Erzurum Ermenilerinin Kastamonu ya Gönderilmesi

Transkript

1 Evrensel Bakış Açısı Gürbüz Evren Erzurum Ermenilerinin Kastamonu ya Gönderilmesi Ermeni komitecilerinin, Rus ordusuna katılarak sivillere yönelik katliamlara girişmesi üzerine Osmanlı Devleti, Tehcir * kararı aldı. Ermenilerin ve Türklerin yaklaşık 1000 yıllık ortak tarihinde önemli bir yeri olan 1915 Olayları, her iki halk açısından büyük acılar içermektedir. Bu nedenle konuyu her zaman doğru bilgi ve belgeler ışığında, objektiflikten uzaklaşmadan ele aldım. Bu yazıda da, Erzurum Ermenilerinin Tehciri sırasında (*) Tehcir: Göç ettirme kullanılan yollara ilişkin bilgileri paylaşacağım. Kısaca hatırlatmak gerekirse, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Ermeni komitecilerinin, Rus ordusunun saflarına katılması ve ardından sivillere yönelik katliamlara girişmesi üzerine Osmanlı Devleti, 27 Mayıs 1915 tarihinde, Tehcir kararı 25

2 aldı. Doğu Anadolu daki 6 vilayette (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Harput ve Sivas) bulunan Ermeniler, Suriye başta olmak üzere güneydeki Osmanlı topraklarına Zorunlu Göç ve İskâna yani Tehcire tabi tutuldu. Tehcir kapsamına alınan Ermenilerin, kafileler halinde belirlenen hatlarda yolculuk etmelerine karar verilmişti. Bunların önde gelenleri, Erzurum-Malatya-Musul Hattı, Sivas-Malatya-Musul Hattı ve Adana-Halep-Lübnan Hattı idi. İlk uygulama Erzurum-Malatya-Musul Hattının merkezi Erzurum da başlamıştır. Gerek 1890 yılındaki ilk Ermeni isyanının çıkışı gerek yoğun Ermeni nüfusu gerekse Rusya sınırına yakılığı nedeniyle Erzurum un stratejik önemi vardı. Yurt dışında yayınlanan kitaplarda, Erzurum dan ilk kafilenin 10 Haziran da yola çıktığı iddia edilmektedir. Oysa Erzurum Ermenilerine Tehcir kararı ilk kez 26 Haziran 1915 tarihinde yani Hükümetin kararından 1 ay sonra duyurulmuştur. İlk kafile ise Ermeni komitelerinin yöneticilerinden ve üyelerinden oluşturularak, 31 Temmuz da yola çıkarılmıştır. Burada dikkat edilmesi gereken çok önemli bir konu vardır. O da, ilk kafilelerin Musul a değil de, Kastamonu ya gönderilmesidir. Bu uygulamanın yanlış olduğu anlaşılınca, 26 Rahibe Clemence:...Ermenilerin çoğu Müslüman komşularının da ısrarı ve yardımı ile yerlerinde kaldı. (...) Rus ordusuna yardımcı olan Ermeni komitecilerin çoğu ise zaten kaçmıştı Talat Paşa nın emriyle kafileler, Malatya üzerinden yeniden Musul a yönlendirilmiştir. Erzurum daki Almanya Konsolosluğu, Berlin e gönderdiği raporda, ilk kafilenin, 16 Haziran da yola çıkarıldığını ve Harput üzerinden Urfa ya ulaştığını iddia etmektedir. Erzurum daki Fransız Misyonunda görevli rahibe Clemence Beauregard ise Fransa nın Rennes kentindeki ailesine gönderdiği mektupta, farklı bir tarih vererek, Temmuz sonlarında yola çıkan ilk kafilenin hazırlıklarına nasıl yardım ettiklerini, kentteki kiliselere toplanan Ermenilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere neler yaptıklarını anlatmaktadır. Rahibe Clemence mektubun devamında, Hasankale, Narman, Oltu, Tortum, Hınıs, Aşkale, Ilıca gibi bölgelerdeki Ermenilerin çoğu Müslüman komşularının da ısrarı ve yardımı ile yerlerinde kaldı. Sarıkamış operasyonu sırasında Rus ordusuna yardımcı olan Ermeni komitecilerin çoğu ise zaten kaçmıştı demektedir. Malatya üzerinden Musul a devam edecek kafilelerin Urfa dan geçişleri sırasındaki yoğunluk nedeniyle Diyarbakır yolu da kullanılmıştır. Söz konusu yoğunluk, sayıları 45 bini bulan Kâhta Ermenilerinin yola çıkması yüzünden yaşanmıştır. Özellikle Kasım ayında,

3 Diyarbakır daki kafileler, Urfa daki yoğunluk yüzünden Mardin e yönlendirilmiş, buradan da Kerkük bölgesine gönderilmiştir. Erzurum dan yola çıkan kafilelerin en önemli sorunu eşkıya ve aşiret baskınlarıdır. Erzurum-Erzincan arasında, yaklaşık 500 kişilik bir Ermeni kafilesinin Dersim eşkıyaları tarafından soyulduktan sonra katledilmesi, Kürt ile Arap aşiretlerinin hat boyunca soygun ve kız kaçırma amaçlı saldırıları yüzlerce kişinin ölümüne neden olmuştur. Bu tür haberlerin İstanbul a ulaşması üzerine, bölgedeki vali, kaymakam ve askeri yetkililere gönderilen talimatlarda, güvenlik önlemlerinin artırılması, suçluların bulunup cezalandırılması istenmiştir. Her ne kadar kafilelerin güvenliği için jandarmalar görevlendirilse de, bunların sayısının yetersiz olması, acı olayların yaşanmasını önleyememiştir. Kafileler ancak Cizre yakınlarına ulaştığında, burada Musul vilayetinin kolluk güçlerinin korumayı devralmasıyla daha güvenli şekilde geri kalan yolu tamamlayabilmiştir. Erzurum Ermenilerine ilişkin bir başka karar ise din adamlarına yöneliktir. Ermeni din adamları, Musul a değil Erzurum yakınlarındaki illere sevk edilmiş, gittikleri yerlerde iyi ağırlanmaları emri verilmiştir. Eşkıya baskınlarının duyulması üzerine Erzurum ve çevresindeki Ermenilerin tehcirinde ısrarcı davranılmamıştır. Bu durumu yine Erzurum daki Fransız Misyonunda görevli Jean Monier in İstanbul daki Fransa Büyükelçiliğine gönderdiği rapordaki, Ermeni din adamları Musul'a değil Erzurum yakınlarındaki illere sevkedilmiş, gittikleri yerde iyi davranılmaları emri verilmiştir. Güvenliği yeterince sağlanamayan Ermeni kafilelerinin eşkıya baskınlarına uğraması ve ölüm olaylarının artması yerel yöneticileri zor durumda bırakıyor. Olası ölümlerden sorumlu sayılmamak için birçok yetkili, Ermenilerin yola çıkmasında ısrarcı davranmıyor. Hatta bazılarının bölgede kalmasına, isteyenlerin de Kars a doğru gitmesine göz yumuluyor ifadelerinde görüyoruz. İkinci hat ise Sivas-Malatya-Musul Hattıdır. Sivas vilayetindeki en önemli Ermeni merkezi Merzifon dur. Bunun nedeni ise Merzifon da bulunan Amerikan Kolejidir. Merzifon aynı zamanda, Hıncak komitesinin merkezi olarak da ünlenmiştir. Merzifon Ermenilerinin 27

4 bir bölümü, Musul a gönderileceklerini öğrenince Müslüman olmaya karar vermiştir. Bunun üzerine de, Sivas vilayetinde kalmalarına müsaade edilmiştir. Merzifon Amerikan Koleji Tehcir kararının ardından toplanma ve sığınma merkezine dönüştü. Bunun üzerine Kolejin boşaltılmasına karar verildi. Merzifon daki Amerikan Konsolosluğunun raporuna göre, Ağustos ayının başında boşaltılma işleri tamamlanarak, kolejin kız öğrencileri ve öğretmenleri Sivas a gönderildi. Gürün Kaymakamı Şuayip Bey, gelen şikâyetler üzerine, Ermenilere yönelik kötü tutumu nedeniyle görevden alınarak, Divanı Harbe verilmiştir. Yine bu hat üzerinden Musul a giden kafilelere yönelik saldırı, soygun ve kötü muamele gibi olaylar Osmanlı yönetimine bildirildiğinde, gerekli cezai işlemlerin yapılması için talimat verilmiştir. Örneğin Gürün Kaymakamı Şuayip Bey, gelen şikâyetler üzerine, Ermenilere yönelik kötü tutumu nedeniyle görevden alınarak, Divanı Harbe verilmiştir. Merzifon gibi Harput ta da (Elazığ) bir Amerikan Koleji bulunması yüzünden, bu hat üzerindeki 28 kafilelerin yaşadığı olaylar, Batılı ülkelerin gazetelerinde yer almıştır. Harput taki Amerikan Konsolosu, kentteki Tehcirin 1 Temmuz da başladığını bildirdiği raporunda, Urfa ya doğru giden Ermeni kafilelerinin yol boyunca karşılaştıkları olumsuzlukları anlatarak, yetkililerle yaptığı pazarlıkları aktarmıştır. Sivas-Malatya-Musul Hattı, Trabzon, Giresun ve çevre bölgelerden, komitelerin aktif üyesi oldukları gerekçesiyle Tehcire tabi tutulan Ermeni kafileleri için de kullanılmıştır. Adana-Halep-Lübnan Hattı da, yoğunluğu ile dikkati çekmiştir. Bu hat, özellikle Ermeni komiteleri ile ilişkileri olanların sevkiyatı yapılması nedeniyle önem kazanmaktadır. O yıllarda yaklaşık 50 bin Ermeni nin yaşadığı Adana dan Tehcir uygulaması kapsamına alınanların sayısı 14 bindir. Bu bölgede en önemli sorun Eylül ayında yaşanmıştır. Tehcire karşı çıkan Musa Dağı Ermenilerinden 5 bin kadarı silahlı direnişe geçmiş, 600 a yakın Osmanlı askerini öldürmüştür. Uzun süren direnişin ardından Ermenilerden yaklaşık 4 bini, bölgeye gelen Fransız savaş gemisi ile Mısır a götürülmüştür. Urfa Ermenileri Tehcir kapsamına alınmamıştı. Ancak bölgede olayların başlaması üzerine Zorunlu Göç kararı Urfalı Ermeniler için

5 de alındı. Kararın ilan edilmesiyle birlikte Ermeniler direnişe geçti. Yaşadıkları mahallelerde yığınak yapan, hendekler kazan Ermenilerle yaşanan çatışmalar, Halep teki Amerikan Konsolosu tarafından bizzat izlenerek rapor edilmiştir. Raporda, Ermenilerin, aralarında 8 yabancının da bulunduğu bazı kişileri rehin alarak Eylül ayının sonuna kadar direndiğini yazan Amerikan Konsolos, olaylar bitiminde 2 bin Ermeni nin Musul a gönderildiğini belirtmektedir. Adana dan hareket eden Ermeni kafileleri için genellikle tren yolu kullanılmıştır. 1 Ağustos ile 30 Eylül arasında, özel hazırlanan, her biri 30 vagondan oluşan 10 trenle Halep e taşınan Ermenilerin sayısı at arabaları ve yaya gelenlerle birlikte yaklaşık 20 bine ulaşmıştır. Sadece Adana ve Urfa dan değil diğer bölgelerden gelenlerin bir kısmı da, Halep ile Hama çevresine yerleştirilirken, birçok kafile de, Lübnan da ikamet ettirilmiştir. Halep teki Osmanlı Göçmen ve İskân İşleri Dairesi nin Ekim 1915 de İstanbul a gönderdiği raporda, bölgeye yerleştirilen Ermeni sayısının 100 bini aştığı bildirilmiştir. Ayrıca aynı dönemde, Diyarbakır da 120 bin, Cizre de ise 136 bin Ermeni nin Halep, Musul ve Lübnan a gitmek üzere beklediği kaydedilmiştir. Tehcir sırasında kullanılan yollarda yaşananlara ilişkin Alman, Fransız, İngiliz ve Amerikan yetkililerin raporlarında ortak tespitler ve Ermenilerin Türkler tarafından korunduğunu belirten değerlendirmeler vardır. Tehcir Yolları konusuna bir başka yazıda devam edeceğiz. gurbuzevrenbd@gmail.com Titanik in başmühendisi, kurtulmayı bile denememişti 15 Nisan 1912 gecesi bir buzdağına çarparak Atlas Okyanusu nun sularına gömülen, döneminin en büyük transatlantiği konumundaki Titanik te, Thomas geminin başmühendisi Andrews Thomas Andrews de eserinin ilk yolculuğuna tanıklık eden bir yolcu olarak bulunuyordu. Titanik in inşa edildiği sırada, 64 filika konulması gerektiği uyarısında bulunmuş ancak bu uyarısı maliyet kısıtlamaları nedeniyle hayata geçirilmemişti. Titanik buzdağına çarptığında Thomas Andrews, uzun süre yolcuların can yeleği giymesi ve geminin üzerindeki 20 filikaya binerek tahliye edilmeleri için çaba gösterdi. Şok halinde koşuşturan yolcuların kurtarılmaları için uğraşan Thomas Andrews üzerine can yeleği bile giymemişti. Kurtulanlar, Thomas Andrews in en son birinci sınıf yolcuların sigara salonunda ağlarken görüldüğünü söylemişlerdi. 29