақстанмен тығыз байланыс жасасақ деген арманы тек 1991 жылы, Қазақтан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жүзеге асты. Бұл ретте Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың ұшантеңіз зор еңбегі бар екендігін атап айтуға тиіспіз. Яғни, Елбасы тәуелсіз мемлекеттің тізгінін қолына ұстаған алғашқы күннен бастап халқымыздың ежелгі асыл мұраларын, қадір-қасиетін қайта жаңғыртып, ұлт ретінде түлетіп, жаңа деңгейге көтеруге бар күш-жігерін жұмсады. Сондай-ақ, Елбасы әлемнің әр түкпірінде шашырап жүрген ағайындардың басын қосып, атажұртқа көшіріп әкелуге айрықша көңіл бөлді. Міне, жоғарыда айтылған осындай игі істердің нәтижесінде өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басынан бастап

10 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН сырт жерлердегі ағайындар Қазақстанға ағылып келе бастады. Әсіресе, Моңғолия мен Өзбекстаннан, Ресей мен Түркіменстаннан қоныс аударушылар бірден көбейді. Оларға ілесе Түркия, Ауғанстан, Иран қазақтары да атажұртқа ат басын бұрды. Көп ұзамай бұл көшке Қытай қазақтары да қосылды. Соның нәтижесінде, тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде атажұртқа бір миллионға жуық қандастарымыз қоныс аударды. Бұған қоса еліміз шетелдегі ағайындармен тұрақты байланыс жасап, оларға мәдени-рухани, оқу-білім жөнінен қолдау көрсету жұмыстарын да үздіксіз жүзеге асырып келеді. Бұл іс-шараларды жүзеге асыруда биыл құрылғанына 20 жыл толып отырған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының да қосар үлесі ерекше. Қауымдастықтың 1992 жылы Алматы қаласында Елбасы ның тікелей қолдауымен өткен Әлем қазақтарының тұңғыш құрыл тайында құрылғаны баршаға мәлім. Бұл құрылтайда Қауым дас тықтың Төралқа Төрағасы болып Қазақстан Республикасының Тұң ғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев бір ауыздан сайланған еді. Осы құрылтайда Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары қызметіне көрнекті қаламгер, белгілі қоғам қайраткері Қалдарбек Найманбаев сайланып, ол кісі бұл қызметті өмірінің соңына дейін жемісті атқарды. Ал 2004 жыл дан бері Елбасының тікелей сенім білдіруіне орай Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқа төрағасының бірінші орынбасары қызметі маған жүктелгені көпшілік ағайынға жақсы мәлім. Дүниежүзі қазақтары қауымдас тығы өзі құрылғаннан бергі жиырма жыл ішінде сырт жерлердегі қазақ диаспорасымен тұрақты байланыс жасайтын еліміздегі ең негізгі ұйымға айналды. Қазіргі кезде бүкіл жұртшылық Қауымдастықты шетел қазақтарының мәдени-рухани, оқу-білім, ана тілі, экономикалық жағдайы және демографиялық өсіп-өнуі жөніндегі бүкіл мәліметтерді бір ортаға жинақтап, жүйеге түсіріп отырған ұйым ретінде жақсы біледі. Сондай-ақ, Қауымдастық алыстағы ағайындардың ұлттық-рухани жә не көші-қон жөніндегі мұң-мұқтаж дары мен өтініш-тілектерін Қазақстан үкіметіне, басқа да тиісті орындарға жеткізіп, олардың шешілуіне ықпал жасап отыруға да айрықша көңіл бөледі. Соған орай, шетелдегі қандастарымыз Дүниежүзі қазақ тары қауымдастығын 1995 жыл 28 наурызда Стамбулда (Түркия) Дүниежүзі қазақтарының кіші Құрылтайы өтті. Қазақстан, Өзбекстан, Түркия, Ресей, Ауғанстан, Иран, т.б. барлығы 17 елден келген өкілдер шетелдегі қазақ диаспорасы мен Қазақстанның арасындағы мәдени-рухани, оқу-білім, көші-қон саласындағы байланыстар туралы ой-пікірлерін ортаға салды. 22 сәуірде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқасының кеңейтілген мәжілісі болды. Оған алыс және жақын шетелдердегі қазақ мәдени орталықтарының жетекшілері мен өкілдері (15 елден) шақырылды. Мәжіліске Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қатысып, сөз сөйледі. Онда Елбасы Республикадан тысқары тұрып жатқан қандастардың қазіргі жай-күйіне тереңірек тоқталып, кейбір түйіні шешілмей жүрген мәселелердің мәнін ашып берді. Қауымдастық өкілдері ҚХР-дың Үрімжі, Іле, Күйтін, Шәуешек қалаларын аралап ондағы қазақ диаспорасы өкілдерімен кездесулер өткізді. Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Алматыда әлемдегі қазақ жастарынан құрылған футбол командалары бас қосып, жарыс өткізді. Шешуші кездесуде "Намыс" командасы жеңімпаз атанды. Қауымдастық Түркістан қаласында "Қазақ диаспорасының бүгіні мен болашағы" атты халықаралық симпозиум өткізді. Оған Түркия, Алмания, Моңғолия, Ресей, Өзбекстан және Қазақстан ғалымдары қатысты. Қауымдастықта шетелдегі отандастарды қолдаудың мемлекттік бағдарламасының алғашқы нұсқасы дайындалып арнаулы үкіметтік комиссияға жолданды. 11

11 өздерінің қа сиет ті қара шаңырағы санайды. Қауым дастықтың мұндай дәре жеге жетуі Елбасының тікелей қолдауы мен қамқорлығының нәтижесі екендігі де даусыз. Яғни, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы өз жұмысын Төралқа төрағасы ретінде Президентіміздің белгілеп берген бағыт-бағдары мен міндеттапсырмаларына сүйеніп жү зе ге асырады. Бұл жұмыстардың ара сында әлем қазақтарының құрыл тайларын ұйымдастырудың алар орыны ерекше. Бұл ретте 1992 жылы өткен тұңғыш құрылтай туралы айрықша айта кеткеніміз жөн. Жер жүзіндегі бүкіл қазақтың басын қосатын мұндай жиын біздің елімізде бұрынсоңды болмаған еді. Соған орай кезінде бұл алғашқы құрылтай ойдағыдай өз дәрежесінде өтіп, алға қойған мақсатын толық орындай ала ма деген мәселе жұрттың көбін ойландырғаны да, алаңдатқаны да даусыз еді. Бірақ, кезіндегі жан-жақты дайындық пен ұйымдастыру жұмыстарының ойдағы дай болуының нәтижесінде әлем қазақтарының тұңғыш бас қосуы кең ауқымды, жан-жақты тартымды бағдарлама бойынша табыспен өткізілді. Құрылтайда Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев халқымыздың бүгіні мен болашағы туралы жүрек тебірентерлік баяндама жасады. Соған орай, бұл бас қосу қазақ елінің шынайы тәуелсіздікке қол жеткізуінің айқын бір көрінісі болды. Тұңғыш құрылтай шетелдегі сан миллион қазақтардың атажұртқа деген ынта-ықыласын барынша арттыра түсті. 12 Міне, осыдан кейін де елімізде әлем қазақтарының және үш Құрылтайы өтті. Бұл құрылтайлардың бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерек шеліктері болды. Мысалы, 2002 жы лы Түркістан қаласында өткен құрылтай, негізінен, Қазақстан Республика сының тәуелсіздік алған он жыл ішіндегі қол жеткізген табыстарын саралап-сараптауға арналды. Сондай-ақ, бұл жиында жалпы қазақ халқының алдағы уақыттағы әлеуметтік-экономикалық, мәденирухани, оқу-білім саласындағы өсіп-өркендеуі жөніндегі маңызды әңгімелер қозғалды. Ана тілі мен демография, көші-қон мәселелері де назардан тыс қалмады. Әлем қазақтарының үшін ші Құрылтайы 2005 жылы республикамыз дың жаңа елордасы Астана қаласында өтті. Бұл басқосудың бұрыңғы құрылтайлардан ең басты ерекшелігі барынша іскерлік бағытта өткізілуінде болды. Соған орай, салтанатты мәжілістен кейін төрт мәселе бойынша секция лық Алтын бесік - АТАМЕКЕН мәжілістер өткізілді. Бұл мәжілістерде мәдениет, оқу-білім, бұқаралық ақпарат құралдары және көшіқон салалары бойынша шетелдегі қазақтармен байланыс жасаудың өзекті мәселелері талқыланды. Түркістан мен Астана қала ларында өткен екі Құрылтайда да Қазақстан Республикасының Президен ті, Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы Төралқасының Төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев арнайы баяндама жасады. Елбасы бұл баяндамаларында шетелдегі қандастарымыздың бүгіні мен болашағына қатысты ең өзекті мәселелерді ортаға салып, осыған орай Қазақстан тарапынан жасалуға тиіс қолдауқамқорлықтардың бәрін бір жүйеге түсіріп, нақтылап берді. Сондай-ақ, Елбасы бұл Құрылтайларда Дүниежүзі қазақтары қауым дастығының жұмысына оң ба ғасын беріп, оның қызмет ауқымын кеңейтуге қатысты нақты тапсырмалар да берді. Бұл жағдай Қауымдастықтың жұмысын нәтижелі жүргізіп, жаңа деңгейге көтеруге өз септігін тигізді. Ал төртінші Құрылтай 2011 жылдың мамыр аралығында Астана қаласында өтті. Құрылтайға әлемнің 35 елінен 400-ге жуық ресми өкілдер келді. Қазақстанның өзінен зиялы қауым, қоғамдық және саяси ұйымдардың жетекшілері, Президент әкімшілігі мен үкімет басшылары, Сенат және Мәжіліс депутаттары, түрлі министрлік пен барлық облыстардың, Астана, Алматы қала ларының өкілдері қатысты. Бұл құрылтайда жастар мәселесіне айрықша көңіл бөлінді. Соған орай, шетелден келген қонақтардың алпыс пайызын жастар құрады. Төртінші құрылтайда бірінші ке-

12 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН зекте шетелдегі қазақ диаспорасы мен оралмандардың ең мұқтаж мәселелері жан-жақты айтылды. Басқосуға Ішкі істер, Сыртқы істер, Білім және ғылым, Мәдениет, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Байланыс және ақпарат, Ауыл шаруашылығы, Спорт және туризм, Экономикалық даму және сауда министрліктерінің басшылары қатысты. Дөңгелек үстел кезінде алысжақыннан келген ағайындар көкейде жүрген бүкіл мәселелерін ортаға салып, іштеріндегі шерін түгел ақтарып, кең отырып әңгіме-дүкен құрды. Құрылтай бағдарламасы бойынша арнайы халықаралық футбол турнирі өткізілді. Ресей, Өзбекстан Қытай, Моңғолия, Түркия, Қазақ стан және Еуропа елдерінен келген кілең қазақтардан тұратын 8 командасының жасыл алаңға шығып жарыс өткізуі халқымыздың тарихындағы бұрын-соңды кездеспеген үлкен уақиға болды. ҚР Президенттік мәдени орта лықта қазақ диаспорасы мен оралман жастардың арасында қыл қалам шеберлерінің көрмесі ашылып, жыр мүшәйрасы ұйымдастырылды. Оған әнші мен бишілер өнерден шашу шашты. Бұл салтанат жастардың думанды ән-би кешімен жалғасты. Бұл Құрылтайда да Елбасы дүниенің төрт бұрышынан келген ағайындардың алдында арнайы баяндама жасап, шетелдердегі қазақ диаспорасы мен оралмандарға қолдау көрсетудің барлық тетіктерін айқындап, бұл жөнінде алда тұрған 5 міндеттерді белгілеп берді. Құрылтай өтісімен Қазақстан Рес публикасы Президент Әкімшілігі Елбасының осы жиында белгілеген міндеттерінің негізінде алдағы уақытта шетелдегі қазақ диаспорасына қолдау көрсетуге байланысты жүзеге асырылуға тиіс іс-шаралардың жоспарын жасап, бекітті. Бұл жоспарда қазақ диаспорасы мен оралмандарға қатысты ең өзекті мәселелер қамтылып, тиісті министрліктер мен мекемелердің міндеттері нақты көрсетілді. Алыстағы ағайындармен тұрақты байланыс жасап, оларға қолдау-қамқорлық жасаудың және бір тиімді жолы қазақтар тұратын шетелдерде Кіші құрылтайлар, басқа да түрлі басқосулар, мәдени ісшаралар өткізу. Мұндай бас қосулар қазақ халқының біртұтас ұлт ретінде өсіп-өркендеуіне үлкен ықпал жасайды. Өйткені, қазақ қай жерде жүрсе де, қай елде тұрса да өзінің ана тілін, ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін сақтай білуге тиіс. Осы тұрғыдан келгенде, сырттағы қазақтар арасында соңғы уақытта біраз күрделі мәселелердің қалыптасып отырғаны да анық. Яғни, олардың жас толқынының ана тілінен алыстап, ұлттық ерекшеліктерінен ажырай бастағаны байқалады. Бұл жағдайдың алдын алу үшін не істеу керек?!. Осы тұрғыдан келгенде кіші Құрылтай сияқты басқосулардың маңызы айрықша. Яғни, сырт жерлердегі ағайындардың ұлттық-рухани мәселелері ең алдымен осындай жиындарда жан-жақты талқыланып, ортаға қойылуға тиіс. Қазіргі кезде Еуропа елдерінің көбінде Қазақ мәдени орталықтары құрылып, ойдағыдай жұмыс істеуде. Қауымдастық осы орталықтармен бірлесіп, жыл сайын бір рет Еуропа қазақтарының спорт және мәдени мерекелерін ұйымдастырады жыл 11 қаңтарда Алматы қалалық аумақтық мемлекеттік мүлікті басқару комитетінің Шоқан Уәлиханов көшесі, 43-а мекенжайдағы ғимаратты Дүниежүзі қазақтары қауым дастығына беру туралы қаулысы шықты. Осыдан кейін бұл ғимаратты Қауымдастыққа арнап қайта салу жұмысы қолға алынды. 21 наурызда М. Әуезов атындағы театрда шетелдерден келіп оқып жатқан студенттерге арналған "Туған елдің төрінде" атты кеш өткізілді. Басқосуға Алматы жоғары оқу орындарындағы студенттермен қатар Талдықорған, Қаратау, Түркістан қалаларында оқып жатқан оқу озаттары да арнайы шақырылды. Мамыр айында Алматыдағы "Достық" үйінде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы мен Республиканың Еңбек министрлігі көші-қон департаментінің ұйымдастыруымен "Көшіп келген мен көшіп келетіндер" тақырыбында мәжіліс өткізілді. Онда Еңбек министрінің бірінші орынбасары Ә. Бәйменов пен Қауымдас тық төрағасының бірінші орынбасары Қ. Найманбаев осы маңызды мәселелер туралы өз ойларын алға тартты. С. Балғабаев бастаған Қауымдастық делегациясы ҚХР Шыңжан -Ұйғыр автономиялы өлкесінің орталығы Үрімжі қаласына барып қайтты. 20 желтоқсанда Алматыда "Мұстафа Шоқай және шетелдегі қазақ зиялылары атты" халықаралық ғылыми-теориялық конференция ашылды. Оны Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы мен Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты бірлесіп ұйымдастырды. Қауымдастық жанынан қазақ диаспорасын зерттейтін ғылыми орталық құрылды. Сондайақ, шетелдегі қазақ жастарына ана тілін үйрететін оқулықтар жасау мәселесі де қолға алынды. 13

13 Мұндай кіші Құрылтайлардың бірі биыл Еуропаның теріскейіндегі Дания елінің Аархус қаласында өт ті. Бұл кіші Құрылтайға Қазақ станнан Дүниежүзі қазақтары қауым дастығының атынан арнайы делегация барып қатысты. Делегация құрамында Парламент Мәжілісінің депутаты Оразкүл Асанғазы, «Егемен Қазақстан» газетінің Президенті Сауытбек Абдрахманов және басқа да қоғам қайраткерлері мен өнер жұлдыздары болды. Кіші Құрылтайдың ойдағыдай өтуіне Қазақстанның Даниядағы елшілігі де үлкен үлес қосты. Құрылтай кезінде Қазақстаннан барған делегацияны Қазақстанның Германия Федеративтік Республикасы мен Дания корольдігіндегі Төтенше және өкілетті Елшісі Нұрлан Онжанов қабылдап, Қазақ станның Еуропа қазақ тарымен байланысын одан әрі нығайта беру жөнінде өз ойларын ортаға салды. Қазақ диаспорасының мұндай кіші құрылтайлары Тәжікстан, Ресей, Моңғолия, Түркия сияқты елдерде де өткізіліп келеді. Сондай-ақ, Қауымдастық шетелдерде кіші құрылтайлардан да басқа түрлі мәдени шаралар өткізуге де айрықша көңіл бөледі. Бұлардың арасында, Қауым дас - тық, әсіресе, шетелдегі қазақ жас та рының Қазақстанда оқып, білім алуы на бай ланысты да көп жұмыс жүргізіп ке леді. Бұл ретте, Қауымдастық шетел дік қазақ жастарына арналған дайындық курстарының ашылуына тікелей ат салысты. Соған орай, қазір Әль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен басқа да 14 жоғары оқу орындарында бірнеше дайындық курстары жұмыс істейді. Қауымдастық этникалық көшіқон туралы түрлі дөңгелек үстел мәжілістерін өткізіп, бұл саланың қазіргі жағдайы мен болашағы туралы баспасөз бетінде үнемі мәселе көтеріп келеді. Қауымдастық өзінің күнделікті жұмыстарын ҚР Президент әкімшілігінің Ішкі саясат бөлімімен, Мәдениет және ақпарат министрлігі және оның Тіл комитеті, Білім және ғылым министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Сыртқы істер министрлігімен тығыз байланыста жүргізеді. Алтын бесік - АТАМЕКЕН Қауымдастық шетелдік қазақтармен байланысты сол елдердегі Қазақстан елшіліктерімен және қазақ Мәдени орталықтарымен бірлесіп жүзеге асырады. Қазір қазақтар көп тұратын елдердің басым көпшілігінде заңды түрде құрылып, әділет мекемелерінен тіркеуден өткен қазақ мәдени орталықтары бар. Мысалы, Түркия, Германия, Франция, Австрия сияқты елдерде мұндай орталықтар ежелден жұмыс істейді. Өзбекстандағы қазақ мәдени орталығы да жемісті жұмыс істеп келеді. Ол елдің көптеген облыстары мен Қарақалпақстанда Рес публикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығының бөлімшелері кұрылған. Ресейдің Мәскеу, Санкт- Петербург сияқты үлкен қала ларынан бастап, Астрахань, Орын бор, Омбы, Самара, Саратов, Челябі, Түмен облыстары мен сонау алыстағы Саха Республикасында да казак мәдени орталықтары бар. Балтық жағалауы елдерінде де қазақ мәдени орталықтары шаңырақ көтере бастады. Қауымдастық осы мәдени орталықтармен тікелей байланысып, бірлескен бағдарламалар негізінде көптеген шараларды іске асырып келеді. Қауымдастық Моңғолия сияқты елдерде өз бөлімшесін ашып, ондағы қазақтармен байланысты сол бөлімше арқылы жүргізуде. Кейбір елдерде Қауымдастық ол елдегі қазақтармен байланысты жеке тұлғалар, жеке мәдениет ошақтары арқылы жүзеге асыруда. Шетелдегі ағайындармен тікелей байланыс ты барынша жақсартып, тиімді жүргізу үшін Қазақстанның Павлодар, Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Алма ты сияқты шекаралас облыстары мен Астана қаласында Қауымдастықтың бөлімшелері ашыл ған. Бұл бөлімшелер өздеріне жақын, көршілес елдегі қазақ тармен бай ланыс жасау ісімен айналысады. Сондай-ақ, Қауымдастықтың жаны нан қазақ диаспорасын зерттеумен айналысатын ғылы ми сараптама орталығы құрыл ған. Қазақстанның шетелдегі қазақтар мен байланысы ның ең басты бір бағыты көші-қон мәселесі. Әрине, көші-қон жұмыстарының әлде де ойласатын, жан-жақты қолға алып, жүйелі түрде шешетін мәселелері аз емес. Қауымдастық бұл жұмыстарға да өз үлесін қосуға айрықша көңіл бөліп келеді. Қауымдастықтың негізгі жұмыстары ның бірі шетелдегі қазақ диас порасына ақпараттық қолдау көрсету. Бұл жұмыстың мүмкіндігі

14 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН мен болашағы өте үлкен. Өйткені, бес миллионнан астам қазақ диаспорасының тоқсан пайызға жуық бөлігі елімізбен шекаралас мемлекеттерде орналасқан. Шекараға жақын болғандықтан ол елдерге Қазақстанның радио және телехабарларын жеткізу барынша оңай. Бұл елдерге Қазақстанның газет-журналдары мен кітаптарын таратудың да мүмкіндігі мол. Сондай-ақ, қазір бұл жөнінде арнайы веб-портал ашу да қолға алынды. Яғни, Қазақстан Республикасы ның ақпараттық кеңіс тігін әлдеқайда кеңейтіп, аудиториясын ұлғайтудың тиімді бір жолы шетелдегі отандастарға арналған радио және телехабарлар мен түрлі басылымдарды көбейту. Елімізде бұған толық мүмкіндік бар. Осыған орай, Қауымдастықтың жанынан «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағы да жарық көріп, шетелдердегі ағайындарға таратылады. Бұл басылымдардың жарық көруіне ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат комитеті мен Тіл комитеті нақты қолдау жасауда. Еліміздің экономикалық-әлеу мет тік өсіп-өркендеуінде Елбасының жыл сайынғы дәстүрлі жолдауының алар орны ерекше. Жолдауды барша қазақстандықтармен бірге шетелдегі ағайындар да айрықша ынта-ықыласпен асыға күтеді. Соған орай, Қауымдастық Елбасының жолдауын шетелдегі отандастарға жеткізіп, жан-жақты насихаттауға да айрықша назар аударады. Қазір Қауымдастық Жолдауды түрік, моңғол тілдеріне аударып, оның төте жазумен шығатын нұсқасын дайындап алыстағы ағайындарға жеткізіп жүр. Қауымдастық шетелдегі қазақ диаспорасының демо гра фиялық және әлеуметтік жағдайының бүгіні мен болашағы жөнінде арнайы экспедициялар ұйымдастыруды да қолға алып келеді. Осы жұмыс тардың нәтижесінде «Өзбекстандағы қазақ тар», «Қытайдағы қазақтар», «Ресей дегі қазақтар» деген монографиялық жинақтар жарық көрді. Жалпы, Қауымдастық шетелдегі қазақ қаламгерлерінің шығарма ла рын жинап, жарыққа шығарып наси хаттауға айрықшы назар аударады. Шетелдегі қазақтар жас ұрпаққа ана тілін үйретуге өте қүштар. Соған орай, арнайы мұғалім жіберу туралы да жиі өтініш айтады. Бірақ қазір заман өзгерді. Бүгінгі таңда тіл үйренуді техниканың көмегімен де оңай жүзеге асыруға болады. Соған орай Қауымдастық шетел қазақтарына арнап қазақ тілін үйренудің компьютерлік бағдар ламасын жасады. Сондай-ақ, Қауым дастықтың «kazaktar.kz» вебсайты да тұрақты жұмыс істейді. Алыс және жақын шет елдер дегі қазақ мектептері мен қазақ мәдени орталықтарын оқулық тар және оқу-әдістемелік құрал дар мен қамтамасыз ету, олар ға түрлі кітап тар, журналдар тасымалдап жеткізіп беру де тұрақты түрде жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, Дүниежүзі қазақтарының қауым дастығы Ел басы ның шынайы қолдауы мен қамқорлығының нәтижесінде шетел дегі қазақ диаспорасымен байланыс жасауды барынша нығайтып, жиырма жыл ішінде үлкен белестерге көтеріліп, айтарлықтай табысқа жетті. Қауымдастық бұл жұмыстарын алдағы уақытта қазіргіден де жаңа деңгейге көтеріп, жан-жақты әрі жүйелі түрде жүргізе беретін болады жыл 22 наурызда Стамбулда Дүниежүзі қазақтарының кіші Құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстаннан Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Қ. Найманбаев бастаған арнайы делегация барды. Бұл бас қосуға Түркия Республикасы Премьерминистрінің орынбасары, Сыртқы істер министрі Тансу Чиллер қатысты. 16 сәуірде Алматыда Түркияда шыққан "Мұстафа Шоқай және Мәрия Шоқай" атты кітап жұртшылыққа таныстырылды. Павлодар облысының әкімшілігі, Білім және мәдениет министрлігі және Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы бірлесіп "Қазақстан Республикасы және қазақ диаспорасы" атты ғылыми-практикалық конференция өткізді. Конференция шетелдегі отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мәселелерін талқылады. Қауымдастық Қытай Халық Республикасының Үрімжі қаласынан Хамит Ысқақ, Дәлелхан, Надия Асатқызы бастаған бір топ әнші, бишіле ді шақырды. Олар Алматыда, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында бірнеше концерт қойды, меймандардың шығармашылығына арналған телехабар жасалды. Үрімжідегі "Халық" баспасы бас редактордың орынбасары Найманғазы Сапанұлы Алматыда бір ай болып, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында" кітабын Қытайда шығару үшін автордың арнайы рұқсатын алды. Мамыр айында Омбы қаласында "Мөлдір" қазақ мәдени орталығы мен Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы бірлесіп Ресей қазақтарының кіші Құрылтайын өткізді. Оған Ресейдегі қазақ ұлттық мәдени қоғамдары мен орталықтарының өкілдері қатысты. Шілде айында Моңғолияның Баян-Өлгий аймағында қазақтардың кіші Құрылтайы және М. Әуезовтың туғанына 100 толуына байланысты салтанат өткізілді. Оған Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Қазақстаннан 30 кісі барды. Олардың арасында Ш. Мұртаза, Қ. Жұмаділов, М. Мағауин, Р. Нұрғалиев, А. Сейдімбеков секілді ғалым-жазушылар болды. 15

15 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Қазақстан Жерұйық, МӘҢГІЛІК ЕЛ Әлемнің әр қиырындағы ағайындармен байланыс жасайтын Дүние жүзі қазақтары қауымдастығының шаңырақ көтеріп, нәтижелі жұмыс істеуі ең алдымен Қазақстан Республикасының бүгінгідей өсіп-өркендеуіне тікелей байланысты екендігі даусыз. Яғни, тәуелсіздік алған жиырма жылдан сәл-ақ асатын уақыттың ішінде еліміз бұрынсоңды болмаған ерен табыстарға жетті. Енді осы жөнінде сөз қозғайық... 16

16 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН Тәуелсіздігіміздің ең басты идеялық мақсаты Қазақстанды Жерұйыққа айналдыру. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Жаңа онжылдық жа ңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деген Қазақстан халқына Жолдауында: «Болашаққа белгіленген ұлан-ғайыр міндеттерді біріктіруші ұлттық стратегиясыз жүзеге асыру мүм кін емес. Егер біз табысқа жеткіміз келсе, онда әрқайсысымыз мынадай қағидаттарды негізге алуға міндеттіміз: Бірінші бәрінен бұрын біздің Отанымыз, Тәуел сіз Қазақстан!» деп айтылған болатын. Біздің ұлттық идеямыз да, ұлттық идеологиямыз да биік адамзаттық құндылықтарға негізделген ұлттық келісім рухы негізінде құрылып, Тәуелсіздік құндылығын ұлықтауы тиіс. Ал сол айтылғандардың барлығын өз бойына сыйдыратын, қысқа да нұсқалығымен бағалы идея «Жерұйық Қазақстан» болмақ. Идеялар тарихында Жерұйық идеясы ақиқатқа айналып отыр. «Жерұйық идеясын қазіргі Қазақстанның ұлттық идеясына айналдыруға негіз жетерлік. Таратып айтар болсақ, Жерұйық идеясы халықтың архаикалық санасымен астасып жатқандығымен құнды», дейді философия ғылымының докторы, профессор Ақтолқын Құлсариева. Мәдениеттанушы, ғалым одан әрі «Қазіргі геосаяси сахнаның менмін деген «ойыншылары» АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Жапония, Қытай, Ресейдің болсын ұлттық идея мен идеологияға қатысты рәміздік әлемінде, тіпті саяси институттарының бүгінгі тыныс-тіршіліктерінде де архаиканың алар орны зор. АҚШ Конституциясында аркаика жеткілікті, ағылшындардың әлемдегі ең ірі колониялар солардікі болғанына қарамастан өздерін «Мейірімді қартаң Англия» деуі, француздардың «Әсем Франциясы», жапондардың «Күншығыс елі», Ресейдің «Киелі Русінен» бастап, қазіргі «Ұлы Ресейіне» дейін, Қытайдың «Аспан асты империясы», «Айдаһарлар елі»... барлығы да тұнып тұрған архаикалық бейнелер. Оларға қарап ешкім архаикалық рәміз-сөздер оларды артқа тартты демесі мәлім. Ендеше, неге бізге «Жерұйық Қазақстан» бейнелі атауын мәдени-саяси дискурсқа (зерттеу объектісі, авт.) салмасқа?!» дейді. Жалпы, Жерұйық түсінігінде мәңгілік деген ұғым жатыр. Өйткені, қазақтардың өзінің туған жеріне деген құрметі орасан зор мәнге ие. Оны БҰҰ-ның сарапшылары айтып отыр. Бұдан біраз уақыт бұрын БҰҰ-ның сарапшылары болашақта әлем бойынша жойылып кетуші елдердің тізімін жариялады. Зерттеу қортындысы бойынша келешекте тұқым-теберігі құрдымға кететін елдердің қатарында Гонконг, Макао, Босния және Герцеговина, Мальта, Словакия, Сингапур, Македония, Румыния, Венгрия елдері аталыпты. Жойылушы елдердің тізімінің соңында Франция, АҚШ, Тунис, Оңтүстік Корея, Австралия, Норвегия 1998 жыл Қаңтарда Қауымдастық қызметінің 1998 жылға арналған жоспарына сәйкес Еуропа елдерінде (Германия, Австрия, Франция, Англия, Норвегия, Швеция, Голландия, Дания, Швейцария) тұратын қазақтардың мәдени орталығын құру туралы тоқтам жасалды. Қауымдастық 11 наурызда шетелден келіп Қазақтың қыздар педагогика институтының дайындық курсында оқып жатқан студенттердің қатысуымен дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. Мәжілісте шетелдегі қазақ жастарының Қазақстанға келіп оқып, білім алу мәселелері талқыланды. Моңғолия Президентінің Қазақстанға сапары кезінде (наурыздың і) сол елден келген делегация құрамындағы бауырларымыз Парламент депутаттары Сандалхан, Сұлтан, Баян-Өлгий аймағының әкімі Мейрам, белгілі бизнесмен Мұрат Қауымдастықта болды. Кездесуде Моңғолия мен Қазақстан арасындағы ежелгі достық байланыстарды нығайту, ол жақтағы туысқандардың атажұртқа қоныс аудару жайы әңгіме арқауына айналды маусым айында Қауымдастық Астанада "Қазақстан" 2030 және шетелдегі қазақ диаспорасы деген тақырыпта конференция өткізді. Басқосуда Дүниежүзі қазақтарының қауымдас тығы төрағасының бірінші орынбасары Қалдарбек Найманбаев баяндама жасады. Қауымдастықта Елбасы Н. Назарбаевтың "Қалың елім, қазағым" атты кітабы баспаға дайындалды. Қауымдастық Қытайдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері Омарғазы Айтанұлы мен Қалибек Манапты еске алу кешін ұйымдастырды. 17

17 және Әзірбайжан елдері тұрған көрінеді. Сарапшы зерттеушілер сондай-ақ мәңгілік жасайтын елдердің тізімін жасапты. Олар дың қатарына Қара құрлық, Таяу Шы ғыс (Ираннан басқасы). Орта лық Азия, оның ішінде Қазақстан, Кавказ елдерімен бірге Ауғанстан, Пәкістан, Үндістан, Моңғолия, Индонезия, Филиппин мемлекеттерінің аты аталыпты. Сан миллиондаған халқы бар ірі мемлекеттердің ыдырауына аграрлы мәдениеттің заман талабына сай төзе алмауы себеп болатын көрінеді. Миллионер қалалар көбейе түспек Елімізде заманауи қалалар болсын десек, онда индустриализация қазанында қайнаған алып мегаполистер тарихына, олардың даму жолында кезіккен мәселелеріне назар аударып, олардан үйренгеніміз жөн. Әйтсе де, біздің әсем Алматы қаласы да әлемдік үрдістерден құралақан қалып қоймай, өзінің мәдени миссиясын үздіксіз жетілдіріп келеді. Қаланың көпшіліксіз болуы мүмкін емес, бұқарасыз қала қала емес, өлі қала. Қаланың бар байлығы да көпшілікте. Алматы еліміз қалалары ішінде халқының саны миллионнан асқан тұңғыш қала. Оған әлі ешбір қала жеткен жоқ. Сондықтан, оны әлемнің алып қалалары қатарына жатқызамыз. Әлемде ең бірінші болып миллионер атанған қала біздің дәуіріміздің бас кезінде Рим қаласы болды. Алайда V-VІ ғасырларда Рим тұрғындары түрлі жағдайлармен азайып кетті жылы миллионер қала болып Жапонияның Эдо (Токио) қаласы атанды жыл жұмыр жер үстінде миллионер қала екеу болса, өткен ғасырдың 1985 жылында олардың қатары 273-ке жеткен. Ресей халқы Америкадан екі есе аз болғанымен, миллионер қалалар саны жағынан олардан басым. Бүгінгі таңда миллионер қалалардың саны бойынша Қытай елі алда тұр. Аспан асты елінде 18 бүгінгі күні 99 миллионер қала бар. Одан кейінгі Үндістанда 37, Бразилияда 14, Ресей мен Жапонияда 12, Мексика мен Индонезияда 10, Америкада 9, Оңтүстік Кореяда, Пәкістанда 8, Иран мен Түркияда 6, Оңтүстік Африкада, Австралияда, Украинада 5 миллионер қала бар екен. Адамзат тарихында тұңғыш рет дүниежүзіндегі қала тұрғындары мен ауыл тұрғындарының саны теңесті деген ақпарат бар. Енді сандық көрсеткіш қалаға қарай ауысатын іспетті. Индустриализация арқасында қарқын алған урбанизация екпіні таяу болашақта миллионер қалалардың санын көбейтетіні анық. Сол сәтте сандық көрсеткіштермен қатар сапалық метаморфозаларды босаңсытып алмасақ игі. Орал ТМД бойынша үздік қала атанды Мәскеуде жыл сайын түрлі тақырып аясында «ТМД мен ЕурАзЭС елдеріндегі үздік қала» байқауы өтіп тұрады. Бұған дейін Мәскеу үкіметі және халық аралық астаналар мен ірі қалалар Ассамблеясының (ХАҚА) ұйымдастыруымен болған форумда Қазақстанның төрт қаласы Астана, Алматы, Қостанай және Шымкент қалалары «ТМД-ның ең үздік қаласы» байқауында түрлі жүлделерге ие болып келген-ді. Әрбір елдің экономикалық және мәдени-әлеуметтік дамуында Алтын бесік - АТАМЕКЕН ірі шаһарлар мен астаналардың өз қолтаңбасы бар. Олар әртүрлі ерекшеліктеріне, елдің ішкі саясатына, географиялық ортасына, ұлттық және мәдени салт-дәстүрлеріне қарамастан сол қалалардың әлеуметтікэкономикалық дамуына елеулі үлес қосып келеді. Жақында Мәскеу қаласында өткен ІІІ халықаралық «ТМД мен ЕурАзЭС-тағы үздік қала» байқауында Орал қаласы «Қаланы абаттандыруға жасаған кешенді қадам» номинациясы бойынша бірінші орынды иеленді. Ұлттың кескін-келбеті мен таным-түсінігі де қала арқылы көрінеді. Бүгінгінің қаласы аралас мәдениеттердің мекені десек те, сол аралас мәдениеттердің басын біріктіріп тұратын жергілікті ұлттық реңк қазақ қалаларында басымдық сипатқа ие. Қарап көріңіз, қазақстандық қалалардың бәрі гүлзарлар мен субұрқақтарға бай. Қала дегенде бірден мұражайлар, кітапханалар, театрлар еске түседі. Бұл табиғи процесс. Ұлтымызға, салт-дәстүрімізге сай мүсіндік бейнелер де бүгінгі қалаларымыздың ажарын аша түсуде. Орал қаласын аралаған мәскеулік сарапшылар осыны байқапты. Оралдықтар соңғы жылдары шаршы алаңға гүлзарлар отырғызып, шаршы алаңды жасыл көрікке айналдырыпты. Экзотикалық сән беретін қылқанжапырақты ағаш түрін отырғызудан да өзге қалаларға үлгі көрсеткен көрінеді. Ежелгі дала өркениетінің қасиетті сарқытындай сәулетшілердің қолынан шыққан құлынды бие бейнеленген ат арба, құйрық қауырсыны табиғи гүлмен көмкерілген құстар бейнесі қалаға ерекше көрік сыйлап тұрған көрінеді. Қазақстан жастарының патриоттық сезімі басымдық танытты «Жерұйық Қазақстан» идеясының түпкі мәнінде патриот тық се зім жатыр. Жастарды асқақ рухта, елдік пен ерлікті дәріптеуде, Отан-Ананы сүюде, еңбекті

18 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 1999 жыл құрметтеуде, мамандық таңдауда, азаматтық келісімді сақтауда еліміз жастары нағыз патриоттық танытып отыр. Қазақ елі өз аумағында мекендеп отырған бүкіл ұлыстарға да құтты мекен болуда өзгелерге үлгі көрсетуде. Халқымыздың ешкімді сыртқа теппейтін кең пейілін, дос көңілін, жатсынбайтын жарқын мінезін, бүтінді бөліп, жартыны жарып жеуге бар дархандығын қай этностың өкілі де сүйсінумен айтып отыр. Қысылғанда пана болған, сүрінгенде сүйеу болған қазақы мінезден өзге отандастарымыз да үлгі алуда. Бұл біздің еліміздің барша азаматтарына тән «қазақстандық мінез» екендігін өзгелер де байқауда. Жақында патриоттық көңіл-күйді зерттейтін Горшенин институтының сарапшылары жылдардағы Ресей, Қазақстан, Украина елдерінің Польшада өткізілген «Студенттер болашақтың келбеті» атты жылдық халықаралық социологиялық зерттеулердің қортындысын жариялап, қазақстандық жастарды өз Отандарына деген ең сүйіспеншілігі күшті ұлтжандылар деп тапты. Еліміздің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуден өзгелерден биік көрінген жастар: Қазақстан менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойларына сіңіріп өскендерін байқатқан. Мұның бәрі «Халықтың бірлігі» мен «Келешекке деген сенім» басымдықтарының арқасы деуге әбден болады. Демек, біздің өткен 20 жылдағы табыстарымыз бен жетістіктеріміздің нақ осы халық бірлігі мен татулығының арқасында болғанын айтуға толық қақымыз бар. Отансүйгіштік сырт елдердің жүргізген сараптамалық қортындысының нәтижесімен емес, жастарымыздың іс-әрекетімен айқындалуы тиіс. Ол ешбір көрсеткішке бағынбайтын, күнделікті эволюциялық, табиғи құбылыс десек те, қоғамдық зерттеу институтының қортындысы көңіл қуантады. 18 ақпанда Астана қаласында Қауымдастықтың ұсынысымен "Қазақстанға қалай келеміз?" атты тақырыпта жиналыс өтті. Онда шетелдегі қазақтардың Қазақстанға келуі, виза алуы, төлқұжатын тіркетуі, азаматтық алуы сияқты маңызды мәселелер сөз болды. Оған ҚР Президент әкімшілігі, Ішкі істер, Сыртқы істер, Әділет министрліктерінің, Кеден комитеті мен Көші-қон агенттігінің өкілдері қатысты. Мәжілісте Түркия, Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Германия, Ресей, Өзбекстандағы қазақтардың өкілдері болды. 20 мамырда Алматыда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы мен Венгриядағы Қыпшақ тар қоғамы арасында бірлесіп жұмыс істеу туралы ниет шарты жасалды. Оған Қауым дастық атынан Қ. Найманбаев және Венгриядағы Қыпшақтар қоғамы басқармасының төрағасы Г. Мадьяр қол қойды. Маусым айында Қауымдастық төрағасының орынбасары С. Балғабаев Өзбекстанның Науаи облысы, Кенимех ауданында өткен мәдени күндерге қатысты. 14 қыркүйекте Алматыда, "Достық" үйінде Дүниежүзі қазақтарының қауым дастығы, Ұлттық ғылым академиясының тарих және этнология институты "Қазақ диаспорасының тарихын зерттеудің келелі мәселелері" атты ғылыми-практикалық конференция өткізді. Оған 9 елден 120 адам қатысты. 23 қыркүйекте Қауымдастық тіл апталығына байланысты "Достық" үйінде әдеби-музыкалық кеш өткізді. Тақырыбы - "Атажұртқа оралдық, ана тілді үйрендік!" Астана қаласында Қауымдастықтың ұйымдастыруымен "Армысың, атамекен" атты шетелдік қазақтардың мүшәйрасы болды. Қауымдастықтың шақыруымен оған 21 ақын қатысты. Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ 19

19 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ, Қазақстанның Мәдениет қайраткері, журналист ЕЛБАСЫНЫҢ ҚОЛДАУЫМЕН ЖҮРГЕН ПОЙЫЗ көштің көлікті болуын қамтамасыз етті Қазақ елі ата-бабаларымыз ғасырлар бойы аңсаған азаттыққа қол жеткізіп, өзін Тәуелсіз мемлекет деп жариялағанына әлі бір жыл да өтпеген кез еді. Соған қарамастан 1992 жылдың қыркүйегінде тағдыр талайымен мың өліп, мың тірілген, қысылтаң қиын сәттерде төрткүл дүниенің төрт бұрышына тарыдай шашылып кеткен бүкіл қазақ баласы азат елдің сол кездегі астанасы, асқар Алатаудың баурайындағы әсем Алматыда Дүниежүзі қазақтарының бірінші құрылтайында бас қосты. Сол сәттегі ағайынның қуанышы, Алтай мен Атырау, Арқа мен Алатау арасындағы иен даланың азат ел болғанын сезініп, бойларында ата-баба арманының орындалғанына деген мақтаныш пен болашаққа деген нық сенімдерін, бөлініп кетіп, жылдан кейін бір-бірімен қауышып жатқан бауырлардың бақыттан бал-бұл жанған жүздерін көру қандай ғанибет болды десеңізші!.. Менің де бабаларым бір ауыл болып, Кеңес үкіметі тұсындағы қарапайым халықтың мал-мүлкін талау, қуғын-сүргін, ашаршылықтан қашып, ұрпақтарын аман сақтап қалудың амалын ойлап, Қызылорда 20 облысы ның Қазалы аймағынан Қызылқұмды кесіп өтіп, егін салып, мал баққан жерде аштан өлмеспіз деп, Қарақалпақстанға қарай кеткен екен. Әкем Қонысбайұлы Талапбай 1933 жылы, інісі Жұмамұрат 1937 жылы сонда барған соң дүниеге келіпті. Тұңғыш Құрылтайға тек осы Қарақалпақстанның өзінен 60 адам келдік. Араларымызда ел басқарған, Ұлы Отан соғысына қатысқан, жоғары оқу орындарында ұстаздық етіп, ондағы ағайынның абыз ақсақалдарына айналған Дәуімшар Ожыраев, Жүсіпқали Дәулетов, Тұрсынбай Ибрагимов, Сауқым Жаманқараев, Әбіш Панабергенов, Ағытай Әділов, Таубай Қобланов сияқты бүгінде бұл жалғанмен қош айтысып, мәңгілік өмірге аттанған қариялар мен қазір көзі тірі, биыл 90 жасқа толған, 22 жыл Қарақалпақстан Республикасы Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары-госпланның төрағасы болған Дәулет Жұмабаев сияқты асыл аталарымыз болды. Қазір демалысқа шығып, еңбектерінің

20 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 2000 жыл зейнетін, азат елдің жыл сайын дамып келе жатқан қарқынды келбетін, немерелерінің шат-шадыман өмірдегі бақытты күлкісін көріп, Тәңіріге мың тәуба деп, елдің тыныштығын тілеп отырған Кеңесбай Сәрсенов, Сапарбай Нұрқожаев, Аманкелді Атамұратов, Мүсірен Қиынбаев сияқты ағаларымыз бен Шаудырбай Салиев, Уәйісбек Әбуов, Аманғали Романов, Жарас Адайбаев, Жүсіпбек Әміралиев, Базарбай Иманов сынды белгілі азаматтар сонау 2200 шақырым алыстан арнайы жүк машиналарына қазақтың киелі киіз үйлерін, азық-түлігін, тарту-таралғыларын тиеп келіп, Алматыдағы Ботаникалық бақта орналасқан Құрылтай қалашығында тігіп, қонақтарға қызмет етіп еді. Республика сарайында өткен үлкен жиын дәл бүгінгідей есімде. Оған әлемнің түк-түкпірінде алаштың атын шығарып жүрген әйгілі азаматтар қатысты. Өз басым Қазақстанды ұзақ жылдар басқарған Дінмұхаммед Қонаев атамызды, Құранды қазақ тіліне толық аударып шыққан Халифа Алтай атамызды, Ресейдің Кемер облысын басқарып отырған, бірнеше рет осы алып елдің президенттік сайлауына түскен Аман Төлеев ағамызды, қазақтың атын әлемге танытқан даңқты спортшы Мұстафа Өзтүрік ағамызды, басқа да атын естіп, жүзін көрмеген жақсылар мен жайсаңдардың бәрін осы бірінші құрылтайда көрдім. Тәуелсіз елдің тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев үштен бірі сыртта жүрген ағайынды Атажұртқа шақырып: «Құшағымыз бауырларға айқара ашық» деген тақырыпта қазақтың кешегі қанды тарихы, бүгінгі қол жеткен жетістіктері, келешек ізгі ниеттері жайында ауқымды баяндама жасады. Оған әлемнің түкпір-түкпірінен келген ағайын үн қосып, бірбірімізді азаттығымызбен, тәуел сіздігімізбен құттықтап бір апта бойы ұжмақта жүргендей арқажарқа жүрдік. Қазақстанның халық әртісі Алтынбек Қоразбаев ақын Нүкеш Бәдіғұловтың сөзіне жазған «Қайт, қазақ!» әнін орындағанда, ол менің ойымда 1 наурызда Қазақстан халықтары Ассамблея сы ның құрылғанына бес жыл толуына байланысты "Достық" үйінде шетелдегі қазақтардың қолөнер және сурет көрмесі өткізілді. Бұл көрмеге Моңғолия, Иран қазақтарының қолөнер шеберлерінің туындылары қойылды. 1 сәуірде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Елбасының тікелей көмегімен салынған жаңа ғимараты (Алматы қаласы, Ш. Уәлиханов көшесі, 43-а) пайдалануға берілді. Мамыр айында Алматыдағы Орталық мұражайда Моңғолиядан келген белгілі суретші Өмірзақ Рыстан мен кестеші Кәлемхан Рахметбай туындыларының көрмесі ұйымдастырылды. Сондай-ақ, Өзбекстанда тұратын белгілі суретші Әбдімәлік Бұхарбаевтың да жеке көрмесі өткізілді. Қытайда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың "Қалың елім, қазағым" атты кітабы қытай тілінде жарық көрді. Маусым айында Қауымдастық "Шетелдегі қазақ диаспорасы және ұлттық рух мәртебесі, ана тілді сақтау мәселелері" атты ғылымипрактикалық конференция өткізді. Қазан айында Қауымдастық шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдерінің Түркістанның 1500 жылдық мерекесін тойлау шараларына қатысуын қамтамасыз етті. Қытай, Моңғолия, Германия, Ауғанстан, Иран, Түркия, Франция, Өзбекстан, Ресей елдерінен келген қонақтар Түркістанға бара жатқан жолда Арыстан бабқа тоқтап, Қожа Ахмет Яссауи рухына бас иіп, зират етті. Қараша айында Қауымдастық Алматыдағы Орталық мұражайда Қытай қазақтарының қолөнер, сурет, кітап көрмесін өткізді. 12 желтоқсанда "Қазақ тілінің байлық қорын жинау мәселелері" атты халықаралық ғылымитеориялық конференция өтті. 21

21 Елбасының баяндамасын қазақтың қара домбырасымен әнге қосып қайталағандай әсер қалдырды. Сіздер де тың даңыздаршы: «Өртенген сен дегенде жаным жалын, Аңсағам, алабұртқам, сағынғанмын. Туғанда күнің туып, қайран қазақ, Қайтпауың Атажұртқа не қылғаның?! Қайт қазақ еліңе, деген асқақ арман, ұлы мұрат бар осы сөздердің астарында. Бұл «Қазақтың бүкіл тарихы бірігу тарихы, тұтастану тарихы» деген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың пікірімен де астасып жатыр. Ендеше көші-қон саясатын ұстанып, тарыдай шашылған қазақты әлемдегі жалғыз да ортақ Отанымыз Қазақстанға, батыр бабаларымыз ғасырлар бойы ақ найзаның ұшы, ақ білектің күшімен қорғап, бүгінгі ұрпағына Алтын бесік - АТАМЕКЕН жетізген қасиетті атамекеніне жинау, ел тәуелсіздігінің алғашқы апталарынан-ақ Елбасының «Алыстағы ағайынға ақ тілегінен» бастау алған ұлы мұраты деп түсінуіміз керек. Ұлт алдындағы осындай ұлы мұратқа мен де азды-көпті үлес қосып жүргенімді мақтан тұтамын. Өйткені қай жерде жүрсем де, қай ортада болсам да менің әңгімем алаштың асқақ арманы ұлт бірлігі жөнінде болатынын талай рет байқадым. Және міндетті түрде Алтынбек ағамдай нәшіне келтіріп айта алмасам да, мен өзімнің дарқан далада еркін өскен қазаққа тән ірі де өр даусыммен жоғарыда мәтіні келтірілген «Қайт, қазақ!» әнін шырқаймын. Бұл үгіт - насихатқа жатады десеңіз, қазақ көшіне қосқан нақты үлесім де бар екенін мына жағдай дәлелдейді-ау деп ойлаймын. Бірінші құрылтай өтіп, онда Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы құрылғаннан кейін, арада бір жыл өткенде 1993 жылы 17 желтоқсан күні Алматыдағы М.Әуезов атындағы мемлекеттік академиялық драма театрында әлемдегі бүкіл қазақтың басын біріктіретін осы қоғамдық ұйымның тұсаукесер салтанаты болды. Оған көптеген шетелдерден ағайындар шақырылды. Қарақалпақстаннан сондағы Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығы төрағасының бірінші орынбасары әрі «Достық үні» атты қазақ газетінің бас редакторы ретінде мен де келдім. Қауымдастық төрағасы, Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев құттықтау сөз сөйлеп, Еліңе, жеріңе! Қайт қазақ, Өсіп-өнер мекеніңе! Тойланбас тозып жүріп тапқан бақыт, Жібімес жүрек шері жатқан қатып, Сені де күтіп отыр елің, жерің, Қазағым, қапы қалмай қайтуға асық! Қайт қазақ еліңе, Еліңе, жеріңе!.. Тереңірек түсінген адамға бұл әлі де Тәуелсіз Қазақстанның шекарасының сыртында жүрген 5 миллион бауырларымызға, тіпті бүкіл қазаққа арнап жазылған манифест, мәңгілік ұран секілді. Сырттағы бауырларға дейтінім: «Осындай мүмкіндік туған күнде неге еліңе, жеріңе қайтпай отырсыңдар, қапы қалмай қайтуға асығыңдар» дейді. Бүкіл қазаққа дейтінім: «Бәріміздің басымыз қосылып, бауырымыз бүтінделмей мына ұлтымыздың азаттығын, еліміздің тәуелсіздігін сақтап қалу, ұлы мұраттарға жету қиын болады, жалған дүние осындай қазір қолда тұрған мүмкіндікті ешқашан қайталамайды. Сондықтан осы мүмкіндікті мүлт жібермейік, бәріміз бас қосып бүтінделейік» 22 қоғамдық ұйымның бір жыл ішінде атқарған жұмыс тары, алдағы міндеттері жайлы әңгімелеген соң, шетелдерден келген қонақтар өз лебіздерін білдірді. Өзбекстан Республикасының атынан сөзге шыққан Артықбай Үкібаев ағамыз барлық жақсы ойларын айтты да Қарақалпақстандағы қазақтар туралы жақ ашпады. Сондықтан мен жиынның басқару алқасына кішкентай қағазға жазып, сөз сұраған хабар жібердім. Бір кездері «Келесі сөз Құтмағамбет Қонысбаевқа беріледі» деп жарияланды. Өзім Нөкістен Ташкентке дейін ұшақпен, одан бері қарай бірде автобус, бірде таксиге отырып, әрең үлгеріп едім. Қолымда сыйлығым болмаған соң, мінберге шығуға ұялып, ортаға қойылған микрофонға келдім де: «Ассалаумағалейкүм, ардақты ағайын! Мен Қарақалпақ республикалық Қазақ ұлттық мәдени орталығы төрағасының бірінші орынбасары, сондағы тұңғыш әрі жалғыз қазақ тіліндегі «Достық үні» газетінің бас редакторы Құтмағамбет Қонысбаев боламын. Бірақ бір ыңғайсыз нәрсе, жұрттың бәрі сыйлық тапсырып жатса, маған сыйлық сұрауға

22 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН тура кеп тұр»,- деп өзімді таныстырдым да сөзімді бастап кеттім. Сондағы қайдан ойыма келгенін білмеймін, қолымда не дайын қағаз, не қысқа тезис жоқ, айтқаным мынау болды: «Қазақ елі ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандаған азаттыққа қол жеткізіп, Тәуелсіздік Туын тікті. Халқымыздың үштің бірі немесе 3,5 миллион қазақ сыртта жасайды. «Құшағымыз бауырларға айқара ашық» деп, оларды Атажұртқа шақырып жатырсыздар. Сол үштің бірі ағайынның онан бірі немесе 350 мыңдай қазақ Қарақалпақстан Республикасында тұрады. Олардың көбі бірнеше жылда да көшіп келе алмайды. Сол жерде туып, өскендіктен оны өз елі, өз Отаны санайтындықтан көшкісі келмейтіндер де көп. Бірақ біз Қазақстанды үлкен үй деп сөйлейміз. Алпыс екі тамырымызда қазақтың қаны ағып тұрғандықтан ба, «қазақ», «Қазақстан» деген сөзді естісек, құлағымыз елеңдеп, жүрегіміз дүрсілдеп қоя береді. Енді еншісі бөлінбеген осы екі ел, бір туған халықтардың арасындағы барыс-келіс, алыс-беріс, әлеуметтікмәдени, туысқандық қарым-қатынас үзілмеуі үшін бірінші кезекте бізге «Алматы-Нөкіс-Алматы» бағытында тікелей пойыз керек, бұл менің сұрайтын бірінші сыйлығым болсын!» дедім. Нұрсұлтан Әбішұлы: «Дұрыс, дұрыс», - деп алдындағы қағазға түртіп қойды. Жиын ды жүргізіп отырған Дүниежүзі қазақтары қауым дас тығы төрағасының сол кездегі бірінші орынбасары, Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Қалдарбек Найманбаев ағамыз мені бірдеңені бүлдіріп қоя ма деп кішкене ыңғай сызданып отырған еді, Президенттің әлгі мақұлдауынан соң ол кісі де сабасына түсті. Елбасының өзі мақұлдаған соң мен сөзімді одан әрі былай жалғастырдым: «Қарақалпақстанда 350 мыңдай қандастарымыз жасайды. Олардың көбі әлі көшіп келе алмайды дедік. Енді сол ағайынның ана тілін, ата салтын, ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпын ұмытпай, одан әрі дамытуы, мына Үлкен үйде болып жатқан жақсы жаңалық, оңды өзгерістерді өз көзімен кө ріп, өз құлақтарымен естіп отыруы үшін, сайып келгенде Атажұртқа деген аңсарларының ауа түсуі үшін Қазақстан телеарнасының хабарлары Қарақалпақстан Республикасының аймағына толық және тұтас көрсетілуі керек. Бұл менің сұрайтын екінші сыйлығым болсын!». Өйткені, ол кезде аталмыш арна хабары тек күндіз ғана таратылып, ел жұмыстан кейін толық көруге мүмкіндік болмай үзіліп қалатын. Мен осыны айтып едім. Бұдан кейін сөзімді мынадай мәселеге бұрдым: «Ер кезегі үшке дейін деген ғой, тағы да бір нәрсені сұрай кетейін, біздің есебіміз бойынша, Қазақстанда 200-ден аса жоғары және орта білім беретін оқу орындары бар. Егер әр оқу орны бір баладан қабылдағанда, Қарақалпақстаннан жылына 200-дей бала оқуға түседі екен. Ал әр мамандық бойынша бір баладан қабылдаса ше, онда жылы жыл Қаңтар айында Қауымдастықта Моңғолияның Қазақстандағы елшісі Сандаг мырзамен кездесу болды. Кездесуде Моңғолия қазақ тарының оқу-білім, мәдени-рухани, көші-қон мәселелері қозғалды. Қазақтың Қыздар педагогика институтының акт залында Қауымдастықтың "Атажұрт" баспа орталығы шығарған алты кітаптың тұсаукесері өтті. Осы бас қосуда шетелден келген бір топ ақын-жазушылар Алматыда оқып жүрген шетелдік студенттермен кездесті. 1 мамырда Қауымдастық Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылғанына 5 жыл толуына орай Алматыдағы Республика сарайы алдында шетелден келген отандастарымыздың сурет, қолөнер, кітап, шағын кәсіпкерлік саласындағы көрмесін ұйымдастырды. Көрмені Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев аралап көріп, ризашылық білдірді. Шілде айында Алтай Республикасының Қосағаш ауданында Ресей қазақтарының кіші Құрылтайы өтті. Салтанатқа Ресей астанасы Мәскеуден, басқа да аймақтардан, Тува, Хакасия, Саха республикаларынан, Моңғолиядан, Қазақстаннан өкілдер қатысты. Салтанатта құттықтау сөз сөйлегендер қатарында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының жауапты хатшысы Сапарғали Мұқаш та болды. Шілде айының соңында құрамында әншілер, термешілер, сазгерлер, журналистер бар Қауымдастық делегациясы Моңғолияның Баян-Өлгий аймағына барып кездесулер өткізіп, концерт көрсетті. Қазан айында Республиканың Орталық Мемлекеттік мұражайында дәстүрлі қазақ тілінің күндері фестивалі өткізілді. Қауымдастық үш жыл бойы қатарынан ұйымдастырып келе жатқан тіл мерекесіне Қытайдан, Өзбекстаннан, Ресейден, Түркиядан, Швециядан, Моңғолиядан 40-қа жуық меймандар келді. 25 желтоқсанда Жамбыл атындағы Қазақ мем - ле кеттік филармониясында Қытай Халық Рес публикасының халық әртісі, биші Анар Сүйінбай қызының Қазақстан Республикасы Тәуел сіздігінің 10 жылдығына арналған шығармашылық кеші өтті. 23

23 на бала оқуға түседі. Бұл сұрайтын менің үшінші сыйлығым болсын. Мұның бәрі баспасөзде жазылып, радио-теледидардан айтылып, әбден толғағы жетіп, піскен мәселелер. Олардың орындалуы мына алты әлем алдында абыройлы да беделді, Тәуелсіз Қазақ елінің Тұңғыш Президенті, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ағамыз отырғанда онша қиын емес, сондықтан мұның көбісі ертең-ақ шешіліп қалар. Рахмет!» деп сөзімді аяқтадым. Өзімнің ішкі ойымша, бұл айтқандарымның, әсіресе, оқу мәселесі қазақтарды атажұртқа жинаудың көзге көрінбейтін тетігі. Оқу бітірген балалар үйленіп, тұрмысқа шығып осында қалса, ағайын-туысы бірін-бірі жағалап, бірін-бірі сағалап келе бермей ме деген есеп. Елбасының мұны да мен айтар-айтпастан түсінгеніне бек сенімдімін. Осылай мен Қазақстан Президен тінің алдында сөз сөйлегеніме және жеке бастың емес, бүкіл бір қауым елдің өтініш-тілегін абдырамай, тап бір күнде сөйлеп жүрген шешендерше төгілтіп ай тып шыққаныма өз-өзіме риза болдым. Елдің де риза болғанын сезіндім. Нөкіске қайтып келгенімде «Еркин Қарақалпақстан» газетінің бас редакторы, зайыбы қазақ Құяш Юсупов дейтін жездем қалжыңға салып: «Сен Назарбаевтың алдында сөз сөйлеп, не дедің? Мұндағы ағайының азар көріп жатыр ма?!» дегені. Сөйтсем ол кісі де Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының тұсаукесер салтанатын Қазақстан телеарнасынан көрген екен. Мен үшін тарихи оқиға болған осы жиыннан соң арадан бір ай, бір апта өткенде Елбасына айтқан ұсынысым нақты жүзеге асты жылы 23 қаңтардан 24 қаңтарға қараған түні сағат 2-ден 57 минут өткенде қара түнді қақ жарып, 21 Алматы- Нөкіс тұңғыш жолаушылар пойызы Нөкіс станциясына келіп тоқтады. Басшылардың 24 менімен ісі жоқ, ал бірақ менің Қазақстан Президентінің алдында сөйлеген сөзімді теледидардан көрген қарапайым жұртшылық: «Құтмағамбет, пойызың келді, пойызың келді» деп құшақтап сүйіп, құттықтап жатыр. Осы жаңалыққа орай жеті түнде Қарақалпақстанның бірінші басшысы, Жоғарғы Кеңес төрағасы Үббіниз Әшірбеков, Министрлер Кеңесінің төрағасы Әмин Тәжиев, Нөкіс қаласының әкімі Шарап Уснатдинов, Хожелі ауданының әкімі, Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығының төрағасы Сапарбай Нұрқожаев бастаған бүкіл басшылар қатысқан салтанатты жиын, өнер шеберлері ән шырқап, би билеген, күмбірлеген күй төгілген концерт, қонақжай қарақалпақ халқының атынан дайындалған үлкен қонақасы, қонағының иығын бос жібермей қамқа тон, зерлі шапан жапқан тарту-таралғы болды. Қазақстан жағынан келген қонақтарды Алматы темір жолы бастығының бірінші орынбасары Серік Қабиұлы Тәуірбаев ағамыз бастап барыпты. Ол кісі қайтарында байқамай ауыстырып, менің пальтомды киіп кетіпті. Мен де қуаныштан пальтомның ауысып кеткенін сезбеппін. Ертеңіне жұмысқа кетейін деп пальтомды кисем, дәл менікіндей, бірақ кішкене тарлау, су жаңа пальто екен. Ойланып тұрмайтын әдетіммен келіншегіме: «Мынау дәу де болса, кешегі Алматыдан келген ағамыздың пальтосы болар. Бұл жігіттің де шапан киетін реті бар еді деп, маған шапан жетпеген соң өзінің пальтосын тастап кеткен ғой» деп қалжыңдадым. Айтқанымдай екі күн өткен соң Нөкіс станциясында істейтін қызметкерлер келіп: «Кешегіде пальтоңыз ауысып кетпеп пе? Алматыдан қоңырау соғып жатыр, қонақтарды бастап келген ақсақалдың пальтосы сіздікімен ауысып кеткенге ұқсайды. Сіздің пальтоңыздың ішкі қалтасында «Достық үні» газетінің редакциясына келген хаттар бар екен, содан біліпті» деді. Сөйтіп, Алтын бесік - АТАМЕКЕН екінші аптада тағы әлгі пойызды қарсы алып, пойыз бастығынан өзімнің пальтомды алып, жаңағы пальтоны әдемілеп орап, ішіне: «Ассалаумағөлөйкүм, аса құрметті Серік аға! Себеппен себет арбаға мінеді демекші, тұңғыш Алматы- Нөкіс пойызын өзіңіз бастап келіп, бүкіл ел-халқымызды қуанышқа бөледіңіз. Сол қуаныштың әсері ме, пальтомызға дейін ауысып кетіпті. Бірақ мен мұны жақсы ырымға балап, бұл жігіттің де бір шапан киетін реті бар еді деп, жергілікті басшылық шапан жаппаған соң, ағам қазаққа тән ірілікпен су жаңа өз пальтосын тас тап кеткен екен деп киіп жүрмін. Бізден кінә кетсе, ат-тон айып мойынымда, Алматыға жол түссе, арнайы барып сәлем берем» деп хат жазып қайтардым. Келесі жазда іссапармен келгенімде, уәдемде тұрып, Серік Қабиұлына барып сәлем бердім. Сол оқиғаны рахаттана күліп еске алған ағам, елдің хабарын сұрап, қайтар жолыма өз есебінен билет алып беріп еді. Сөйтіп мен Қарақалпақстан қазақтары алдында «Пойыз жүргізген Құтмағамбет» атандым. Негізінде бұл пойыздың ашылуы үшін Қарақалпақстандағы қазақ мәдени орталығының төрағасы, Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің депутаты Сапарбай Нұрқожаев, Қарақалпақстан темір жолының бастығы Тыныштық Темірбаев, Қарақалпақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің комитет төрағасы Шаудырбай Салиев, соғыс және еңбек ардагер лері болған ақсақал аталарымыз үлкен еңбек сіңірді. Мен тек «Құланның қасынуына, мылтықтың басылуы» дегендей, бітейін деп тұрған істі Елбасының алдында сөйлеп, кішкене жедел дет кендей болдым. Бірақ осы пойыздың қазақ көшінің көлік ті болуын қамтамасыз еткені шындық. Өйткені ресми мәліметтер бойынша, тәуелсіздік жыл дарында Қазақстанға 1 миллионнан аса қандастарымыз қоныс аударды, оның 60,5 пайызы немесе 600 мыңнан астамы Өзбекстаннан

24 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН десек, соның тең жартысы Қарақалпақстаннан. Олардың көбі Алматы облысына орналасты. Бұл көшке Елбасының көмегімен жүрген пойыздың үлкен көмегі болды. Яғни, екі ел арасында қазіргідей автобус, жүк көліктері қатынасы мүлдем тоқтаған кезде аптасына бір рет жүретін пойыз қатынастың жалғыз және ең тиімді құралы болды. Және қазір де солай. Тіпті, болашақта аптасына екі рет жүрсе де артықтық етпес еді. Бірақ ол үшін бірінші кезекте темір жол басшылары мен осы бағытта жолаушылар тасымалын ұйымдастырып отырған компания жүру құжаттарын уақтылы сату, билетсіз жолаушы алу деректерін толық жойып, қазынаға түсетін қаржы жағын да ойластыруы керек. Әйтпесе осындай келеңсіздіктерден тек қарапайым халық зардап шегуде. Әлі де ол жақта 300 мыңдай қандастарымыз бар. Көбісі көшіп өткілері келеді. Бірақ көші-қон үдерісіндегі соңғы жылдардағы іркіліс оны біраз тежеп тұр. Ал ондағы ағайынның Нүкеш ақын жазып, Алтынбек ағамыз айтқан әнді манифест сияқты түсінгені қашан! Қалай дегенде де мен осы көшке өзіндік үлес қосқанымды мақтан тұтамын. Керек десеңіз, өзімнің туған шешеммен: «Ана жерде әкем жатыр, мына жерде шешем жатыр» деп отыра берсеңіз, тағы ондаған жылдардан соң қоянның күзде қоңыр, қыста ақ болатыны секілді, тіліңіз түгіл, түріңізге дейін өзгелерге ұқсап кететінін неге түсінбейсіз? Мен де мойындаймын, өлі жебемей тірі байымайтынын. Бірақ Сіз сол өлі аруақтарды ұмытпай жүріп, өзіңізден өнген тірі ұрпақтың келешегін ойлауыңыз керек қой» деп айтысқан кезім де болды. Қасаң пікірлі қазаққа бірдеңені түсіндіру қиын екенін талай дана бабаларымыз айтқанынан ғана емес, мен өз басымнан өткізіп те түсіндім. Сөз реті келгенде, сол жиында Елбасының назарына ұсынған өзге де ұсыныстарымның ойдағыдай жүзеге асқанын да айта кеткім келеді. Мысалы, қазіргі кезде сырттағы ағайынға қазақ тіліндегі басылымдар мен радио-теле хабарлардың таралуы барынша жақсарған. Оқу-білім саласындағы мәселелер де ойдағы - дай шешілген. Мысалы, қазіргі кезде Қарақалпақстаннан да, басқа шет елдерден де Қазақстанға келіп оқитын қазақ жастарының саны жыл өткен сайын көбейе түсуде. Мұның бәрі Елбасының қолдауының нәтижесі екендігі анық. Соған орай, ұлттық, мемлекеттік мүдде тұрғысынан дұрыс ұйымдастырылып, әділ де ұтымды жүргізілсе, әлемдегі шашырап жүрген бүкіл қандас тарымыздың басым бөлігін Тәуелсіз елдің Көк Туының астына біріктіруге болатынына кәміл сенемін және әрқашан осы Ұлы мұрат жолында қалтқысыз қызмет еткім келеді жыл 25 қаңтарда Қауымдастық пен Білім және ғылым, Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрліктері бірлесіп "Шетелдегі қазақ жастарын Қазақстанда оқыту мәселелері", деген тақырыпта конференция өткізді. 20 наурызда Қауымдастық "Шетелдегі қазақтар және Қазақстан" атты басқосу өткізді. Бұған Ресей, Қытай, Моңғолия, Ауғанстан, Түркия, Иран, Түрікменстан, Өзбекстан, Германия сияқты елдердегі қазақ диаспорасының өкілдері қатысты. Сәуір айында Өзбекстанда тұратын қазақтардың кіші Құрылтайына қатысу үшін Қауымдастықтың арнайы делегациясы жолға шықты. Бұл сапарда олар Өзбекстанның қазақтар тығыз орналасқан Ташкент, Жызақ, Сырдария облыстарын аралады. 6 маусымда Алматыдағы "Достық" үйінде Қауымдастық Алматы қаласының әкімшілігімен бірлесіп "Көші-қон: кеше, бүгін, ертең" деген тақырыпта дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. Мәжіліске Қазақстан Республикасы Президент әкімшілігінің бөлім меңгерушісі Жұматай Әлиев қатысты. Қазан айының 23-де Түркістан қаласында Дүниежүзі қазақтарының II құрылтайы ашылды. Құрылтайда Қазақстан Республикасының Президенті, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқасының төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев баяндама жасады. Салтанатты жиында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқасының төрағасы болып Нұрсұлтан Назарбаев бір ауыздан сайланды. Қауымдастық Төралқасы төрағасының бірін ші орынбасарлығына Қалдарбек Найманбаев, төралқа мүшелері болып Бауыржан Мұхамеджанов, Мұхтар Құл-Мұхаммед, Әбдірахман Шетин сайланды. 25

25 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ МОҢҒОЛИЯДАН БАСТАЛҒАН КӨШ Үзбен ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ, Моңғолияның еңбек сіңірген қайраткері 1991 жылы 16 желтоқсанда қазақ халқының ғасыр лар бойы аңсаған асыл арманы орындалып, дүние ге жаңа мемлекет тәуелсіз Қазақстан Республика сы келді. Сол күннен бастап Қазақ елінің көк байрағы биікке мәң гілік көтерілді. Міне содан бергі жиырма жылдан сәл-ақ асатын уақыт ішінде бойына ерекше күш-қуат, үлкен жігер жинап, тәуелсіздігін нығайтуға құлшына кіріскен қазақстандықтар жүз жылға татитын өркениетке жетіп, өздерінің қаһар ман дықтарын көр сетті. Яғни, Қазақ елі ең алдымен шекарасын белгілеп, іргесін мықтап бекітіп алды. Ұлттық ва лю та теңгені шығарып, ай налымға кіргізді. Отан қорғау күшін нығайтып, өндіріс, сауда, экономика саласын дамыту арқылы халқының тіршілік, әлеуметтік мәселесін толығымен шешіп, сән-салтанатты өмірге жеткізді. Қазақ елінің беделі мен абыройы күн санап артып, дүниежүзіне толық таныла бастады. Бұл ретте Қазақ елі ең алғаш егемендігін алған сәттен бастап шет елде жүрген қандастарына қол бұлғап, атамекен - қарашаңырағына оралудың жолын ашып бергенін ерекше айта кеткеніміз жөн. Яғни, 1991 жылдың 31 желтоқсанында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жүрек жарды сөзі бүкіл дүниежүзінің қазақтарына жетіп, сырты бүтін, іші түтін, өмірі өксумен 26 жетімсіреп жүрген ағайындарға үлкен қуаныш әкелген еді. Шетте жүрген қазақтардың, оның ішінде Моңғолия қазақтарының да көпшілігінің асыл арманы мен алға қойған мақсаты атамекенге ат басын бұру еді. Сөйтіп, көп ұзамай тәуелсіз Қазақстан шетел қазақтарын көшіріп алуға қаржы бөліп, квота белгілеп, арнайы көші-қон мекемесін құрып, іске қызу кірісіп кетті. Бұл ең алдымен Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің сырттағы ағайындарға деген шынайы жанашырлығының нәтижесі еді. Соған орай, бүгінгі таңда шетелдегі ағайындарымыздың Қазақстан Президентіне деген ынта-ықласы мен сүйіспеншілігінің шексіз екендігін де еске сала кеткеніміз орынды. Қазақстан Президенті келе жатыр деген хабар шықса, шет елдердегі ағайындарымыз тайлы-таяғы қалмай Нұрекеңді бір көріп қалуға асығады. Елбасын қарсы алу үшін жан-жақтан жиналып әуежайларда ерінбей түнеп жатады. Олар қазіргі кезде «мен қазақпын, менің Қазақстан дейтін елім бар. Нұрсұлтан Назарбаевтай Президентіміз бар деп мақтанышпен айта алатын дәрежеге жетті. Бұл жөнінде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев «Алыстағы ағайын» атты кітабында жан жақты жазды да. Осындай сөз реті келгенде, Моңғолия қазақтары туралы бір-екі ауыз сөз айта кеткеніміз жөн. Жасыратыны жоқ, қазақтар бұл елде жүріп те өзгелерге үлгі бола білді. Моңғолия қазақтары бұл елдің тау-кен көмір шахтасы, темір жол сияқты ауыр өндірісінің озаттары болды, моңғол жерінің кең байтақ даласын суландыруда, көптеген аймақтарға құрылыс

26 салуда шеберлікпен көзге түсті. Ортамыздан шыққан, Ә. Жәмила апамыз Моңғол Халық Ұлы Хурал басқарма мүшесі, Қ.Зардыхан Моңғол үкіметінің бас уәлиінің бірінші орынбасары сияқты лауазымдарға көтерілді. М. Қашқынбай, Ш. Ноғай, А. Орынбай, Қ. Құзыкей, Ж. Серікбай, М. Ахан, Н. Сарбас, О.Тілейхан, Р. Сандалхан, Н.Төлеубай, У. Маулет, Ж. Зуха, А. Болат, Б. Зарықхан, Х. Хусайын, А. Тегісшіл, Ж.Ахмет, Ш. Күланда, Ж. Сәулелер сияқты қайраткерлеріміз де түрлі басшылық қызметте жүріп, ерекше көзге түсті. Б. Хаби, Ш. Хабдыл, А.Сарай, Х. Хызырхан, Д. Жеңісхан, Ж. Рым, К. Мизамхан, К.Мейрам, О. Хабсатар,Х. Бәделхан, С. Қабыл, М. Құрманхан, Ж.Әбділ, А. Шәкерхандар Баян-Өлгей аймағында және басқа да өңірлерде басшылық қызметтер атқарды. Қ. Мусахан, Ш. Ноғай, Б.Құрметбектер аймақ партия комитетінің бірінші хатшысы болса, ғалым У. Қамбар, А. Мекей, У. Мініс, Т. Дөрбетхан, А. Мағыш, А. Бәкей Моңғолияның түрлі жоғары оқу орындарында ұстаздық етті. М. Ікей Халық қаһарманы атағын алып, 30-ға жуық қазақ Моңғолияның Еңбек Ері атанып, 100-ге жуық қандасымыз Еңбек сіңірген қайрат кер атағын алды. Мысалы, атақты нейрохирург Хайрол Жалелұлы қазір Моңғол үкіметінің Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, академик атағына ие болды. Міне, осының бәрі Моңғолия қазақтарының бұл елде әрқашанда биік белестерден көрініп, ерекше абыройбеделге ие болып келе жатқанын көрсетеді. Сондай-ақ, қазақстандықтар Моңғолия қазақтарына ежелден етене жақын болып, бірінші кезекте Баян-Өлгей аймағында тұратын ағайындарға оқу-білім, мәдениет, денсаулық саласында бұрыннан да үнемі қол үшін беріп, көмектесіп келгенін де еске ала кеткеніміз абзал. Мысалы, жылдары Моңғолия мен Қазақстанның арасында жаңа қатынастар орнай бастады. Мен өзім 1990 жылы байланыс саласының инженері Бауыржан Бохыбайұлымен бірге атамекенге арнайы келіп Қазақстанның теледидар хабарын Моңғолия қазақтарына көрсету мәселесін шештім. Сонымен бірге Баян-Өлгей мен Алматы аралығына тікелей телефон-телеграф байланысын аштырдық. Шынын айтсам, ол кезде Қазақстанның телехабарларын шетелдердің ешқайсысы да мүлдем көре алмайтын еді. Моңғолиядан Қазақстанмен хабарласуға Ұланбатыр мен Мәскеу қалаларына жалынып, жал жыл 6 ақпанда "Достық" үйінде Қауымдастық "Шетелдегі қазақ жастарының Қазақстанға келіп оқуы мәселелері" деген тақырыпта дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. Мәжілісті ашқан Қауымдастық Төралқасы төрағасының бірінші орынбасары Қ. Найманбаев бас қосудың мән-мақсатын айқындап берді. Оған Білім және ғылым, Сыртқы істер, Ішкі істер министрліктерінің жауапты қызметкерлері, Мәжіліс депутаттары, жоғары оқу орындарының басшылары, қазақ диаспорасының (Ресей, Қытай, Моңғолия, Өзбекстан), бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. 27 ақпанда белгілі жазушы-журналист, аудармашы, қазақ диаспорасының көрнекті қайраткері, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері Уақап Қыдырханұлының Әдебиетшілер үйінде 70 жылдық мерейтойы өтті. Салтанатта мерейтой иесіне Қауымдастық атынан сый-сияпат көрсетіліп, арнайы құттықтау хат табыс етілді. Мамыр айында Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Қытайда өмір сүрген көрнекті қазақ ақыны Таңжарық Жолдыұлының туғанына 100 жыл толуына арналған әдеби кеш өтті. Бас қосуда бірінші болып сөз алған Таңжарықты зерттеуші, әдебиетші-ғалым Оразанбай Егеубаев ақын жайлы мағыналы да мазмұнды баяндама жасады. Маусым айында Швецияның Вестерос қаласында Еуропа қазақтардың өнер және спорт фестивалі өткізілді. Оған 12 елден 900-дей адам қатысты. Фестивальге Қазақстаннан Қауымдастықтың ұйымдастырумен арнайы делегация барды. 27 тамызда Алматыдағы Ғалымдар үйінде Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Қытайда өмір сүрген Бейсенбі күйшінің туғанына 200 жыл толуына орай күй кеші болып өтті. Қыркүйекте Қауымдастық Қытайдағы қазақтар арасынан шыққан тұңғыш кәсіпқой фототілші. Түсіпбек Сіләмқұлұлының шығармашылығына арналған көрме өткізді. 27

27 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ барынып әзер дегенде мүмкіндік алатынбыз. Ал 1990 жылдың шілде айынан бастап Қазақ елінің теледидарын көріп, Алматы арқылы Қазақстанның барлық облысы мен аудан, ауылдарына дейін тура сөйлесіп, хабарласып, атамекеннің тыныс-тіршілігін, соңғы өзгеріс-жаңалықтарын толығымен естіп, біліп отыратын болдық. Сондай-ақ, біз сол келген жолы Қазақстанның Білім министрі Шайсұлтан Шаяхметов ағамызға жолығып, Моңғолияның 100 қазақ баласын Қазақстанда жыл сайын тегін оқытып тұру мәселесін шештік. «Достық» қоғамының төрайымы Жібек Әмірхановамен кездесіп екі ел арасындағы қарым қатнастарды жақсарту, ұшақ ұшыру, Қазақстанның мерзімдік басылымдарын алдырту, байланыс саласының инженер-техник мамандарын Қазақстан көмегімен тегін оқытып, білімін жетілдіру сияқты мәселелерді нақты келістік. Осыған орай Моңғолияға қайтып келгесін Қазақстаннан көргенбілгенімізді радио арқылы жұртшылыққа жеткізіп, «қарашаңырағымыз бәрімізді де шақырады» дегенді тура ашып айттық. Бұл жағдай да Моңғолия қазақтарының атажұртқа қарай көш басын бұруға үлкен ықпал етті. Сондай-ақ, осы кезеңде Баян-Өлгей аймағына жаңадан әкім болып сайланған Мизамхан Күнтуғанұлы Моңғолия қазақтарының атамекенге қарай көшуіне ерекше ықпал жасады. Жалпы, Моңғолиядан алғаш көш бастағандар Сағат Захан, Ботагөз Уатқан, Аятхан Тұрысбек, Жапар Зуха еді. Парасатты да білімді, халыққа танымал осындай азаматтар бұл көшті ойдағыдай ұйымдастыра білді. Көштің ойдағыдай жүруіне теміржол қатынасы да үлкен мүмкіндік туғызды. Сондай-ақ, аймақ басшыларының бастамасына орай Моңғолия Еңбек министрлігінің қолдауымен Баян-Өлгейдегі жұмыссыздарға Қазақстаннан жұмыс орнын тауып беру жөнінде бастама көтеріл гені көшке оңтайлы әсер етті. Яғни бұл кезде Моңғолияда саяси және экономикалық-әлеуметтік ахуал бір шама құлдырап, елдің орталығынан жырақта, базардан алыс, батыс түкпірде жатқан Баян-Өлгей аймағында жұмыссыздық ерекше молайып, халықтың тұрмысы төмендей бастаған еді. Міне, осындай жағдайда 28 «Қазақстан деген іргелі мемлекетіміз бар; көшеміз десек жол ашық, көлік даяр ендіше қозғалайық», - деп байламға келгендер көп-ақ болды. Сөйтіп, 1991 жылдың наурызында Моңғолия қазақтарының көш басы Ұланбатырдан темір жол арқылы Қазақстанға бет түзеген еді. Кейін Баян-Өлгейден Қазақстанға жермен тікелей көшушілер де көбейді. Сөйтіп Моңғолиядан Қазақстанға жылдарда отбасы қоныс аударды. Дегенмен, осыдан кейін Қазақстандағы нарыққа көшу ауыртпалығына байланысты көш біраз бәсеңдеп, тіпті кері көшушілер тобы да пайда болды. Осыған орай Моңғолия өкіметі кері оралғандарды бетінен қақпай қарсы алып, мүмкіндігіне қарай орналастырды. Мысалы 2002 жылы кері көшіп келген 920 отбасына 180 миллион төгрөг жәрдем берілді. Дегенмен Қазақстанның жедел қайта серпіліп, қарыштаған дамуы кері көшуді барынша азайтып Қазақстанға қоныс аударғандар қайтадан көбейе бастады. Олардың арасында бұдан біраз бұрын кері көшіп келген отбасылар да болды. Яғни, олар атажұртқа екінші рет көшіп еді. Көштің бұлайша қарқын алуына Қазақстан өкіметінің әлемнің әр түкпірінде шашырап жүрген қазақтардың басын қосу, бірлігін нығайту, сол арқылы ұланғайыр қазақ даласын көркейтуді мұрат тұтуы ерекше ықпал етті. Бұл мұратты санасында ұлттық сәуле бар кезкелген қазақ баласы ерекше қасиет тұтатыны даусыз. Соған орай, атажұртқа асығушылар бұрыңғыдан да көбейе түсті. Бұл ретте Дүниежүзі қазақтарының екінші құрылтайында сөйлеген сөзінде Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың көші-қон квотасын бұрыңғыдан арттыру және оралмандардың жағдайын жақсарту жөнінде күн тәртібіне нақты мәселе қоюы шетелдегі, оның ішінде Моңғолия қазақтарының да атажұртқа жетуге деген ынтасын тағы бір серпілтті. Міне, осының нәтижесінде өткен жиырма жыл көлемінде Моңғолиядан 90 мыңға жуық қазақтар атамекенге келіп орналасты. Бұл көш қазір де тоқтаған жоқ, әлі де жалғасуда. Бұл келген ағайындардың арасында Моңғолияның Еңбек Ері сияқты құрметті атаққа ие болған кісілер, елге еңбек сіңірген көптеген қайраткерлер, еңбек майталман-

28 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ дары, Моңғолия Өкіме тінің бас уәлиінің бірінші орынбасарынан бастап әр түрлі министрліктерде басшылық қызмет атқарған азаматтар, университет пен институт мұғалімдері, аймақ бастықтары, түрлі мекемелерді басқарған іскер азаматтар, ғылымның түрлі салаларынан доктор, профессор, доцент дәрежесіне жеткен азаматтар бар еді. Жоғары дәрежелі білім алған инженер, экономист, бухгалтер, мал дәрігерлері де аз емес. Өзінде жұмыс күші аз, әрі түрлі маман дарға зәру болып отырған Моңғолия өкіметі үшін осыншама мамандардың кетуі айтарлықтай ауыр болғанын да жасыра алмаймыз. Бірақ соған қарамастан Моңғолия жағы атажұртқа кетеміз дегендерге ешқандай кедергі жасаған жоқ. Бұл да екі ел арасындағы достықтың жарқын бір көрінісі еді. Осы достықтың нәтижесінде де көш ойдағыдай жүрді. Әрине, көшіп келген ағайындардың бұдан әрі жақсы орналасып, жергілікті халықпен тез араласып кету мәселесі де үнемі назарда болуға тиіс. Бұл мәселе де ойдағыдай шешімін тапты. Алыс жол тартып, қоныс аударып келген азаматтарымыз өз отанында тез арада әр түрлі шаруаларға араласа бастады. Осының нәтижесінде Моңғолиядан бастау алған бұл көшті Ресей, Өзбекстан, Түркия, Иран, Ауғанстандағы қазақтар жалғастырды. Көп ұзамай Қытай және басқа елдерден де ағайындар көптеп келе бастады. Көштің осылай үзілмей сәтті жалғасуына Алматыда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы құрылып, Оның Төралқа Төрағасы болып Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сайлануы да үлкен ықпал етті. Содан бергі кезеңде Қауымдастықтың беделі артып, әлем қазақтарының басын қосушы ең беделді ұйымға айналды. Сондай-ақ, Қазақстан үкіметінің құрамынан этникалық көшпен тікелей айналысатын Көші-қон комитетінің құрылу да шетелдегі ағайындар үшін жақсы жаңалық, үлкен қамқорлық болды. Бұл ретте осы Көші-қон комитеті құрылған күннен бастап шет елдегі қандастарына қол созған Еңбек министрі Саят Бейсенов, Комитет төрағасының орынбасары қызметін атқарған Памир Камалиевтың оралмандар үшін атқарған қызметі төбе емес, таудай деп айта аламын. Бұл азаматтарға Моңғолия қазақтары әрқашан да ерекше риза. Сондай-ақ, көштің ойдағыдай жалғаса беруіне Ғазиз Есмұқанов, Марат Тоқсанбаев, Зейнолла Әймішев, Қыдырбай Бейсенов бастаған көптеген ұлт жанды азаматтар ерекше еңбек сіңірді. Көш басталған кезде Парламент мәжілісінде депутат болып отырған Әкім Ысқақтың да бұл маңызды іске қосқан үлесі айтарлықтай зор. Сондай-ақ, оралмандар қатарының молаюына Әлихан Байменов, Уәлихан Қалижан сияқты белгілі қоғам қайраткерлері де үлкен үлес қосты. Міне, Қазақстанның тәуелсіздік алуының нәти жесінде шетелдегі ағайындардың атажұртқа қоныс аударуы осылай басталып, жүзеге асқан еді. Болашақта да бұл көштің үзілмей жалғаса береріне біз кәміл сенеміз жыл 13 қаңтарда "Достық" үйінде Қауымдастық тың «Атажұрт» баспа орталығы шығарған "Ел мен Елбасы" кітабының тұсаукесер рәсімі өткізілді. Наурыз айында Алматы облысы әкімшілігінің арнайы ұйымдастыруымен халықаралық ақындар айтысы өтті. Оған Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы арқылы шетелден тоғыз қазақ ақыны қатысты. Сәуірде Қауымдастықтың ұйымдастыруымен Өзбекстанда Қазақстанның мәдениет күндері өткізілді. Қауымдастықтың "Атажұрт" баспасы шығарған Өзбекстандағы қазақ ақындарының "Алтын алқа" атты кітабының жарыққа шығарылуы осы шараға орайластырылды. Мамыр айының соңында Германияның Берлин қаласында әлем қазақтарының кіші Құрылтайы өткізілді. Оған қазақтар тұратын 17 елден өкілдер шақырылып, жалпы саны 900-дей кісі қатысты. Маусым айында Астана қаласында шетел дегі қазақ диаспорасы өкілдерінің жастары арасында тұңғыш рет "Қазақстан атажұртым, қасиеті ана тілім" атты халықаралық олимпиада өтті. Олимпидада Моңғолиядан келген Толқын Тілеубайқызы жеңімпаз атанды. 22 қыркүйекте Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткері, қарымды қаламгер, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Қалдарбек Найманбаев ауыр науқастан дүниеден озды. Ол өмірінің соңғы 13 жылында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының шаңырағын көтеріп, шетте жүрген бес миллионнан астам қандастарымыздың атажұртпен байланысын кеңейтуде өлшеусіз үлес қосып еді. 13 қазанда Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы Төралқасының төрағасы Н.Ә. Назарбаевтың шешімімен Талғат Асылұлы Мамашевқа Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқасы төрағасының бірінші орынбасары міндетін атқару жүктелді. 29

29 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Досан БАЙМОЛДА, Халықаралық журналист, саясаттанушы ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫ ДА ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ БІР БӨЛШЕГІ Осыдан 20 жыл бұрын Еуропа қазақтары да Әлем қазақтарының алғашқы құрылтайын асыға күткен еді. Өйткені, соның алдында бауырлас татар, башқұрттар тағдыр тәлкегімен әлемге шашырап кеткен қандастарының басын қосып, Қазан, Уфа қаларында құрылтай өткізіпті деген хабар Еуропа қазақтарына да жетіп, олар да осындай жақсы жаңалықты қашан естиміз деп Алматыға құлақтарын түріп жүрген еді. Міне, сол кезде, яғни 1992 жылы тамыз айының ортасында Венадағы алты айлық ғылыми зерттеу жұмысымды аяқтап Қазақстанға, Алматыға келгенім бар. Елдегі экономикалық қиыншылықтарға қарамастан тәуелсіздіктің дәмін жаңадан тата бастаған қазақтардың қуаныштарында шек жоқ екен. Қазақстан әлемге тарыдай шашыраған 5 миллионға жуық қандастарын атажұртқа шақырып қана қоймай, әлем қазақтарының құрылтайын өткізу жөнінде маңызды іс-шараны қолға алатын болыпты деген хабарды Венада жүргенімде естіген едім. Соның алдында Президент Н.Назарбаев алғашқы ресми сапарымен Түркияға барып, Стамбұлдағы қазақтармен қазақтардың алғашқы құрылтайын өткізу туралы мәселе көтерген-ді. Алматыдағы Жазушылар одағына барғанымда Дүниежүзіндегі қазақтардың алғашқы құрылтайын өткізу дайындығы жаңадан басталып жүріп жатқан кез екен. Құрылтайды ұйымдастыру комиссиясының төрағасы, жазушы Қалдарбек Найманбаев және жауапты хатшысы, жазушы Сұлтанәлі Балғабаев екеуін кезіктіріп, өзімнің Моңғолияда туып, өскен қазақ екенімді, жұмыс сапарымен Австрияда жарты жыл болып келгенімді айтқанымда ол кісілер бірден Австрия мен жалпы Еуропадағы қазақтар туралы олардың тіршілік жағдайы, тұратын қалалары, істейтін іс-қызметтері жөнінде тәпіштеп сұрай бастады. Менің қолымда 1990 жылы Стамбұлда жарық көрген «Kazak turkileri» деген анықтамалық кітапша бар болатын. Онда Түркия мен Еуропаның Вена, Берлин, Париж, Лондон, Брюссель, Кельн, Мюнхен, Амстердам, Цюрих секілді басты қалаларында 30 тұратын қазақтардың мекен-жайы, телефондары, тіптен, қазақтың қай руынан шыққандарына дейін толық жазылған еді. Венада болған кезімде Еуропада жүрген осы қазақтардың біразымен танысқан да едім. Міне, осының пайдасы болды. Қолымда бар осы кітапшамен бірге өзім естіген, білетін барлық деректерді Сұлтанәлі Балғабаевқа айтып бердім. Ол кісі бәрін қағазға жазып алды. Осы кездесуде Сұлтанәлі Балғабаев Әлем қазақ тарының құрылтайын өткізу ауқымды шара болғандықтан бұл бас қосуға шетелдердегі қазақтың атын шығарып жүрген танымал адамдарды көбірек шақыру қажеттігін, бірақ мұндай азаматтарды іздеп тауып, тізімін жасауда қиындықтар бар екендігін де айта кетті. Расында ол кезде Қазақстанның шетелдердегі елшіліктері әлі ашыла қоймағандықтан сырт жерлердегі ағайындар туралы дерек, ақпарат тым аз болатын. Және сол жолы менің бір таңқалдырғаны осындай ірі, маңызды шараны Ұйымдастыру комиссиясының Жазушылар одағы үйінің астыңғы қабатындағы алақандай кішкене бөлмеде орналасқандығы және онда бір үстел, екі орындықтан басқа ешнәрсенің жоқтығы. Қазіргі әркімнің алдында тұратын компьютер ол заманда атымен жоқ кез. Соған қарамастан алыстағы ағайындар алғашқы құрылтай болатыны жөніндегі хабарды қуана қарсы алды. Еуропа қазақтары үшін тоғыз жолдың торабы саналатын Вена қаласында ол кезде оншақты ғана қазақ жанұясы тұратын. Көбі бір бірімен ағайынтуыс болып келеді. Той-томалақты бірге өткізеді. Мен барған кезде «Құрбан айт» мейрамы болып жатты. Біз де біраз үйге «айттап» бардық. Вена қаласының орталығындағы ағайындар алғашқы құрылтай болатындығы туралы хабарды қуана қарсы алды. Бұл барша қазақ үшін сүйіншісі мол, жақсы хабар болды. Мен барған кезімде сауда дүкендері көп коммерциялық Марияхилффер (Mariahilffer) көшесі бойындағы кілем сататын бір австриялық байдың дүкенінде сатушы болып істейтін Акбар Қыран деген қазақтың

30 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ әйелі ұл тауып, оның бір бөлмелі алақандай үйі не Венадағы барлық қазақ шілдехана тойына жиналғаны есімде. Баяғы Алтайдан ел көшкен кездегі «Елім-айлаған» зарлы, мұңды әндерді олар осы күнге дейін ұмытпай шырқаған кездерінде сайсүйегім сырқырағандай әсерде болдым. Сондай-ақ, осы сапар кезінде Австрияның Германиямен шекарасына жақын Зальцбург, Линц қала ларында бір-екілі қазақ отбасылары тұратынын да білдім. Бұл осыдан 20 жыл бұрыңғы жағдай еді. Ал қазір Венада тұратын қазақтардың тұрмыс-тіршілік тері көп жақсарған. Ең бастысы олардың саны көбейген. Балаларын оқытып жатқандары көп. Бәрі дерлік жеке машиналы және баспаналы болған. Алматыдағы алғашқы құрылтайға қатысқан Қызырхан Шолпан деген қазақ өзінің екі інісімен бірге такси паркін ашқан. Күндіз-түні жолаушы тасып шапқылайды. Менімен жасы шамалас, кәсіпкер Темірхан Алтын Мюнхендегі інісі Өмірхан Алтын шақырған соң соның қасына көшіп барыпты. Сонда тері бұйымдарын тігетін бір түріктің фирмасында істейді. Акбар Қыран сол баяғы байдың кілем сататын дүкенінде, ал Дәлелхан, Қапархан және Қадыстар ұсақ-түйек кәсіп тік жұмыстарымен айналысады. Венада тұратын қазақтардың тұрмыс-тіршіліктерінің жақсарғанының бір көрінісі қаланың шеткі ауданынан бір кафені сатып алыпты, сонда бас қосып, жиналады екен. Австрия қазақтары негізінде екі елдің де азаматтығын алғандықтан Түркия және Қазақстанға ешбір қиындықсыз барып, келе алады. Өздері қазақ мәдени қоғамын құрып алған. Қазақстан жағынан Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығымен байланыстары жақсы. Шетел қазақтарына арнап Қазақстанда өтетін мәдени ісшараларға шама шарықтарынша қатысып тұрады. Әлем қазақтарының алғашқы құрылтайының басталуын асыға күткен Еуропа қазақтарының Шәріп Найман (Мюнхен), Әбдірахман Шетин (Кельн), Арыстан Тосын (Берлин), Мехмет Зенгин (Париж) бастаған өкілдері 1992 жылы 25 қыркүйекте Германияның Ганновер қаласынан Қазақстан үкіметі жіберген арнайы шартер ұшағымен ең алғашқылардың бірі болып Қазақ топырағына келіп жетті. Қазақта «келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» дегеніндей, алғаш Еуропа қазақтары туралы Қазақ еліне менің берген мәліметтерім мен деректерім негізінде Алматыда өткен алғашқы құрылтайға ағайындарды шақыру мәселесі өзінің оңтайластығын тапқандығын Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары, жазушы С. Балғабаев Қауымдастықтың бір жиынында, алқалы топтың алдында атаған еді. Сол бір естен кетпес күндерден бері 20 жыл зырғып өте шығыпты. Жыл сайын өзінің қазақ кіші құрылтайын өткізуді әдетке айналдырған, сол арқылы барша қазақты тамсандырған Еуропа қазақтары бұл күндері әлем қазақтарының мызғымас бір бөлшегіне айналды деуге болады жыл 11 ақпанда Білім және ғылым министрлігі мен Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы "Шетелдегі қазақ жастарының Қазақстанда оқып, білім алуы мәселелері" атты республикалық кеңес өткізді. Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев кіріспе сөз сөйледі. Одан кейін Республика Білім және ғылым вице-министрі Күләш Шәмшидинова, Қауымдастық төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабаев баяндама жасады. 17 наурызда Қауымдастық Алматы қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар диаспорасымен бірлесіп «Шетелден келген қандастарымыздың әлеуметтік жағдайы» тақырыбында дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. 25 сәуірде Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы жанынан құрылған Студент-жастар орталығының ұйымдастыруымен Қазақстан Жазушылар Одағының үйінде "Ұлт мейрамы ұрпақ жүрегінде" деген атпен наурыз мерекесі өткізілді. 25 мамырда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы мен "Алтын бесік" журналы бірлесіп "Елбасының халыққа Жолдауы және қазақ диаспорасы" атты дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. 29 қыркүйекте Астанадағы Үкімет үйінің Мәжіліс залында Қазақтардың III Дүниежүзілік құрылтайы салтанатты түрде ашылды. Мәжілісті Құрылтайды дайындау және өткізу жөніндегі республикалық комиссияның төрағасы Ахметжан Есімов ашты. Құрылтай жұмысына Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев қатысып, сөз сөйледі. Шетелден келген қазақ диаспорасының жетекшілері мен зиялы қауым өкілдері мінбеге көтеріліп, өз ойларын ортаға салды. Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқасы төрағасы болып Нұрсұлтан Назарбаев бір ауыздан сайланды. Төралқа төрағасының бірінші орынбасарлығына Елбасының ұсынысымен Талғат Мамашев сайланды. Төралқа мүшелері болып Сұлтанәлі Балғабаев (төрағаның орынбасары), Әбдірахман Шетин, Сұлтан Жанболат, Мейірманқұл Бәкіров, Қабсаттар Омарұлы сайланды. 31

31 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Бүгінгі таңда көптеген елдерде қазақ мәдени орталықтары нәтижелі жұмыс істеуде. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы бұл орталықтармен тығыз байланыс орнатып, халқымызға ортақ көптеген мәселелерді бірлесіп жүзеге асыруда. Жемісті жұмысымен көзге түсіп жүрген осындай ұйымдардың бірі Өзбекстан Республикасы Қазақ ұлттық мәдени орталығы. Бұл Орталықтың құрылғанына да биыл 20 жыл толды. Төменде осы орталықтың игілікті жұмыстары жөніндегі әңгімені назарларыңызға ұсынып отырмыз. Биылғы жылдың сәуір айында Ташкент қала сындағы Республикалық Ұлтаралық мәдениет орталығының мәжілістер залында Өзбекстан Республикасы Қазақ Ұлттық мәдени орталығының құрылғанына 20 жыл толуына байланысты кіші Құрылтай өтті. Құрылтайға Оңтүстік Қазақстан облысынан, Дү ние жүзі қазақтары қауымдастығынан, Қырғызстан Республикасынан және Қарақалпақстаннан арнайы келген қонақтар қатысты. Аталмыш жиында «Қазақ мәдени орталығына 20 жыл» тақырыбында Орталықтың төрағасы Марат Үкібаев баяндама жасады. Төраға бұл баяндамасында мәдени орталықтың жиырма жылдық тарихына жанжақты тоқталып, Өзбекстанда қазақ ұлтының өкілдері де басқа халықтармен терезесі тең болып, туысқан өзбек халқымен ынтымағы жарасып, тату-тәтті өмір сүріп жатқанын айрықша атап өтті. Жалпы, қазір Өзбекстандағы халықтардың өздерінің ұлттық құндылықтарын сақтап қалуына және өркендетуге барлық жағдайлар жасалған. Әсіресе, тәуел сіздік алған соң бұл саладағы жұмыстарға кеңінен жол ашылып, Өзбекстандағы халықтардың, оның ішінде қазақтардың да ұлттық құндылықтарын барынша жандандыра түсуге кең жол ашылды. Бұл ретте, 1992 жылдың 14 наурызында Өзбекстан қазақ ұлттық мәдени орталығының алғашқы Құрылтайы болып, «Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығының» құрылғандығы ресми түрде жарияланғаны осының айқын дәлелі. Құрылтайда Орталықтың төрағасы болып Артықбай Үкібаев сайланды. Төрағаның орынбасарлығына Әбдуақап Дүлділов тағайындалды. Сөйтіп осы кісілердің жетекшілігімен көптеген игі жұмыстар іске асырыла бастады. Атап айтқанда республикада қазақ халқының ұлттық өнері айтысты дамыту қолға алынды жылы Алматы қаласында өткен Дүниежүзі қазақтарының I Құрылтайына осы Орталықтың ұйымдастырумен үлкен дайындық көріліп, республикадан 120 делегат қатысты. Сондай-ақ, алғашында «Достық туы», кейін белгілі жазушы, журналист Қалдыбек Сейдановтың басшылығымен «Нұрлы жол» атанған қазақ газеті жарық көре бастады жылдың 22 сәурінде Өзбекстан Республикасы қазақ ұлттық мәдени орталығының кезектен тыс I Құрылтайы болып, оның төрағалығына белгілі қоғам қайраткер Тұрсымат Қалбаев сайланды. Бұл кезеңде Орталықтың Республика Үкіметімен, жергілікті әкімшілік органдарымен байланысы барынша жақсарып, көптеген маңызды шаралар атқарылды жылдың мамыр айынан 2008 жылдың маусым айына дейін Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығын Мейірманқұл Бәкіров және Үсен Асқаров басқарды. Бұл жылдарда да орталықтың материалдық базасын жақсарту, мәдени-әдеби шаралар ұйымдастырып, халықтар арасындағы достық байланыстарды нығайту жөнінде көптеген жұмыстар жүзеге асты. Мысалы, 2003 жылы Ташкентте Шы- 32

32 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ 2006 жыл мыр ата кесенесі салынды, Төле би бабамыздың 340 жылдық мерейтойы аталып өтілді жылы Қазақстан Республикасының Өзбекстандағы Елшілігінің тікелей көмегімен орталықта 10 мыңға жуық қоры бар кітапхана ашылды. Осы жылдары Жызақ облысындағы Гагарин қаласында қазақ драма театры ашылды. Бұл ретте сол кезеңде Жызақ облыстық Қазақ мәдени орталығын басқарған Өмірзақ Толыбаевтың еңбегін ерекше атай кеткен жөн. Сондай-ақ, Орталықтың бастамасымен рес публи - кадағы қазақ тілі пәні мұғалімдерінің бірінші республикалық семинары ұйымдас тырылды. Республикамыздағы бірқатар аудандарда қазақ тілінде газеттер шыға бастады. Айына 2 рет қазақша «Дидар» телехабары мен радиохабары да тұрақты жүрді жылдың 28 маусымында өткен Орталықтың кезектен тыс VI Құрылтайында Республикалық қазақ ұлттық мәдени орталығының төрағасы болып Марат Үкібаев сайланды. Содан бергі 4 жылға жуық уақытта Орталықтың басқару мүшелері мен барлық белсенділері бір жағадан бас шығарып, ұйымның игі жұмыстарын жалғастырып, халықтар достығын нығайтуға, өзбек-қазақ халықтары ара - сындағы мәдени-ағарту байланысты дамытуға, ұлттық құндылықтарымызды, салт-дәстүрлерімізді кеңінен насихаттап, ары қарай өркендетуге тынбай үлес қосып келеді. Бұл ең алдымен Орталықтың басқару құрамын жаңартып, оған ел ішінде танымал, білікті азаматтарды тартудың нәтижесінде жүзеге асты. Бұл ретте, Орталық, әсіресе, қазақты әлімсақтан дүниеге танытқан ауыз әдебиетінің заңғар шыңы айтыс өнеріне ерекше мән беріп, кейінгі 3-4 жылдың ішінде 2 рет үлкен Халықаралық айтыс өткізді. Атап айтқанда, Орталық 2009 жылдың 14 ақпанында Өзбекстан, Қазақстан және Қырғызстан елдерінің атышулы ақындарын шақырып, Ташкент қаласының 2200 жылдығы және Өзбекстан мен Қазақстан арасындағы «Мәңгілік достық» Сәуір айының соңында Түркістан қаласында "Қазақ диаспорасы және оралман жастарды оқытудың бүгінгі жай-күйі мен келешегі" атты республикалық кеңес өтті. Жиынды ұйымдастырғандар Білім және ғылым министрлігі мен Дүниежүзі қазақтары Қауымдастығы. Маусым айының басында Франция астанасы Парижде Еуропа қазақтарының кіші Құрылтайы болып өтті. Бас қосуға Қазақстаннан Қауымдастық Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған арнайы делегация барды. Тамыз айында "Қауымдастық Қазақстан дағы Көші-қонның бүгінгі өзекті мәселелері мен келешегі" атты республикалық дөңгелек үстел мәжілісін өткізді. Қазан айында Алматыда Қазақтардың III Дүниежүзлік құрылтайының бір жылдығына орай "Шетелдегі қазақтар: тіл және ақпарат" атты дөңгелек үстел мәжілісі болды. Қауымдастықтың қызметкері Б. Уатқан екінші дәрежелі "Достық" орденімен марапатталды. Қараша айында Алматыда Қауымдастық төрағасының орынбасары С. Балғабаевтың 60 жасқа толған мерейтойы салтанатпен аталып өтті. Мерей той иесіне Қазақстан Республиксының Президенті Н. Назарбаевтың құттықтауы тапсырылды. Желтоқсан айында С. Балғабаев бастаған Қауымдастықтың делегациясы Қытайдағы Қазақстан елшілігінің шақыруымен Пекин қаласына барып қайтты. 33

33 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ келісімінің 10 жылдығына орай үлкен айтыс өткізді. Ал өткен жылдың 7 мамырында Өзбекстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығы мен республикалық «Нұрлы жол» газетінің 20 жылдығына арналып кезекті халықаралық жыр бәйгесі ұйымдастырылды. Бұл айтысқа Өзбекстан мен Қазақстанның ең танымал 16 айтыскер ақыны қатысып, өнерлерімен халқымызды қуантты. Айтыс сайысында өзбекстандық ақын Құлмахан Дүйсенов бірінші орынды иеленсе, қазақстандық дарынды ақын қыз Айнұр Тұрсынбаева бас жүлде жеңіл автокөлікті жеңіп алды. Орталық мұндай халықаралық деңгейдегі айтысты әр жылы өткізіп тұруды жоспарлап отыр. Сондайақ, Орталықтың жанынан жас айтыскер ақындар мектебін ашу да қолға алынуда. Орталық жыл сайын Ташкент қаласының Бабыр саябағында ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесін және халқымыздың ең ұлы, ең ғазиз мейрамы Республиканың Тәуелсіздік алған күнін кеңінен тойлау шараларын ұйымдастырып келеді. Бұл күні қазақтың ақ боз үйі тігіліп, алтыбақан тербеліп, қазақтың халық әндері шырқалады. Ұлттық құндылықтарымыз паш етіліп, ұлттық киім киген қыздарымыз бен бозбалалар би билеп, мерекенің сәніне сән, көркіне көрік қосады. Сондай-ақ, өткен жылы мамыр айында Астана қаласында өткен Дүниежүзі қазақтарының IV Құрылтайына үлкен дайындық жасалып, Өзбекстан қазақтары атынан үлкен делегация қатысты. Қазақ халқының үш ұлы биінің екеуі Төле би мен Әйтеке биге топырақ Өзбекстан жерінен бұйырғаны баршаға мәлім. Осыған орай Өзбекстандағы қазақ мәдени орталығы Төле би кесенесінің жаңартылуы мен жыл сайын мамыр айының соңғы бейсенбісінде ұлы бабаның өлмес рухына арнап көпшілікке ас беруге де атсалысып келеді. Сондай-ақ, үш жүз жылдай белгісіз жатқан Әйтеке бидің зираты Науаи облысының Нұрата өңірінен табылып, оның басына кесене салу жұмыстары бірнеше жыл бұрын 34 басталған болатын. Бірақ бұл іс кейіннен кейбір себептерге байланысты тоқтап қалған еді. Жуырда Орталықтың бастамасымен, Қазақстанның Өзбекстандағы Елшілігінің тікелей араласуы нәтижесінде, сондай-ақ, Өзбекстан Республикасы Мәдениет министрлігі қарамағындағы «Мұражайларды ресми есепке тіркеу, сақтау және қорғау» мекемесінің және Науаи облысы әкімшілігінің қолдап-қуаттауы нәтижесінде кесене және зиярат үйінің құрылысы толық аяқталып іске қосылды. Бұл игілікті істе Шахарбек Усманов сияқты қазақстандық кәсіпкерлер мен ұлтжанды азаматтардың қаржылай жәрдемі айрықша мол болды. Ал 2012 жылдың 18 мамыр күні осы кешенде Әйтеке би бабаға арнап ас берілді. Асқа Қазақстанның Астана, Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Шымкент, Ақтау және Ақтөбе қалаларынан 200-ден астам қонақ қатысты. Жиын Өзбекстанның Ташкент, Жызақ, Науаи, Сырдария қалаларынан, Қарақалпақстан Республикасының Нөкіс, Төрткүл, Мойнақ, Беруни және Қоңырат аудандарынан келген баба ұрпақтарымен толығып, көрікті көрініс алды. Атаға арналған астың ресми бөлімінде сөз алған Нұрата ауданының әкімі Қабыл Тұрсунов бұл шара екі елдің достығы мен ынтымақтастығын нығайта түсетін игілікті бастама екеніне баса назар аударды. Бұл жиында Қазақстанның Өзбекстандағы Төтен ше және Өкілетті елшісі Бөрібай Жексембин, Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің депутаты Розақұл Қалмұратов сан жылдар сыннан өткен түбі бір түркі тектес халықтардың достығы жайлы тебірене сөз қозғады. Сондай-ақ, шымкенттік ғылым докторы, профессор Әбдірахман Омбаевтың, қызылордалық қария, «Жалаңтөс Баһадүр» қорының президенті Ыдырыс Қалиевтің, алматылық қоғам қайраткері генерал-майор Талап Қабденовтың тебіреніс ке толы сөздері жұртшылыққа ерекше әсер етті. Өзбекстандағы қазақ мәдени орталығы мұндай

34 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ жақсы істерді алдағы уақытта да жалғастыра бермек. Оған толық мүмкіндік бар. Мысалы, Қарақалпақстанның Нөкіс қаласы төңірегінде жерленген Адай Құдайұлы Ерқосай батыр (XVI ғасыр), Хорезм облысының Гүрлен мен Шават аудандарында жатқан Сырым батыр, Самарқанд төңірегінде жерленген Жалаңтөс баһадүрдей тұлғаларымыздың да басына кесенелер тұрғызып, қайырлы істерді атқару жоспарда тұр. Сонымен қатар кейінгі жылдарда Орталықтың бастамасымен Өзбекстан аймағында өмір сүрген қазақтардың тарихи және кәзіргі кезеңдегі жағдайлары туралы мәселелер зерттеле бастады. Бұның алғашқы нәтижелері ретінде «Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы» атты монография жазылып кітап болып шықты. Кейінгі кезде Өзбекстандық қазақ ақын-жазушылардың да жеке кітаптары жиі шыға бастады. Нақтылап айтқанда, кейінгі 4 жылда олардың 20-дан астам әдеби шығармалары оқырмандарға ұсынылды. Мәдени орталықтың мәдениет және өнер саласындағы жетістіктері де аз емес. Қазіргі кезде орталықтың жанынан домбыра үйірмесі жұмыс істейді және айына «Қазақ сазы» атты кеш өткізіліп тұрады. Сондай-ақ, бірнеше жылдардан бері Замира Жиенбаева жеткшілік ететін «Қыз Жібек», Айша Анарқұлова басқаратын «Фариза» бишілер топтары, Гүлнара Убайдуллаеваның «Белес» ансамблі, Зеңгіата ауданындағы «Ақмарал» әжелер ансамблі және де басқа көптеген өнер топтары халқымыз арасында құрметке бөленіп келеді. Өзбекстандық жас өнерпаздар жыл сайын Қазақстанда өтетін Шәмші Қалдаяқов атындағы фестивальге қатысып, жүлделі орындарды иеленіп жүр. Өткен жылы өткен осындай ән байқауында Науаи облысынан Серіжан Жанахметов деген жас өнерпаз бас жүлдеге қол жеткізді. Ал айтыскер ақын Құлмахан Дүйсенов Қазақстанда өтетін көп айтыстарда қатысып, жүлделі орындардан көрініп жүр. Қазақтан шыққан қылқалам шеберлерінің де табыстары аз емес. Өткен жылы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы ұйымдастырған көркемөнер шығармалары байқауында Бостандық ауданының жас суретшісі Рүстем Мәмбетов жүлделі үшінші орынға ие болды. Еркін Бақытбаев деген жас суретші де осындай деңгейден көріне білді. Орталық қазақ жастарының спортпен, оның ішінде, әсіресе, оның қазақша күрес, футбол түрле рімен айналысуына баса көңіл бөліп келеді. Орталық жанынан «Қажымұқан» атты күресшілер тобы ашылған. Балуандарымыз тек Өзбекстан мен Қазақстанда ғана емес, басқа да көптеген шет мемлекеттерде өтетін халықаралық сайыстарда жүлделі орындарды иемденіп келеді. «Өзбекгеофизика» кәсіпорнына қарасты спорт кешенінің базасында қазақ жастарынан құралған футбол қомандасы да бар. Бұл жас футболшылар өткен жылы Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайы аясында Астана жыл Наурыз айында Қауымдастық Қазақстан Жазушылар Одағы, Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті, Еңбек және халықты қорғау министрлігінің Көші-қон комитетімен бірлесіп "Шетелдегі қазақтардың Қазақстанға көшіп келуінің бүгінгі жағдайы мен келешегі" атты халықаралық конференция өткізді. Мамыр айында Германияның Мюнхен қала сында Еуропа қазақтарының кіші Құрылтайы болып өтті. Бас қосуға Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған ресми делегация барды. Құрылтайға Қазақстан Республикасының Германиядағы Төтенше және өкілетті елшісі Қайрат Сарыбай қатысты. Тамыз айында Стамбул қаласында Түркия дағы Қазақ мәдени қорының құрылғанына 20 жыл толуына арналған мереке болды. Мерекеге Қазақстаннан Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Т. Мамашев бастаған арнайы делегация барды. Делегация құрамында бір топ өнер шеберлері мен "Каспионет" телеарнасының журналистері болды. Мерекенің салтанатты ашылуына Қазақстанның Стамбул қаласындағы бас консулы Әбутәліп Ахметов қатысып, сөз сөйледі. Бас қосуға Қауымдастық Елбасының "Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан" Жолдауын түрік тілінде шығарып алып барды. Осыған орай басқосуда Жолдауға байланысты пікір алысу өтті. 35

35 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ да өткен халықаралық футбол сайысында жүлделі екінші орынды алып, республикамыздың абыройын асқақтатты. Сондай-ақ, Орталықтың жанынан ашылған қазақтың ұлттық ойындарының бірі тоғызқұмалақ секциясының мүшелері Қазақстанда өтетін әр жылғы сайысқа сәтті қатысып келеді. Орталық бұқаралық ақпарат құралдарымен байланысқа да жоғары мән береді. Әсіресе, «Нұрлы жол» газеті мен республикалық телерадиокомпа ниясының «Дидар» бағдарламасымен қарым-қатынас барынша тығыз. Орталық жоғары оқу орындарымен де байланысты айтарлықтай жақсартқан. Мысалы, өткен жылы Ташкенттегі Низами атындағы педагогикалық университеттің қазақ тілі және әдебиеті бөлімінің ұжымына Мәдени орталық өзінің кітапхана қорынан 1 мыңға жуық түрлі тақырыптағы кітаптарды тарту етілді. Бұл университеттегі Ергеш Абдувалитов бастаған кафедра ұжымы мен студенттер Орталықтың түрлі іс-шараларының жақсы өтуіне әрқашан да өз үлестерін қосып жүр. Сондай-ақ, Орталық республикадағы 500-ге жуық қазақ мектептерімен де байланыс жасауды жақсартып келеді. Мәдени орталық Қазақстан Республикасының Өзбекстандағы Елшілігімен тығыз қарым-қатынас жасау арқылы да бір қатар маңызды шараларды ойдағыдай іске асырды. Өзбекстан Республикасы қазақ ұлттық мәдени орталығы Қазақстандағы Дүниежүзі қазақтары 36 қауымдастығы, Қазақстан Халықтары Ассамблеясы, оның Оңтүстік Қазақстан облысындағы өзбек мәдени орталығы, Шымкент қаласындағы Халықтар Достығы университеті, Мұхтар Әуезов атындағы мемлекеттік университеті, Түркістан қаласындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, Жетісай қаласындағы Сырдария университеті сияқты ұжымдармен де тығыз байланыс орнатқан. Мәдени орталық Өзбекстанның өз ішіндегі түрлі мемлекеттік органдар және қоғамдық ұйымдармен де тығыз байланыс орнатқан. Бұл ретте, Өзбекстан Респуб ликасы Ұлтаралық мәдени орталық пен байланыстың маңызы ерекше. Сондайақ, республикадағы басқа да ұлттық мәдени орталықтармен қарым-қатынас нығайып келеді. Өзбекстан-Қазақстан Достық қоғамы, Шет мемлекеттермен Достық Өзбекстан қоғамы, Халықаралық Д.А. Қонаев қорының Өзбекстандағы бөлімшесі сияқты ұйымдармен байланыс та жақсы жолға қойылған. Мәдени орталық қоғамдық ұйым болғандықтан оның ісі көптеген жанкүйерлер мен белсенділердің тікелей қатысуы және көмектері арқылы жүзеге асырлады. Бұлардың қатарынан Өзбекстан Қаһарманы Ағытай Адылов, қоғам қайраткерлері Әбдіхалық Айдарқұлов, Алишер Ғаппаров, Қамбар Жолдасов, көрнекті ғалымдар Қалдыбек Сейданов, Бәкір Серікбаев, Сейдуалы Тілеуқұлов, Шырынбек Оразымбетов, ел ағалары Рысбай Анарбеков, Серікбай Жұматаев, Орынбай Манапов, Шералы Садықов, Темір Айдаров, ақын-жазушы және өнер майталмандары Айтуар Сабыров, Боран Қыдыров, Мекембай Омаров, Марат Арынов, Қаһарман Бегежанов, Құлмахан Дүйсенов, Лала Жүнісова, Абдулла Рүстемов, аймақтық бөлімдерді басқаратын Қанапия Әжібеков, Құдайберген Мырзамұратов, Әбдіманап Әбдісаттаров, Жанат Алиев, Жақсылық Оразбаев, Артықбай Құрбанбаев, Дінислам Қанаев, Аллаберген Өскенбаев, Әбдіқадыр Сапаров, Жамалиддин Якубов, Үсен Шындауылов, сондай-ақ, Фарида Фарманова, Хамза Қалмуратов, Анар Нәлібаева, Замира Жиенбаева, Марат Шынаров, Айша Анарқұлова, Гүлнара Убайдуллаева, Дилфуза Қалиевалардың есімдерін ерекше атап өткен жөн. Мәдени орталықтың 20 жылдық мерейтойындағы баяндамасында Орталық төрағасы аты аталған бұл кісілерге бүкіл жиналған қауым мен республикадағы барлық ағайындар атынан ризашылық білдірді Бұдан кейін салтанатты жиында Өзбекстан Республикасы Ұлтаралық мәдени орталығының директоры Насриддин Мухаммадиев, Қазақстан Республикасының Өзбекстан Республикасындағы Төтен ше және өкілетті елшісі Бөрібай Жексембин, Өзбекстанның шетелдермен достық кеңесінің төрағасы, академик С. Ғуломов, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары, жазушы-драматург Сұлтанәлі Балғабаев, Оңтүстік Қазақ стан облысынан келген делегациясының басшысы Г.Тағаева, Өзбекстан қаһарманы Ағытай

36 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ Әділов, белгілі ғалым, жазушы Қалдыбек Сейданов, Мақтаарал ауданының делегациясына басшы болып келген Омарбек Нұржанов, Қырғызстан Республикасының өкілі Еркін Бөлекбаевтар жарыссөзге шығып, Өзбекстандағы қазақ халқын мерейлі тоймен құттықтап, естелік сыйлықтарын табыс етті. Салтанатты жиыннан кейін алыстан ат арытып келген қонақтар дәм үстінде құттықтаулар мен марапаттауларды одан әрі жалғастырды. Осы орайда ерекше атап өтер жәйт 2009 жылдың мамыр айында белгілі қаламгер Сұлтанәлі Балғабаевтың қаламынан туған «Ең әдемі келіншек» мелодрамасы Ташкенттегі Өзбек ұлттық академиялык драма театрының сахнасында өзбек тілінде қойылған еді. Сол қойылымда ойнаған Өзбекстанда қызмет көрсеткен артистер Валижон Умаров, Мухамадали Абдуқундузов, Сайда Раметова, Махфуза Бабатиллаева осы жиын барысында Сұлтанәлі Балғабаевпен жүзбе-жүз кездесті. Бұл дидарласу өте қызықты өтті. Мен сұлу болмасам да сұлу келіншек рөлінде ойнап, көрермендер құрметіне бөленгеніме қуаныштымын. Спектакль көрермендерге өте ұнады. Сұлтанәлі ағаға үлкен рахмет! деді Сайда Раметова қуанышын жүзінен жасыра алмай. Достық рәмізі ретінде театр режиссері Валижон Умаров автордың иығына өзбектің жібек шапанын жапты. Кешке қарай торқалы той қатысушылары «Түркістан» сарайында Өзбекстан мен Қазақстан өнер жұлдыздарының үлкен концертін тамашалады. Марат АРЫНОВ 2008 жыл Ақпан айында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының "Атажұрт" баспа орталығынан жарық көрген А.Үлімжіұлының "Жиһаншаһ", С. Әбілқасымұлының "Қуғын", З.Қинаятұлының "Моңғолиядағы қазақтар" (ІІ том), Ж. Шәкенұлы - ның "Қытайдағы қазақтар", Қытай қазақ ақындарының "Күнгей бет", Өзбекстандағы ақындардың "Жүзім бағы", балаларға арналған "Ақбота" және "Қауым дастық қазақтың бір отауы" атты кітап тарының тұсаукесер рәсімі болып, оқырманға жол тартты. Наурыз айында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқа Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев Түркіменстанның Ашхабад және Түркіменбашы қалаларына іссапармен барып, сол жердегі қазақ диаспорасы өкілдерінің тұрмыс-тіршілігімен танысып қайтты. Мамыр айында Норвегияның Осло қаласында Еуропа қазақтарының Кіші Құрылтайы өтті. Оған Қазақстаннан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған арнайы делегация қатысты. Түркістан қаласында "Түркістанды аңсау" атты мәдени-этнографиялық оралмандар фестивалі өтіп, оған Қауымдастық атынан Төрағаның орынбасары Сұлтанәлі Балғабаев қатысты. Ресейдің Самара қаласында Ресейде қазақ мектептерін қайта жаңғырту мәселесі туралы» халықаралық дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстелге Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев қатысты. Қауымдастықтың үйымдастыруымен "Қазақстан және шетелдегі қазақтар" атты конференция өтті.. Конференцияның соңы "Атамекен тұғырым, ана тілім тұнығым" атты халықаралық ақындар мүшәйрасына жалғасты. Мүшәйраға Қазақстан, Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Ресей елдерінен келген ақындар қатысты. Қараша айында Дүниежүзі қазақтары қауым - дастығы мен Қазақстан Жазушылар одағы бір лесіп, көрнекті қазақ қаламгері Асқар Татанайұлының туғанына 100 толуына арналған жыр кешін өткізді. 37

37 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ ДАРАБОЗ Тағдыр талайымен әлемнің әр түкпіріне жосыған қандастарымыз дың тарихи отанына оралуына ұйытқы болып, мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөліп отырған елдің бірі Қазақстан. Өзге жерде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол деген қағиданы ұстанып, елім, жерім деп келген қандастарымызға барлық жағдайын жасау мүмкін болмаса да, барынша қол ұшын беріп, елмен етене араласып кетуіне рухани көмек көрсету біздің басты міндетіміз. Қазақ елі тәуелсіздігін жария етіп, өз алдына дербес мем лекет болып құрылғанда қандас тарымыздың қуаныштары қойнына сыймай туған жер, атамекенге ат басын бұра бастаған. Қай мемлекеттің болсын негізі адам ресурстары, Отанымызды табысты жолмен дамыту үшін қажет қасиеттердің барлығы қазір қазақ ұлты өкілдерінің бойында бар. Соның нәтижесінде жас мемлекет осындай қысқа уақыт ішінде әжептеуір табыстарға жете алды. Әрине, барлығы бірден болса екен деген адами тілектің тезірек жүзеге асуын қалайсың, алайда, бұл мүмкін емес. Әр нәрсенің өз уақыты бар. Замана тынысын тап басып, тіршілік ағымына тез икемделген, ел еңсесінің түзеліп, экономикасының көтерілуіне іскерлік қабілетімен қызмет етіп жүрген азаматтар бізде де аз емес. Біздің кейіпкеріміз еліміз алғаш егемендік алған тұста атажұртқа көшіп келген, нарық заманындағы қат-қабат қиындықтардың жалынан жүрексінбей ұстаған санаулы азаматтардың бірі. Талай қиындықтарды жеңе отырып ілгері жылжыған еліміз экономикасымен бірге біздің кейіпкеріміз де өзінің кәсіпкерлік деңгейін көтере түсті. Мұнай саласы ел экономика сының қозғаушы күші екендігін ол ерте түсінді. Инвестиция тарту, мұнай өндіру, құрылыс жұмыстары қарқыны еселеп арта түскен сәттерде ол да осынау істерге өз үлесін қосуға тырысты. Осындай игілікті іс-шаралардың басықасында жүрген, ұзақ жылдар мұнай саласында еңбек етіп, тер төккен Қасенов Қайнулла Зейнуллаұлы іскер басшыға, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары маманға айналды. Ол бүгінде ел тіршілігіне құт-береке қосып, халқының алғысына бөленіп жүрген атпал азамат. Қайнулла Зейнуллаұлы 1958 жылы Ресейдің Түмен облысында дүниеге келген жылы атажұртқа келіп, 1995 жылы Қазақстанның азаматтығын алады. Дүниежүзі қазақтарының І құрылтайына қатысқан. Қай кезде де өзіне жүктелген іске аса жоғары жауапкершілікпен қарап, батыл да оң шешім қабыл дайтын азамат тың тағылымды тіршіліктері кейінгі жас ұрпаққа өнеге болардай. Қасенов Қайнулла Зейнуллаұлы 30 жылдан астам еңбек өтілі бар өте тәжірибелі Йұнайшы. Ресейдің Түмен Индустриялық институтына түсіп, тау-кен инженері, мұнай және газ ұңғыларын бұрғылау мамандығы бойынша бітіріп шыққан ол алғашқы еңбек жолын Түмен облысындағы Ноябрьскнефтегаз АҚ-да бұрғылау ше бері болудан бастап, бас инженер ретінде қызметін жалғастырды жылдан бері өз атажұртында еңбек етуде, Қазахгаз кәсіпорында вице-президент, Карачаганакгазпромда бас директор болды. Қайнулла Зейнуллаұлы British Gas, Agip РАО Газпром, Казахгаз ГХК Операторлары Біріккен Компанияларының тұңғыш басқармасын құрып, оның Төрағасы және басқарушы менеджер лауазымды қызметтерін атқарды. Одан кейін де мұнай өндіру саласында түрлі жауапты қызметтер атқарған Қайнулла Зейнуллаұлы жылдары Батыс Қазақстан облысының Бөрлі ауданының әкімі болды. Алматы қаласындағы Центральная Топливная Компания Казахстан ЖАҚ-ның Бас директоры; ТулпарМунайСервис ЖШС-інде вице-президент, Маңғыстау облысы мұнай кен орындарындағы барлық кешенді іс-шараларды (бұрғылау, ұңғыларды жөндеу және т.б.) жүргізуші және ұйымдастырушы сияқты аса жауапты қызметтерді атқарды жылы Қазақстан мұнайына 100 жыл төс белгісімен марапатталып, экономика ғылымдарының кандидаты атағына ие болды. Қазіргі кезде БӨ ҚазМұнайГаз бұрғылау, ұңғыларды жөндеу және т.б. қызметтерді ұйымдастыруға байланысты жаңа мекеме құру жөніндегі кеңесші. Ел іші таланттардан кенде емес. Саясаткер де, ірі кәсіп иесі де халық арасынан шығады. Қайнулла 38

38 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ Зейнуллаұлы да өз ортасынан оза шыққан, қабілетқарымы ерекше жанның бірі екендігінде дау жоқ. Жақсы адам, іскер басшы, жұмыстың көзін білетін адам қай жерге де керек. Бұл ежелгі үрдіс. Қайнулла аға қазақ мұнай саласына ерекше еңбек сіңіріп жүрген бірегей мұнайшы. Қазақ мұнай өнеркәсібін жаңа биікке көтерудегі ерекше үлесі бар. Қайнулла аға атажұрт төсінде қызмет ете жүріп, күллі қазақ мұнайы өнеркәсібінің болашағы үшін тер төгіп жүр. Қазақтың тілін, ділін, ұлттық құндылықтарын ерекше құрметтеп, жан-тәнімен сүйетін бір наркескен азаматтың тұлғасын көргендей боламыз оның бойынан. Қайнулланың бизнестегі өз философиясы бар. Біреулер ішіп-жемі мен киім-кешекке жетсе жарар деп күнделікті тірліктің қамын ғана күйттесе, енді біреулер әлемдік дәрежедегі биікке ұмтылады. Үлкен кәсіптің жалынан ұстау кез келген адамның маңдайына жазылмаған. Қайнулла Зейнуллаұлы айтулы биіктерге ұмтылған, елдің бірлігін, жалпы ұлттық мүддені ту ғып көтеруді алдына мақсат етіп қойған азамат. Қайнулла Зейнуллаұлы өте білікті өндіріс басшысы, ұйымдастырушы болумен бірге артынан жастар ілестіріп, тәрбиелей білген тамаша тәлімгер де. Жарғақ құлағын жастыққа тигізбей, күндіз-түні күшқуаты мен мүмкіндігін сарқа жұмсап, халқымыздың игілігіне жұмылдыра жұмсау қасиетін жастарға жұғысты ету үшін күш жұмсап келеді. Жұмыстың көзін тауып, істің орайын келтіру ешқашан оңай болған емес. Ол табандылықты бойына терең сіңірген, қажыр-қайраты мол азаматқа ғана бағынатын биік, Қайнулла өмірлік тәжірибесі де, білімі мен парасаты да бір бойына жетерлік азамат. Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын деген аталы сөз Қайнекең тәрізді жандардың атына бағышталған кезде ерекше жарасым таба түсетіндей сезіледі. Талай лауазымды қызмет атқарған жанның өзгеше парасаттылығын айта кетпеске болмас. Сөз арасында ағадан: Мақсатқа жетудің жолы неде деп ойлайсыз сұрағанымда, Мақсатқа жетудің жолы еңбекте және үздіксіз ізденісте деген еді. Бірізділеу жауап сияқты сезілгенмен, Қайнекеңнің бар шыны осы екендігін іштей мойындадық. Өмірі оттай жалындап, тәуелсіздік дәуірінің тулаған толқынында іскерлігі, ой-парасаты қатар жетілген алғыр азаматтың әлі де талай асуларды бағындырары сөзсіз. Ұлтына шексіз құрметпен қарайтын Қайнулла ағамыздың ұлағатты істерінен кейінгі ізбасарлары үлгі-өнеге алса ғой... Иә, елін сүйген ағамыздың әлі талайлардың жанына жылу беріп, көңіліне қуаныш сыйларына күмәнім жоқ. Ат мықтысын тарланбоз, ер мықтысын дарабоз атаған. Сол дарабоздың тұяғы мұқалмасын деп тілек тілеймін ағаға жыл Ақпан айында Мажарстанның Қарсақ қаласында мекен ететін қыпшақтар қоғамының мүшелері Алматыға келді. Олар Дүниежүзі қазақ тары қауымдастығында болып алдағы уақытта бірлесіп жүргізетін іс шаралар туралы ой бөлісті. Ақпан айында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің жылдарға арналған "Нұрлы көш" бағдарламасы аясында Этникалық көші-қонның қазіргі жағ дайы, туындаған мәселелері және оны шешу жолдары атты конференциясы өтті. Конференцияға Қауымдастық Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев қатысып сөз сөйледі. Наурыз айында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы "Нұр-Отан" ХДП және Астана қала лық Тіл басқармасымен бірлесіп Бахаргүл Төлегенқызының "Жүрегімде Отаным" атты этно-жәдігерлер көрмесін ұйымдастырды. Көрмеге "Әдемі-ай" өнер үйінде жасалған колөнер бұйымдары, бағалы әшекейлер мен түрлі кәдесыйлар қойылды. Ресей қазақтарының федералдық ұлттықмәдени автономиясының ұйымдастыруымен Самара қаласында Ресей қазақтарының әлеуметтік мәселелері» атты халықаралық дөңгелек үстел өтті. Басқосуға Қазақстаннан Талғат Мамашев бастаған арнайы делегация қатысты. Сәуір айында Астана қаласында Қазақстан Республикасы Парламент мәжілісі жанындағы Көші-қон мәселелері және отандастармен байланыстар жөніндегі консультациялық кеңестің ұйымдастыруымен "Көші-қон саясатының ағымдағы міндеттері" атты дөңгелек үстел өтті. Басқосуға Қауымдастық төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабаев қатысты. Тәжікстан Республикасының Душанбе қаласында өткен Орта Азия және Ауғанстан, Иран қазақ тарының Кіші Құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстаннан Талғат Мамашев бастаған делегация қатысып қайтты. Айгүл ОМАРОВА 39

39 Алтын бесік - АТАМЕКЕН АЛАШТЫҢ АЙБЫНЫН АСЫРҒАН ОЛИМПИАДА! Жүзден жүйрік шыққандар! Олимпиада! Бұл күллі әлем сайыпқырандарын сараптайтын алапат жарыс. «Бұл ән бұрыңғы әннен өзгеше», дегендей, биылғы Олимпиаданың біз үшін жөні бөлек. Басқасын былай қойғанда, кешікпей күллі ел болып, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына 20 жыл толған мерейлі мерекесін атап өтпек. 20 жыл! Көп уақыт емес. Бірақ, бірақ демекші, осы аралықта көзге көрінерлік істер атқарылды. Атамекенге аңырап жеткен ағайынның төрт жылда бір түлейтін Олимпиадан да үлесі бар. Айталық: Бейжің Олимпиадасында Қазақ елінің қоржына түскен жалғыз алтынды алып берген Бақыт Сәрсекбаев оралман бауырлардың сойынан болса, биылғы бокстан жалғыз күмістің иесі Әділбек Ниязымбетов те атажұртына оралған ағайынның бірі. Тек бұл ғана емес, Лондонда дзюдо күресінен 90 килә салмақта сынға түскен, Әлем кубогының иегері (2010 ж) тәжін иеленген тұңғыш қазақ Тимур Болат тың кіндік қаны моңғол жерінде тамған ұлан. Сонымен... Төрт жылда бір келетін қадірі бөлек Олимпиада! Осы бір жұмыр жердің спортшысы армандайтын құзар шыңға кім ұмтылмады?! Төрт жыл бойы тер төгіп, Олимпиада жолдамаларын жеңіп алған Қазақ елінің 116 спортшысы да қалың қол болып аттанған еді. «Шіркін, Лондонда 3 алтынға қол жеткізсек» деген арманмен, ақ тілекпен алыс сапарға шығарып салды қалың ел. Дүниеде тосын қуаныштың өзі кейде адамды есеңгіретіп тастайды. Естен танып жатасың. Олимпиада басталды деп үлгергенше, велошабандоз Александр Винокуров 250 шақырымдық топтық сайыста құйындай жүйткіп алтын медаль іліп түсті. 250 шақырымдық тас жолдың тура 200 шақырымы артта қалғанда, Александр көш басына қарай құйындата ұмтылған. Бір бұрылыста тура алдындағылар үйме-жүйме құлады. Бірін-бірі өкшелей қуған небір мықтылар бұрылып үлгермей, омақаса құлап жатты. Винокуров сол «илеуге» түспей, кілт оңға жалт берді. Жаратқаны жар болды... Мәреге 7 шақырым қалғанда колумбиялық Роберто 40

40 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 2010 жыл Уран екеуі тайталаса, тақымдаса заулап, көптен біраз қара үзіп кеткен. Бірін-бірі жібермей біраз арбасты. Олимпиада алтыны қол созым жерде. «Осындайда шаппағанда, атаңның басында шабасың ба?» дейді мұндайда біздің қазақ. Әккі Винокуров шыбын жанын қуырдақ қылып аға жөнелді. Артына қарап та қояды. Сол құйындатқаннан мол кетті... Алтынға жеткенше тірі пендені алдына түсірмеді. Винокуров алтыннан жол салды. Сол-ақ екен зілтеміршілер алтынды уысымен алды. Қазақ елі қоржынында бір спорт түрінен төрт алтын медаль! Аса дарынды Зүлфия Чиншанло мен Майя Манезадан қалың жанкүйердің алтын күткені де рас. Жат елден келіп, айналдырған бес жылда шыққан биіктеріне қарасаңыз, бас киіміңіз түспек түгілі басыңыз айналады. Бұл жерде де бұл екі қыздың табанды еңбегін айтпауға болмайды. Светлана Подобедова Еуропаның алтын тұғырына екі рет шықса да, Ресейде өгей спортшыдай күй кешті. Ресей спортындағы мықтылар Қазақ еліне кеткен мұны кешіргілері келмеді. Ақыры Бейжің олимпиадасында жолын кесті. Қайсар, кайтпас қасқыр мінез қыз мұқалмады, қайта жаныға түсті. Ерегісе кетті. Ал керек болса деп, екі рет әлем біріншілігінің алтын тұғырынан бәсекелестеріне түйіле көз тікті. Ресейдің екі спортшысы Наталья Заболотная мен Надежда Евстюхина бір салмақта сынға түсіп, Подобедованы қыспаққа да алған. Светлана қыспақты қақ жарып, Ресей бапкерлерін де, бәсекелестерін де естерінен тандырды. Бұл ненің белгісі? Ұлы мақсат жолында басын бәйгеге тіккен спортшы мінезі! Бұл жерде, әрине, бас бапкер Алексей Нидің ерекше сұңғылалығын, қарсылас жүрегін солқ еткізетін тактикасын айта кеткен жөн. Таяққа сүйеніп Қазақ елі спортшыларының әр қимылын тамыршыдай тап басып жүрген Әнуар Түркілеридің білмейтіні жер астында. Тегін адам емес. Зілтемір көтеру ғылымының академигі десе болғандай. Түріктің екі перзентін Олимп шыңына үш реттен шығарған ғұлама бапкер. Қазақ топырағына келген жеті жыл ішінде не істемеді?! Олимпиада чемпиондарын, әлем чемпиондарын дайындауда оның зілтемірші бапкерлердің бас кеңесшісі ретінде сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Осы жылдардың ішінде жоғарыда аттары аталған дарындар жарқ етіп шыға келді. Кең ойлап, терең толғайтын білімді де білікті бапкер талантты спортшыны шыңға шығармай қоймайды. Ақпан айында Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Моңғолияның Баян-Өлгий аймағының құрылғанына 70 жыл толуына арнап "Туған жерін аңсамайтын жан бар ма?" атты мерекелік концерт өткізді. Концерт тік кеште Моңғолия мен Қазақстанға танымал әншілер мен термешілер, бишілер мен күйшілер өнер көрсетті. Наурыз айында ҚР Мәдениет министрлігінің қолдауымен Дүниежүзі қазақтары қауым дастығы Орталық көрме залында Мемлекеттік сыйлығының иегері, Өзбекстаннан келген, талантты суретші Ә.Бұқарбаевтың 70 жылдығына арналған "Қазақстан ғұламалары" атты сурет көрмесін ұйымдастырды. Сәуір айында "Халықтың көші-қоны туралы" Заң жобаларын талқылауға арналған Мәжілістің жұмыс тобының отырысына қатысу үшін Қауымдастықтың төралқа төрағасының орынбасары С.Балғабаев Астана қаласына іс-сапармен барып қайтты. Қауымдастық үйінде "Дүниежүзі қазақтарының ІV Құрылтайына дайындық" атты дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстел ге Еуропа, Өзбекстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан, Моңғолия, Ресей, Қытай елдерінен қазақ мәдени орталықтарының жетекшілері қатысты. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев Қытай Халық Республикасына барып қайтты. Мамыр айында Вена қаласында Еуропа қазақтарының дәстүрлі Кіші құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстаннан Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған делегация қатынасты. Шілде айында Баян-Өлгий аймағының әкім шілігі аймақтың құрылғанына 70 жыл толу мерекесін өткізді. Мерекеге Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған делегация қатысты. 41

41 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Зілтеміршілердің көзді қарықтыра жарқ еткізген 4 алтыны осындай еңбектің жемісі. Зер сала қарасаңыз, соңғы екі жылда үш қарғып секірудің шебері Ольга Рыпакова әлемнің ең айтулы жарыстарында тұғырлы үш орыннан түсіп көрмепті. Бұл спортшының Олимпиада алдындағы мінсіз дайындығын, сәйгүліктей жарап, нағыз бабында келгенін байқатады. Ольганың жеңісі ұзақ жыл төккен ащы тердің ертелікеш өтеуі бір болатынын дәлелдеп кеткендей. Қазақ елі алты алтынды жүректерімен аялап, қуаныш арнасынан асып-төгіліп жатты. Қоржында не күміс, не қола медаль жоқ. Тек сыңғырлары жүректерді тебіренткен алтындар! Қай елдің тарихында бар екен, мұндай ғажап оқиға, айтыңызшы! Жер шарындағы Олимпиада дуына түскен 204 мемлекет ішінде 7-орында тұрдық! Бір қаланың тұрғынындай ғана халқымен. Біртіндеп, үзіп-жұлып қола медальдар түсе бастады қоржынға. Бірақ біз ынтыға күткен тағы бір алтын бар еді. Тіпті сол спортшының атын атауға да қорыққандаймыз, тіл-көз тимесін деп. Қатарынан төрт әлем чемпионатында еліне олжа салған Серік Сәпиевтен алтын медаль күтуге негіз бар еді... Жолындағыларын жапыра ұрып жартылай финалға келгенде, Серік ширығып-ақ тұр еді. Ресейдің бір үміті азулы боксшы Андрей Замковой. Сыралғы қарсыластар. Серік өзінің мәнерімен, түйдектете сілтеген жұдырығымен мысын басты. Есеп 18:12. Қазақ елінің намысы жұдырығында түйіліп, әрең шыдап жүр екен. Финалда Ұлыбритания боксшысын ә дегеннен тықсырып, өз топырағында адымын аштырмай, тұсады да тастады. Есін жиғызбай, шабуылдың астына алды. Жиырма бір жастағы Фредди Эвенс ақыры таяқ жеп тынды. Олимпиада финалындағы 17:9 деген есептің өзі көп нәрсені аңғартса керек. Гонг соғылды. Жеңіс! Қазақ халқы үшін теңдесі жоқ жеңіс! Қалың ел мойнына бұршақ салып тілеген алтын да алақанға түсті-ау! Жетінші алтын! Алғашқы алты алтыннан да қадірі бөлек алтын! Бұл жеңістің жөні бөлек. Жетінші алтынды Қазақ елінің алтын ұлы алақанға салды. Олимпиаданың соңғы күні, соңғы алтын! Серік Сәпиев туған халқының рухын аспанға шығарды. Серік рингте тұрып арыстанша ақырып жіберді. Жанартаудай атылған ыстық жалын қалың елдің жүрегін елжіретті, жанарымыздан жас ыршытты. «Садағаң кетейін... сендей намысты ұлдан!..» деп, иектері діріл қақты теледидарға телмірген үлкендер осы сәтте. Айқас Лондон төрінде өтіп жатқандықтан, төрешілерден аздап қауіп қылғанымыз да рас. Ә дегеннен ұпай санымен қара үзіп кетсе екен деп тіледік. Озып туған Сәпиев өзінің асқан дарын екенін ә дегененақ мойындатып тастаған. Мұндай талантқа қараулық жасауға арлары бармады ма, болмысында жандары таза төрешілер отырды ма, өрескел қиянат болмады. Марапаттау кезінде АИБА президенті Чинг Куо Ву мырза Серік Сәпиевтің мойнына алтын медальді өз қолымен ілді. Мұны да жақсы ырымға жорыдық... Шамалы уақыттан кейін Лондоннан жүрек жарар тағы бір қуанышты хабар келіп жетті. Серік Сәпиев Баркер кубогының иегері! Олимпиададағы ең үздік боксшыға берілетін Кубок! Ал, жоғарыда еліне келген оралман бауырымыз ретінде мақтанышпен атын атап өткен Әділбек жартылай финалда Украина боксшысымен тең айқасты. Қазылар ұзақ ақылдасып жеңісті Әділбек Ниязымбетовке берген еді. Финалда ресейлік Игорь Мехонцевпен жолы қиылысты. Тағы да тең айқас. Қазылар тағы да ұзақ ақылдасты. Екі тең айқастың да жеңісін Әділбекке беруді артық санапты қазылар. Мехонцев Олимпиада чемпионы. Әділбек солақай. Опырып-опырып ұрмады ма дейсің іштей. Финалда салмағы ауыр сол жұдырық сілтенбейақ қойды. Неге бұлай?.. Көп көрермен ішінде осы сұрақ. Соңғы айқастар да аяқталды. Лондон жерінде жинаптергенімізді түгендедік. Командалық есепте 12-орындамыз. Өте үлкен жетістік. Біз өзіміз күтпеген жеңіс. Барлығы 13 медаль! Жеті алтын! Келесі Олимпиадада Қазақ елінің намысын қорғайтын спортшылар үшін тым жоғары меже емес пе?! Жете алар ма екен бұл биікке?! Жетеді, асып та түседі. Тек спорт мамандары, сұңғыла бапкерлер сол биікті бағындырудың жолдарын іздесе. Қазақ елі спортшыларының билікке өкпесі жоқ. Спортқа Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі үлкен қолдау көрсетіп келеді. Самұрық-Қазына Ұлттық әлауқат қоры үлкен қаржы бөлді Олимпиада спортшылары үшін. Жер-жерде облыс әкімдерінің тікелей қолдауы тағы бар. Қаржылы, беделді федерация басшылары өз спортшыларына барынша көмектесті. Жекелеген демеушілер жанашырлығы. Жақсы ғимараттарда армансыз дайындалды. Оқу-жаттығу жиындары жүйелі өтті. Спортшыға бұдан артық қандай жақсылық керек?! Қазақ елінің намысын еркін күрес шебері Ақжүрек Таңатаров, грек-рим балуаны Даниал Гаджиев, боксшы Иван Дычко, балуан қыз Гюзел Манюрова, боксшы қыз 42

42 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН Марина Вольнова да абыроймен қорғады. Қазақ елі қоржынына бес қола медаль салды. Ал тобымен барып тобымен құр алақан қайтқан спорт түрлері де бар. Ал бұл тақырыпты жауапты спорт мамандары талдап, таразылай жатар. Құрыш білек Илья Ильин Ильяның бойында нағыз батырға тән қасиет бар. Жас болса да, ақылы мен күш-жігерін тең ұстай біледі. Ұзын сөздің қысқасы, бұл жігіт бір кездегі Олимпиада жеңімпазы, әлемнің бес дүркін чемпионы, марқұм Анатолий Храпатыйдың деңгейіндегі марғасқа атлет. Кезінде Храпатый да әлем рекордтарын «шемішкеше шақты», Гиннестің рекордтар кітабына енді. Хош делік! Ильин серпе көтеруде де қарсылас тарынан оқ бойы алда болды. Бір кеште жұлқа көтеруде Олимпиада рекордын (185 келі), серпе көтеруде әлем рекордын (233 келі) ауыздықтаған саңлақты осы Олимпиададағы және тәуелсіз Қазақ елінің тарихындағы ең таңдаулы спортшылардың бірі десек, қателеспейміз. Бейжің олимпиадасынан кейін Илья біраз еркеледі, кәдімгідей толқыды. Бейжіңде жеңіске жеткен ол қатарынан екі әлем чемпионатына қатысқан жоқ. Емделді, шаруасын жолға қойды. Ұлттық құрамадан бөлек жаттығуға көшті. Елі, ел ағалары оның еркелігін көтерді. Ер қадірін ел білер. Сол тұста спорт және туризм министрі Темірхан Досмұхамбетов кең пішіп, ақыл-парасатпен ауыр атлетика құрамасындағы шиеленісті жағдайды ушықтырмай қалыпты арнаға салды. Спорт министрлігі тарапынан спортшылардың алаңсыз жаттығуына бар жағдай жасалды. Қызылорда облысының әкімі Болатбек Қуандықов кейбіреулер Ильяны сан-саққа жүгіртіп, есептен сызбақ болғанда ағалық қолын созды. Ильяға Қазақстанда жоқ жалақы тағайындады. Қызылорда облыстық спорт басқармасының бастығы Садық Мұстафаев оған туған бауырындай қарады. Содан не керек, былтырғы әлем чемпионатында Ильин үшінші рет алтын тұғырға табан тіреді. Жеңіс шыңында тұрып, көз жасына ерік берді. Енді, міне, қатарынан екінші рет Олимпиада чемпионы атанды. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында қос Олимпиадада алтын алған әзірге жалғыз спортшы Илья Ильин! Алла жазса, болашақта мұндай саңлақтарымыз аз болмас. Лондонда Ильямен бірге Алмас Өтешов бауырымыз сынға түсті. Ол да Сыр бойының саңлағы. Алмас аламан додада жетінші орынға табан тіреді. Жаман емес. Бір ғана Қызылорда облысы Олимпиада дуына екі бірдей ауыр атлет қосқанда біздің қазақы облыстардың спорт басшылары қандай сезімде болды екен? Асықпаңыздар, Қызылорда облысы әлі талай чемпионның тұсауын кеседі. Себебі, Сыр бойындағы қазақы ауылдардың бәрінің дерлік қазақ күресінен балуандары бар. Ал қазақ күресіне бейім бала темір де көтереді, балға да лақтырады... Ауылдардың басым көпшілігінде спорт нұсқаушылары жұмыс істейді. Облыс спортының басшысы Садық Мұстафаев жатпайтұрмай ауыл-ауылды аралап, қазақ баласы мықты болсын деген тілекпен аттан түспейді. Міне, ағайын, Илья мен Алмас осындай өңірден шыққан саңлақтар. Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ жыл Наурыз айында Ресейдегі қазақ мәдени орталықтары жетекшілерінің бас қосуы болды. "Наурыз" мерекесі аясында ұйымдастырылған бұл мәжіліс Самара облысының Краснояр ауданын да өтті. Мәжіліске Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Талдау орталғының жетекшісі Күлғазира Балтабаева қатысты. Мамыр айының аралығында Астана қаласында Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайы болып өтті. Құрылтайда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төралқа төрағасының төрағасы болып Нұрсұлтан Назарбаев бірауыздан қайта сайланды. Қауымдастық төралқа төрағасының орынбасары болып Талғат Машаев бекітілді. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа мүшелері болып Нұрсұлтан Назарбаев, Талғат Мамашев, Сұлтанәлі Балғабаев (төрағаның орынбасары), Әбдіқайым Кесижи (Германия), Тоқтарбай Дүйсебаев (Ресей) сайланды. Маусым айының басында Швецияның Вестерос қаласында Еуропа қазақтарының кіші құрылтайы өтті. Еуропа қазақтарының бұл басқосуына Қазақстаннан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабаев бастаған арнайы делегация қатысып қайтты. Делегацияның құрамында Қауымдастықтың ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Ботагөз Уатқан, белгілі өнер шеберлері Бағдат Самидинова, Өмірқұл Айниязов, Меруеш Башай болды. Тамыз айының басында Ресейдің Вологда қаласында қазақ мәдени орталығы ашылды. Мәдени орталықтың ашылу салтанатына Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев пен "Туған тіл" альманағының жауапты хатшысы Жанар Жанапиянова қатысты. Қазан айының ортасында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірін ші орынбасары Талғат Мамашев бас таған арнайы делегация Иран Ислам Республикасына барып қайтты. Сапар барысында Қауымдастықтың Ирандағы қазақ диаспорасымен байланыс жасаудың одан әрі әрі нығайту жөніндегі мәселелер талқыланып, алдағы уақытта жүзеге асыратын іс-шаралар белгіленді. 43

43 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Қазақтың шын жанашыр қайраткерi едi Биыл Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылғанына тура жиырма жыл толып отыр. Елбасының тікелей қолдауымен дүниеге келген бұл ұйым шетелдегі ағайындармен байланыс жасауда көптеген нәтижелі жұмыс тарды жүзеге асырды. Бұл жұмыс тардың арасында Қытай дағы ағайын дармен қарым-қаты нас жасау дың алар орны ерекше. Мұндай байланыстың ойдағы дай жүзеге асуына сол кезде Қауымдастық төрағасының бірін ші орынбасары болып қызмет атқарған Қалдарбек Найманбаев ағамыз үлкен үлес қосқан еді. Мен Қалекеңмен алғаш рет 1998 жылдың қазан айында танысқан едім. Ол кезде менің Қытайдағы Іле аймақтық Мәдениет мекемесі бастығының орынбасары, әрі осындағы ән-би үйірмесінің жетекшісі және аймақтық бұқаралық мәдениет қоғамының бастығы қызметтерін атқарып жүрген кезім еді. Осыған орай мен 1998 жылы қазан айының бас кезінде Қорғас шекарасына барып, Қазақстаннан келе жатқан Қалдарбек Найманбаев бастаған делегацияны күтіп алдым. Қалекең ұзын бойлы, ақ шашты, жылы шырайлы, аққұба, әдемі кісі екен. Танысқан сәттен әзілдеп сөйлесетін, жаны жайсаң жұртқа жәйлі, ақеділ, қарапайым азамат болып шықты. Бұған Қалекең ағамызбен Қытайдағы түрлі сапарларда бірге жүргенде көзім анық жетті. Бұл ретте, Қалдарбек Найманбаевтың Қазақстан мен Қытайдағы қазақтардың мәдениет саласында байланыс жасауына үлкен үлес қосып, көптеген игі істерге бастамашы болғандығын айта кеткеніміз жөн. Ол біз танысқан 1998 жылдан бастап әр жылы арнаулы уақыт шығарып Қытайға үнемі келіп тұрды. Қазақстанмен тікелей шекаралас жатқан Іле Қазақ облысына қарасты үш аймақ тан бастап, ауа райы нашар, жол қатынасы сол кезде әлі де толық шешілмеген, шарт-жағдайы жайсыз алыс-шалғайлардағы қазақ ауылдары мен аудандарын түгел аралап, ағайындардың хал-жағдай ларын көзбен көріп, таны сып жүрді. Мәселен, ішкі Қытайға қарасты Шыңхай өлкесіндегі Ақсай қазақ ауданына, Шыңжаңның қиыр шығысында орналасқан Баркөл, Мори қазақ аудандарына дейін ат ізін салды. Сонда тұрып жатқан қазақтардың тұрмыс-жағдайы және этнографиясымен, тарихы және мәдениетімен, көркемөнерімен танысты. Және сол жерлердегі байырғы қазақ қолөнері, қазақтың ұлттық киімдері, кестешілік, оймақшылық, зергерлік, ұсталық қолөнерін Қазақ станға алдырып, түрлі көрмекөргізбе де ұйымдастырды. Сол арқылы Қытайдағы қазақ мәдениетін Қазақстанға таныстырды. Бұған нақтылы мысал да келтірейік. Қалекең Қытайдың Шәуешек қала - сы нан келген, казір Алматы қаласында атағы шығып тұрған «Ерке- Нұр» шеберханасының жетекшісі Фарида, Іле аймағынан келген Жеңісгүл, Алтайдан келген Изатгүл қатарлы шеберлерді Алматы қаласына шақырып көргізбе ашты жылдардың басында Жапонияда өткен халқаралық кесте тігу жарысына ҚХР Іле Қазақ облысынан уәкіл болып қатысып бас жүлдені жеңіп алған Сақыш Ырымбекқызын Алматыға арнаулы шақырып, кестешілік өнер көргізбесін Қазақстандағы әр ұлт өкілдеріне көрсетті жылғы тамыз айында Қалекең Қазақстанның Халық әртісі Нұрғали Нұсіпжанов бастаған 25 адамнан құралған өнер ұжымын Алтай және Іле аймағына өнер көрсетуге жіберіп, халықтың қызу алғысына бөленді жылы шілде айында Қалекең Қытайға Қауымдастық төрағасының орынбасары С.Балғабаев бастаған арнайы делегация жіберді. Делегация құрамында «Ұлар» өнер ұжымы болды. Өнер ұжымы Іле Қазақ облысына қарасты 8 аудан, бір қаланы аралап, концерт қойып, осындағы ағайындардың қызу қарсы алуына ие болып, алғысқа бөленді.

44 Менің елім - ҚАЗАҚСТАН 1999 жылы Қалекең Іле айма ғына қарасты ән-би үйір месін Қазақстанда арнайы шығарма шылық сапарда болуға шақырды. 45 адамнан құралған өнер ұжымы осы жылдың қараша айының 5 күні Қорғас шекарасынан өтіп, Жаркент қаласында өнер көрсетті. Бұдан кейін олар Алматыға ат басын тіреп, әуелі «Студенттер сарайында», ертесінде Қазақстандағы ең таңдаулы өнер ордасы «Республика сарайында» концерт қойды. Бұдан кейін Қытайдан барған қазақ өнерпаздары Алматы облысындағы Жамбыл мұражайында, одан кейін Сарыөзек ауданында өнер көрсетіп, жұртшылықтың қызу алғысына және мадақтауына ие болды жылдың қаңтар айында Қалекеңнің арнайы тапсырмасы бойынша мен Іле қазақ облысы ән-би үйірмесінің мемлекеттік бірінші дәрежелі әртісі Анар Сүйінбайқызын Алматыға алып келдім. Сөйтіп Алатаудың іргесіндегі әсем қалада Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ұйымдастыруымен атақты биші Анардың үлкен концерті болып өтті. Концертке қалың көрерменмен Алматы қаласының басшылары және Қытай Халық Республикасының Қазақстандағы елшілігінің өкілдері де қатысты жылы тамыз айында Қалекең Іле қазақ облы сы ән-би үйірмесінің Бірінші дәрежелі әртісі, Қытай қазақтарының арасынан шыққан алғашқы кино жұлдызы Мүталіп ағаны Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы атынан Алматыға арнаулы ұсыныспен алдырып, бірнеше тартымды кездесулер ұйымдастырды. Қалекең Дүниежүзі қазақ тары қауымдастығына басшы бол ған күннен бастап бүкіл дүние дегі, оның ішінде мен жақсы біле тін Қытайдағы қазақтардың Қазақ станға келіп оқып-білім алуына байланысты көп жұмыстар атқарды. Бұл ретте, Қауымдастық қызметкерлерін бірнеше мәрте Үрімжі, Құлжа, Алтай, Шәуешек қалаларына жіберіп, жергілікті оқу-ағарту мекемелерімен тұрақты байланыс жасап тұрды. Соның нәтижесінде жылдар арасында Қытайдан келіп оқитын қазақ жастарының саны ге дейін жетті. Бұл шетелдегі қазақтардың ұрпақтарына жасал ған үлкен қамқорлық еді жылдың тамыз айында Құлжа қаласында Іле қазақ автономиялы облысының Мәдениет мекемесі қолға алған үлкен жоба - «62 қоңыр» мәдени мұрасына зерттеу жүргізіп, кәдеге жарату жөнінде ғылыми мәжіліс өтті. Мәжілісті Іле аймағы басшысының орынбасары Ахметбек ағамыз жүргізді. Бұл бас қосуға Алматыдан Қалдарбек ағамыз арнайы ат басын бұрып, қатысты. Соған орай Қалекең «62 қоңырды» зерттеп кәдеге жарату бүкіл қазаққа ортақ, абыройлы іс», деп өз пікірін білдірді. Қалекең осы мәжіліс болғаннан кейін, арада бір жыл өтпестен жарық дүниеден озды. Қалекеңнің дүниеге шашылып кеткен қазақтар үшін армандаған көп ойларының іске асқаны барынша мол, ал үлгермей, жүзеге аспай қалғандары одан да көп екендігі анық. «Мал өледі, дүние тозады. Дүниеде тозбайтын нәрсе азаматтың халыққа жасаған адамгершілігі» Қалекеңнің де шетел қазақ тарына, әсіресе, Қытай қазақ тары на жасаған ұшан-теңіз еңбегі мәңгі тозбайды, өлмейді әрі өшпейді. Тауқидын ЗӘМЕНҰЛЫ 2012 жыл Қауымдастықтың 20 жылдығына орай Ыстамбұл қаласында Түркиядағы қазақ мәдение тінің күні болды. Мәдениет күніне Қауым дастықтың Төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған делегация қатысты. Делегация құрамында белгілі өнер шеберлері Майра Ілиясова, Меруерт Түсіпбаева, Өмірқұл Айниязов, Еркін Ерген, Уатқан Зақанқызы болды. Сәуір айында Қарағанды қаласында Қазақс тандағы саяси қуғын-сүргін және ашар шы лық құр бандарын еске алу күніне арналған "Ғасырларға созылған қасірет" атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция болды. Конференцияға Қауымдастықтың Талдау орталығының жетекшісі Күлғазира Балтабаева қатысты. Мамыр айының соңында Данияның Аархус қаласында Еуропа қазақтарының кіші құрылтайы өтті. Бұл басқосуға Қазақстаннан Қауым дастықтың төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев бастаған делегация қатысты. Делегация құрамында "Егемен Қазақстан" газетінің президенті Сауытбек Абдрахманов, ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты Оразкүл Асанғазы, ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Тіл комитетті төрағасының орынбасары Шерубай Құрманбайұлы және бір топ өнер қайраткерлері болды. Мамыр айының ортасында Ташкент қаласында Өзбекстан республикалық қазақ мәдени орталығының құрылуының 20 жылдығына орай салтанатты жиын болды. Жиынға Қазақстаннан Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабаев бастаған делегация қатысып қайтты. Маусым айында Дүниежүзі қазақтары қауымдас тығының ұйымдастыруымен ақын, сазгер, әнші Ермұрат Зейіпханұлын еске алуға арналған "Өзіңе арнадым" атты ән және жыр кеші болды. Кешке Қазақстанның белгілі ақындары мен өнер шеберлері қатысты. Маусым айында Самара қаласында Ресей қазақ тарының федеральдық-ұлттық мәдени автономиясының құрылғанына 5 жыл толуына арналған салтанатты жиын өтті. Салтанатты жиынға Қауымдастықтың бірінші орынбасары Талғат Мамашев қатысты. 45

45 Жанаргүл ҚАДЫРОВА, Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Жұмат Шанин ауылында дүниеге келген. Павлодар мемлекеттік университетінің филология факультетін бітірді жылы Алматы қаласында өткен тұңғыш республикалық ақын қыздар мүшәйрасының жүлдегері. 46 Жауып тұр жауын Жауып тұр жауын моншағындай боп, Сағынған сені жанардың. Алғашқы жауын. Гүл шоғындай боп, Жадыңда бәлкім, қалармын. Жауып тұр жауын сен тұрған үйдің, Аппақ бейнесін аймалап. Жауып тұр жауын, қызығып тұрдым, Атыңды сенің қайталап. Кірпіктеріңді сенің де сүйіп, Бояған шығар нұрымен. Сезімнің ыстық шоғына күйіп, Қызғандым одан шынымен. Бірақ ол тіпті жазықты емес Сағыныштың шексіздігіне. Осы бір сәтті қаумалап елес, Өзіңсіз өткізгеніме. Толассыз жауын дүниеге арман, Сағыныш сазын жырлайды. Ал өмірдегі көптеген жандар, Шын сағынуға тұрмайды. Сағынтқан көктем Алтыным! Сенің көзіңдегі нұр Айдың күлкісі тәрізді. Тағдырдың оған теңіз секілді бір Таусылмас кірбің тамызды. Алақаныңа қарашы зерлеп: Бақытым сонда тұр менің. Дара жаныңа қараша өрнек Тағынып, соны білмедің. Өзіңсіз кезсем, сүреңсіз көше, Жесірдей жайған ақ шашын. Сезімнен безген сенімсіз кісі, Білгейсің қайран таппасын. Аққуы сынды көгілдір көлдің, Оралдың сынып қанатың. Пәк сырың мұңды, жоқ сол бір күнің, Жанардан нұрың таматын. Сағынтып келген сарала көктем, Жайнашы, жайна күн құсап. Сарылып, жерден, сан іздеп көктен, Гүл теріп қойғам бір құшақ. Сәйгүліктердің патшасы Сәйгүлік мініп, Салтанат құрып, қырға шық. Жолыңды тосар Көруге құштар бір ғашық. Арғымақтарға Арманыңды артып ғаламат, Ардақтау саған Атадан жеткен аманат. Жүректе толқын, Жүйрік ат көркің, беу, жігіт! Аламандарда Арындау алға сенде үміт. Танытып тағы Еліңнің ерен ерлігін, Жұлдызын жанып, Бәйгеден озып кел бүгін. Барады самғап Баласы Қамбар атаның, Дүбірге бөлеп Даласын, елін Отанын. Тулаған тұлпар Тұмарын текті қазақтың, Қастерлей білген Алаштың ұлы, ғажапсың! Қара алтын қазған Қалада баптап қазанат. Дәстүрін елдің Дәріптеп жүрсің, азамат! Өссін деп өркен, Бата алып елден, бас қамшы! Сәт сапар саған, Сәйгүліктердің патшасы! Қыран қанат, қияқ қабақ Қиялыма күй ақтарад. Көңіл құсы өзіңді іздеп Қияларға жиі аттанад. Көріп алғаш жыр-дастаннан, Елесіңе сырды ашты арман. Жүрегіме жұлдыз болып Ағып кірдің түнгі аспаннан. Бұлтты бүркеп тау мүсінің, Сөздеріңнен тамды шырын. Сырнайыңнан сый қып сонда Аққу қанат әнді ұшырдың. Арғымақтың жалында өскен, Жанарынан жалын ескен. Ерлік үшін ертегіден Еріп келген жан емес пе ең?! Сәндегенде ай бұрымын, Жетегіңде сәйгүлігің. Сағындырып сен жеткенде, Жанға сәуле жайды күнім. Жәннат бағын аралаған, Жүрек сырын бағалаған, Жайсаң күндер жанымда жүр Қалықтаған «Орамал» - ән. Еркелетіп кетерінде, Еріткен үн көкейімде. Шығарып сап сапарларға, Күтем сені мекенімде. Жолға шықсаң жүйрік мініп, Жүлдеңді қайт биік тігіп. Жалын атқан жүрегімнен Жыр арнаймын сүйіп тұрып.

46 Нәбидолла ҚҰДАЙБЕРГЕНҰЛЫ, Қытайдың Шынжаң өлкесінде Сауан ауданында дүниеге келген. Қазір Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Еңбекшіарал ауылында тұрады. Жеке кәсіпкер. Ақын. Наурызға шашу Қазағымның танытып ұлылығын, Ақындардың оқылар жыры бүгін. Атам қазақ бір кесе көжеменен, Бастаушы еді, ұлыстың ұлы күнін. Бір кесеге бауырым жәй қарама, Бір жұтып ап қарашы айналаға. Қиял шіркін қыдырып қыраттарда, Кешегі елес шындыққа айналады. Қазақ ұлы, бүгінде рухты адам, Наурыз күнін қашанда ұлықтаған. Найза ұшында тұрса да қыл тағдыры Жеті дәмнің парызын ұмытпаған. Ата салтын келеміз сақтап әлі, Әр жүректе ерекше жатталады, Дәл осы күн, күн мен түн теңелет те, Ал таңертең күн ұзап басталады. Бәрін толық сіңдіріп санамызға, Айналдырып кетейік сан аңызға. Бір кесеге бір үлкен бата керек, Ақсақалды ата отыр арамызда. Ең әуелі «құдайым сақтасын» деп, Осы салтты ұрпағым жаттасын деп, Бір кеседен ұрттаған әрбір адам Бір жартыны ешқашан татпасын деп. Ал екінші рухым таймасын деп, Дүниеде қазақтар жайнасын деп. Әрбір адам, әр арна, әр уақытта, Тек қазақша, қазақша сайрасын деп. Ал үшінші тың әрі бастамасы, Ұлы отанның талмасын жас қанаты. Ортамызда ортақ ой тұндыратын Дін-исләм ешқашан ақсамасын. Жеті дәнмен тазартып көңілімді, Көл көжеден көрейін көп ұғымды. -Ау жеңеше мағанда бір кесе құй, Шыт жаңадан бастайын өмірімді. Анаға сәлем Өткен күнді өткерейін елеспен, Еске алумен сағыну тең емес пе. Сараптайын сабылысқан сан ойды, Санамдағы салып көріп кеңеске. Алтын қолдың тасып аққан суының, Кеше ғана таңдап ішкен тұнығым. Міне, бүгін жетегімен арманның, Туған жерден алыста жүр бұл ұлың. Анасының алыста жүр бір ұлы. Алыс жүрсең әр нені еске аласың, Жүрегіңе сан өкініш саласың. Талай рет қатты-қатты тіл қатып, Кешір мені ренжітттім анашым. Мойындаймын ренжіткен күнім көп, Бірақ маған ашуың бар, зілің жоқ. Сәл айқайлап сабаңызға түскен соң, Аялайсың «айналайын күнім», - деп. Ауылымнан аттанатын кезімде, Бөлендім-ау ерекше бір сезімге. «Қайда жүрсең аман бол» деп тіл қаттың, Жас моншағын төгіп тұрып көзіңнен. Жоқ анашым, жылай көрме өтінем, Сен жыласаң мен өмірде өкінем. «Жыламаймын» демеп пе едің кетерде, Қара ұлыңның сүйіп тұрып бетінен. Ұрпақтардың сан көтеріп әлегін, Қиындыққа төзе білген жан едің. Жылай көрме, жылай көрме, анашым, Қабыл алсаң қара ұлыңның сәлемін. Маххабат сыры Сан сұрақтың шырмауында толғана, Мен отырмын қаламымды қолға ала. Жаным менен үлкен үміт күтпессің, Бар өнерім, бар өлеңім сол ғана. Жолда келем қиялдаумен әр нені, Сезіле ме, сезілмей ме жан лебі. Сырға толы сенің анау кеудеңде, Маған деген махаббатың бар ма еді?! Есіңде ме бірге отырған кеш қандай, Сонда мені үлкен бақыт тосқандай. Өзің үшін пайда болған сезімді, Өшіре алмас кедергілер ешқандай. Жыр жазбауға өзін үшін төзбедім, Бірақ қарғам біреуінде сезбедің. Жетелейді мені үлкен арманға, Жанарыма қадалғанда көздерің. Сезіледі сол көзіңде от бардай, Биіктерден мына мені тосқандай. Әйтеу бір күн сол биікке шығармын, Кедергіні елең қылмай ешқандай. Мен бір торғай шырылдаған тордағы, Ғашықтықтың қиын білем жолдары, Уақыттың өткенімен санаспай, Биіктерден күтіп тұрсаң болғаны. 47

47 48

48 49

49 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Өнер өрінде Қытайда тұратын қазақтардың арасынан біраз белгілі қылқалам шеберлері, яғни суретшілер шыққан. Бейнелеу өнерінің осындай үздік өкілдерінің арасында Зейнегүл Толымбекқызының алар орны ерекше. Ол кісіні Қытайдағы қазақ тан шыққан тұңғыш әйгілі әйел суретші деп айтуға толық болады. Бұған, ең алдымен, Зейнегүл Толымбекқызының қазіргі кезде Шыңжан Ұйғыр өлкелік суретшілер қоғамының мүшесі екендігі айқын дәлел. Бұған қоса ол Үрімжі қалалық суретшілер ұйымы төрағасының орынбасары қызметін де атқарады. Сондай-ақ, ол өлкелік киногерлер қоғамының да ең белсенді мүшелерінің бірі. Зейнегүлдің қыл қаламынан туған көркем дүниелер Үрімжі қалалық және бүкілөлкелік, мемлекеттік, халықаралық көрмелерден жиі орын алып жүр. Зейнегүл Толымбекқызы 1941 жылы Үрімжі қаласында дүние ге келген. Ал атамекені негізінен, Шынжаңның Тоғызтарау ауданындағы Ақтүбек ауылы. Зейнегүл 1960 жылы Құлжа қаласындағы қыздар орта мектебін бітіріп, Бейжіндегі Орталық ұлттар институтының көркемөнер факультетінің сурет бөліміне 50 түседі. Дарынды жас қыз бұл оқу орынында оқып жүріп бірден көзге түседі. Өзінің туып-өскен жеріне арналған «Отбасы сұхбаты» дейтін тұңғыш туындысымен жұртшылыққа жақсы танымал болады. Осының нәтижесінде ол орталықтағы оқу орынын 1965 жылы үздік нәтижемен бітіреді. «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан» деп ұлы Абай айтқандай, оқуын ойдағыдай бітірген жас өмірден де бірден өз орынын тауып, Үрімжі қаласындағы киномекемесінің суреттік жарнама бөліміне қызметке орналасады. Кино жарнамасының да өзіндік біраз қиындықтары бар екені баршаға мәлім; дегенмен бұл өнерді де Зейнегүл тез арада меңгеріп кетеді. Бұл жұмыста жүріп ол күнделікті тапсырмаларды мұқият, табандылықпен орындаумен ғана шектелмей шығармашылықпен де жан-жақты айналысады. Соның нәтижесінде біртіндеп Шынжаң өлкесіндегі белгілі қылқалам шеберлерінің қатарынан көрінеді Соның нәтижесінде, оның «Жетім қыз» атты киножарнама туындысы, Шынжаң өлкелік сурет көрмесіне қойылып, үшінші дәрежелі сыйлық қа ие болады. Көп ұзамай «Шынжаңдағы қорғалатын құстар» атты шығармасы да осындай дәрежеге көтеріліп, үздіктер қатарынан көрінеді. Осы жетістіктерден кейін Зейнегүл Толымбекқызының суретші ретіндегі есімі бүкіл Қытай елі не таныла бастайды. Бұл ретте Қытайдың солтүстігіндегі бес өлке бойынша ұйымдастырылған сурет көрмесінде Зейнегүлдің «Жарты ай» атты туындысы ерекше бағаланғанын айта кеткеніміз жөн. Сондай-ақ, Кунминь қаласында ашылған көрмеде де оның «Мәмет жонындағы хикая» атты суреті жұртшылықтың назарына ілігіп, жоғары бағаланады. Бұдан кейін Зейнегүл Толымбекқызы ның шығар машылық еңбегі алыс шетелдерге де жете бастайды. Яғни, 1999 жылы АҚШ-тың Нью- Йорк қаласында өткен халықаралық «Алтын аққу» көрмесінде Зейнегүлдің «Сауыншы» атты шығармасына арнайы сыйлық беріледі. «Қобыз сыры» атты туындысы да үлкен көрмелерде арнайы жүлдеге ие болады. Суретшінің «Самауырын шәйі» атты шығармасы да қалың көпшілік пен мамандар тарапынан жоғары бағаға ие болады жылы мемлекеттік дәрежеде өткізілген үлкен көрмеде Зейнегүлдің «Кілегей» атты суреті айрықша көзге түсіп, үздіктер қатарынан орын алады жылы ұйымдастырылған «Шығыс қыздары» арнайы көрмесінде де Зейнегүлдің «Үш абысын» атты суреті арнайы сыйлыққа қол жеткізеді. Зейнегүл қазақ халқының ұлтық өнерін дамыту мен насихаттауға да ерекше үлкен қосып жүр.

50 Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ Шынжаңдағы Іле қазақ облысының ұйымдастырумен жарық көрген «Қазақтың ұлттық ою-өрнектері» атты көлемді кітапты әсем безендіріп, сәтті шығаруға Зейнегүл Толымбекқызының үлкен үлес қосуы осының айқын дәлелі. Зейнегүл Толымбекқызның өнер саласындағы мұндай еңбектері ылайықты бағаланып келе жатыр. Бұл ретте ең алдымен оның есімі Қытайдың қазіргі заманғы суретшілер анықтамасынан арнайы орын алғанын айта кеткеніміз жөн. Сондай-ақ, Зейнегүл Толымбекқызы Қытайдағы қазіргі заманғы белгілі көркемөнершілердің бірі ретінде де барша жұртқа танымал. Зейнегүлді өз жерлестері де жоғары бағалайды. Мысалы, Іле қазақ автономиялы облысының құрылуының 50 жылдық мерейтойына орай 2004 жылы Құлжа қаласында Зейнегүл Толымбекқызының арнайы сурет көрмесі өткізілді. Көрмеге суретшінің 50-ден астам туындылары қойылып, қалың жұртшылық қыз ы ға көрді. Өнертанушы мамандар бұл жөнінде «Зейнегүл Толымбекқызы суретшілік өнердің қыр-сырын терең меңгерген, оның туындыларынан ешкімге ұқсамайтын шығармашылық ерекшілік айқын аңғарылады және ұлттық бояу да барынша қанық» деп әділ бағасын берді. Енді жақын арада Зейнегүл Толымбекқызының бүкіл шығармашы лық еңбегінің басын қосып топтастырған арнайы үлкен кітап та жарыққа шықпақ. Зейнегүлдің жары Доқтырбай Аянбекұлы да Шынжаңдағы ағайындарға жақсы танымал азамат. Ол кісі де жоғары білім алған инженер; өлкелік түсті металл мекемесінде жауапты қызметтер атқарған. Зейнегүлдің шығармашылық табыстарға жетуіне Доқтырбай Аянбекұлының да қосқан үлесі айтарлықтай; яғни ол кісі өз жұбайының тынбай еңбек етуіне үнемі қолдау көрсетіп, шынайы жанашыр бола білген. Зейнегүл мен Доқтырбай үйелмелі-сүйелмелі үш бала тәрбиелеп өсірген. Олардың екеуі анасына тартып, сурет салуға бейімделіп өскен. Әсіресе, ұлдары Қайраттың қол жеткізген табыстары айтарлықтай. Қайрат сурет салумен кішкене күнінен бастап айналысқан; мектеп бітірген соң Шынжаң көркемөнер институтының сурет бөліміне қабылданған. Ол бұл оқу орынын ойдағыдай бітірген соң, 1991 жылдан бастап «Шыңжан ғылымтехника» баспасының әсемөнер бөлімінде қызмет істей бастаған; қазір осы бөлімнің меңгерушісінің орынбасары. Қайрат та суретші ретінде, әсіресе, кітап безендіру жөнінен Шынжаң өлкесіне жақсы танымал. Сондай-ақ, ол ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де айналысады. Бұған оның 2009 жылы жарық көрген «Қазақтың дәстүрлі мәдениет бұйымдары» атты көлемді еңбегі айқын дәлел. Зейнегүл мен Доқтырбайдың кіші қыздары Қайша да суретші. Ол 1996 жылы Шынжаң педагогика институтының суретшілік бөлімін бітірген. Қазір орта мектепте сурет салу пәнінен ұстаздық етеді. Қайшаның шәкірттері салған суреттер бірнеше рет түрлі халықаралық көрмеде үздіктер қатарынан көрінді, соған орай жас ұстаз «үлгілі тәрбиеші» деген құрметті атаққа да ие болды. Бұл да оған анасынан дарыған жақсы қасиет екені даусыз. Ал аяулы ана, дарынды суретші Зейнегүл Толымбекқызының өзі болса әлі де өнер өрінен төмендемей, тынымсыз еңбек етіп келеді. Қаналым ТАЛАСБАЙҰЛЫ Екі айда бір рет шығатын еларалық қоғамдық-саяси, әдеби-көркем журнал 3 (58) 2012 жыл, тамыз-қыркүйек 2002 жылдан шығады Редакция алқасы: Талғат Мамашев Әлібек Асқаров Сұлтан Жанболат (Қытай) Хабсаттар Омарұлы (Моңғолия) Марат Үкібаев (Өзбекстан) Мехмед Зенгин (Франция) Серіқұл Қосақов (Қырғызстан) Дербіш Қылыш (Түркия) Бас редактор Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ Жауапты хатшы Гүлжан ҚҰРМАНОВА Бөлім редакторы Салтанат МҰРАТҚЫЗЫ Меншікті тілшілер: Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ (Астана) Марат АРЫНОВ (Өзбекстан) Маржан ТЕҢІЗБАЕВА (Астана) Меншік иесі: «Алтын бесік-2» ЖШС, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат министрлігінен Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 4629-Ж куәлігін алған ж. Алғашқы есепке қою кезіндегі нөмірі мен мерзімі: 3209-Ж ж. Жарияланған материалдардағы деректердің нақтылығына автор жауап береді. Басуға ж. қол қойылды. Таралымы 1000 дана Журнал ЖШС «Dostar media group» баспаханасында басылды. РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕН-ЖАЙЫ: Алматы қаласы. Ш.Уәлиханов көшесі, 43-а Тел. факс (727) Е-mail: altyn_besik@mail.ru 51