Bursa Tasavvuf l(ültürü

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Bursa Tasavvuf l(ültürü"

Umut Derviş
6 yıl önce
İzleme sayısı:

1 l (J.JJ '1 L. Uluslararası Bursa Tasavvuf l(ültürü Seınpozyuınu 4 BURSA KULTUR SANAT VE TURIZM VAKFI

2 BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM VAKFI BURSA IdTAPLIGI 18 Uluslararası Bursa Tasa11vuj Kültiirii Scmpozyumu 4 ISBN B irinci Basım Eylül2005 Ya)luıa Hazırlayan Mehrned Temelli Baskı F.Özsan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. İzmiryolu No:221 Beşevler 1 BURSA Tel: O (224) fozsan@e-kolay.net Açıkhava Tiyatrosu Yanı, Kültürpark 1 Bursa Tel: (O 224) (3 hat) Faks: (O 224) ll E-posta: info@bkstv.org

3 Tasavvuf l(ültürünün Mezar ve Mezar Taşlarına Etkisinde Bursa Örneği Öğr. Gör. Hicabi Gülgen 1 Sosyal bir varlık olarak insan doğumundan ölümüne kadar çevresini teşkil eden diğer insanlarla varlık alanına çıkagelmiştir. Her toplum kendisini oluşturan bireyleri hayatlannda ve öldüklerinde sal1iplenir ve toplum hafızasının elverdiği müddetçe yaşatmaya devam eder. Ölüm ve ölü ile ilgili törenler her toplumun dini inanışlan, kültürü, coğrafi yapısı gibi etmeniere bağlılık arzeder. Bu bağlamda daha çok yerleşik kültürlerde karşımıza çıkan ölülere ait özel alan tahsisi şehir mimarisinin vazgeçilmez unsuru olmuştu~., Asr-ı Saadette şirkle mücadele ve Arap kültürünün 'etldsinde mezar yapımı ve ziyareti hususunda itiyatlı davranılarak aşırılıklardan kaçınıldığı gözlenmektedir. İlerild asırlarda İslam'ın farldı coğrafya ve kültürlere intikaliyle mezar yapımında da yeniiiiderin oluştuğu görülür. İslain'ı kabul eden her toplum esld inanç ve adetleriyle yeni dinin emirlerini mezcederek aynı kültürün farkli katmanlannı oluştummşlardır. Her ne kadar sonradan cevaz verilse de; mezar ziyaretlerinin yasaldandığı Hz. Peygamber devrinden yaldaşık 3 asır sonra Abbasi Halifesi Mustansır tarafından ilk türbe örneği olan Kubbetü's-Süleybiye'nin inşası bu değişimin en açık tanığıdır'3. Türider islamı kabul etmeden evvel tarihi Hunlara kadar uzanan yer altında odalardan müteşelddl Kurgan adı verilen mezarlar yapıyorlardı. Göktürkler devrinde daha çok gördüğümüz mezar tipi ise mezar i.izerine ölenin heykelinin (Balbal) dildldiği mezar yapılarıdır. Bu mezarlarda ayrıca 1 Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi 2 N ebi Bozkurt, "Mezarlık", DİA, c. XXIX, Ankara 2004, s Yılmı;ız Can, İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara 1995, s. 144.

4 432 ULUSLARARASI BURSA TASAWUF KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU Fotoğraf 1 ölenin hayatta iken öldürdüğü düşn.an askerlerini temsilen de birer sembolik taş dikilerek -bir neviölı:n methediliyordu 4 İslam'ın tasvir ve hey,}<.ellere karşı aldığı tavir,neticesinde Türkler balbalları değiştirerek, heykel );e'"rine keliınelerle ölen şahsı anlatan taşlar kullanmaya başlanuşlardır. Mezar taşlarındaki sembolik şekiller bazılarınca doğrudan İslami kaynaklara bağlanırken bazılarınca da Orta Asya Şamanist Türk Kültürüne bağlanmıştır'. Selçuklular ve Beylikler döneminde sandukah -lahit- mezarların ağıdıldı kullanımınqan sonra Osmanlılarda şahide adı verilen bu mezar taşları çokça kullanılmıştır. XVI. yy'ın ildnci yarısından sonra şahidelerin sanatsal ve folldorik özelliiderinin arttığı gör.ülür 6 Şahideler bu haliyle yalnızca mezarın yerini belirleyen birer işaret olmal<.tan öte şal1sın ldmliği, nereli olduğu, ne işle uğraştığı, vefat sebebi, doğum ölüm tarihleri, bağlı bulunduğu. tarikatı gibi bir çok tarihi vesikayı da haiz oluyordu. Türk şehirlerinde mezarlık çoğunlulda şehrin giriş-çıkış yolu üzerinde kurulmuştur. Bunun gelip-geçenlerin ölümü ve ölülerini hatırlamaları için yapnuş olduldarı tahmin edilmektedir. Ancak ilerleyen zamanlarda şehir nüfusunun artması ve şehrin genişlemesi ile birlikte bu mezarlıldar şehir içinde kalmışlardır. Bu büyük mezarlıldar yanında cami, teld<.e ve dergahlar etrafında da küçük hazirelerin oluştuğu görülmektedir. 4 Hikmet Tanyu, Türklerde Taşla İlgili inançlar, Ankı:ıra Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlf.lrı, Ankara ı 968, s Burhan Oğuz, Mezartaşlarında Simgeleşen inançlar, İstanbul 2002, s. ı 9-3 ı 6 N ebi Bozkurt, agm., s. 520.

TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZÜN MEZAR VE MEZAR TAŞLARINA ETKiSi 433 Müslümaniann mezarlık ve kabir anhyışlannı anlarnlandırrnada, ölüm hadisesine yükledikleri anlamı bilrnek önemlidir.

5 TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZÜN MEZAR VE MEZAR TAŞLARINA ETKiSi 433 Müslümaniann mezarlık ve kabir anhyışlannı anlarnlandırrnada, ölüm hadisesine yükledikleri anlamı bilrnek önemlidir. İslam düşüncesinde ölüm maddi ve geçici a lernden hakiki aleme geçiş, ruhun ağırlıldanndan kurtulması olaral<. görülmüştür (Fotoğraf I). Hz. Peygamber'in "Sizler uykudasınız ölünce uyanacaksınız" fermanı, rnutasavvıflarca üzerinde çok düşünülen ve yaşamlannın anlamı olan bir düstur olmuştur. Hatta bu ölümü nefsin ölmeden evvel ölümü olaral<. görenler ve bunu seyr u sülfıkta basamaklar olaral<. yorumlayanlar olrnuştue. Mevlana Celaleddin-i Rfırnl'nin ifadesiyle "sevgiliye kavuşma anı, bayramı" olarak anlanunı bulan ölüm, ehl-i tasavvufun hayat-ölüm görüşünü anlatmaya yetmektedir. Türlderde hal<.anlar, din alimleri, halk önderleri ve Fotoğraf ı gönül insanlan için türbeler yapılmış, onlan seven insanlar da o kabrin etrafında kendilerinin ebedi. istirahatgahlannın yer almasını ternenni etmişlerdir. Sevilen insaniann kabirieri etrafında hazirelerin oluşmasında İbn. Mace'de zikredilen Hz. Peygamber'in yaşadığı bir olayın etkilerinin olduğıı düşünülebilir. Rası1l-i Ekrem, Osman b. Maz'fın'un kabri başına büyül<.çe bir taş dikmiş ve "Bununla kardeşimin kabrini tanır ve bulurum, ailernden ölenleri de yanına görnerirn" buyurrnuştur 8. İstanbul'da Eyüb Mezarlığı, Merkezefendi mezar- 7 Mehmet Demirci, "Ölümdeki Hayat (Tasavvuf Düşüncesinde Ölüm)", Tasavvut; sy. 4, Ankara 2000, s. ll. 8 Mehmet Şener, "Kabir", DİA, c. XXIV, İstanbul 2001, s. 35.

6 434 ULUSLARARASI BURSA TASAWUF K~LTÜRÜ SEMPOZYUMU lığı, Kazlıçeşme Bektaşi Tekkesi Mezarlığı,!<araca Ahmed Mezarlığı 9 gibi, Bursa'da başta Emir Sul -tan Mezarlığı, İsmail Hakkı Bursevi Haziresi, Üç Kozlar Haziresi, I<ara, baş Tekkesi Haziresi,..:.zeyniler Külliyesi Haziresi aynı şekilde gönül erlerinin etrafında halelenen mezarlardır. Tasavvuf dilinde "Vadi-i hamü şan" (Sessizler vadisi) adı verilen bu tekke ve zaviye hazirelerinde başta o tekkenin şeyh ve müridam ile diğer müntesip ve muhibbaru için medfun bulunmak büyük önem taşımaktaydı 10. Zamanla civar sakinlerinin de kabirlerinin yer almasıyla büyüyen bu hazireler büyül< mezariıkiara dönüşmüştür. Emir Sultan Mezarlığının güneybatı köşesinde (külliyenin batı giriş. kapısı yanında) yer alan Fotoğraf 3 ve "Meşayıh mezarlığı" adı verilen kısımda birçok farklı tarikata müntesip şeyh ve müridanın kabirlerini görmek mümkündür. Her tarikat ve tekkenin kendine göre giyim-kuşamı, evrad u ezkarı ve seyr u sülfrku olduğu gibi mezar ve mezar taşlannın da kendilerine mahsus bir şeldi oluşmuştur (Fotoğraf 2). Ehli- Tasavvufun kabiderindeki şahidelerinin en çok Taç, Sild<e, I<avuk ve Sank tipi ile nihayetlendiği görülür. Şahide gövdesindeki metinler mutlaka Tevhidi belirleyen sözler, yani "Hfr, Hüve'l-Bald, Hüve'l-Hayyıı'l-Bald, Hüve'l-Hallaku'l-Bald yada Besınele-i Şerife" yer almaktadır(fotoğraf 3). Mevtanın bağlı bulunduğu 9 Hans Peter Laqueur, Hüve'l-Baki İstanbul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, İstanbull997, s Nebi Bozkurt, "Mezarlık", DİA, c. XXIX, Ankara 2004, s. 519.

TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZÜN MEZAR VE MEZAR TAŞLARINA ETKiSi 435 tarikat silsilesi, şeyhi, Iere diğer şahidelerden şeyhinin şeyhi, tıbiat ve sedyesi ve bazen de seyrinde geldiği yer "Postnişin, Arifbillah,

7 TASAWUF KÜLTÜRÜMÜZÜN MEZAR VE MEZAR TAŞLARINA ETKiSi 435 tarikat silsilesi, şeyhi, Iere diğer şahidelerden şeyhinin şeyhi, tıbiat ve sedyesi ve bazen de seyrinde geldiği yer "Postnişin, Arifbillah, Kutb-u azam, eş-şeyh" gibi ifadelerle anlatılmıştır. Bu taşlarda tarih düşürmeye sıkça rastlanmakta, beyit ve şiir daha fazla yer verildiği görülmektedir. Zeynilere ait mezar taşlarında olduğu gibi bütünüyle orijinal şahideierin oluşması da dild(ate şayandır (Fotoğraf 4). Bazı mezar taşlarında _ şahidenin taç kısmı ölen şahsın mesleğini sembolize ederken, taşın boyun kısmına açılan bir pano içinde ayrıca taril(atının sarığının resmedilmiş olduğu Fotoğraf 4 da görülür. Emir Sultan Mezarlığı- meşayıh bölümünde bunun birçok örnelderi görülür. Sanat tarihi ve tasavvuf tarihçileri ile halk kültürü araştırmacılarının mezar taşları üzerindeki yazı, şekil ve sembollerin anlam ve içeriğiyle alakalı detaylı çalışmalar yapmaları kaçınılmaz bir zarurettir. Aksi halde her araştım1acı hrşılaştığı eserlerdeki işaretiere farldı anlamlar yüklerneye devam edecektir.,.

Benzer belgeler

PERVARİ İLÇESİ. Siirt deki Kültür Varlıkları

PERVARİ İLÇESİ. Siirt deki Kültür Varlıkları PERVARİ İLÇESİ Siirt deki Kültür Varlıkları 185 3.6. PERVARİ İLÇESİ 3.6.1. PALAMUT KÖYÜ UMURLU MEZRASI HANI Han Umurlu Mezrasının hemen dışındadır. Yapı üzerinde kim tarafından ve ne zaman yaptırıldığını