TÜRK YE DE TEKNOLOJ K YAPI VE DI T CARET ÜZER NDEK ETK LER. Doç. Dr. Kemal ÇELEB Celal Bayar Üniversitesi BF Maliye Bölümü MAN SA

Transkript

1 YÖNET M VE EKONOM Y l:2002 Cilt 9 Say :12 Celal Bayar Üniversitesi..B.F. MAN SA TÜRK YE DE TEKNOLOJ K YAPI VE DI T CARET ÜZER NDEK ETK LER Doç. Dr. Kemal ÇELEB Celal Bayar Üniversitesi BF Maliye Bölümü MAN SA IG R Teknoloji, dünya ekonomisi ve politikas içinde ülkelerin konumlar n ve aralar ndaki ili kileri belirleyen temel faktörlerden birisidir. Uluslar aras ticarette rekabet edebilirli in ölçüsü teknolojiyi üretebilme ve yenileyebilmedir. Ucuz i gücü kullan m n n sa lad rekabet avantaj, ileri teknoloji kar s nda önemini kaybetmektedir. Teknoloji alan ndaki h zl geli meler, ülkeleri teknoloji yar nda geri kalmamak için teknolojilerini sürekli geli tirmek zorunda b rakmaktad r. Teknolojiye sahip olman n ve bu alandaki ilerlemenin bir ülkeye sa lad avantajlar nedeniyle, geli mi ülkeler kendi aralar nda büyük bir mücadele sergilemekte, geli mekte olan ülkeler ise bu yönde at l m gerçekle tirmeye çal maktad rlar. Dünya ekonomisi çerçevesinde ülkeler aras ndaki i bölümü, hangi ülkenin hangi sanayi dallar nda uzmanla aca büyük ölçüde aralar ndaki teknoloji farkl l na ve ili kilerine göre belirlenmektedir. Bu nedenle de, bir ülkenin teknolojik yeterlilik düzeyi d ticaretindeki geli meler üzerinde etkili olmaktad r. Nitekim, teknolojik yeterlilik düzeyi geri olan geli mekte olan ülkelerin d ticaret dengelerinin uzun dönemde sürekli aç k verdi i görülmektedir. Türkiye nin 1950 li y llar n ba ndan günümüze kadar geçen süreç içinde d ticaret dengesi sürekli aç k vermi tir. D ticaret dengesi aç klar, ülkemizin istikrar içinde ekonomik büyümesini gerçekle tirememesinin ba l ca nedenlerinden birisini olu turmaktad r. D ticaret aç klar n n nedenleri ara t r l rken, mevcut teknolojik yap ile d ticaret aras ndaki ili kilerin incelenmesi önem kazanmaktad r. Türkiye deki teknolojik yap n n d ticaret üzerindeki etkilerinin incelenece i bu çal mada, önce teknolojinin uluslar aras ticaret üzerindeki belirleyici rolü ele al nacakt r. Daha sonra, mevcut teknolojik yap ve bu yap n n ithalat ve ihracat üzerindeki etkileri aç klanacakt r. 157

2 IITEKNOLOJ N N ULUSLAR ARASI T CARETTEK BEL RLEY C ROLÜ Günümüzde geli mi ve geli mekte olan ülkeler aras nda teknolojik yeterlilik düzeyi bak m ndan büyük farkl l klar n oldu u görülmektedir. Geli mi ülke kategorisine giren ülkelerin en belirgin özellikleri, teknoloji alan nda sahip olduklar üstünlüktür. Bu ülkelerin ula m olduklar geli mi lik düzeyinin, Neoklasik ve Keynesyen HarrodDomar büyüme modellerinde öngörüldü ü gibi, sadece tasarruf ve yat r m de i kenleri taraf ndan belirlendi ini ileri sürmek tutarl de ildir. Örne in, Almanya da sermaye birikimi sermaye stokunun modernizasyonu (teknolojik yenilik) ile birlikte gerçekle mi tir 1. Teknolojik ilerlemenin sanayile me ve büyüme üzerindeki olumlu katk s n II. Dünya Sava sonras ndaki on y l içinde Almanya da ki i ba na dü en milli gelirdeki art ta görmek mümkündür. Söz konusu ülkede teknolojinin üretim art üzerindeki etkisi % 75 dolay nda olmu tur 2. Teknoloji politikalar na gereken önemi vermeyen ve sadece yat r mlar yoluyla fiziki sermaye birikimini artt rmaya çal an geli mekte olan ülkeler ise, özellikle d ticaretlerinde görülen aç klar nedeniyle s k aral klarla ekonomik kriz içine girmekte ve büyümeleri yava lamaktad r. Geli mi ülkelerin geli mekte olan ülkelere göre teknoloji alan nda üstün olmalar n sa layan en önemli faktör, ara t rmageli tirmeye daha fazla pay ay rmalar d r. Dünyada yap lan ArGe faaliyetinin % 95 i bu ülkelerde gerçekle tirilmektedir 3. A a daki tabloda görüldü ü gibi, geli mi ülkelerin döneminde ArGe harcamalar n n GSMH içindeki pay, e ik de er olarak kabul edilen % 1 in oldukça üzerindedir. ArGe harcamalar n n GSMH içindeki pay ABD de %2.5, sveç te %3.8, Japonya da %2.8, Fransa da %2.2, Almanya da %2.3 ve srail de %3.7 gibi oldukça yüksek düzeydedir. Ayn ekilde, bir milyon ki i ba na dü en mühendis ve bilim adam say s da bu ülkelerde oldukça yüksektir. Bir milyon ki i ba na dü en mühendis ve bilim adam say s sveç te 4095, ABD de 4507, Hollanda da 4103, Japonya da 2490, Fransa da 2686, ngiltere de 2678, Almanya da 2873 ve srail de 1570 iken, Türkiye de 303, Arjantin de 711, M s r da 495 ve Hindistan da 158 dir. 1 Horst Siebert, Why Has Potential Growth Declined? The Case of Germany, Policies For Long Run Economic Growth, A Symposium Sponsored By The F.R.B. of K.C., Wyoming, August 2729, 1992,s A. N. Ortan, Teknik, Ekonomik ve Sosyal lerleme Aç s ndan Patent Sisteminin Yeri, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Cilt. XIII, Say.2, Ankara 1987, s Hakk Yücel, Bilim Teknoloji Politikalar n n Ülke Kalk nmas ndaki Önemi ve Türkiye nin Ara t rma Kapasitesi, DPT, Ankara 1992, s

3 Ülkeler Tablo 1 ARGE Faaliyetleri ArGe Harcamalar ( % GSMH) ArGe'de Çal an Mühendis ve Bilim Adam Say s (1 Milyon Ki i Ba na) Norveç 1.7 4,095 sveç 3.8 4,507 ABD 2.5 4,103 Hollanda 2.0 2,490 Japonya 2.8 4,960 Fransa 2.2 2,686 ngiltere 1.8 2,678 Almanya 2.3 2,873 spanya 0.8 1,562 srail 3.7 1,570 Çek Cum ,317 Arjantin Tayland Türkiye M s r Hindistan Kaynak: UNDP (2002) Human Development Report, 2002, leri teknolojiye sahip geli mi ülkelerin, mikroelektronik ve biyoteknoloji gibi alanlarda gerçekle tirdikleri teknik bulu ve ilerlemelerin amac, kaliteyi artt rmak, ürün maliyetlerini dü ürmek ve yeni ürünler geli tirmektir 4. Geli mi ülkeler bu ekilde, bir taraftan daha kaliteli ve ucuz mal üreterek uluslar aras pazarlarda avantajl duruma gelmektedir. Di er taraftan da teknolojik aç k teorisinde vurguland üzere, teknolojik yenilik di er ülkelere ula madan üretilen yeni ürünler, bu yenili e sahip olmayan geli mekte olan ülkelere ihraç edilmektedir 5. Bu ihracat, ithalatç ülkelerin yeni ürünlerin üretim teknolojilerini ö renip özümsemelerine kadar sürmektedir. Bu süreç içinde, geli mi ülkeler standart d yeni ürünleri ihraç ederken, geli mekte olan ülkeler ilkel ürün ve ileri teknoloji gerektirmeyen standart sanayi ürünleri ihraç ederler. Örne in A.B.D. de ihracata yönelik endüstrilerde ArGe ye büyük yat r mlar yap ld ve teknolojinin s n r nda bulunduklar görülmektedir. A.B.D. nin özellikle geli mekte olan ülkelerden yapt ithalat ise, genelde kolayca sa lanan yetenekleri kullanan kitle üretimine dayal standart ürünlerden olu maktad r. thal etti i ürünler, 4 Christopher Freeman, Technical Change and Productivity, FinanceDevelopment, Vol. 26, No. 3, September 1989, s R dvan Karluk, Uluslararas Ekonomi, Bilim Teknik Yay nevi, stanbul 1991, s

4 niteliksiz emek gerektiren imalat sanayi ürünleri (ayakkab gibi) veya nispeten yo un sermaye gerektiren (çelik gibi) ürünlerdir 6. Dünyada ihracattaki ilk on ülkenin ihracatlar a rl kl olarak standart d ürünlerden olu an teknolojik üstünlü e sahip ülkeler oldu u a a daki tabloda aç kça görülmektedir. Ülkeler Tablo 2 hracatta lk 10 Ülke Haziran De er (%) De er (%) Genel toplam 2,561, ,613, Almanya 443, , A.B.D. 271, , ngiltere 193, , Fransa 164, , talya 207, , Hollanda 71, , spanya 77, , Rusya 56, , srail 53, , Belçika ve Lüksembourg 61, , Kaynak: DTM, statistikler, ArGe yo un sanayi ürünleri ihracatç s geli mi ülkeler d ticaret dengelerini korumakta veya fazla vermektedirler. Bunun nedeni olarak, uluslar aras pazarlarda ileri teknolojili ürünlere olan talebin gelir esnekli inin di er ürünlerden yüksek olmas akla gelebilir. Talebin gelir esnekli inin belirleyici oldu u kabul edildi inde, ileri teknoloji ürünlerinin uluslar aras ticaretteki pay n n dünya ekonomisinin daralma dönemlerinden ziyade geni leme dönemlerinde daha fazla artaca söylenebilir. Ancak, ileri teknoloji ürünlerinde talebin gelir esnekli inden çok ikame etkisi önemlidir. Oysa, standart ürünlerde talebin gelir esnekli i etkilidir. Nitekim, standart ürünlerin ticareti geni leme dönemlerinde artarken, daralma dönemlerinde gerilemektedir. leri teknoloji ürünlerinin uluslar aras ticaretteki paylar ise daralma dönemlerinde bile, kalite ve de i ime dayal ikame etkisine ba l olarak de i memekte veya önemli ölçüde dü memektedir 7. Teknolojik at l m içinde bulunan ve Yeni Sanayile mi Ülkeler (NIC) olarak tan mlanmaya ba lanan baz Güneydo u Asya ülkelerinin 1980 li y llardan itibaren d ticaret dengelerinde görülen olumlu geli meler, teknolojinin d ticaret üzerindeki olumlu etkilerini göstermesi bak m ndan kayda de erdir. Örne in, 6 R. Z. Lawrence, Changes in U.S. Industrial Structure, Industrial Change and Public Policy, A Symposium Sponsored By The F.R.B. of K.C., Wyoming, August 2426, 1983, s Lawrence, a.g.m., s

5 1980 li y llar n ba nda teknoloji üretme ve geli tirme politikalar na a rl k veren G. Kore 8, otomotiv sektöründeki ihracat pay n sürekli artt rm ve ihracat n da 2/3 nü A.B.D. ye yapm t r. Geli mekte olan ülkelerin otomotiv endüstrisi içinde en çok yerli parçay (% 95) G. Kore firmalar kullanmaktad r. Bu ba ar da, yerli tasar m çal malar ve ArGe faaliyetleri etkin rol oynam olup, uluslar aras pazarlarda G. Kore mal otomobil imaj n olu turmu tur 9. Geli mekte olan ülkelerde teknoloji üretiminin en önemli göstergesi olan ArGe harcamalar n n GSMH içindeki pay, e ik de er olarak kabul edilen % 1 in alt ndad r. Teknolojik yeterlilik düzeyinin dü ük olmas na ba l olarak teknolojide geli mi ülkelere ba ml olunmas, özellikle petrol ihracatç s olmayan geli mekte olan ülkelerde sürekli aç k veren bir d ticaret yap s n n olu mas na neden olmaktad r. Teknolojide d a ba ml olman n ilk etkisi ithalat üzerindedir. Sanayile me çabas içindeki ülkeler, teknolojisine sahip olmad klar yat r m mallar n ve ona ba l olarak ara mallar n ithal etmek zorunda kalmaktad r. Tablo 3 Yüksek Teknoloji çeren Ürünler hracat (% Toplam hracat) 2000 (World Bank(2002) World Development Indicators, Singapur Malezya r landa Kore Tayland ngilt ere ABD Japonya Fransa Hong Kong Meksika Brezilya Kanada Çin Norveç Avusturya Rusya Yeni Yunanistan Çek Cum spanya Portekiz Türkiye Slovak Slovenya Hindistan Nalan Gürel, Do u Asya Ülkelerinin H zl Büyümeleri ve Bat daki Etkileri, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Y l.32, Say.2, ubat 1995, s Ça atay Unusan, 2000 li Y llara Do ru Türk Otomobil Endüstrisi, ktisat Dergisi, Say , EkimKas m 1994, s

6 Ekonomik büyüme ile birlikte yat r m ve ara mal ithalat zorunlu olarak artarken, ihracat s n rl ölçüde artmaktad r. Bu ülkelerde ihracat art lar n s n rlayan önemli faktörlerden birisi de teknolojide d a olan ba ml l kt r. Yukar daki tabloda görüldü ü gibi, Dünya ticaretindeki pay sürekli artan ileri teknolojili standart d ürün ihracat n n geli mi ülkelerin toplam ihracatlar içindeki pay oldukça yüksek iken, geli mekte olan ülkelerin ihraç ettikleri ürünler içinde, teknolojisine sahip olmad klar ileri teknolojili standart d sanayi ürünlerinin pay çok dü üktür. Geli mekte olan ülkelerin sanayi ürünleri ihracat, tekstilkonfeksiyon ve demirçelik gibi belli birkaç üründe yo unla m standart ürünlerden olu maktad r. IIITÜRK YE N N TEKNOLOJ K YAPISI Bir ülkenin teknolojik yap s, teknolojiyi ö renip özümsemesi ve ekonomik faaliyetin ilgili etkinlik alanlar na yayarak kullan r duruma gelmesine göre de erlendirilir. Teknolojik yap y geli tirmenin en önemli boyutu da, teknolojiyi büyük ölçüde üretir duruma gelmektir. Teknoloji üretiminin anlam, yeni üretim yöntemleri ve ürünleri geli tirebilme, i organizasyonu ile ilgili yöntemleri tasarlayabilme ve en önemlisi de teknolojinin kayna n olu turan bilimi üretebilmedir 10. Ülkemizdeki mevcut teknolojik yap, teknolojinin ne ölçüde transfere dayal oldu u ve ne kadar üretildi ine bak larak anla labilir. ATeknoloji Transferi thalat n yurt içi üretimle ikame edilmesi eklindeki ithal ikameci sanayile me stratejisi ile sanayile me hamlesine ba layan ve 1980 li y llara kadar bu stratejiyi uygulayan Türkiye de, olu mu olan s nai üretim kapasitesinin yurt d ndan ithal edilen yat r m mallar ile kuruldu u görülür. Sanayi ürünlerinin yurt içinde üretilmesi do ru bir seçim olmakla birlikte, sahip olunmayan teknolojinin de ülkede üretilmesi ve geli tirilmesi günümüze kadar ihmal edilmi tir. thal ikameci sanayile me döneminde, büyük ölçüde teknoloji transferine ba ml kal nm t r. Teknoloji transferi, ithal edilen yat r m mallar nda içerilmi olarak ve lisans, patent ve knowhow anla malar yoluyla gerçekle tirilmi tir. Özellikle, makine ve teçhizatta d ar ya olan ba ml l n azalt lmas için kurulan yat r m mallar sanayiinde de bu durum geçerli olmu tur 11. thal ikameci sanayile meden d a aç k sanayile meye geçilen 1980 sonras dönemde de teknolojide d a ba ml l n sürdü ü, d a aç lman n getirdi i uluslar aras rekabetin firmalar ArGe faaliyeti konusunda özendirmedi i, bunun yerine teknoloji transferini ye ledikleri gözlenmektedir öncesi dönemde oldu u gibi 10. Bu dayc, Y. Renda, Dünya da ve Türkiye de Bilim Üretimi, Bilim ve Teknik, Say : 330, May s 1995, s Çelik Kurdo lu, Ekonomik Etkileri Aç s ndan Patent Müessesesi ve Sanayile en Ülkeler Bak m ndan Önemi, SBF Yay n No: 382, Ankara 1975, s

7 bu dönemde de teknoloji transferi makine teçhizat ithaliyle ve patent, lisans ve knowhow anla malar yoluyla yap lm t r. Az say da firma taraf ndan da yabanc sermaye yat r m ve teknik i birli i eklinde teknoloji transfer edilmi tir 12. Türk sanayii bugün geldi i durum itibariyle hala teknoloji transferine dayal bir yap içindedir. Ekonominin teknoloji transferine dayal bir yap içinde olmas n n nedeni, sanayile me politikalar içinde teknolojinin üretilmesine ve geli tirilmesine gereken önemin verilmemesidir. BTeknoloji Üretimi Ülkemizde teknoloji her zaman kolayca elde edilebilir bir faktör gibi de erlendirilmi veya d a aç k sanayile mede öngörüldü ü gibi, piyasalar n d rekabete aç lmas n n teknolojik at l mlar uyaraca varsay lm t r. Olumlu d sall k özelli ine sahip olan teknoloji, sanayile me politikalar n n merkezinde yer almam ve devlet, teknolojinin üretilmesi ve geli tirilmesini destekleyici politikalara önem vermemi tir. Nitekim teknoloji üretiminin göstergesi olan veriler bu durumu bütün aç kl yla ortaya koymaktad r. Bu konuda ArGe harcamalar n n GSY H içindeki pay ile ArGe çal malar nda istihdam edilen personelin say s na bak labilir. Tablo 4 ArGe Harcamalar n n GSY H çindeki Pay Y llar GSY H ArGe Har. ArGe (Milyar TL) (Milyar TL) Har./GSY H (%0) Kaynak : D E, Türkiye statistik Y ll, 2001 Yukar daki tabloda görüldü ü gibi, Türkiye de ArGe harcamalar n n GSY H içindeki pay, e ik de er olarak kabul edilen % 1 in oldukça alt ndad r. Geli mi ve di er geli mekte olan bir çok ülkeye göre oldukça dü ük düzeyde gerçekle en ArGe harcamalar n n ArGe faaliyetinde bulunan sektörlere göre da l m incelendi inde, zaten yetersiz olan harcamalar n teknolojinin geli tirilmesi ve bunun üretime dönü türülmesi yönünde etkili olmaktan uzak oldu u anla lmaktad r. Yap lan ArGe harcamalar n n yar dan fazlas yüksek ö retim kurumlar taraf ndan gerçekle tirilmektedir. Yüksek ö retim kurumlar n n Ar Ge harcamalar içindeki pay 1996 da % 62.1, 1997 de % 57.2, 1998 de % 61.1 ve 1999 da % 55.3, özel sektörün pay ayn y llardaki pay s ras yla % 26, % 32.2, % 31.5 ve % 38 olmu tur 13. Kamu sektörünün pay n n oldukça küçük oldu u dikkati 12 A. K r m, Türkiye malat Sanayiinde Teknolojik De i im, TOBB, Ankara 1990, s D E, Türkiye statistik Y ll,

8 çekmektedir. Bu durum, üniversite ve sanayi aras ndaki i birli inin henüz yeterli düzeyde olmad ülkemizde, büyük bir k sm üniversiteler taraf ndan yap lan Ar Ge harcamalar n n sanayi üzerinde olumlu bir teknolojik katk s n n olmad anlam na gelir. Oysa geli mi ülkelerde üniversitelerin pay % 35 in alt nda olup, Almanya, sviçre, A.B.D. ve G.Kore de % 20 nin alt ndad r. Özel sektörün ArGe faaliyetleri içindeki pay ise A.B.D., Almanya ve Japonya da % 70 dolay ndad r 14. ArGe sisteminin di er önemli bir faktörü olan insan gücüne bak ld nda, Tam Zaman E de erli (TZE) personel say s n n 1996 da , 1997 de , 1998 de ve 1999 da ki i oldu u görülmektedir 15. ktisaden aktif on bin ki i ba na dü en TZE ArGe personeli Almanya da 143, sviçre de 142, Japonya da 138, Fransa da 119, sveç te 111, A.B.D. de 77 ve G. Kore de 53 iken 16, Türkiye de 1999 y l nda sadece 11 ki idir y l ndan itibaren benimsenen d a aç k sanayile me stratejisi, sanayiinin verimlilik ve buna ba l olarak rekabet gücünü artt rma yönündeki teknolojik at l m beraberinde getirmemi tir. 680 büyük firma üzerinde yap lan bir çal man n sonuçlar, ihracata yönelik firmalar n teknolojik de i im harcamalar n n çok dü ük oldu unu ve bu firmalar n iç piyasaya hitap eden firmalara göre daha fazla ArGe harcamas yapmad klar n ortaya koymu tur 17. Bütün bu aç klamalardan da anla ld üzere, ülkemizde teknolojik yeterlilik ve buna ba l teknoloji üretme ve geli tirme düzeyi dü üktür. Bu nedenle de üretim büyük ölçüde transfer teknolojiye dayal olarak sürdürülmektedir. imdi, büyük ölçüde teknoloji transferine ba ml mevcut ekonomik yap n n d ticaret üzerindeki etkilerinin nas l ve ne yönde oldu unu inceleyebiliriz. IVTEKNOLOJ K YAPININ DI T CARET ÜZER NDEK ETK LER Ülkemizdeki mevcut teknolojik yap n n d ticaret üzerindeki etkileri, çe itli mal s n fland rmalar na göre ithalat ve ihracat n da l m na ve bu da l m içindeki geli melere bak larak ayr ayr incelenebilir. A thalat Üzerindeki Etkisi thalat ve ihracat n d ticaret konusu ürünler bak m ndan da l m, ekonomik faaliyetlere göre (USSS), geni ekonomik kategorilere göre (BEC) ve standart uluslar aras ticaret s n flamas na (SITC) göre yap lmaktad r. Teknolojinin ithalat üzerindeki etkisini göstermek bak m ndan en anlaml s n flama, geni ekonomik kategorilere (BEC) göre yap lan s n flamad r. BEC s n flamas na göre ithalat n da l m na ili kin uzun dönemli veriler incelendi inde, Türkiye nin 14 Bu dayc, Renda, a.g.m. s D E, Türkiye statistik Y ll, Bu dayc, Renda, a.g.m. s K r m, a.g.e. s

9 ithalat ndaki ana kalemleri sermaye mallar ile ara mallar n n olu turdu u görülmektedir. Bu iki mal grubunun toplam ithalat içindeki pay n n uzun dönem içindeki ortalama de eri yakla k % 90 iken, tüketim mallar n n pay % 10 dolay ndad r. thalat n Cumhuriyetin kurulu undan beri varl n sürdüren bu yap s, a a daki tabloda görüldü ü gibi günümüzde de devam etmektedir. Tablo 5 thalat n BEC tibariyle Da l m Y llar Sermaye Mallar (%) Ara Mallar (%) Tüketim Mallar (%) Di erleri (%) Kaynak: D E, D Ticaret statistikleri,2001 Teknolojik yap n n ilk etkisi, sermaye mallar ve ara mallar ithalat nda kendisini göstermektedir. Teknolojide d a ba ml olman n bir sonucu olarak, sermaye mallar ve ara mallar n n yurt d ndan ithal edilmesi zorunlulu u ortaya ç kmaktad r. Ekonomik büyüme için gerekli olan sermaye mallar n n büyük bir k sm n n yurt d ndan sat n al nmas, bu alanda yeterli teknolojiye sahip olunmamas nedeniyle, sermaye mallar sektörünün istenilen düzeyde kurulamam ve geli memi olmas ndan kaynaklanmaktad r. Sermaye mallar ithali, beraberinde ara mallar bak m ndan da ithalata ba ml olmay getirmektedir. Türkiye nin sermaye mallar ve buna ba l olarak ara mallar nda ortaya ç kan d ba ml l n n nedeninin, özellikle sermaye mallar sektörünün yeterli ölçüde kurulmamas oldu u eklindeki bir görü hakl olarak ileri sürülebilir. Ancak yetersiz olan sermaye mallar sektörünün de teknoloji transferi yoluyla kuruldu u ve bu nedenle de bu sektördeki d ba ml l n yüksek oldu u dikkati çekmektedir. Nitekim tak m tezgahlar sanayiinde d girdilere ba ml l k oran, Universal Freze Tezgahlar nda % 90, Kal pç Freze Tezgahlar nda % 80, Ta lama Tezgahlar nda % 100, CNC Türü Tezgahlarda % 100 ve Motor Yenileme Tezgahlar nda % 90 d r 18. Sermaye mallar sektöründe d girdilere olan yüksek ba ml l k, teknolojik yap daki gerili in ithalat üzerindeki etkisini aç kça göstermektedir. Sermaye mallar ithaliyle gerçekle tirilen teknoloji transferinin bir sonucu olarak ara mallar nda ortaya ç kan ithal ba ml l n n göstergesi olarak, ara mallar kapsam ndaki sanayi için i lem görmü maddeler, yat r m mallar n n aksam ve parçalar ve ta mac l k araçlar n n aksam ve parçalar n n hem toplam ara 18 K. Eser, Tak m Tezgahlar Sanayii, Türkiye Bankas ktisadi Ara t rmalar Müdürlü ü, Ankara 1990, s

10 mallar ithalat içindeki hem de toplam ithalat içindeki paylar na bak labilir. Bu iki mal grubunun belirtilen büyüklükler içindeki paylar y llar aras nda s ras yla ortalama % 67 ve % 44.4 olarak gerçekle mi tir 19. Bu oranlar, teknolojik yetersizlik nedeniyle üretimin ithalata olan ba ml l n n ne kadar yüksek oldu unu göstermektedir. Tablo 6 BEC S n flamas na Göre Türkiye nin D Ticareti ( Dolar) Sermaye Mallar Ara Mallar Tüketim Mallar Y llar thalat hracat thalat hracat thalat hracat Kaynak: D E, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri,2001. Ülkemizde ithalat n ihracattan fazla olmas n n bir nedeni, teknoloji transferine dayal mevcut teknolojik yap ya ba l olarak sermaye ve ara mallar ithalat n n zorunlu olmas d r. Yukar daki tabloda görüldü ü gibi, Türkiye nin d ticaretinde ortaya ç kan aç n kayna, bu iki mal grubunun d ticaret aç klar d r. Bir tek tüketim mallar d ticareti fazla vermektedir. B hracat Üzerindeki Etkisi hracat n ithalat kar layacak düzeyde olmamas n n nedeni, yine ayn teknolojik yap n n ihracat art n s n rlayan engeller içindeki önemli yeridir. Bu engellerden birisi, teknoloji transferine ili kin lisans anla malar nda ihracata getirilen s n rlamalard r. Özellikle 1980 öncesi dönemde lisans anla malar üzerinde yap lan incelemelerde bu tip s n rlamalar getirildi i tespit edilmi tir 20. Ancak ulusal pazarlar n birbirine eklemlendi i günümüz küreselle me ortam nda bu tür engellerin bir anlam kalmam t r. hracat n artmas n olumsuz yönde etkileyen s n rlamalar ba ka nedenlerde aramak gerekir. Bilindi i gibi, teknolojik geli imin ekonomi üzerindeki olumlu etkisi verimlili in artmas na ba l olarak maliyetlerin dü ürülmesi ve yeni ürünlerin 19 D E, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri, Cem Alpar, Türkiye deki Uluslar aras irketlerin D Ticaret Politikalar, Sanayi Ürünleri D Sat m n n Geli tirilmesi Semineri, T.C. Ticaret Bakanl ve UNIDO, 48 Aral k, Ankara 1978, s

11 piyasalara sürülmesi biçiminde olmaktad r. Verimlilik art lar ve uluslar aras pazarlara sunulan yeni ürünler de firmalara d rekabet gücü sa layarak ihracat n artmas na katk yapmaktad r. Teknolojik geli menin göstergesi olarak kullan lan faktörlerden birisi olan i gücü verimlili ine ili kin yap lan çal malar, ülkemizde teknolojik yap n n geri düzeyde olmas na ba l olarak verimlilik art n n ne kadar dü ük oldu unu göstermektedir. Türk imalat sanayiindeki i gücü verimlili i, döneminde AB ülkelerinin dörtte biri kadard r. Ayn dönemde AB ülkelerinde i gücü verimlili i % aras nda artarken, Türkiye de bu art % 1020 aras nda gerçekle mi tir 21. Sonraki y llarda da imalat sanayiindeki i gücü verimlili in geli mi ülkelerdeki i gücü verimlili ine göre oldukça dü ük düzeyde kalmaya devam etti i ve en önemlisi de aradaki verimlilik fark n n aç ld gözlenmektedir. Örne in, 1975 y l nda Almanya daki i gücü verimlili ine göre % 34.7 olan Türkiye deki i gücü verimlili i oran, 1992 y l nda % e gerilemi tir 22. Nitekim, yap lan ampirik çal malarda 1980 den sonra ihracatta görülen art la verimlilik aras nda bir ili ki bulunmad n do rulamaktad r 23. hracat art daha çok, ba ta dü ük ücret politikas olmak üzere at l kapasitelerin kullan lmas ve kur politikas ile gerçekle tirilmi tir 24. Di er taraftan, teknoloji üretme ve geli tirme kapasitesindeki yetersizli in sonucu olarak Türkiye de yerli tasar m çal malar yla yeni ürünlerin geli tirilememesi de ihracat art n olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle transfer teknoloji ile üretilen sanayi ürünlerinin, sürekli yeni modeller ve ürünler geli tiren teknoloji sat c s geli mi ülkelerle dünya pazarlar nda rekabet edebilmesi güçtür. Lisans anla malar yoluyla teknoloji ihraç eden geli mi ülkeler, geli tirdikleri yeni ürünlerin üretimini kendi tekellerinde tutarak, ürün demode oldu unda teknoloji al c s ülkelerde üretimine izin vermektedirler. Örne in, lisans anla malar ile üretim yapan Türk otomotiv sektörü lisans anla malar ndan do an bu tür k s tlamalar alt ndad r. Farkl sanayi dallar nda faktör kullan m yo unluklar na göre Türkiye nin rekabet gücünü aç klayan a a daki tablo, ülkemizin teknoloji tabanl rekabet gücü ne sahip olmad n göstermektedir. Tabloda görüldü ü gibi, hammadde yo un sanayiiler ile emek yo un sanayilerde rekabet gücü yüksek iken, ölçek yo un sanayilerde ve ileri teknoloji içeren farkl la t r lm ve bilim bazl mal üreten sanayilerde ise oldukça dü üktür. 21 B. Pirler, AT ve Türkiye de gücü Verimlili i, MPM, I. Verimlilik Kongresi /Bildiriler, 2729 Kas m, Ankara 1991, s Gülten Kazgan, Yeni Ekonomik Düzende Türkiye nin Yeri, Alt n Kitaplar Yay nevi, stanbul 1995, s E. Uygur, Policy, Productivity Growth and Employment n Turkey and Prospects for the 1990s, ILO,Geneva 1991, s B. Ali E iyok, malat Sanayiinde Rekabet Gücündeki Geli meler, ktisat Dergisi, Say :421428, OcakA ustos 2002, s

12 Tablo 7 Türkiye de Faktör Kullan m Yo unluklar na Göre Rekabet Gücü Hammadde Yo un Sanayiiler Emek Yo un Sanayiiler Bilim Bazl Mallar Ölçek Yo un Sanayiiler Kaynak: E iyok, a.g.m, s.44. Bütün bu aç klamalardan sonra, ülkemizdeki mevcut teknolojik yap n n ihracat üzerindeki etkisi, ihracat n SITC s n flamas içinde ilkel ve i lenmi ürün da l m na bak larak anla labilir. lkel ürünler, Standart Uluslar aras Ticaret S n flamas ndaki (SITC) 0+4 kesimi ürünleri, i lenmi ürünler ise 5+8 kesimi ürünleri kapsamaktad r. Ayr ca, i lenmi ürünler kapsam ndaki standart ve standart d sanayi ürünleri pay na bakmak gerekir. 960 l y llarda ilkel ürün ihracat n n toplam ihracat içindeki pay % 90 n üzerinde iken, 1970 li y llarda ortalama % 75 düzeyine gerilemi tir den sonra ise, i lenmi ürün ihracat n n pay sürekli artarken, ilkel ürün ihracat n n pay gerilemi tir. Günümüzde, i lenmi ürün ihracat n n toplam ihracat içindeki pay yakla k % 85 dolay ndad r 26. Ülkemiz ihracat nda i lenmi ürünler lehine görülen bu de i ikli in ne anlamda olumlu bir yap sal dönü ümü ifade etti ini de erlendirebilmek için, i lenmi ürün ihracat n n standart ve standart d ürünler bak m ndan da l m na bakmak gerekir. Tablo 8 lenmi Ürün hracat çinde Standart ve Standart D Ürünlerin Pay Standart Ürünler (1) Standart D Ürünler (2) Kaynak: D E, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri, (1) SITC S n flamas ndaki 0+4 kesimi ürünler. (2) SITC S n flamas ndaki 5+8 kesimi ürünler. Yukar daki tabloda görüldü ü gibi, i lenmi ürün ihracat içinde standart ürünlerin pay günümüzde gelinen son durum itibariyle % 86 dolay ndad r. Ayr ca, standart ürün ihracat nda da birkaç ürün üzerinde yo unla ma vard r D E, Türkiye Milli Geliri ve Harcamalar, ; DPT, Y ll k Programlar, D E, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri,

13 y llar aras nda, tekstilkonfeksiyon ve demirçelik ürünlerinin standart ürün ihracat içindeki pay ortalama % 62 olarak gerçekle mi tir. Tek ba na tekstil ürünlerinin pay ise ortalama % 51.5 düzeyindedir. Oysa, Dünya ticaretindeki geli melere bakt m zda, standart sanayi ürünlerinin uluslar aras ticaret içindeki pay azal rken, ileri teknoloji gerektiren standart d ürünlerin pay artmaktad r. Örne in, dünya ticaretindeki pay son on y lda katlanarak %14 lere ula an standart d ürünler kapsam ndaki büro ve haberle me cihazlar n n ülkemiz ihracat ndaki pay %3.8 ler düzeyindedir. Ayn ekilde, tekstilkonfeksiyon grubunun dünya ihracat içindeki %6 larda olan pay giderek azalmaktad r 27. Ayr ca, standart ürün ihracatç s konumundaki geli mekte olan ülkelerle bu alanda çok yo un bir rekabet ya anmaktad r. Tekstil ürünleri ihracat n n en önemli avantaj, ülkemizde emek faktörünün bol ve ucuz olmas d r. Ancak, ucuz i gücünden kaynaklanan maliyet üstünlü ümüzü, kurulu makine park n n eskimekte olu u nedeniyle kaybetme tehlikesi ile kar kar ya bulunmaktay z. Çünkü, teknoloji üreticisi geli mi ülkelerde tekstil makineleri teknolojisinde son y llarda kaydedilen geli meler ba l olarak, özellikle dokuma üretiminin hem hacmi hem de kalitesi yükselmektedir. Pamuklu iplik e irme sistemleri içinde en son teknoloji openend sistemli makinelerdir. Oysa Türk tekstil sektöründeki makine park n n büyük bir k sm ring sistem iplik e irme park ndan olu maktad r. Ayr ca, kurulu makine park n n yakla k % 75 i on ya n alt ndad r 28. Tekstil makinelerindeki teknik ilerleme, dokumay sermaye yo un bir imalat sektörü durumuna getirmektedir. Geli mi ülkelerin geçmi te Çok Elyafl lar Anla mas (MFA) ve son olarak GATT Uruguay Görü melerindeki Dunkell Uzla mas ile 2005 y l na kadar tekstil sektörlerini koruma alt na almalar, yeni teknolojileri üretime aktarmak için zaman kazanma çabas olarak de erlendirilmektedir. Almanya da y llar aras nda tekstil sektörüne 16.9 milyar DM l k yat r m yap lmas na kar l k, üretimde henüz bir art n meydana gelmemesi ve i çi say s nda % 32.7 lik azalma olmas, bu sektörde en yeni sermaye yo un teknolojiye geçme çabas n göstermektedir 29. Dünya Tekstil üretiminde özellikle geli mi ülkeler teknolojik üstünlüklerinden yararlanarak sermaye yo un bir yap ya yönelirken, Türkiye nin emekyo un ve geri teknoloji a rl kl bir sektörel yap içinde d rekabet gücünü korumas zor görünmektedir. Di er taraftan, kurulu makine park en ileri teknolojiyi içeren sistemlerle yenilenmek istendi inde, mevcut teknolojik yap gere i bu, makineteçhizatta 27 DTM, hracat Stratejisi, 28 MKB, Tekstil Sektörü (Pamuklu), Sektör Ara t rmalar Serisi, No.2, stanbul 1995, s Tarakç o lu, Türk Tekstil Sanayii çin Teknoloji Seçimi, Sektörel Geli me Stratejileri, 3. zmir ktisat Kongresi, 47 Haziran 1992, DPT Yay nlar, s

14 içerilmi teknoloji transferi yoluyla gerçekle tirilebilmektedir 30. Bu ise, yat r m mallar ithalat n artt rarak d ticaret aç klar n n büyümesi anlam na gelir. Mevcut teknolojik yap n n d ticaret üzerindeki etkileri konusundaki en önemli göstergelerden birisi, ileri teknolojili standart d sanayi ürünleri d ticaretinde görülen geli melerdir. Tablo 9 leri Teknolojili Standart D lenmi Ürün D Ticareti(000 Dolar) thalat hracat D Ticaret Dengesi Kaynak: D E, D Ticaret statistikleri, leri teknolojili standart d sanayi ürünleri ithalat n n toplam ithalat içindeki pay 1996 da % 29.3, 1997 de % 28.7, 1998 de % 30.3, 1999 da % 29.2, 2000 de % 27.1 ve 2001 de % 26.9 gibi oldukça yüksek bir düzeydedir. Buna kar l k bu ürünlerin toplam ithalat içindeki pay 1996 da % 5.5, 1997 de % 6.8, 1998 de % 8.9, 1999 da % 10.4, 2000 de % 11.8 ve 2001 de % 11.7 gibi oldukça dü ük bir düzeydedir. Yukar daki tabloda da görüldü ü gibi bu ürünlerin d ticaretinde çok büyük bir aç k oldu u göze çarpmaktad r. Dünya ticareti içindeki pay sürekli artan, talebin gelir esnekli i birden büyük olan ve dünya ekonomisindeki daralma dönemlerinde bile talebinde önemli azalma olmayan ileri teknolojili standart d sanayi ürünleri ile Türkiye nin ihracat n artt rmas söz konusu olabilir. Oysa görüldü ü gibi Türkiye nin bu ürünlere dayal ihracat toplam ihracat içinde oldukça dü ük bir paya sahiptir. Bunun ba l ca nedeni, kendi ulusal teknolojisini üreterek ve geli tirerek bu alanlarda yeterli yat r m yapamamas d r. VSONUÇ Türkiye de önemli bir istikrars zl k kayna olan d ticaret aç klar n n temel nedeni yap sald r. D ticarette ithalat n yap s incelendi inde, ekonominin üretimin devam ve büyüme için arz yönünden ithalata ba ml oldu u görülmektedir. Sanayile menin ba lang c ndan günümüze kadar geçen süreç içinde, yat r m mallar ve ara mallar ithalat toplam ithalat n yakla k % 90 n olu turmaktad r. hracat ise ilkel ürünler ve sanayi ürünlerine dayanmaktad r. 30 MKB, Tekstil Sektörü (Pamuklu), s

15 Toplam ihracat içinde i lenmi ürünlerin pay özellikle 1980 sonras dönemde artm olmakla birlikte, i lenmi ürünlerin büyük bir k sm standart sanayi ürünlerinden olu maktad r. Standart sanayi ürünleri ihracat içinde de tekstilkonfeksiyon ve demirçelik ürünleri a rl kl bir paya sahiptir. leri teknoloji gerektiren standart d sanayi ürünlerinin pay ise oldukça dü üktür. Ülkemizde, sürekli aç k veren d ticaret yap s n n olu umuna yol açan en önemli neden teknolojide d a ba ml olunmas d r. ArGe harcamalar n n GSY H içindeki pay binde be gibi oldukça dü ük bir düzeydedir. Çok yetersiz olan bu harcamalar n büyük bir k sm da üniversiteler taraf ndan gerçekle tirilmekte ve özel kesim ArGe faaliyetine gereken önemi vermemektedir. Bunda, devletin Ar Ge konusunda özel kesimi yeterli ölçüde desteklememesinin de büyük rolü vard r. Geli mi ülkelerde devletin özel kesime çok büyük ArGe deste i sa lad bilinmektedir. Türkiye de sanayile me sürecinin hiçbir a amas nda teknoloji politikalar na gereken önemin verilmemesi, teknolojide sürekli d a ba ml olunmas na yol açm t r. Teknoloji transferine dayal sanayi yap s da, ithalat n sürekli artmas na, ihracat n ise istenilen düzeyde artt r lamamas na neden olmaktad r. Bu durum, orta ve uzun vadede teknolojik at l m sa layacak politikalara önem vermenin ne kadar gerekli oldu unu ortaya koymaktad r. KAYNAKÇA Alpar, Cem, Türkiye deki Uluslar aras irketlerin D Ticaret Politikalar, Sanayi Ürünleri D sat m n n Geli tirilmesi Semineri, T.C. Ticaret Bakanl ve UNIDO, 48 Aral k, Ankara Bu dayc,., Renda, Y., Dünya da ve Türkiye de Bilim Üretimi, Bilim ve Teknik, Say :330, May s D E, Türkiye Milli Geliri ve Harcamalar, D E, D Ticaret statistikleri ve ndeksleri, D E, Türkiye statistik Y ll, DPT, Y ll k Programlar, DTM, hracat Stratejisi, DTM, statistikler, tablo_22.xls Eser, K., Tak m Tezgahlar Sanayii, T. Bankas ktisadi Ara t rmalar Müdürlü ü, Ankara E iyok, B. A., malat Sanayiinde Rekabet Gücündeki Geli meler, ktisat Dergisi, Say :421428, OcakA ustos Freeman, Christopher, Technical Change and Productivity, FinanceDevelopment, Vol.26, No.3, September Gürel, Nalan, Do u Asya Ülkelerinin H zl Büyümeleri ve Bat daki Etkileri, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Y l:32, Say :2, ubat MKB, Tekstil Sektörü (Pamuklu), Sektör Ara t rmalar Serisi / No:2, stanbul Karluk, R dvan, Uluslararas Ekonomi, Bilim Teknik Yay nevi, stanbul Kazgan, Gülten, Yeni Ekonomik Düzende Türkiye nin Yeri, Alt n Kitaplar Yay nevi, stanbul K r m, A., Türkiye malat Sanayiinde Teknolojik De i im, TOBB, Ankara Kurdo lu, Çelik, Ekonomik Etkileri Bak m ndan Patent Müessesesi ve Sanayile en Ülkeler Bak m ndan Önemi, SBF Yay n No: 382, Ankara Lawrence, R. Z., Changes in U.S. Industrial Structure, Industrial Change and Public Policy, A symposium Sponsored By The F.R.B. of K.C., Wyoming, August 2426,

16 Ortan, A. N., Teknik, Ekonomik ve Sosyal lerleme Aç s ndan Patent Sisteminin Yeri, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Cilt:XIII, Say :2, Ankara Pirler, B. AT ve Türkiye de gücü Verimlili i, MPM, I. Verimlilik Kongresi / Bildiriler, 2729 Kas m, Ankara Siebert, Horst, Why Has Potential Growth Declined? The Case of Germany, Policies For LongRun Economic Growth Tarakç o lu,., Türk Tekstil Sanayii çin Teknoloji Seçimi, Sektörel Geli me Stratejileri, 3. zmir ktisat Kongresi, 47 Haziran 1992, DPT Yay nlar. UNDP, Human Development Report, 2002, Unusan, Ça atay, 2000 li Y llara Do ru Türk Otomobil Endüstrisi, ktisat Dergisi, Say :353354, EkimKas m Uygur, E., Policy, Productivity Growth and Employment n Turkey and Prospects for the 1990s, ILO, Geneva Yücel,. H., Bilim ve Teknoloji Politikalar n n Ülke Kalk nmas ndaki Önemi ve Türkiye nin Ara t rma Kapasitesi, DPT, Ankara WB, World Development Indicators, 2002, 172