T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Mehmet Sami Orberk Ankara-2011

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Mehmet Sami Orberk Ankara-2011

3 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Mehmet Sami Orberk Tez Danışmanı Prof. Dr. İclâl Ergenç Ankara-2011

4 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınav Tarihi...

5 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. ( / /200 ) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı İmzası

6 TEŞEKKÜR Bu çalışma süreci ve çalışmanın tamamlanmasında iki insana teşekkürü bir borç biliyor ve onlara teşekkür etmek istiyorum, ilki bana katlanmaktan bıkmayan değerli annem diğeri bana katlanmaktan henüz bıkmamış olan değerli Hocam Prof. Dr. İclâl Ergenç. Nisan 2011 Mehmet Sami Orberk

7 KISALTMALAR F 0 : Temel Frekans F 1 : 1.Formant Frekansı F 2 : 2.Formant Frekansı F 3 : 3.Formant Frekansı F 4 : 4.Formant Frekansı Hz: Hertz N: Veri sayısı Ü: Ünlü X: Deney sonucu elde edilen veriler. Z:Ünsüz

8 ORBERK, Mehmet Sami, Türkiye Türkçesinde Ünlü Ünsüz Etkileşimleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 s. ÖZET Bu çalışmada, Türkçe ünlülerin izole hallerindeki ve ünsüzlerle etkileşimde oldukları hallerdeki formant frekanslarının görünümlerini listelemek, varsa benzerlik ve farklılıkların ortaya konarak nedenlerinin anlaşılmaya çalışılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yaşları arasında değişen 15 deneğe olası tüm ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 800 ayrı ünlü ünsüz bileşimi okutulmuş, deneklerin okudukları veriler, izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek Praat programında çözümlenmiştir. Elde edilen veriler kullanılarak tüm olası ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 19,200 bileşim oluşturulmuş ve çözümlenmiştir. Çözümlemelerde ünsüzler ile etkileşime giren ünlülerin formant değerleri açısından değişime uğradığı saptanmıştır. Bu değişimlerin F 1 frekansında daha tahmin edilebilir bir görünümü varken F2 frekansında bu değişimlerin yönü ve oranı tahmin edilemez ve bir tutarlılık göstermeyen bir görünüm sergilemiştir. Bu bulgular sonucunda; etkileşimlerde aynı konumda olan ünsüzlerin yaptıkları etkiler açısından benzerlik gösterdiği saptanmış ayrıca çıkış biçimleri, çıkış yerleri, ötümlülük ya da ötümsüzlük açısından benzerlik gösteren ünsüzlerin etkilerinin kendi içlerinde benzerlikler gösterdiği bilgisine ulaşılmıştır. Tüm ünlüler arasından ise İ ünlüsünün, ünsüzlerle etkileşimde etkilenmeye en açık ünlü olduğu görülmüştür.

9 ORBERK, Mehmet Sami, Vowel Consonant Interaction in Turkish, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 Ps. ABSTRACT In the present study, it is aimed to list and research the formant frequencies of isolated vowels and vowels that are in interaction with consonants. And by doing so we aim to reveal the similarities and differences and the reasons behind them. To do so we ask 15 subjects, in the 22 to 28 age range, to read 800 vowel and vowel-consonant combinations. The data the subjects have read is cut to produce both isolated vowel and vowel-consonant data and then that data have been analysed in Praat program. Analyzed data formed a total of 19,200 different combinations and then all that data have been analysed. The data indicated that the vowels those are in interaction with the consonants are changed in terms of formant frequencies. And it has been seen that in these changes the formant frequency F1 is more coherent and predictable than the formant frequency F2. In F2 the direction and the changing ratios have shown no coherency. It has been observed on the findings that, the position of the consonants are crucial on the effect they do to vowels. In the interactions of vowel and consonants showed similar effects on vowels from similar positioned consonants. We have also seen the consonants; with similar style of articulation, site of origin has similar effects on vowels. Also voiced and voiceless consonants have different effects on vowels. Also it has been clarified that the most vulnerable vowel to the effects of consonants is the vowel İ.

10 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR...V KISALTMALAR...VI ÖZET...VII ABSTRACT...IIX İÇİNDEKİLER...IX TABLOLAR DİZİNİ...XI ŞEKİLLER DİZİNİ...XII GRAFİKLER DİZİNİ...XV 1. GİRİŞ Tezin Adı Araştırma Problemi Tezin Konusu Tezin Amacı Tezin Önemi Araştırma Soruları Yöntem Örneklem Sınırlılıklar KAVRAMSAL ÇERÇEVE İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli Konuşmayı Oluşturan Sesler Ünlüler Ünlülerin Sınıflandırılması Ünsüzler Ünsüzlerin Sınıflandırılması Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz Spectrogram Formant Temel Frekans UYGULAMA Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı Verilerin Toplanması Verilerin Çözümlenmesi Analiz Sonuçlarının Listelenmesi BULGULAR Ünlüler ve Etkilesimleri a Ünlüsü ve Bilesimleri e Ünlüsü ve Bilesimleri...31

11 i Ünlüsü ve Bilesimleri i Ünlüsü ve Bilesimleri o Ünlüsü ve Bilesimleri ö Ünlüsü ve Bilesimleri u Ünlüsü ve Bilesimleri ü Ünlüsü ve Bilesimleri GENEL DEGERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA EKLER Ek 1 Formant Frekansları Listesi ve Değişim Oranları ÖZET ABSTRACT...164

12 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri...18 Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans Değişim Oranları...18 Tablo 3. Ünsüzlerin Genel Etki Ortalamaları...125

13 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli...4 Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri...7 Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri...10 Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...12 Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler...14 Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...17 Şekil 7. AB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...21 Şekil 8. BA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...22 Şekil 9. ABA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...23 Şekil 10. BAB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...24 Şekil 11. AC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...26 Şekil 12. CA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...27 Şekil 13. ACA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...28 Şekil 14. CAC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...29 Şekil 15. EÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...31 Şekil 16. ÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32 Şekil 17. EÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32 Şekil 18. ÇEÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...34 Şekil 19. ED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...36 Şekil 20. DE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...37 Şekil 21. EDE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...38 Şekil 22. DED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...39 Şekil 23. EF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41 Şekil 24. FE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41 Şekil 25. EFE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...43 Şekil 26. FEF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...44 Şekil 27. EG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...46 Şekil 28. GE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...47 Şekil 29. EGE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...48 Şekil 30. GEG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...49

14 Şekil 31. IH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...51 Şekil 32. HI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...52 Şekil 33. IHI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...53 Şekil 34. HIH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...54 Şekil 35. IJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...56 Şekil 36. JI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...57 Şekil 37. IJI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...58 Şekil 38. JIJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...59 Şekil 39. IK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...61 Şekil 40. KI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...62 Şekil 41. IKI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...63 Şekil 42. KIK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...64 Şekil 43. İL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...66 Şekil 44. Lİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...67 Şekil 45. İLİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...68 Şekil 46. LİL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...70 Şekil 47. İM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...71 Şekil 48. Mİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...72 Şekil 49. İMİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...73 Şekil 50. MİM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...75 Şekil 51. İY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...76 Şekil 52. Yİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...77 Şekil 53. İYİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...78 Şekil 54. YİY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...79 Şekil 55. ON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...81 Şekil 56. NO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...82 Şekil 57. ONO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...83 Şekil 58. NON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...84 Şekil 59. OP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...86 Şekil 60. PO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...87 Şekil 61. OPO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...88 Şekil 62. POP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...89 Şekil 63. ÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...91 Şekil 64. RÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...92

15 Şekil 65. ÖRÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...93 Şekil 66. RÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...94 Şekil 67. ÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...96 Şekil 68. SÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...97 Şekil 69. ÖSÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...98 Şekil 70. SÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...99 Şekil 71. ÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 72. ŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 73. ÖŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 74. ŞÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 75. UT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 76. TU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 77. UTU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 78. TUT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 79. UV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 80. VU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 81. UVU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 82. VUV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 83. ÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 84. ZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 85. ÜZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 86. ZÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...119

16 GRAFİKLER DİZİNİ Grafik 1. AB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...21 Grafik 2. BA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...22 Grafik 3. ABA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...24 Grafik 4. BAB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...25 Grafik 5. AC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...27 Grafik 6. CA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...28 Grafik 7. ACA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...29 Grafik 8. CAC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...30 Grafik 9. EÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...32 Grafik 10. ÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...33 Grafik 11. EÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...34 Grafik 12. ÇEÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...35 Grafik 13. ED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...37 Grafik 14. DE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...38 Grafik 15. EDE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...39 Grafik 16. DED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...40 Grafik 17. EF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...42 Grafik 18. FE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...43 Grafik 19. EFE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...44 Grafik 20. FEF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...45 Grafik 21. EG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...47 Grafik 22. GE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...48 Grafik 23. EGE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...49 Grafik 24. GEG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...50 Grafik 25. IH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...52 Grafik 26. HI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...53 Grafik 27. IHI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...54 Grafik 28. HIH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...55 Grafik 29. IJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...57 Grafik 30. JI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...58 Grafik 31. IJI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...59

17 Grafik 32. JIJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...60 Grafik 33. IK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...62 Grafik 34. KI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...63 Grafik 35. IKI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...64 Grafik 36. KIK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...65 Grafik 37. IL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...67 Grafik 38. LI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...68 Grafik 39. ILI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...69 Grafik 40. LIL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...70 Grafik 41. IM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...72 Grafik 42. MI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...73 Grafik 43. IMI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...74 Grafik 44. MIM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...75 Grafik 45. IY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...77 Grafik 46. YI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...78 Grafik 47. IYI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...79 Grafik 48. YIY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...80 Grafik 49. ON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...82 Grafik 50. NO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...83 Grafik 51. ONO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...84 Grafik 52. NON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...85 Grafik 53. OP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...87 Grafik 54. PO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...88 Grafik 55. OPO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...89 Grafik 56. POP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...90 Grafik 57. ÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...91 Grafik 58. RÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...93 Grafik 59. ÖRÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...94 Grafik 60. RÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...95 Grafik 61. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...97 Grafik 62. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...98 Grafik 63. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...99 Grafik 64. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 65. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...102

18 Grafik 66. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 67. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 68. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 69. UT Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 70. TU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 71. UTU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 72. TUT Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 73. UV Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 74. VU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 75. UVU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 76. VUV Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 77. ÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 78. ZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 79. ÜZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 80. ZÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 81. Ünsüzlerin Çıkıs Biçimlerine Göre Etkileri Grafik 82. Ünsüzlerin Çıkıs Yerlerine Göre Etkileri Grafik 83. Ünsüzleri Ötümlülük ve Ötümsüzlük Etki Farklari...124

19 KISALTMALAR F 0 : Temel Frekans F 1 : 1.Formant Frekansı F 2 : 2.Formant Frekansı F 3 : 3.Formant Frekansı F 4 : 4.Formant Frekansı Hz: Hertz N: Veri sayısı Ü: Ünlü X: Deney sonucu elde edilen veriler. Z:Ünsüz i

20 ORBERK, Mehmet Sami, Türkiye Türkçesinde Ünlü Ünsüz Etkileşimleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 s. ÖZET Bu çalışmada, Türkçe ünlülerin izole hallerindeki ve ünsüzlerle etkileşimde oldukları hallerdeki formant frekanslarının görünümlerini listelemek, varsa benzerlik ve farklılıkların ortaya konarak nedenlerinin anlaşılmaya çalışılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yaşları arasında değişen 15 deneğe olası tüm ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 800 ayrı ünlü ünsüz bileşimi okutulmuş, deneklerin okudukları veriler, izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek Praat programında çözümlenmiştir. Elde edilen veriler kullanılarak tüm olası ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 19,200 bileşim oluşturulmuş ve çözümlenmiştir. Çözümlemelerde ünsüzler ile etkileşime giren ünlülerin formant değerleri açısından değişime uğradığı saptanmıştır. Bu değişimlerin F 1 frekansında daha tahmin edilebilir bir görünümü varken F2 frekansında bu değişimlerin yönü ve oranı tahmin edilemez ve bir tutarlılık göstermeyen bir görünüm sergilemiştir. Bu bulgular sonucunda; etkileşimlerde aynı konumda olan ünsüzlerin yaptıkları etkiler açısından benzerlik gösterdiği saptanmış ayrıca çıkış biçimleri, çıkış yerleri, ötümlülük ya da ötümsüzlük açısından benzerlik gösteren ünsüzlerin etkilerinin kendi içlerinde benzerlikler gösterdiği bilgisine ulaşılmıştır. Tüm ünlüler arasından ise İ ünlüsünün, ünsüzlerle etkileşimde etkilenmeye en açık ünlü olduğu görülmüştür. ii

21 ORBERK, Mehmet Sami, Vowel Consonant Interaction in Turkish, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 Ps. ABSTRACT In the present study, it is aimed to list and research the formant frequencies of isolated vowels and vowels that are in interaction with consonants. And by doing so we aim to reveal the similarities and differences and the reasons behind them. To do so we ask 15 subjects, in the 22 to 28 age range, to read 800 vowel and vowel-consonant combinations. The data the subjects have read is cut to produce both isolated vowel and vowel-consonant data and then that data have been analysed in Praat program. Analyzed data formed a total of 19,200 different combinations and then all that data have been analysed. The data indicated that the vowels those are in interaction with the consonants are changed in terms of formant frequencies. And it has been seen that in these changes the formant frequency F1 is more coherent and predictable than the formant frequency F2. In F2 the direction and the changing ratios have shown no coherency. It has been observed on the findings that, the position of the consonants are crucial on the effect they do to vowels. In the interactions of vowel and consonants showed similar effects on vowels from similar positioned consonants. We have also seen the consonants; with similar style of articulation, site of origin has similar effects on vowels. Also voiced and voiceless consonants have different effects on vowels. Also it has been clarified that the most vulnerable vowel to the effects of consonants is the vowel İ. iii

22 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR...V KISALTMALAR...VI ÖZET...VII ABSTRACT...IIX İÇİNDEKİLER...IX TABLOLAR DİZİNİ...XI ŞEKİLLER DİZİNİ...XII GRAFİKLER DİZİNİ...XV 1. GİRİŞ Tezin Adı Araştırma Problemi Tezin Konusu Tezin Amacı Tezin Önemi Araştırma Soruları Yöntem Örneklem Sınırlılıklar KAVRAMSAL ÇERÇEVE İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli Konuşmayı Oluşturan Sesler Ünlüler Ünlülerin Sınıflandırılması Ünsüzler Ünsüzlerin Sınıflandırılması Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz Spectrogram Formant Temel Frekans UYGULAMA Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı Verilerin Toplanması Verilerin Çözümlenmesi Analiz Sonuçlarının Listelenmesi BULGULAR Ünlüler ve Etkilesimleri a Ünlüsü ve Bilesimleri e Ünlüsü ve Bilesimleri...31 iv

23 i Ünlüsü ve Bilesimleri i Ünlüsü ve Bilesimleri o Ünlüsü ve Bilesimleri ö Ünlüsü ve Bilesimleri u Ünlüsü ve Bilesimleri ü Ünlüsü ve Bilesimleri GENEL DEGERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA EKLER Ek 1 Formant Frekansları Listesi ve Değişim Oranları ÖZET ABSTRACT v

24 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri...18 Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans Değişim Oranları...18 Tablo 3. Ünsüzlerin Genel Etki Ortalamaları vi

25 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli...4 Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri...7 Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri...10 Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...12 Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler...14 Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...17 Şekil 7. AB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...21 Şekil 8. BA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...22 Şekil 9. ABA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...23 Şekil 10. BAB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...24 Şekil 11. AC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...26 Şekil 12. CA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...27 Şekil 13. ACA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...28 Şekil 14. CAC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...29 Şekil 15. EÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...31 Şekil 16. ÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32 Şekil 17. EÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32 Şekil 18. ÇEÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...34 Şekil 19. ED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...36 Şekil 20. DE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...37 Şekil 21. EDE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...38 Şekil 22. DED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...39 Şekil 23. EF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41 Şekil 24. FE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41 Şekil 25. EFE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...43 Şekil 26. FEF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...44 Şekil 27. EG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...46 Şekil 28. GE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...47 Şekil 29. EGE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...48 Şekil 30. GEG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...49 vii

26 Şekil 31. IH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...51 Şekil 32. HI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...52 Şekil 33. IHI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...53 Şekil 34. HIH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...54 Şekil 35. IJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...56 Şekil 36. JI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...57 Şekil 37. IJI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...58 Şekil 38. JIJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...59 Şekil 39. IK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...61 Şekil 40. KI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...62 Şekil 41. IKI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...63 Şekil 42. KIK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...64 Şekil 43. İL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...66 Şekil 44. Lİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...67 Şekil 45. İLİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...68 Şekil 46. LİL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...70 Şekil 47. İM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...71 Şekil 48. Mİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...72 Şekil 49. İMİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...73 Şekil 50. MİM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...75 Şekil 51. İY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...76 Şekil 52. Yİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...77 Şekil 53. İYİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...78 Şekil 54. YİY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...79 Şekil 55. ON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...81 Şekil 56. NO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...82 Şekil 57. ONO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...83 Şekil 58. NON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...84 Şekil 59. OP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...86 Şekil 60. PO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...87 Şekil 61. OPO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...88 Şekil 62. POP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...89 Şekil 63. ÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...91 Şekil 64. RÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...92 viii

27 Şekil 65. ÖRÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...93 Şekil 66. RÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...94 Şekil 67. ÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...96 Şekil 68. SÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...97 Şekil 69. ÖSÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...98 Şekil 70. SÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...99 Şekil 71. ÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 72. ŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 73. ÖŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 74. ŞÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 75. UT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 76. TU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 77. UTU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 78. TUT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 79. UV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 80. VU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 81. UVU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 82. VUV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 83. ÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 84. ZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 85. ÜZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü Şekil 86. ZÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü ix

28 GRAFİKLER DİZİNİ Grafik 1. AB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...21 Grafik 2. BA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...22 Grafik 3. ABA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...24 Grafik 4. BAB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...25 Grafik 5. AC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...27 Grafik 6. CA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...28 Grafik 7. ACA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...29 Grafik 8. CAC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...30 Grafik 9. EÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...32 Grafik 10. ÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...33 Grafik 11. EÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...34 Grafik 12. ÇEÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...35 Grafik 13. ED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...37 Grafik 14. DE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...38 Grafik 15. EDE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...39 Grafik 16. DED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...40 Grafik 17. EF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...42 Grafik 18. FE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...43 Grafik 19. EFE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...44 Grafik 20. FEF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...45 Grafik 21. EG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...47 Grafik 22. GE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...48 Grafik 23. EGE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...49 Grafik 24. GEG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...50 Grafik 25. IH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...52 Grafik 26. HI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...53 Grafik 27. IHI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...54 Grafik 28. HIH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...55 Grafik 29. IJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...57 Grafik 30. JI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...58 Grafik 31. IJI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...59 x

29 Grafik 32. JIJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...60 Grafik 33. IK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...62 Grafik 34. KI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...63 Grafik 35. IKI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...64 Grafik 36. KIK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...65 Grafik 37. IL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...67 Grafik 38. LI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...68 Grafik 39. ILI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...69 Grafik 40. LIL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...70 Grafik 41. IM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...72 Grafik 42. MI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...73 Grafik 43. IMI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...74 Grafik 44. MIM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...75 Grafik 45. IY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...77 Grafik 46. YI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...78 Grafik 47. IYI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...79 Grafik 48. YIY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...80 Grafik 49. ON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...82 Grafik 50. NO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...83 Grafik 51. ONO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...84 Grafik 52. NON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...85 Grafik 53. OP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...87 Grafik 54. PO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...88 Grafik 55. OPO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...89 Grafik 56. POP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...90 Grafik 57. ÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...91 Grafik 58. RÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...93 Grafik 59. ÖRÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...94 Grafik 60. RÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...95 Grafik 61. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...97 Grafik 62. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...98 Grafik 63. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...99 Grafik 64. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 65. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları xi

30 Grafik 66. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 67. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 68. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 69. UT Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 70. TU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 71. UTU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 72. TUT Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 73. UV Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 74. VU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 75. UVU Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 76. VUV Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 77. ÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 78. ZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 79. ÜZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 80. ZÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları Grafik 81. Ünsüzlerin Çıkıs Biçimlerine Göre Etkileri Grafik 82. Ünsüzlerin Çıkıs Yerlerine Göre Etkileri Grafik 83. Ünsüzleri Ötümlülük ve Ötümsüzlük Etki Farklari xii

31 1. Giriş 1.1. Tezin Adı Türkiye Türkçesin'de Ünlü Ünsüz Etkileşimleri 1.2. Araştırma Problemi Bir dilin ses dizgesinin işleyişi ancak, bu dizgeyi oluşturan birimlerin içsel özelliklerin, birbirleriyle girdikleri etkileşimlerin, bu etkileşimler sonucu ortaya çıkan değişimlerin tüm yönleriyle betimlenmesiyle ortaya konabilir. Günümüze kadar Türkiye Türkçesi'nin ses dizgesinin işleyişine ilişkin pek çok çalışma yapılmış olmasına karşın, tüm ünlü formant değerlerini ve ünlülerin ünsüzlerle ilişkisini betimleyen bir veri tabanı bütüncesi bulunmamaktadır. Amerikan İngilizcesi için Hillenbrand v.d. (1995), tarafından ve İsveççe için Fant (1969) tarafından hazırlanmış olan bütünceler, bu alanda yapılan çalışmalara verilebilecek örneklerdendir Tezin Konusu Türkiye Türkçesi'nin ünlülerinin formant değerleri, bu ünlüler ile ünsüzlerin birbirleri ile etkileşimlerinin formant değerlerine nasıl ve ne şekilde yansıdıkları bu çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır Tezin Amacı Çalışmanın temel amacı, günümüz standart Türkiye Türkçesi'nde bulunan ünlülerinin formant özelliklerinin betimlenmesi, ünsüzlerin bu ünlü formant değerlerine etkileri olup olmadığının araştırılması ve eğer varsa her ünsüzün ayrı ayrı her bir ünlüyü nasıl ve ne derece etkilediğinin saptanması yoluyla Türkçe'nin ses dizgesinin işleyişinin tüm yönleriyle ortaya konmasına yardımcı olmaktır. Aynı zamanda bu çalışma Türkiye Türkçesi için erişilebilir ünlü ve ünsüz formant veri bütünü eksikliğinin giderilmesine katkıda bulunmak amacı taşımaktadır. Bu eksiklik (Çiyiltepe ve ark. 1

32 2008)'de Konuşmacı Tanımada/Tanımlamada Yöresel Söyleyiş Özellikleri ve Formant Analizi adlı çalışmada fark edilmiştir. Yöresel söyleyiş özelliklerinin kıyaslanması için alınan ölçünlü Türkçe verilerini başka verilerle kıyaslamak istenmiş ancak istenilen büyüklükte paylaşılmış verilere ulaşılamamıştır. Bu sebeple bu çalışma: -İleride yapılacak çalışmalarda kullanılabilecek bir veri bütünü oluşturmak, -Başka çalışmalarda alınan sonuçların kıyaslanabilmesi için bir veri sağlamak, -Elde edilen veri bütününü ünlü-ünsüz etkileşimleri açısından incelemek -İşlemlenebilir bir veri oluşturarak bir ünsüz, bir ünlü ya da çok sayıda ünlü ve ünsüzün farklı çalışma amaçlarına yönelik olarak incelenebilmesini sağlamak amaçlarını taşımaktadır Tezin Önemi Oluşturulacak veri bütünü ile Türkçe'nin sesbilgisel betimlenmesi çalışmalarına katkıda bulunulacağı düşünülmektedir Araştırma Soruları 1) Ünsüzlerin, ünlülerin formant değerleri üzerinde etkisi var mıdır? 2) Ünsüzlerin formant degerleri üzerinde etkisi varsa bu etkinin ölçütü nedir? 3)Ünsüzlerin formant degerleri üzerinde bir etkisi varsa, bu etki belirli bir tutarlılık içinde mi gerçekleşmektedir? 1.7. Yöntem Bu çalışma yarı deneysel bir çalışmadır. Deneklerle birebir görüşme tekniği ile veri toplanmıştır Örneklem Araştırmada; yaşları arasında değişen 15 erkek denek kullanılmıştır. Bu 2

33 deneklerin kayıtları ile her ünlünün özelliklerine ulaşılmış ünsüzlerin ünlülerin sessel özellikleri üzerindeki etkileri, formant frekanslarında yükselme ya da alçalma, yüzdelik oranlar halinde saptanarak ortaya konmuştur Sınırlılıklar Bu çalışmanın sınırlıkları şunlardır: 1- Bu çalışma, yalnızca ölçünlü Türkiye Türkçesi konuşurlarını denek kapsamına almıştır. 2- Çalışmaya 15 erkek denek dahil edilmiştir. Yalnızca tek cinsiyetten verilerin dahil edilmesinin sebebi, Praat programı ile analiz sürecinde bütün analizlerin programın set ayarları değiştirilmeden yapılabilmesini sağlamaktır, eğer her iki cinsiyetten kayıtlar analiz edilecek olsaydı programın set ayarları yeniden düzenlenecek ve elde edilen verilerin birbirleri ile kıyaslanması mümkün olmayacaktı. 3

34 2. Kavramsal Çerçeve 2.1. İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli Ses, bir enerji kaynağından yayılan titreşimlerin etkisi sonucu gaz, sıvı ve katı ortamlarda moleküllerin sıkışıp gevşemesi ile ortaya çıkan enerjidir. Bu sıkışma ve gevşemeler ortamda yayılarak ses dalgalarını oluşturur (Belgin, 2002). İnsan sesinin ve konuşma seslerinin kaynağı ise Kaynak-Filtre Modeline (Source-Filter Model) göre gırtlaktır (larynx). Akciğerlerden gelen hava ses tellerini titreştirerek, ses dalgalarını oluşturur ve artikülatör organların şekli konuşma seslerini ortaya çıkarır (Fant, 1960). İnsan sesi, temel sesin rezonatör boşluklarından geçerken kuvvetlenip değişmesiyle oluşur(kaya, 2002). Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli İnsan sesinin oluşum süreci temel olarak dört evrede incelenmektedir: 1. Ekspirasyon 2. Fonasyon 3. Resonasyon 4. Artikülasyon 4

35 Bu süreçlerin işleyişine bakacak olursak: Ekspirasyon Ses oluşumu için hava akımı gerekmektedir. Akciğerlerden gelen hava ile oluşan doğrudan akım, glotiste kesintiye uğrar ve ses tellerinin titreşmesine neden olur. Doğru süre içinde doğru miktarda havanın ses tellerinden geçmesi, doğru ses oluşumu için temel koşuldur (Kaya, 2002). Fonasyon Glotik ses olarak da adlandıran bu kavram, yalnızca ses tellerinin titreşimi ile oluşan sestir (Nemetz v.d., 2005). Fonasyonda glottisten hava geçerken titreşen ses telleri F 0 'ı oluşturur. Fonasyon akciğerlerden gelen değişik güçteki hava akımının ses telleri üzerindeki basıncı ile duyulabilir titreşimlerin sese dönüşmesi sürecidir(denes & Pinson, 1968). Rezonasyon Ses tellerinin titreşimi ile oluşan sesin, ağız ve burun boşluğundan geçerken yükselme, alçalma ve değişim geçirerek şekillenmesi sürecidir (Clark v.d., 2007). Artikülasyon Bu son aşamada ses dil, dudaklar ve yumuşak damağın dinamik hareketleri sonucunda konuşma sesine dönüşür (Woodson&Cannito 1998). Son ses çıktısına bu aşamada ulaşılmaktadır. Sözü edilen son ses çıktısı ise dilde kullanılan ve konuşmayı oluşturan seslerdir. 5

36 2.2. Konuşmayı Oluşturan Sesler Temel olarak iki gruba ayrılmaktadır. 1. Ünlüler (vowels) 2. Ünsüzler (consonants) Ünlüler Olağan konuşmada ünlüler, soluk verme yolunun üst bölümlerince oluşturulan boşluklarda yankılanan titreşimsel seslerdir (Vardar, 1998:51). Ünlüler özgür ve gürültüsüz seslerdir. Bir diğer tanımıyla akciğerlerden gelen soluğun hiçbir sürtünme ve engellemeye uğramadan dilin üstünden geçerken çıkarttığı seslerdir. Bu sesler çıkartılırken konuşma organlarının herhangi bir yerinde kapanma ya da daralma olmadığı için gürültüsüzdürler (Ergenç 2002). Yine, Ergenç (2002)'de; ünlülerin çıkarılışında en önemli görevleri üstlenen organlar; dil, çene ve dudaklardır ifadesine yer verilmiş ve ünlülerin tanımsal ayrımlamasının bu organların durumuna göre yapıldığı belirtilmiştir. Ünlüler 5 formant veren seslerdir, ancak genellikle bu 5 formant değerinden dördü analize yönelik amaçlarla kullanılmaktadır. Çok genel tanımı ile; 3. ve 4. formantlar gözlemlenerek sesin sahibinin, yani sesi oluşturan kişinin, erkek mi yoksa kadın mı olduğu bu iki formant değerindeki yükseklik oranları ile anlaşılabilmektedir. Daha geniş amaçlarla kullanılan 1. ve 2. formant değerleri ise ünlünün, yukarıda da sözü edilen, doğrudan gözlemlenemez oluşma biçimine dair ipuçları verir. 6

37 Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri (International Phonetic Alphabet Handbook, 1999) Ünlülerin Sınıflandırılması Türkçedeki ünlüleri, şu şekilde sınıflandırabiliriz: a) ÇENE AÇISININ DURUMUNA GÖRE : - Geniş ünlüler : a, e, o, ö - Dar ünlüler : ı, i, u, ü b) DUDAKLARIN BİÇİMİNE GÖRE : - Düz ünlüler : ı, i, a, e - Yuvarlak ünlüler : o, ö, u, ü 4. DİLİN DEVİNİMİNE GÖRE : - Arkadil ünlüleri : ı, a, o, u - Öndil ünlüleri : i, e, ö, ü 7

38 Öndil ünlüleri de kendi içinde, yuvarlak ve düz öndil ünlüleri olarak ikiye ayrılır. -Yuvarlak öndil ünlüleri: ö, ü - Düz öndil ünlüleri : e, i Ünsüzler Ünsüzler çıkış biçimlerine, yerlerine ve ses tellerinin durumuna göre sınıflandırılır. b ünsüzü; ötümlü, patlamalı bir çift dudak ünsüzü olan b Türkçe'de genellikle sözcüklerin ön ve iç sesinde bulunur. Son seste bulunduğu hallerde bu ünsüz ötümsüz p sesine dönüşür. Bu ses her ne kadar p ünsüzü şeklinde sesletilse de ünlüyle başlayan bir ek aldığında temel formuna, yani, tekrar b ye dönüşür. c ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür. Bu ünsüz iki ayrı sesten oluşmuş bir birleşik ünsüzdür. [dz]. Bu ünsüzün iç seste bulunması halinde bu iki sesten birincisi düşer ve ünsüz j olarak sesletilir. Türkçe'de nadiren sonseste bulunur. ç ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür, t ve ş seslerinden oluşmuş bir birleşik ünsüzdür. İçseste bir ünsüzle birlikteyken t sesi kaybolur ve ünsüz ş olarak sesletilir. d ötümlü ve patlamalı bir dilucu-dişardı ünsüzüdür. Türkçe sözcüklerin son sesinde ötümsüzleşerek t ye dönüşen bu ses ön ve içseste bulunur. g ünsüzü ötümlü ve patlamalı bir dil-artdamak ünsüzüdür. Türkçe sözcüklerin ön ve içsesinde bulunan bu ses, sonseste ötümsüz k sesine, kimi zaman da iç ve sonseste ğ ye dönüşür. j ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür. Türkçe de bu sesin bulunduğu tüm sözcükler alıntı olduğu için j nin Türkçe'nin ses dizgesindeki varlığı Demircan(1981)'de tartışılmaktadır. Günümüzde kullanılan sözcüklerin ön, iç ve sonsesinde yer alabilir. k ünsüzü ötümsüz, patlamalı, artdamak ünsüzüdür. Sözcüklerin ön, iç ve sonsesinde bulunabilen bu sesin arkadil ünlüleriyle [k] ve öndil ünlüleriyle birlikteyken [c] çıkarılan iki türü vardır. l ünsüzü ötümlü ve yan daralmalı bir dilucu-öndamak ünsüzüdür. Ön, iç ve sonseste bulunabilen bu sesin de daha önde ł ve daha geride çıkartılan l iki türü vardır. m ünsüzü, ötümlü ve genizsil bir çift dudak ünsüzüdür. Sözcüğün ön, iç, ve sonsesinde bulunabilir. Önseste bulunduğu sözcükler Türkçe asıllı değildir. n ünsüzü ötümlü ve genizsil bir dil-ucu-dişeti ünsüzüdür. Ön-, iç, ve sonseste bulunan bu ses iç- ve sonseste g ve k ünsüzleriyle birlikteyken dilartdamak ünsüzü [ŋ] ye dönüşür. P ünsüzü ötümsüz ve patlamalı bir 8

39 çiftdudak ünsüzüdür. Ön seste daha soluklu, iç ve son seste daha az solukludur. r ünsüzü ötümlü ve çarpmalı bir çift dudak ünsüzüdür. Türkçe'de üç türü vardır. Önseste birden çok vuruşlu [r]; içseste tek vuruşlu[ Ր ]; sonseste sürtünücü karakteri taşıyan [ɣ] bulunur. s ünsüzü ötümsüz ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Ön-, iç-, ve sonseste bulunabilir. ş ünsüzü ötümsüz ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. t ötümsüz ve patlamalı bir dilucu-dişardı ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. v ötümlü ve sızmalı bir dudak-diş ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. Önünde ve ardında arkadil ünlüleri varsa [ὑ] durumuna geçer. Zaman zaman yitirilerek ünlü kaymasına neden olur. y bir dil öndamak yarı ünlüsüdür. Çıkış yeri i ünlüsüne çok yakın olduğu için ünlü kaymasına neden olur. Ön, iç ve son seste bulunabilir. Ancak, ön ve iç seste ötümlü, son seste ötümsüzdür. z ötümlü ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Son seste ötümsüzleşme eğilimindedir Ünsüzlerin Sınıflandırılması a. ÇIKIŞ BİÇİMLERİNE GÖRE: - Patlamalı ünsüzler : b, d, g, p, t, k - Geniz ünsüzleri : m, n - Çarpmalı ünsüzler : r - Yan daralma ünsüzleri : l - Sürtünücü ünsüzler : c, ç, f, h, j, s, ş, v, y, z b. ÇIKIŞ YERLERİNE GÖRE: - Çift dudak ünsüzleri : b, p, m, - Dudak- diş ünsüzleri : f, v - Dilucu - dişardı ünsüzleri : d, t - Dilucu - dişeti ünsüzleri : n, r, s, z - Dil-öndamak ünsüzleri : c, ç, j, ş, y - Dilucu - öndamak ünsüzleri : l - Dil - artdamak ünsüzleri : k, g - Gırtlak ünsüzleri : h 9

40 c. SES TELLERİNİN TİTREŞİMİNE GÖRE : - Ötümlü ünsüzler : b, c, d, g, j, m, n, r, v, y, z - Ötümsüz ünsüzler : ç, f, h, k, p, s, ş, t Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri (Morawej 1997) Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi Üretimsel süreç ve inceleme sürecinde kullanılan öğeler arasındaki ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için, kullanılan inceleme materyali ve yöntemlerinin bahsettiğimiz bu üretim sürecine dair hangi öğeleri açıkladıklarını anlamamız gerekir. Üretim süreci öğeleri ve tanımlayıcılar arasında oldukça yakın bir ilişki vardır ve tanımlayıcıların işleyiş mekanizmalarına ışık tutabilmesini sağlayan da bu yakın ilişkidir. Söz gelimi rezonansların yeri ses yolunun fiziksel boyutlarına ve şekline bağlıdır. Yani artikülatörlerin değişik fiziksel hallerinde ses yolu değişir ve bunun sonucunda rezonans frekanslarının yerleri de değişir. Rezonans frekansları aynı zamanda tüm spektrumun formunu da belirler (Öcal, 2005). Ayrıca, ses dalgasının bir saniyedeki 10

41 titreşim sayısı sesin frekansını, ses tellerin açılıp kapanma sayısı ise temel frekans(f 0 ) değerini verir. Üretimde yaşanan fiziksel süreçler ile etkisi ispatlanmış bu tanımlayıcılar kullanılarak gözle izlenemeyen üretim süreci ve öğeleri açıklanabilmektedir. Ünlülerin, ünsüzlerin tüm konuşma seslerinin üretimsel süreçlerinin detaylı olarak incelenebilmesini ve çeşitli üretim ve ses çıktısı farklılıklarını betimlemede kullanılan bu yöntemlerden biri de spectrogramik şekillendirme ve analiz sürecidir Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz Bu süreç sesin detaylı olarak incelenmesinde kullanılmaktadır. Bu inceleme sürecinde ses olgusu incelenebilir, işlenebilir bir sinyal olarak ele alınır. Bu bakış açısıyla konuşma sinyali yukarıda tanımladığımız ötümlü ve ötümsüz sesler arasında yaşanan geçişleri içeren daha büyük bir sinyal olarak algılanır. Bu sinyali incelemek ve üzerinde işlem yapabilmek için ses sinyalini zaman içinde donduran, sesi ve ses içerisindeki resonans yoğunluklarını şekillendirerek gözlemelenebilir bir hale getiren spectrogramik şekillendirme sürecinden yararlanılır Spectrogram Ses işaretinin farklı frekanslardaki enerji dağılımının zamanla değişimini gösteren görsel analiz aracına spectrogram denilmektedir. Spectrogram kayıtların etiketlenmesinde kullanılmaktadır (Türk v.d. 2004). Bu araçta dikey eksen hava basıncının değerini, düşey eksen ise zamanı gösterir. 11

42 Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü. Ses şiddetinin ya da enerjisinin zamana göre değişimi bu araçla izlenebilmektedir. Ses incelemelerini zorlaştıran bir olgu da sesin durağan olmayışıdır. Spectrogram sesin zamandaki herhangi bir anını inceleyebilmemize olanak tanır, incelenen sesin yapısına ve oluşumuna dair fikir sahibi olmamızı sağlar, spectrogram formantı da görselleştirebilmemizi sağlayan bir araçtır. Spektrogramda herhangi bir sıklıktaki koyuluk, o sıklıktaki enerjinin yoğunluğuyla orantılıdır (Şayli ve Arslan, 2003). Formant frekansları bu araç üzerinde gözlemlenebilir ve bilgisayar tarfından en düşük frekans değerine sahip olan ilk formanttan itibaren F 1, F 2, F 3 ve F 4 düzeninde işaretlenir. Formantların görülebilmesi, özellikle bu çalışma ve seslerin bölütlemesini gerektiren çalışmalarda önem kazanmaktadır çünkü bölütleme sürecinde ses enerjisinin yoğun olduğu bölümler görülerek, hataların önüne geçilmesi sağlanır. Bu göreselleştirmede ses verisinin enerji açısından yoğun bölgelerinin zirve noktaları bize formantları verir, ancak bu tepe noktasının insan gözünün seçemeyeceği keskinlikte tam zirve noktasını işaretleyerek frekans değerinin ölçümünü bilgisayar desteği ile yaparak ses verisinin F 1, F 2, F 3, F 4 ve F 5 formant değerlerine ulaşırız. 12

43 Formant Çeşitli bilim adamları formantı spectrum görüntüsündeki en yüksek zirveler (Fant, 1960) olarak tanımlamıştır. Benade (1976) benzer şekilde; sesin formantlarını spectrumdaki tayf zirveleri olarak tanımlamıştır. Öte yandan Titze (1994), formantı, insanın ses yolundaki titreşimler olarak tanımlamış ve frekans spektrumunda genellikle en büyük zirveye sahip görüntüleriyle ölçüldüklerini belirtmiştir. Formant frekansları, sesin en yüksek enerjiye sahip olduğu frekans değerleridir(türk v.d. 2004). Titze'nin (1994) de belirttiği gibi formantlar ses yolunda oluşan frekanslardır. Söz gelimi ı ünlüsü için ses yolu yaklaşık 17 cm uzunlukta olan bir yetişkin erkeğin formant frekansları; F 1 'de 500, F 2 'de 1500 F 3 'de 2500 iken, ses yolu uzunluğu farklı olan kişilerde frekans değerleri ses yolunun farklı olması sebebiyle değişebilir. Ses yolu ve formant frekansları arasındaki ilişkiyi anlamak için; Türk v.d. (2004)'nin çocukların formantları üzerine değerlendirmelerine bakacak olursak, çocuklar için sonuçlar incelendiğinde ünlülerin formant değerlerinin yetişkinlere göre daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Bunun nedeni çocuklarda ses yolunun yetişkinlere göre daha kısa olması ve yüksek enerji içeren frekansların kısa dalga boylarına (yüksek frekanslara) karşılık gelmesidir (Türk v.d., 2004). İnsanlardaki rezonans boşlukları şekil değiştirebildikleri için de, müzik aletlerinden ayrı bir sistemle çalışırlar. Şekil değişiklikleri bazı frekansları yok ederken bazılarını çoğaltır. Bu frekans yoğunluklarına formant adı verilmektedir (Ömür, 2004). Formant, genel anlamda, bir rezonatörün belirli bir frekans aralığında titreşimleri kuvvetlendiren rezonans bölgelesidir. İnsanlarda 4-5 formant bulunur. Formantlar düşükten yüksek frekanslara doğru F 1, F 2, F 3, ve F 4 şeklinde sıralanır (Koyama v.d. 1969), (Sataloff, 1997). 13

44 Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler Temel Frekans Yukarıda da tanımladığımız gibi üretim süreci ile yakın ilişkili olan temel freakns F 0 kısaltması ile gösterilir. Temel frekans, periyodik dalga boyunun en düşük frekansına denir. F 0 sesin temel frekans değerine karşılık gelir ve sesin kalınlığı/inceliğiyle orantılı bir akustik özniteliktir (Türk v.d. 2004). Hertz(Hz) olarak ölçülür. Genellikle erkeklerde Hz, kadınlarda Hz arasında görülmektedir. 14

45 3. Uygulama 3.1. Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı Bu bölümde; 2.3. Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi başlığı ve alt başlıklarında genel olarak açıklanan materyal ve yöntemlerin bu tez kapsamında nasıl kullanıldığı ele alınmıştır. Cool Edit Pro Adlı programın 2.0 versiyonu ise, tüm ses kayıtlarının alınması ve daha sonra inceleme yapılabilmesi için seslerin bölütlenmesinde kullanılmıştır. Praat Adlı programın versiyonu, söyleyiş özelliklerinin ve bileşimden doğan farklılıkların anlaşılabilmesi için yapılan spectrogramik şekilllendirme ve formant analizi için kullanılmıştır. Bu programın seçilmesinin sebeplerinden biri de Boersma ve Weenink(2006)'da özellikle formant frekansları F 1 ve F 2 ölçümleri için tavsiye edilmiş olması ve bu tip analiz süreçlerinde diğer programlarından oldukça avantajlı olmasıdır Verilerin Toplanması Yaşları arasında değişen 15 erkek deneğe birebir görüşme tekniği ile 800 ayrı ünlü ünsüz bileşimi okutulmuştur. Bu kayıtların alınması sırasında ses verilerini standartlaştırmak ve ünlü ünsüz etkileşimi hariç diğer tüm etkenleri en aza indirgeyebilmek için tüm kayıtlar aynı odada, aynı mikrofonla ve kişinin kayıt için kullanılan araçlara olan mesafesi sabitlenerek yapılmıştır. Bunun sebebi araştırmadan önce yapılan ön çalışmada kayıt sürecinde kişilerin kayıt araçlarına mesafesinin ve kayıt ortamının değişmesinin ses verisini doğrudan etkilendiği gözlemlenmiştir. Bu sebeple tez için alınan ses kayıtlarında bu durum önlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, öncelikle kayıt araçlarının olduğu masa odanın ortasındaki yerine sabitlenmiş, ardından masanın üzerindeki mikrofon masaya sabitlenmiştir. Bunun yanı sıra 15

46 deneklerin oturduğu sandalye de yere sabitlenerek kişilerin mikrofona olan mesafe farkı olabildiğince indirgenmiştir. Aynı zamanda ortamda bir değişim olmasını önlemek amacıyla kayıt ortamına herhangi bir eşya konulmamış veya herhangi kayıt ortamından bir eşya çıkartılmamıştır. Aynı zamanda kayıt ortamındaki kapı, camlar ve perdeler tüm kayıtlarda kapalı tutulmuştur. Deneklerin okudukları veriler, Türkiye Türkçesi'nde bulunan ünlü ve ünsüzlerin tamamının birbirleriyle etkileşimlerinin betimlenebilmesi için her ünlünün her ünsüzle, her konumda bileşimde olacağı şekilde, ünlü+ünsüz (ü+z), ünsüz+ünlü (z+ü), ünlü+ünsüz+ünlü (ü+z+ü) ve ünsüz+ünlü+ünsüz (z+ü+z) oluşturulmuştur. Örneklemek gerekirse, a ünlüsü ve b ünsüzü için; ab, ba, aba ve bab olmak üzere toplam 4 bileşim oluşturulmuş ve bu süreç her ünsüzde tekrarlanarak, 20 ünsüz ile 80 bileşime ulaşılmıştır F 1 için yapılan bu işlem F 2 için de tekrarlandığında bileşimlerin sayısı 160'a ulaşmıştır. Ardından bu işlem 15 deneğin her birinde tekrarlanarak sayı 2400'e ulaşmıştır. Son olarak a ünlüsü için uygulanan bu işlemlerin tüm ünlülerde uygulanması ile toplamda 19, 200 bileşime ulaşılmıştır. Bileşimlerin bu denli fazla olması sebebiyle her bileşimi içeren ancak ses çevresi yalın bileşimler kullanılmıştır. Bu yolla, elle bölütleme yapılan bir çalışma için oldukça fazla bir sayı olan 19, 200 bileşimin her birinin ses çevresini başka seslerden arındırılmak gibi ciddi zaman alacak bir engel aşılmıştır. Deneklerin okudukları her bileşim Sample Rate ve 16 bit çözünürlükle stereo olarak kaydedilmiş olan bu veriler Cool Edit Pro 2.0 ile kaydedilmiş ve yine bu programda elle bölütlenmiştir. Ünlüler hem izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek analiz için hazırlanmıştır. Yalnızca erkek denek verilerinin incelenmesinin sebebi, Praat programı ile analiz sürecinde bütün analizlerin programın set ayarları değiştirilmeden yapılabilmesini sağlamak, bu şekilde kıyaslanabilir analiz sonuçları elde edebilmektir. Eğer her iki cinsiyetten kayıtlar analiz edilecek olsaydı programın set ayarları yeniden düzenlenecek ve elde edilen verilerin birbirleri ile kıyaslanması mümkün olmayacaktı. Bu durum yalnızca tek cinsiyetten denek kullanılarak önlenmiştir. 16

47 3.3. Verilerin Çözümlenmesi Analiz Praat programının versiyonu ile yapılmıştır. Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü Görüntü üzerinde kırmızı noktalarla işaretlenmiş formantları ve F 1 formantının sayısal değerini göstermektedir. Bu görsel, çalışma verilerinden alınmıştır. Bu yöntemle her ünlünün özelliklerine ulaşılmıştır. Ünsüzlerin, ünlülerin sessel özellikleri üzerindeki etkileri saptanarak ortaya konmuştur. Ortaya konan bu veri değerlerinin yayılımının özetlenmesi ve anlaşılabilmesi için standart sapma ölçütü ile değerlendirme yapılmıştır. Bu süreçte yararlanılan formül aşağıdaki gibidir. Formülde; r = ünlü+ünsüz ve ünsüz+ünlü bileşimleri için %16, ünlü+ünsüz+ünlü, ünsüz+ünlü+ünsüz bileşimleri için %10 alınmıştır. N = veri sayısı, 19,200 x = deney sonucu elde edilen verileri temsil etmektedir. 19,200 ayrı değerin gösterdiği yayılımın tutarlı olup olmadığı bu yolla incelenmiş, ardından tutarlı oldukları sonucuna ulaşılan veriler genelden özele giderek, ünsüzler etkileri açısından; çıkış biçimlerine, çıkış yerlerine ve ötümsüzlük-ötümlülük özelliklerine göre değerlendirilip kıyaslanmış, ardından her ünlü tek tek kendi ortalamaları açısından birbiriyle kıyaslanmıştır. 17

48 3.4. Analiz Sonuçlarının Listelenmesi Çalışmada analizi yapılan ve oransal farklılıkları hesaplanan veriler ayrı ayrı tablolarda listelenmiştir. Bu listelemenin yapısını ve tabloları inceleyeck olursak. Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans Değişim Oranları Yukarıda çeşitli frekans değerlerinin listelendiği ve çeşitli frekans değişim oranlarının listelendiği iki tablodan örnekler sunulmuştur. Tabloları ve aralarındaki ilişkiyi daha iyi anlamak için yukarıda tablolardan verilen örneklere bakacak olursak. Tablo 1. de e ünlüsünün izole frekans değerinin 416,6 Hz olduğu görülmektedir. Ancak izole e ünlüsünün ardına gelen c ünsüzünün etkisi ile ec bileşiminde frekans değeri 488,3 18

49 Hz olarak değişmiştir. %17,2 lik bu artış, değişim oranları tablosunda değişimin olduğu tablo hücresinde 17,2 olarak gösterilmiştir. Özetle izole haldeki bir ünlünün gösterdiği değişimin listelendiği tabloya paralel olan diğer tablo değişimin oranını yansıtmaktadır. 19

50 4. Bulgular Bu bölümde, elde edilen verilerin çözümlenmesiyle ulaşılan sonuçlar tanıtılacaktır. yapılan ses analizlerinin sonuçlarından, her ünlünün ve her ünsüzün alfabetik sıraya göre temsil edildiği bir örneklem sunularak analiz süreci net biçimde anlatılmaya çalışılacaktır Verilerin Toplanması bölümünde sayısı verilen 19, 200 bileşimin tümünün analiz sürecinin bu bölümde açıklanması mümkün değildir. Bu sebeple 8 ünlü birer başlık halinde sunulmuş ve ünsüzlerle bileşimleri sergilenmiştir Ünlüler ve Etkileşimleri Ünlüler alfabetik sırayla, başlıklar halinde sıralanmış ve her bir ünlünün birden fazla ünsüzle bileşimlerinden örnekler sunulacak şekilde listelenmiştir. Hem ünlüler hem de yirmi ünsüz, alfabetik sırayla verilmiştir. Bu bölümde örnekleri sunulan bileşimlerde, 15 deneğin, bileşim sonucu değişen formant frekans değerleri ve ünsüz ile birleştikten sonra bu değerin ne oranda değiştiğininin yüzdelik ifadeleri ile bulgular özetlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada beklenen, yüzdelik değişim oranları; ünlü+ünsüz ve ünsüz+ünlü bileşimleri için %16; ünlü+ünsüz+ünlü ve ünsüz+ünlü+ünsüz bileşimleri için %10 dur Ünlüler ve Etkileşimleri bölümünde bulunan artış oranları grafiklerindeki sonuçlar, bu oranlara yakınlık ya da uzaklık açısından önem taşır. Bu çalışmada ulaşılan sonuçlar açısından ü+z ve z+ü bileşimlerinde %16 frekans değişim oranı, ortalama oran, z+ü+z ve ü+z+ü bileşimlerinde %10 frekans değişim oranı, ortalama orandır. Etkileşimler sonucu beklenen oranlar bunlardır a Ünlüsü ve Bileşimleri a. a Ünlüsü b Ünsüzü Bileşimleri a ünlüsünün b ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için a ünlüsü b ünsüzünün önünde ab, ardında ba, iki b ünsüzü arasında bab ve b ünsüzünün iki a ünlüsü arasında kalacağı aba bileşimlerinde incelenmiştir. 20

51 ab Şekil 7. AB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ab Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Grafik üzerinde de görüleceği gibi, farklı deneklerin izole a frekanslarının aksine b ünsüzünün etkisi ile görülen artış oranları arasında yüksek bir fark bulunmamaktadır. Grafik 1. AB Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,83, en düşük oran ise %16,23 olarak görülmüş, tüm deneklerin 21

52 oranlarının ortalaması %17,04 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ba Şekil 8. BA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ba Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek a ünlüsünün ardında bulunan b ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 2. BA Bileşiminde Frekans Artış Oranları. 22

53 En yüksek oran %17,25, en düşük oran ise %15,35 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,56 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. aba Şekil 9. ABA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. aba Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki a ünlüsünün arasında bulunan b ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 23

54 Grafik 3. ABA Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,91, en düşük oran ise %09,83 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,74 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. bab Şekil 10. BAB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. bab Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

55 a ünlüsünün iki tarafında bulunan b ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 4. BAB Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %13,72, en düşük oran ise %09,73 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,52 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme b ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ab ve ba bileşimlerinde a ünlüsü yaklaşık formantları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ab bileşimindeki b ünsüzü tüm deneklerde ortalama %17,04 lük bir etki yapmışıtır. ba bileşimindeki b ünsüzü ise tüm deneklerde %16,56 lık bir etki yapmıştır. Öte yandan aba ve bab bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında aba bileşimindeki b ünsüzü tüm deneklerde %10,74 lük bir etki yapmıştır. bab bileşimindeki b ünsüzü ise tüm deneklerde %10,52 oranında bir etki yapmıştır. Yukarıda sayısal olarak tanımlan ve grafiklerle gösterilen etkileri açıklamak gerekirse, a ünlüsü akciğerden engellemeye uğramadan gelerek çıkarılan bir ünlüdür. Buna ek olarak bu sesin çıkarılışında herhangi bir kapanma ya da daralma da söz konusu 25

56 değildir. Bu sebeplerden ötürü bu sesin herhangi bir ünsüz ile bileşiminde ünlü konuşma organlarında yaşanan değişikliklerden etkilenmektedir. Özel olarak b ünsüzünün etkisi ise çene açısının konumunda daralmaya sebep olması ile ilişkilidir. Dilin ağız içinde yükselmesine ve ağızda bir daralmaya sebep olamayan bu ünsüz F1 frekansında bu sebeple bir düşüş yaşanmasını önlemiştir. Ek olarak, ses tellerindeki titreşim kat sayısında bir artışa sebep olmuş ve bu sebeple formant frekansında bir artış gözlenmiştir. b. a Ünlüsü c Ünsüzü Bileşimleri a ünlüsünün c ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için; a ünlüsü c ünsüzünün önünde ac, ardında ca, iki c ünsüzü arasında cac ve c ünsüzünün iki a ünlüsü arasında kalacağı aca bileşimlerinde incelenmiştir. ac Şekil 11. AC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ac Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

57 a ünlüsünün ardında bulunan c ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 5. AC Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %19,59 en düşük oran ise %15,15 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,74 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ca Şekil 12. CA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ca Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

58 a ünlüsünün önünde bulunan c ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 6. CA Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,42, en düşük oran ise %15,89 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,58 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. aca Şekil 13. ACA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. aca Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

59 Denek Denek Denek Denek Denek İki a ünlüsünün arasında bulunan c ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 7. ACA Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,82, en düşük oran ise %08,79 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,13 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. cac Şekil 14. CAC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. cac Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

60 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek a ünlüsünün iki tarafında bulunan c ünsüzünün etkisi ile a nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 8. CAC Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,03, en düşük oran ise %09,28 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,3 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme c ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ac ve ca bileşimlerinde a ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ac bileşimindeki c ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,74 lük bir etki yapmışıtır. ca bileşimindeki c ünsüzü ise tüm deneklerde %16,58 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan aca ve cac bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında aca bileşimindeki c ünsüzü tüm deneklerde %10,13 lük bir etki yapmıştır. cac bileşimindeki c ünsüzü ise tüm deneklerde %10,03 oranında bir etki yapmıştır. 30

61 Yukarıda sayısal olarak tanımlan ve grafiklerle gösterilen etkileri açıklamak gerekirse, tıpkı b ünsüzünün etkileri gibi c ünsüzü de akciğerden engellemeye uğramadan gelerek çıkarılan bir ünlü olan a ünlüsünü havanın engellenmesi ile etkiler. Ek olarak bu ünsüz sesletiminde, ses tellerindeki titreşim kat sayısında bir artışa sebep olmuş ve bu sebeple formant frekansında bir artış gözlenmiştir. Tıpkı b ünsüzü gibi c ünsüzü de ünlüyü benzer bileşim türlerinde yakın oranlarda etkilemiştir e Ünlüsü ve Bileşimleri a. e Ünlüsü ç Ünsüzü Bileşimleri e ünlüsünün ç ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için e ünlüsü ç ünsüzünün önünde eç ardında çe, iki ç ünsüzü arasında çeç ve ç ünsüzünün iki e ünlüsü arasında kalacağı eçe bileşimlerinde incelenmiştir. eç Şekil 15. EÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. eç Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 479,8 Denek 2 543,08 Denek 3 599,7 Denek 4 505,52 Denek 5 493,26 Denek 6 564,96 Denek 7 582,58 Denek 8 517,08 Denek 9 502,24 Denek ,98 Denek ,57 Denek ,33 Denek ,68 Denek ,65 Denek ,51 31

62 e ünlüsünün ardında bulunan ç ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 9. EÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 8'de %17,2 ile, en düşük oran ise %15,6 ile Denek 2'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,3 olarak hesaplanmıştır. Bu oran, bu bileşim türü için beklenen bir orandır. çe Şekil 16. ÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. çe Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 484,8 Denek 2 540,73 Denek 3 602,28 Denek 4 504,22 Denek 5 497,08 Denek 6 565,45 Denek 7 586,1 Denek 8 515,76 Denek 9 503,54 Denek ,46 32

63 Denek ,56 Denek ,86 Denek ,42 Denek ,7 Denek ,66 e ünlüsünün önünde bulunan ç ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 10. ÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 15'te %17,3 ile, en düşük oran ise %15,1 ile Denek 2'de görülmektedir.tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,59 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. eçe Şekil 17. EÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. eçe Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 458,33 Denek 2 521,94 Denek 3 571,32 Denek 4 477,46 Denek 5 467,79 Denek 6 539,08 Denek 7 549,97 Denek 8 487,96 Denek 9 473,69 Denek ,43 33

64 Denek ,74 Denek ,52 Denek ,28 Denek ,7 Denek ,11 İki e ünlüsünün arasında bulunan ç ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 11. EÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 2'de %11,1 ile, en düşük oran ise %9,5 ile Denek 15'de görülmektedir.tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,25 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. çeç Şekil 18. ÇEÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. çeç Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 453,3 Denek 2 519,59 Denek 3 573,9 Denek 4 473,57 Denek 5 469,07 Denek 6 541,52 Denek 7 555,49 Denek 8 490,61 Denek 9 471,96 Denek ,95 34

65 Denek ,23 Denek ,54 Denek ,65 Denek ,27 Denek ,08 e ünlüsünün iki tarafında bulunan ç ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 12. ÇEÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 3'te %11,2 ile, en düşük oran ise %9,1 ile Denek 9'da görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,43 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme ç ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, eç ve çe bileşimlerinde e ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında eç bileşimindeki ç ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,3 lük bir etki yapmışıtır. çe bileşimindeki ç ünsüzü ise, tüm deneklerde %16,59 luk bir etki yapmıştır. Öte yandan eçe ve çeç bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında eçe bileşimindeki ç ünsüzü tüm deneklerde %10,23 lük bir etki yapmıştır. çeç bileşimindeki ç ünsüzü ise, tüm deneklerde %10,43 oranında bir etki yapmıştır. Yukarıda sayısal olarak tanımlanan ve grafiklerle gösterilen etkileri açıklamak gerekirse tıpkı b ünsüzünün etkileri gibi ç ünsüzü de akciğerden 35

66 engellemeye uğramadan gelerek çıkarılan bir ünlü olan e ünlüsünü, havanın engellenmesi ile etkiler. Ek olarak bu ünsüz sesletiminde, ses tellerindeki titreşim kat sayısında bir artışa sebep olmuş ve bu sebeple formant frekansında bir artış gözlenmiştir. ç ünsüzü de ünlüyü benzer bileşim türlerinde diğer ünsüzlere yakın oranlarda etkilemiştir. b. e Ünlüsü d Ünsüzü Bileşimleri e ünlüsünün d ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için e ünlüsü d ünsüzünün önünde ed, ardında de, iki d ünsüzü arasında ded ve d ünsüzünün iki e ünlüsü arasında kalacağı ede bileşimlerinde incelenmiştir. ed Şekil 19. ED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ed Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 479,2 Denek 2 547,53 Denek 3 607,39 Denek 4 506,86 Denek 5 497,68 Denek 6 574,08 Denek 7 574,96 Denek 8 518,85 Denek 9 494,11 Denek ,56 Denek ,69 Denek ,07 Denek ,66 Denek ,68 Denek ,78 e ünlüsünün ardında bulunan d ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 36

67 Grafik 13. ED Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 6'da %18,1 ile, en düşük oran ise %13,8 ile Denek 1'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,33 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. de Şekil 20. DE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. de Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 485,1 Denek 2 549,89 Denek 3 604,8 Denek 4 506,86 Denek 5 498,96 Denek 6 570,68 Denek 7 580,95 Denek 8 521,97 Denek 9 493,69 Denek ,12 37

68 Denek ,17 Denek ,14 Denek ,38 Denek ,29 Denek ,66 e ünlüsünün önünde bulunan d ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 14. DE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 15'de %17,5 ile, en düşük oran ise %15,2 ile Denek 1'de görülmektedir.tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,62 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ede Şekil 21. EDE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ede Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 463,6 Denek 2 526,8 Denek 3 576,79 Denek 4 485,05 Denek 5 477,55 38

69 Denek 6 538,11 Denek 7 552,5 Denek 8 494,27 Denek 9 465,44 Denek ,09 Denek ,64 Denek ,32 Denek ,96 Denek ,7 Denek ,73 İki e ünlüsünün arasında bulunan d ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 15. EDE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 4'te %12,6 ile, en düşük oran ise %9,7 ile Denek 11'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,88 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ded Şekil 22. DED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 39

70 ded Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 463,6 Denek 2 526,8 Denek 3 576,79 Denek 4 485,05 Denek 5 477,55 Denek 6 538,11 Denek 7 552,5 Denek 8 494,27 Denek 9 465,44 Denek ,09 Denek ,64 Denek ,32 Denek ,96 Denek ,7 Denek ,73 e ünlüsünün iki tarafında bulunan d ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 16. DED Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 2'de %11,8 ile, en düşük oran ise %9,8 ile Denek 11'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,77 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme d ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ed ve de bileşimlerinde e ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ed bileşimindeki d ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,33 lük bir etki yapmışıtır. de bileşimindeki d ünsüzü ise, tüm deneklerde %16,62 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ede ve ded 40

71 bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ede bileşimindeki d ünsüzü tüm deneklerde %10,88 lik bir etki yapmıştır. ded bileşimindeki d ünsüzü ise tüm deneklerde %10,77 oranında bir etki yapmıştır. Yukarıda sayısal olarak tanımlan ve grafiklerle gösterilen etkileri açıklamak gerekirse; daha önce de açıklandığı gibi konuşma organlarında yaşanan değişikliklerden etkilenmeyen, engellemeye uğramadan sesletilen ünlü, ünsüz sebebiyle bu etkilerle karşılaşmış ve değişime uğramıştır. Yine diğer ünsüzlerde olduğu gibi d ünsüzü de ses tellerindeki titreşim kat sayısında bir artışa sebep olmuş ve bu sebeple formant frekansında bir artış gözlenmiştir. Tüm bunlara ek olarak d ünsüzü bileşimlerinden ed bileşimde Denek 1'de genelin aksine %13,8 lik bir etki gözlenmiştir. Bu durum diğer deneklerde görülmediği gibi, diğer denekler genel değişim oranına yakın oranlarda etkiler göstermiştir ve tüm deneklerin ed bileşimi ortalamalası 16,33 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Dolayısıyla bu, Denek 1'de gözlemlenen anomali sesbilimsel bir sebepten değil, deneğin sesletimindeki bir hata ve veya farklılıktan kaynaklanmaktadır. c. e Ünlüsü f Ünsüzü Bileşimleri ef Şekil 23. EF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ef Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 486,5 Denek 2 549,77 Denek 3 599,12 Denek 4 504,46 Denek 5 496,52 Denek 6 564,53 Denek 7 583,4 Denek 8 513,23 Denek 9 498,65 Denek ,49 41

72 Denek ,44 Denek ,13 Denek ,44 Denek ,81 Denek ,41 e ünlüsünün ardında bulunan f ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 17. EF Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 3'te %17,2 ile, en düşük oran ise %15,2 ile Denek 4'te görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,37 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. fe Şekil 24. FE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 42

73 fe Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek 2 553,54 Denek 3 602,19 Denek 4 509,27 Denek 5 498,23 Denek 6 562,61 Denek 7 584,91 Denek 8 514,99 Denek 9 500,79 Denek ,52 Denek ,44 Denek ,57 Denek ,75 Denek ,18 Denek ,57 e ünlüsünün önünde bulunan f ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 18. FE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 3'te %17,8 ile, en düşük oran ise %15,8 ile Denek 12'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,6 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. efe Şekil 25. EFE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 43

74 efe Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 469,2 Denek 2 519,62 Denek 3 569,47 Denek 4 483,44 Denek 5 470,88 Denek 6 531,75 Denek 7 554,25 Denek 8 487,19 Denek 9 471,66 Denek ,86 Denek ,31 Denek ,13 Denek ,19 Denek ,41 Denek ,27 İki e ünlüsünün arasında bulunan f ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 19. EFE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 3'te %11,4 ile, en düşük oran ise %9,3 ile Denek 13'te görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,33 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. fef Şekil 26. FEF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 44

75 fef Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 465,8 Denek 2 521,03 Denek 3 563,34 Denek 4 487,82 Denek 5 472,16 Denek 6 530,79 Denek 7 555,26 Denek 8 489,4 Denek 9 473,38 Denek ,35 Denek ,32 Denek ,61 Denek ,29 Denek ,21 Denek ,47 e ünlüsünün iki tarafnda bulunan f ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 20. FEF Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 15'te %11,4 ile, en düşük oran ise %9,1 ile Denek 13'te görülmektedir.tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,52 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme f ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ef ve fe bileşimlerinde e ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ef bileşimindeki f ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,37 lik bir etki yapmışıtır. fe bileşimindeki f ünsüzü ise tüm deneklerde %16,6 lık bir etki yapmıştır. Öte yandan efe ve fef bileşimleri 45

76 yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında efe bileşimindeki f ünsüzü tüm deneklerde %10,33 lük bir etki yapmıştır. fef bileşimindeki f ünsüzü ise tüm deneklerde %10,52 oranında bir etki yapmıştır. d. e Ünlüsü g Ünsüzü Bileşimleri e ünlüsünün g ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için e ünlüsü g ünsüzünün önünde eg, ardında ge, iki g ünsüzü arasında geg ve g ünsüzünün iki e ünlüsü arasında kalacağı ege bileşimlerinde incelenmiştir. eg Şekil 27. EG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. eg Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 482,8 Denek 2 551,65 Denek 3 603,5 Denek 4 519,73 Denek 5 494,77 Denek 6 566,52 Denek 7 586,76 Denek 8 517,16 Denek 9 497,63 Denek ,46 Denek ,51 Denek ,6 Denek ,04 Denek ,97 Denek ,65 e ünlüsünün ardında bulunan g ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 46

77 Grafik 21. EG Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 14'te %18,2 ile, en düşük oran ise %16,1 ile Denek15'te görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,86 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ge Şekil 28. GE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ge Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 484,1 Denek 2 550,24 Denek 3 604,02 Denek 4 521,05 Denek 5 495,2 Denek 6 563,62 Denek 7 588,76 Denek 8 518,94 Denek 9 498,9 Denek ,6 Denek ,03 Denek ,14 Denek ,5 Denek ,11 Denek ,04 47

78 e ünlüsünün önünde bulunan g ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 22. GE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 4'te %18,1 ile, en düşük oran ise %16,3 ile Denek 5'te görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,88 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ege Şekil 29. EGE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ege Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 459,1 Denek 2 523,86 Denek 3 574,57 Denek 4 485,76 Denek 5 469,23 Denek 6 538,46 Denek 7 550,27 Denek 8 490,06 Denek 9 468,33 Denek ,67 Denek ,02 Denek ,96 Denek ,3 Denek ,8 Denek ,33 48

79 İki e ünlüsünün arasında bulunan g ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 23. EGE Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 10'da %11,5 ile, en düşük oran ise %10,1 ile Denek 12'de görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,5 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. geg Şekil 30. GEG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. geg Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek 1 463,3 Denek 2 526,21 Denek 3 572,5 Denek 4 492,37 Denek 5 473,48 Denek 6 540,4 Denek 7 552,27 Denek 8 491,84 Denek 9 469,6 Denek ,05 49

80 Denek ,99 Denek ,91 Denek ,83 Denek ,66 Denek ,55 e ünlüsünün iki tarafında bulunan g ünsüzünün etkisi ile e nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 24. GEG Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran Denek 14'te %11,7 ile, en düşük oran ise %9,6 ile Denek 15'te görülmektedir. Tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,96 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme g ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, eg ve ge bileşimlerinde e ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında eg bileşimindeki g ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,86 lık bir etki yapmışıtır. ge bileşimindeki g ünsüzü ise tüm deneklerde %16,88 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ege ve geg bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ege bileşimindeki g ünsüzü tüm deneklerde %10,5 lik bir etki yapmıştır. geg bileşimindeki g ünsüzü ise tüm deneklerde %10,96 oranında bir etki yapmıştır. 50

81 ı Ünlüsü ve Bileşimleri a. ı Ünlüsü h Ünsüzü Bileşimleri h ötümsüz ve sürtünücü bir gırtlak ünsüzüdür. Sözcüklerin ön-, iç- ve sonsesinde bulunabilen bu sesin arkadil ünlüleriyle [x] ve öndil ünlüleriyle [ζ] kullanılan iki türü vardır. ı ünlüsünün h ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ı ünlüsü h ünsüzünün önünde ıh, ardında hı, iki h ünsüzü arasında hıh ve h ünsüzünün iki ı ünlüsü arasında kalacağı ıhı bileşimlerde incelenmiştir. ıh Şekil 31. IH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ıh Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün ardında bulunan h ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 51

82 Grafik 25. IH Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,01 en düşük oran ise %14,85 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,09 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. hı Şekil 32. HI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. hı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

83 ı ünlüsünün önünde bulunan h ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 26. HI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,33, en düşük oran ise %14,62 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,37 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ıhı Şekil 33. IHI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ıhı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

84 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki ı ünlüsünün arasında bulunan h ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 27. IHI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,88, en düşük oran ise %09,68 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,35 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. hıh Şekil 34. HIH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 54

85 hıh Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün iki tarafında bulunan h ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 28. HIH Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,22 en düşük oran ise %09.25 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,26 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme h ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ıh ve hı bileşimlerinde ı ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ıh bileşimindeki h ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,6 lık bir etki yapmışıtır. hı bileşimindeki h ünsüzü ise 55

86 tüm deneklerde %16,09 luk bir etki yapmıştır. Öte yandan ıhı ve hıh bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ıhı bileşimindeki h ünsüzü tüm deneklerde %10,35 lik bir etki yapmıştır. heh bileşimindeki h ünsüzü ise tüm deneklerde %10,26 oranında bir etki yapmıştır. b. ı Ünlüsü j Ünsüzü Bileşimleri ı ünlüsünün j ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ı ünlüsü j ünsüzünün önünde ıj, ardında jı, iki j ünsüzü arasında jıj ve j ünsüzünün iki ı ünlüsü arasında kalacağı ıjı bileşimlerinde incelenmiştir. ıj Şekil 35. IJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ıj Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün ardında bulunan j ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 56

87 Grafik 29. IJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,73 en düşük oran ise %15,25 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,02 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. jı Şekil 36. JI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. jı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

88 ı ünlüsünün önünde bulunan j ünsüzünün etkisi ile ı nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 30. JI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,94, en düşük oran ise %15,08 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,51 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ıjı Şekil 37. IJI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ıjı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

89 Denek Denek Denek Denek Denek İki ı ünlüsünün arasında bulunan j ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 31. IJI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,78, en düşük oran ise %08,26 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,05 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. jıj Şekil 38. JIJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. jıj Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

90 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün iki tarafında bulunan j ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 32. JIJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %10,84, en düşük oran ise %09,18 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,25 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme j ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ıj ve jı bileşimlerinde ı ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ıj bileşimindeki j ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,2 lik bir etki yapmışıtır. jı bileşimindeki j ünsüzü ise tüm deneklerde %16,51 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ıjı ve jıj bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ıjı bileşimindeki j ünsüzü tüm deneklerde %10,05 lik bir etki yapmıştır. jıj 60

91 bileşimindeki j ünsüzü ise tüm deneklerde %10,25 oranında bir etki yapmıştır. c. ı Ünlüsü k Ünsüzü Bileşimleri ı ünlüsünün k ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ı ünlüsü k ünsüzünün önünde ık, ardında kı, iki k ünsüzü arasında kık ve k ünsüzünün iki ı ünlüsü arasında kalacağı ıkı bileşimlerde incelenmiştir. ık Şekil 39. IK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ık Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün ardında bulunan k ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 61

92 Grafik 33. IK Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,64, en düşük oran ise %15,01 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,45 olarak hesaplanmıştır. Bu oran ortalama açısından bir anomali sergiliyor olmasa da kimi deneklerde beklenen düzeyin üstünde etkileri görülmüştür. kı Şekil 40. KI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. kı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

93 Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün önünde bulunan k ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 34. KI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,74, en düşük oran ise %14,65 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,27 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ıkı Şekil 41. IKI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ıkı Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

94 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki ı ünlüsünün arasında bulunan k ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 35. IKI Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,55 en düşük oran ise %08,92 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,21 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. kık Şekil 42. KIK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 64

95 kık Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ı ünlüsünün iki tarafında bulunan k ünsüzünün etkisi ile ı nın frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 36. KIK Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,67, en düşük oran ise %08,65 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,24 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme k ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ık ve kı bileşimlerinde ı ünlüsünün formant frekansları %16 aralığını aşmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ık bileşimindeki k ünsüzü tüm deneklerde 65

96 ortalama %18,64 lük bir etki yapmışıtır. kı bileşimindeki k ünsüzü ise tüm deneklerde %16,45 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ıkı ve kık bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ıkı bileşimindeki k ünsüzü tüm deneklerde %10,21 lik bir etki yapmıştır. kık bileşimindeki k ünsüzü ise tüm deneklerde %10,24 oranında bir etki yapmıştır. Bu ünsüz etki oranı açısından diğer ünsüzlerde görülen etkinin üzerine çıkmıştır ık bileşiminde en yüksek oran %18,64 olarak belirlenmiştir. kı bileşiminde aşağı doğru bir yönelim sergilemiştir ve %16,27 lik bir etki yapmıştır. Bu farklı etkinin birden fazla sayıda denekte görülmüş olması bireysel sesletim farklılıkları ya da kayıt hatası olabileceği ihtimallerini zayıflatmaktadır. Tıpkı kendisi gibi patlamalı ve dil-artdamak ünsüzü olan g ünsüzü ile arasındaki tek fark ötümdür. Bu sebeple etkilerdeki değişimin sebebi çıkış biçimi ve çıkış yeri değil ses telleri ile olması düşünülmektedir i Ünlüsü ve Bileşimleri a. i Ünlüsü l Ünsüzü Bileşimleri i ünlüsünün l ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için i ünlüsü l ünsüzünün önünde il, ardında li iki l ünsüzü arasında lil ve l ünsüzünün iki i ünlüsü arasında kalacağı ili bileşimlerde incelenmiştir. il Şekil 43. İL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. il Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

97 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün ardında bulunan l ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 37. İL Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,18, en düşük oran ise %15,09 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,06 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. li Şekil 44. Lİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 67

98 li Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün önünde bulunan l ünsüzünün etkisi ile i nin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 38. Lİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,76 en düşük oran ise %15,31 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,42 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ili 68

99 Şekil 45. İLİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ili Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki i ünlüsünün arasında bulunan l ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 39. İLİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,89, en düşük oran ise %08,78 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,56 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. 69

100 lil Şekil 46. LİL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. lil Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün iki taraında bulunan l ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 40. LİL Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,73, en düşük oran ise %09,04 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,56 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için 70

101 beklenen bir orandır. Değerlendirme l ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, il ve li bileşimlerinde i ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında il bileşimindeki l ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,60 lık bir etki yapmışıtır. li bileşimindeki l ünsüzü ise tüm deneklerde %16,42 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ili ve lil bileşimlerinin her ikiside %10 oranında sınırlı kalmamış ve farklı etki ler sergilemişlerdir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ili bileşimindeki l ünsüzü tüm deneklerde %10,61 lik bir etki yapmıştır. lil bileşimindeki l ünsüzü ise tüm deneklerde %10,56 oranında bir etki yapmıştır. a. i Ünlüsü m Ünsüzü Bileşimleri i ünlüsünün m ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için i ünlüsü m ünsüzünün önünde im, ardında mi, iki m ünsüzü arasında mim ve m ünsüzünün iki i ünlüsü arasında kalacağı imi bileşimlerde incelenmiştir. im Şekil 47. İM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. im Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

102 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün ardında bulunan m ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 41. İM Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,23, en düşük oran ise %15,02 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,27 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. mi Şekil 48. Mİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 72

103 mi Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün önünde bulunan m ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 42. Mİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,54 en düşük oran ise %15,08 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,45 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. imi Şekil 49. İMİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 73

104 imi Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki i ünlüsünün arasında bulunan m ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 43. İMİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,87 en düşük oran ise %09,34 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,5 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. 74

105 mim Şekil 50. MİM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. mim Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün iki tarafında bulunan m ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 44. MİM Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %10,859, en düşük oran ise %08,63 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,11 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. 75

106 Değerlendirme m ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, im ve mi bileşimlerinde i ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında im bileşimindeki m ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,27 lik bir etki yapmıştır. mi bileşimindeki m ünsüzü ise tüm deneklerde %16,45 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan imi bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. bakıldığında imi bileşimindeki Tüm deneklerin ortalamalarına m ünsüzü tüm deneklerde %10,5 lik bir etki yapmıştır. mim bileşimindeki m ünsüzü ise tüm deneklerde %10,11 oranında bir etki yapmıştır. Ünsüzlerin açıklamalarında genel olarak belirtimiz gibi frekans açısından yaşanan değişimin en temel sebeplerinden biri izole haldeyken engellemeye uğramadan çıkan i ünlüsünün m ünsüzüyle birlikte çıkarıldığında konuşma organları tarafından çeşitli engellemelere uğruyor olmasıdır. Bu etkenin yanı sıra ünsüzün ses tellerindeki titreşim katsayısını arttırması sebebiyle frekansta yükselme gözlenmektedir. b. i Ünlüsü y Ünsüzü Bileşimleri i ünlüsünün y ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için i ünlüsü y ünsüzünün önünde iy ardında yi, iki y ünsüzü arasında yiy ve y ünsüzünün iki i ünlüsü arasında kalacağı iyi bileşimlerde incelenmiştir. iy Şekil 51. İY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 76

107 iy Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün ardında bulunan y ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 45. İY Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,94 en düşük oran ise %16,03 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %17,11 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. yi Şekil 52. Yİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 77

108 yi Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün önünde bulunan y ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 46. Yİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,43, en düşük oran ise %15,18 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,71 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. iyi 78

109 Şekil 53. İYİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. iyi Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek 11 Denek 12 Denek 13 Denek 14 Denek y ünsüzünün iki tarafında bulunan i ünlüleri bileşiminde i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 47. İYİ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,23, en düşük oran ise %06,88 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %09,06 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. yiy 79

110 Şekil 54. YİY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. yiy Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek i ünlüsünün iki tarafında bulunan y ünsüzünün etkisi ile i nin frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 48. YİY Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,97, en düşük oran ise %09,56 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,77 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme y ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, iy ve yi bileşimlerinde i ünlüsü yaklaşık %17 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında iy bileşimindeki y ünsüzü tüm deneklerde ortalama %17,11 lik bir etki yapmışıtır. yi bileşimindeki y ünsüzü ise tüm deneklerde 80

111 %16,71 lik bir etki yapmıştır. yiy bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. yiy bileşimindeki y ünsüzü ise tüm deneklerde %10,77 oranında bir etki yapmıştır. Öte yandan tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında iyi bileşimindeki y ünsüzü tüm deneklerde %09,06 lık bir etki yapmıştır. Tüm ünsüz bileşimlerinde yalnızca bu ünsüzde i ünlüsü %6,88 le iyi bileşiminde en farklı etkisini göstermiştir. Bu derece farklı etkileri açıklamak gerekirse ünlünün bir yarı ünlü ile bileşimleri önemli rol oynamaktadır. y yarı ünsüzünde ise bu durum daha farklı olmuş yarı ünlü ses tellerindeki titreşim katsayısını ünsüzlere göre daha az yükseltmiştir. Özellikle iyi bileşiminde ünsüz, ünlülerle neredeyse birleşmiştir. Doğal konuşucular böyle bir bileşimi tek bir sese yakın biçimde sesletme eğilimindedir o Ünlüsü ve Bileşimleri a. o Ünlüsü n Ünsüzü Bileşimleri o ünlüsünün n ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için o ünlüsü n ünsüzünün önünde on, ardında no, iki n ünsüzü arasında non ve n ünsüzünün iki o ünlüsü arasında kalacağı ono bileşimlerde incelenmiştir. on Şekil 55. ON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. on Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

112 Denek Denek Denek Denek Denek o ünlüsünün ardında bulunan n ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 49. ON Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %19,17 en düşük oran ise %15,05 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %17,29 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. no Şekil 56. NO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. no Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

113 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek o ünlüsünün önünde bulunan n ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 50. NO Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,9, en düşük oran ise %15,51 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,7 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ono Şekil 57. ONO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ono Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

114 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki o ünlüsünün arasında bulunan n ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 51. ONO Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,88, en düşük oran ise %09,42 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,71 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. non Şekil 58. NON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 84

115 non Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek o ünlüsünün iki tarafında bulunan n ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 52. NON Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,93, en düşük oran ise %09,07 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %11,23 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenenden daha yukarıda bir orandır. Değerlendirme n ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, on ve no bileşimlerinde o ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %17 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında on bileşimindeki n ünsüzü tüm deneklerde ortalama %17,29 luk bir etki yapmışıtır. no bileşimindeki n ünsüzü ise tüm deneklerde %16,7 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ono bileşimindek n 85

116 ünsüzü yaklaşık %11 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ono bileşimindeki n ünsüzü tüm deneklerde %10,71 lik bir etki yapmıştır. non bileşimindeki n ünsüzü ise tüm deneklerde %11,23 oranında bir etki göstermiştir. n ünsüzü ile gözlenen değişimler beklenen aralıklarda gerçekleşmiştir. Ancak on bileşiminde beklenenin üstünde bir etki göstermüştür. Görülen bu 19,17 lik etki diğer deneklerde görülmemiştir, bu sebeple kişisel bir sesletim farklılığı olarak değerlendirilmiş ancak yine de ortalamayı etkilemiştir. b. o Ünlüsü p Ünsüzü Bileşimleri o ünlüsünün p ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için o ünlüsü p ünsüzünün önünde op, ardında po, iki p ünsüzü arasında pop ve p ünsüzünün iki o ünlüsü arasında kalacağı opo bileşimlerde incelenmiştir. op Şekil 59. OP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. op Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

117 o ünlüsünün ardında bulunan p ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 53. OP Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,8 en düşük oran ise %15,59 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,63 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için ortalama açısından beklenen bir oran olsada en yüksek etki oranı, beklenenden yüksektir. po Şekil 60. PO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. po Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

118 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek o ünlüsünün önünde bulunan p ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 54. PO Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,87 en düşük oran ise %15,6 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,79 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. opo Şekil 61. OPO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. opo Bileşiminde Frekans Dağılımları 88

119 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki o ünlüsünün arasında bulunan p ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 55. OPO Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,53, en düşük oran ise %09,71 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,73 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. pop Şekil 62. POP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 89

120 pop Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek o ünlüsünün iki tarafında bulunan p ünsüzünün etkisi ile o nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 56. POP Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,71 en düşük oran ise %08,63 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,89 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme p ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, op ve po bileşimlerinde o ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında op bileşimindeki p ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,63 lük bir etki yapmışıtır. po bileşimindeki p ünsüzü ise tüm deneklerde %16,79 luk bir etki yapmıştır. Öte yandan opo bileşimindek p ünsüzü yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına 90

121 bakıldığında opo bileşimindeki p ünsüzü tüm deneklerde %10,73 lük bir etki yapmıştır. pop bileşimindeki p ünsüzü ise tüm deneklerde %10,89 oranında bir etki yapmıştır ö Ünlüsü ve Bileşimleri a. ö Ünlüsü r Ünsüzü Bileşimleri ö ünlüsünün r ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ö ünlüsü r ünsüzünün önünde ör, ardında rö, iki r ünsüzü arasında rör ve r ünsüzünün iki ö ünlüsü arasında kalacağı örö bileşimlerde incelenmiştir. ör Şekil 63. ÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ör Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün ardında bulunan r ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 91

122 Grafik 57. ÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,57 en düşük oran ise %15,58 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,94 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. rö Şekil 64. RÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. rö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

123 ö ünlüsünün önünde bulunan r ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 58. RÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,87, en düşük oran ise %14,64 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,19 olarak hesaplanmıştır. Bu oran ortalaması açısından bu bileşim türü için beklenen bir oran olsa da, %14,64 oldukça düşük bir etkidir. Ancak bu etkinin ünlü-ünsüz etkileşiminden kaynaklandığını düşünmek güçtür, özellikle başka bir denek, %17,87 oranında etkilenim gösterirken. örö Şekil 65. ÖRÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. örö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

124 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki ö ünlüsünün arasında bulunan r ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 59. ÖRÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,03, en düşük oran ise %09,36 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,16 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. rör Şekil 66. RÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 94

125 rör Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün iki taraında bulunan r ünsüzünün etkisi ile ö nün ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak Grafik 60. RÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,85 en düşük oran ise %09,62 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,59 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme r ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ör ve rö bileşimlerinde ö ünlüsü yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ör bileşimindeki r ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,94 lük bir etki yapmışıtır. rö bileşimindeki r ünsüzü ise tüm deneklerde 95

126 %16,19 luk bir etki yapmıştır. Öte yandan örö bileşimindek r ünsüzü yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında örö bileşimindeki r ünsüzü tüm deneklerde %10,16 lık bir etki yapmıştır. rör bileşimindeki r ünsüzü ise tüm deneklerde %10,59 oranında bir etki yapmıştır. b. ö Ünlüsü s Ünsüzü Bileşimleri ö ünlüsünün s ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ö ünlüsü s ünsüzünün önünde ös, ardında sö, iki s ünsüzü arasında sös ve s ünsüzünün iki ö ünlüsü arasında kalacağı ösö bileşimlerde incelenmiştir. ös Şekil 67. ÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ös Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün ardında bulunan s ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 96

127 Grafik 61. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,84 en düşük oran ise %15,59 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,37 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. sö Şekil 68. SÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. sö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

128 ö ünlüsünün önünde bulunan s ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 62. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,33, en düşük oran ise %15,24 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,55 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. ösö Şekil 69. ÖSÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ösö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

129 Denek Denek Denek Denek Denek İki ö ünlüsünün arasında bulunan s ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 63. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,35 en düşük oran ise %09,53 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,25 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. sös Şekil 70. SÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 99

130 sös Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün iki tarafında bulunan s ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 64. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %10,99 en düşük oran ise %08,95 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,15 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. s ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ös bileşimlerinde ö ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir ve sö bileşimlerinde etki yaklaşık %16 oranındadır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ös bileşimindeki s ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,37 lik bir etki yapmışıtır. sö bileşimindeki s ünsüzü ise deneklerde %16,55 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan ösö ve sös tüm bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında 100

131 ösö bileşimindeki s ünsüzü tüm deneklerde %10,25 lik bir etki yapmıştır. sös bileşimindeki s ünsüzü ise tüm deneklerde %10,15 oranında bir etki yapmıştır. c. ö Ünlüsü ş Ünsüzü Bileşimleri ö ünlüsünün ş ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ö ünlüsü ş ünsüzünün önünde öş, ardında şö, iki ş ünsüzü arasında şöş ve ş ünsüzünün iki ö ünlüsü arasında kalacağı öşö bileşimlerde incelenmiştir. öş Şekil 71. ÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. öş Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün ardında bulunan ş ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 101

132 Grafik 65. ÖŞ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,79 en düşük oran ise %15,21 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,35 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. şö Şekil 72. ŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. şö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

133 ö ünlüsünün önünde bulunan ş ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 66. ŞÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,78 en düşük oran ise %15,45 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,45 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. öşö Şekil 73. ÖŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. öşö Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

134 Denek Denek Denek Denek Denek İki ö ünlüsünün arasında bulunan ş ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 67. ÖŞÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,15 en düşük oran ise %09,06 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,11 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. şöş Şekil 74. ŞÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. şöş Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

135 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ö ünlüsünün iki tarafında bulunan ş ünsüzünün etkisi ile ö nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 68. ŞÖŞ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,44 en düşük oran ise %09,63 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,47 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme ş ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, öş ve şö bileşimlerinde ö ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında öş bileşimindeki ş ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,35 lik bir etki yapmışıtır. şö bileşimindeki ş ünsüzü ise tüm deneklerde %16,45 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan öşö ve şöş bileşimleri yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında öşö bileşimindeki ş ünsüzü tüm deneklerde %10,11 lik bir etki yapmıştır. şöş bileşimindeki ş ünsüzü ise tüm deneklerde %10,47 oranında bir etki yapmıştır. 105

136 u Ünlüsü ve Bileşimleri a. u Ünlüsü t Ünsüzü Bileşimleri u ünlüsünün t ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için u ünlüsü t ünsüzünün önünde ut, ardında tu, iki t ünsüzü arasında tut ve t ünsüzünün iki u ünlüsü arasında kalacağı utu bileşimlerde incelenmiştir. ut Şekil 75. UT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. ut Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek u ünlüsünün ardında bulunan t ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 106

137 Grafik 69. UT Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,62 en düşük oran ise %15,46 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,57 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. tu Şekil 76. TU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. tu Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

138 Denek Denek Denek Denek Denek u ünlüsünün önünde bulunan t ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 70. TU Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,03, en düşük oran ise %15,51 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,69 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. utu Şekil 77. UTU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. utu Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek

139 Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki u ünlüsünün arasında bulunan t ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 71. UTU Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,47 en düşük oran ise %09,8 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %11,25 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. tut Şekil 78. TUT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 109

140 tut Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek u ünlüsünün iki tarafında bulunan t ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 72. TUT Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,88 en düşük oran ise %09,65 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,84 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme t ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, ut ve tu bileşimlerinde u ünlüsünün formant frekansları yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında ut bileşimindeki t ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,57 lik bir etki yapmışıtır. tu bileşimindeki t ünsüzü ise tüm deneklerde %16,69 luk bir etki yapmıştır. Öte yandan utu ve tut bileşimleri 110

141 yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında utu bileşimindeki t ünsüzü tüm deneklerde %11,25 lik bir etki yapmıştır. tut bileşimindeki t ünsüzü ise tüm deneklerde %10,84 oranında bir etki yapmıştır. b. u Ünlüsü v Ünsüzü Bileşimleri u ünlüsünün v ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için u ünlüsü v ünsüzünün önünde uv, ardında vu, iki v ünsüzü arasında vuv ve v ünsüzünün iki u ünlüsü arasında kalacağı uvu bileşimlerde incelenmiştir. uv Şekil 79. UV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. uv Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek u ünlüsünün ardında bulunan v ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 111

142 Grafik 73. UV Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %18,04 en düşük oran ise %15,37 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %17,06 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. vu Şekil 80. VU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. vu Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

143 b. u Ünlüsü v Ünsüzü Bileşimleri u ünlüsünün önünde bulunan v ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 74. VU Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %17,77 en düşük oran ise %15,85 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,67 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. uvu Şekil 81. UVU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. uvu Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek

144 Denek Denek Denek Denek Denek İki u ünlüsünün arasında bulunan v ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 75. UVU Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %12,13 en düşük oran ise %09,98 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,89 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. vuv Şekil 82. VUV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 114

145 vuv Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek u ünlüsünün iki tarafında bulunan v ünsüzünün etkisi ile u nun frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 76. VUV Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,74 en düşük oran ise %09,8 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,88 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. Değerlendirme v ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, uv ve vu bileşimlerinde u ünlüsü yaklaşık %17 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında uv bileşimindeki v ünsüzü tüm deneklerde ortalama %17,06 lık bir etki yapmışıtır. vu bileşimindeki v ünsüzü ise tüm deneklerde %16,67 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan uvu ve vuv bileşimleri yaklaşık %10 115

146 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında uvu bileşimindeki v ünsüzü tüm deneklerde %10,89 luk bir etki yapmıştır. vuv bileşimindeki v ünsüzü ise tüm deneklerde %10,88 oranında bir etki yapmıştır ü Ünlüsü ve Bileşimleri a. ü Ünlüsü z Ünsüzü Bileşimleri ü ünlüsünün z ünsüzü ile etkileşimini her açıdan görebilmek için ü ünlüsü z ünsüzünün önünde üz, ardında zü, iki z ünsüzü arasında züz ve z ünsüzünün iki ü ünlüsü arasında kalacağı üzü bileşimlerde incelenmiştir. üz Şekil 83. ÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. üz Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ü ünlüsünün ardında bulunan z ünsüzünün etkisi ile ü nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; 116

147 Grafik 77. ÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %16,85 en düşük oran ise %15,49 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %16,26 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. zü Şekil 84. ZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. zü Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek 11 Denek 12 Denek 13 Denek 14 Denek

148 ü ünlüsünün önünde bulunan z ünsüzünün etkisi ile ü nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 78. ZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %16,77, en düşük oran ise %15,17 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %15,82 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. üzü Şekil 85. ÜZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 118

149 üzü Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek İki ü ünlüsünün arasında bulunan z ünsüzünün etkisi ile ü nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 79. ÜZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %10,66, en düşük oran ise %09,06 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %09,84 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. züz Şekil 86. ZÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü. 119

150 züz Bileşiminde Frekans Dağılımları Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek Denek ü ünlüsünün iki taraında bulunan z ünsüzünün etkisi ile ü nün frekans değerlerinin ne oranda değiştiğini görmek için hesaplanan artış oranları grafiğine bakacak olursak; Grafik 80. ZÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları. En yüksek oran %11,25, en düşük oran ise %08,74 olarak görülmüş, tüm deneklerin oranlarının ortalaması %10,04 olarak hesaplanmıştır. Bu oran bu bileşim türü için beklenen bir orandır. z ünsüzü ile gerçekleşen tüm bileşimlerini genel olarak değerlendirdiğimizde, üz ve zü bileşimlerinde ü ünlüsü yaklaşık %16 oranında değişmiştir. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında üz bileşimindeki z ünsüzü tüm deneklerde ortalama %16,85 lik bir etki yapmışıtır. zü bileşimindeki z ünsüzü ise tüm deneklerde %15,82 lik bir etki yapmıştır. Öte yandan üzü bileşimi yaklaşık %9 oranında, züz bileşimi yaklaşık %10 oranında bir etki yapmıştır. Tüm deneklerin ortalamalarına bakıldığında üzü bileşimindeki z ünsüzü tüm deneklerde %9,84 lük bir etki yapmıştır. züz bileşimindeki z ünsüzü ise tüm deneklerde %10,07 oranında 120

151 bir etki yapmıştır. Ünsüzlerin açıklamalarında belirtildiği gibi frekans açısından yaşanan değişimin en temel sebeplerinden biri izole haldeyken engellemeye uğramadan çıkan ü ünlüsünün z ünsüzüyle birlikte çıkarıldığında konuşma oraganları tarafından çeşitli engellemelere uğruyor olmasıdır. Bu etkenin yanı sıra ünsüzün ses tellerindeki titreşim katsayısını arttırması sebebiyle frekansta yükselme gözlenmektedir. 121

152 5. Genel Değerlendirme ve Sonuç Ünlü ünsüz etkileşiminin formant frekansları açısından incelendiği bu çalışmada, önce frekansların artış değerleri belirlenip listelenmiş, ardından aralarındaki farklılıklar oranlanmıştır. Son olarak da, bu oransal farklılıklar listesi veri değerlerinin yayılımının özetlenmesi için standart sapma ölçütü ile değerlendirilmiştir. 19,200 ayrı değerin gösterdiği yayılımın tutarlı olup olmadığı bu yolla incelenmiştir. F1 kategorisindeki ünsüz+ünlü ve ünlü+ünsüz bileşimleri için 15 denekten elde edilen 4,800 veri standart sapma yöntemiyle değerlendirilmiş ve %16 ya göre +/ lik yayılım gösterdiği ve bu yayılımın tutarlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. F1 kategorisindeki ünlü+ünsüz+ünlü ve ünsüz+ünlü+ünsüz bileşimleri için 15 denekten elde edilen 4,800 veri, standart sapma yöntemiyle değerlendirilmiştir. Verilerin %10'a göre +/ lik yayılım gösterdiği ve bu yayılımın tutarlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. F2 kategorisindeki ünlü+ünsüz ve ünsüz+ünlü bileşimleri için 15 denekten elde edilen 4,800 veri standart sapma yöntemiyle değerlendirilmiştir. Sonuç %16 ya göre +/ lik yayılım gösterdiği ve bu yayılımın tutarlılık göstermediği anlaşılmıştır. F2 kategorisindeki ünlü+ünsüz+ünlü ve ünsüz+ünlü+ünsüz bileşimleri için 15 denekten elde edilen 4,800 veri standart sapma methoduyla değerlendirilmiştir. Verilerin %10'a göre +/ lik yayılım gösterdiği ve bu yayılımın tutarlılık göstermediği anlaşılmıştır. Ünsüzlerin sınıflarına göre etkilerini incelediğimizde; çıkış biçimlerine göre ünsüzleri ele aldığımızda bu kategoride ünlüler üzerinde en çok değişim gücü olan ünsüz türü geniz ünsüzleridir. 122

153 Grafik 81. Ünsüzlerin Çıkış Biçimlerine Göre Etkileri. Çoğu ünsüzün genel etki ortalamaları %16,60'ın altında kalırken, geniz ünsüzleri %16,68 etki oranı ile, çıkış biçimlerine göre, ünsüzlerde en çok etki yapan tür olmuştur. %16,50 etki oranının altında kalarak en az etkiyi ise, sürtünücü ünsüzler yapmıştır. Çıkış yerlerine göre ünsüzleri ele aldığımızda, bu kategoride ünlüler üzerinde en çok değişim gücü olan ünsüz türü dudak-diş ünsüzleri olmuştur. Grafik 82. Ünsüzlerin Çıkış Yerlerine Göre Etkileri. 123

154 Yine çoğu ünsüzün genel etki ortalamaları %16,60'ın altında kalırken, dudak-diş ünsüzleri %16,68 etki oranı ile çıkış yerlerine göre ünsüzlerde en çok etki yapan tür olmuştur. %16,23 etki oranının altında kalarak en az etkiyi ise gırtlak ünsüzleri yapmıştır. Ünsüzler ötümlülük ve ötümsüzlük açsından kıyasladığında, ötümlülerin daha etkili olduğu görülmüştür. Grafik 83. Ünsüzleri Ötümlülük ve Ötümsüzlük Etki Farkları. Bu kategoride ötümlü ünsüzlerin belirgin biçimde daha fazla etkiye sahip olduğu görülmüştür. Ünsüzlerin etki oranlarını incelediğimizde, çıkış biçimi ve yerine göre en az etki yapan bu iki ünsüz grubunu incelediğimizde c, ç, f, h, j, s, ş, v, y, z. ünsüzlerinden oluşan sürtünücü ünsüzler grubu, çıkış yerlerine göre ünsüzlerde en az etkiyi yapan gırtlak ünsüzlerini de kapsamaktadır. Çıkış yerlerine göre gırtlak ünsüzü olan h nin çıkış biçimi açısından bir sürtünücü ünsüz olması örneği gibi. Etki oranı daha yüksek olarak tespit edilmiş olan ötümlüler grubunda ise; c, j s, v, y, z ünsüzleri çıkış biçimi açısından birer sürtünücü ünsüzdür. Çıkış biçimi ve yeri farkı gözetmeden en düşük etkiyi yapan ünsüze bakacak olursak, tüm ünsüzler arasında en 124