SİNOPTİK RASAT KURS NOTLARI

DEVLET METEOROLOJİ İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SİNOPTİK RASAT KURS NOTLARI HAZIRLAYANLAR Erdoğan BÖLÜK Savaş KÖKSAL Fatih AYAROĞLU Mühendis Matematikçi Tekniker

GİRİŞ 1-Sinoptik Meteoroloji: Sinoptik Meteoroloji, halihazırdaki hava durumunu haritalar üzerinde gösteren ve bu haritalardan yararlanarak gelecekteki hava durumlarını tahmine çalışan bir meteoroloji dalıdır. Sinoptik Meteoroloji geniş bir sahaya yayılmış Sinoptik Meteoroloji İstasyon Şebekesi yardımıyla çalışmalarını yürütür. Sinoptik Meteoroloji için meteorolojik rasatlar yapılan ve bu rasatları belirli haberleşme elemanlarıyla merkeze gönderen istasyonlara Sinoptik Meteoroloji İstasyonu denir. Belirlenen saha üzerinde düzenli olarak dağılmış aralarında sinoptik bilgi alışverişi yapılan sinoptik istasyonların hepsine birden Sinoptik Meteoroloji İstasyon Şebekesi denir. Sinoptik meteorolojinin başlangıç noktası çok sayıda sinoptik istasyonların kodlayarak vermiş oldukları hali hazırdaki hava durumu olan sinoptik rasatlar dan oluşur. Mevcut olan bütün sinoptik meteoroloji istasyonları, atmosferin yeryüzü üzerindeki fiziksel durumunu ve meydana getirmiş olduğu meteorolojik olayları rasat ederler. Gözlemi yapılan veya ölçülen meteorolojik olaylar ve elemanlar şunlardır. 1- Rüzgar yönü, hızı ve hamlesi 2- Hava sıcaklığı ( ekstrem sıcaklıklar dahil) 3- İşba sıcaklığı, nispi nem ve su buharı basıncı 4- Toprak üstü minimum sıcaklık 5- Hava basıncı (aktüel basınç,deniz seviyesine indirgenmiş basınç ve üç saatlik tandans durumu ile miktarı) 6- Hava hadiseleri ( halihazır, geçmiş hava ve ikinci halihazır hava) 7- Yatay görüş uzaklığı 8- Bulutluluk (kapalılık miktarları,cinsleri ve taban yükseklikleri) 9- Yerin hali, toplam ve taze kar kalınlığı 10- Günlük buharlaşma, güneşlenme ve radyasyon miktarları 11- Yağış miktarı ve günlük toplam yağış miktarı 12- Denizin hali ve denize doğru görüş uzaklığı 13- Deniz suyu sıcaklığı 2

Her istasyon bu bilgileri belirli bir kurala uymadan merkeze gönderdiği taktirde büyük bir karmaşıklık meydana gelecek ve verilen bilgilerden faydalanmak güçleşecektir. Bu aksaklığın giderilmesi için belli bir sistem geliştirilmesi yoluna gidilmiştir. Sinoptik rasatlardan sadece rasadı yapan ülke değil, aynı zamanda diğer ülkelerde yararlanmaktadır. Bu durumda ülkeler arasında mesajlar ulaştırılırken bir de dil problemi ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle ülkeler arasında standart bir kod sisteminin geliştirilip kullanılması zorunlu olmuştur. 1 OCAK 1955 yılında Uluslararası Meteoroloji Kod Sistemi getirilmiştir. Bu kod sisteminin uygulanması ile hem yurt içinde hem de yabancı ülkelere bilgiler verilirken ve alınırken yabancı dil probleminin yanında mesajın kısa olmasına rağmen bütün bilgileri kapsaması, posta ücretlerinde avantaj ve rasatların merkeze ulaşma zamanın kısalması sağlanmıştır. Bu kodlarda zaman zaman Dünya Meteoroloji Teşkilatı ( WMO ) tarafından değişiklikler yapılmakta, bu değişiklikler istasyonlarımıza bildirilmektedir. 2-Meteoroloji İstasyonu Kurulacak Yerin Seçilmesi: Bir meteoroloji istasyonu için uygun olan yerler ; 1- Düz ve etrafı açık olan yerler. 2- Rasatçıların istasyona kolaylıkla gidip geleceği ve kolayca rasat yapabileceği yerler. 3- Belediye hizmetleri bulunan yerler. 4- Bütün gün boyunca rasat parkına gölge düşmeyecek yerler. Bir meteoroloji istasyonu için uygun olmayan yerler ; 1- Bina, ağaç vb. gibi engellerle çevrili olan yerler. 2- Dar ve derin vadi ağızları. 3- Su baskını olabilecek yerler. 4- Bina üstleri. 5- Etrafı yüksek duvar veya çitlerle kapalı yerler. 6- Bayır ve yamaçlar. 7- Göl kenarları, bataklıklar ve deniz kumsalları. 8- Isı yayan fabrika gibi tesislere yakın yerler. 3

9- Asfaltlanmış yerler. 10- Yol kenarlarına çok yakın yerler. 3-Sinoptik Rasat ve Rasat Kuralları : Meteorolojinin temeli rasattır. Zamanında ve usulüne uygun olarak yapılmayan rasatların hiç bir anlamı olmadığından,rasatçıların gözlemleri saatinde ve tekniğine uygun olarak yapmaları gerekir. Tekniğine uygun olarak yapılmayan rasatlar istatistiksel araştırmalarda olduğu gibi, hava tahminlerinde de büyük yanılgılara sebep olur. Zamanında yapılarak yerlerine ulaştırılmayan rasatlar Sinoptik Meteorolojide bir kıymet ifade etmez. Bu nedenle rasatçı her zaman vicdanıyla karşı karşıya kaldığına göre; dürüst, vatansever olmalı, yerine göre zevk ve eğlencesini terk edebilmelidir. Esas olarak meteorolojide sinoptik ve klimatolojik olmak üzere iki çeşit rasat yapılmaktadır. Bizim konumuz Sinoptik Rasatlardır. Bu rasatlar gelecekteki belirli periyotlarda havanın nasıl olacağını tahmin etmek için temel oluşturur. Sinoptik rasatlar dünyadaki devletlerin bütün sinoptik meteoroloji istasyonlarında aynı anda ( GMT saatine göre) yapılır. Bu saate göre İngiltere' deki Greenwich' ten geçen boylam derecesi başlangıç olarak alınır ve başlangıç boylamında örneğin 1200 GMT de yapılan bir rasat mahalli olarak Türkiye' de 1500, Hindistan da 1800, Avustralya' da 2200, Orta Amerika'da 0500 da yapılır. Fakat bu rasatların hepsi 1200 GMT rasadı olarak isimlendirilir ve buna göre değerlendirilir. Sinoptik rasatlar GMT saati ile ve üçer saatlik aralıklarla günde sekiz defa yapılır. Bu rasatlar ana sinoptik ve ara sinoptik olmak üzere ikiye ayrılır. Ana sinoptik rasatlar 0000 GMT, 0600 GMT, 1200 GMT ve 1800 GMT de; ara sinoptik rasatlar ise 0300 GMT, 0900 GMT, 1500 GMT ve 2100 GMT de yapılır. Ayrıca ulusal olarak ülkemizde Saatlik Sinoptik Rasat olarak isimlendirilen otomatik istasyonlar ile personeli yeterli olan istasyonlarımız tarafından ana ve ara sinoptik rasatların dışında her saat başı (0100, 0200, 0400, 0500, 0700, 0800, 1000, 1100, 1300,1400, 1600, 1700, 1900, 2000, 2200, 2300 GMT) rasatlar yapılmaktadır. Eğer sinoptik istasyon bir havaalanında bulunuyorsa buralarda yukarıdaki ara saatlerde havacılık amaçlı metar rasatları yapılır. Bu rasatlar sinoptik meteorolojinin dışındadır. 4

Bölüm I METEORLAR Bulutların dışında, Atmosferde veya yeryüzünde meydana gelen her türlü yağış hadiselerine, havada serbest duran veya yere ulaşan her çeşit sıvı veya katı parçacıklara, esas itibariyle optiki veya elektriki özelliklere sahip olayların tümüne birden METEOR denir. Meteorlar çok değişik karakterlere sahip olduklarından dört ana guruba ayrılırlar. 1- Hidrometeorlar 2- Lithometeorlar 3- Photometeorlar 4- Elektrometeorlar I.1 HİDROMETEORLAR Serbest havada hareketsiz duran veya Atmosferden aşağı doğru düşen, rüzgar tarafından yeryüzünden yukarıya doğru kaldırılan, yeryüzünde cisimler üzerinde toplanan katı ve sulu parçacıklara sahip Meteorlara HİDROMETEOR denir. Hidrometeor denilince çoğu kez bulutlardan yeryüzüne düşen yağmur, çisenti, kar, kar grenleri, kar paletleri ve buz prizmaları akla gelir. Bunların yere kadar ulaşıp düşmelerine YAĞIŞ, düşüşleri sırasında Atmosferde asılı halde kalmalarına VİRGA denir. Bulutlar, meydana getirmiş oldukları yağış şekilleri ile kolayca teşhis edilebilirler. Hangi buluttan ne tür yağışların meydana geldiği aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. 5

. Bulut Cinsi Hidrometeor Yaðmur Çisenti Kar Kar Paletleri Kar Greni Buz Paletleri Dolu Buz Prizmasý As Ns Sc St Cu Cb + + + + + + + + + + + + + + + + + + I.1.1 YAĞMUR : Çapları 0.5 mm den büyük olan su damlalarının, bulutlardan yeryüzüne düşmelerine Yağmur denir. Yağmur As, Ns, Sc, Cu ve Cb bulutlarından meydana gelir. Normal olarak yağmur damlaları Çisenti damlalarından daha büyüktür. I.1.1.1 ARALIKLI YAĞMUR : Rasat yapılan son saat içinde, yani bir saatlik periyot içinde, şiddetinde, az da olsa bir değişiklik olmakla birlikte, en az bir defa kesilen ve tekrar başlayan yağmurdur.( 60, 62, 64,66 Hadiseleri ) I.1.1.2 DEVAMLI YAĞMUR : Rasat saati dahil, rasattan önceki bir saatlik periyot içinde, şiddetinde az da olsa, bir değişiklik olmakla birlikte, ara vermeden devam eden yağmurdur. ( 61, 63, 65 Hadiseleri ) I.1.1.3 HAFİF YAĞMUR su bırakan yağmurdur. ( 60, 61 Hadiseleri ) : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 0.5 mm den daha az I.1.1.4 ORTA KUVVETTE YAĞMUR : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 0.5 ile 1.3 mm arasında su bırakan yağmurdur. ( 62, 63 Hadiseleri ) 6

I.1.1.5 KUVVETLİ YAĞMUR fazla su bırakan yağmurdur. ( 64, 65 Hadiseleri ) : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 1.3 mm den daha I.1.2 DONAN YAĞMUR : Aşırı derecede soğumuş su damlalarının, yeryüzündeki veya havada uçan bir cisme çarparak donmasına Donan Yağmur denir. ( 66, 67 Hadiseleri ) I.1.3 ÇİSENTİ : Çapları 0.5 mm den küçük olan ve oldukça düzgün bir yapıya sahip su damlacıklarından meydana gelen yağıştır. Damlalar hemen hemen düz bir görünüşe sahip olduklarından, hafif olarak hareketi görülebilir. Çisenti yağışı Stratus ( St ) bulutundan meydana gelir. I.1.3.1 ARALIKLI ÇİSENTİ : Rasat yapılan son saat içinde, yani bir saatlik periyot içinde, şiddetinde yavaş bir değişiklik olmakla birlikte en az bir defa kesilen ve tekrar başlayan çisenti yağışıdır.( 50, 52, 54,56 Hadiseleri ) I.1.3.2 DEVAMLI ÇİSENTİ : Rasat saati dahil, rasattan önceki bir saatlik periyot içinde, şiddetinde azda olsa bir değişiklik olmakla birlikte, ara vermeden devam eden Çisentidir. ( 51, 53, 55 Hadiseleri ) I.1.3.3 HAFİF ÇİSENTİ su bırakan çisentidir. ( 50, 51 Hadiseleri ) : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 0.1 mm den daha az I.1.3.4 ORTA KUVVETTE ÇİSENTİ : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 0.1 ile 0.8 mm arasında su bırakan Çisenti yağışıdır. ( 52, 53 Hadiseleri ) I.1.3.5 KUVVETLİ ÇİSENTİ fazla su bırakan çisentidir. ( 54, 55 Hadiseleri ) : Rasat saatindeki 10 dakikalık periyot içinde, 0.8 mm den daha 7

I.1.4 DONAN ÇİSENTİ : Çisenti damlalarının yeryüzündeki bir cisme veya havadaki bir cismin yüzeyine çarparak donmasına Donan Çisenti denir. ( 56, 57 Hadiseleri ) I.1.5 KAR : Genellikle dal budak salmış veya yıldız biçimindeki buz kristallerinin yağışıdır. Bu kristallerin bir araya toplanmasıyla kuş başı şeklinde meydana gelen yağışa, kar adı verilir. I.1.5.1 HAFİF KAR : Kar taneleri genellikle hafif ve seyrek olan kar yağışıdır. I.1.5.2 ORTA KUVVETTE KAR : Kar taneleri biraz daha büyüktür ve görüş mesafesi daralmaya başlar. I.1.5.3 KUVVETLİ KAR : Kar taneleri büyüktür ve görüş mesafesi 1000 metrenin altına iner. I.1.6 KAR PALETLERİ : Beyaz ve sık buz zerrelerin yağışı olup, taneler, küre veya koni şeklindedir. Bunların çapları yaklaşık olarak 2 ile 5 mm arasındadır. Buz zerreleri gevrek olduğundan, sert bir yüzeye düştüklerinde parçalanırlar. Kar Paletleri genellikle sıcaklığın 0 o C civarında olduğu zaman, sağanak içinde kuş başı kar veya yağmurla beraber yere düşer. I.1.7 KAR GRENLERİ : Çok küçük, beyaz ve sık buz zerreleri yağışıdır. Çapları çoğu kez 1 mm den küçük olan bu zerreler; düz ince ve uzundur. Genel olarak Stratus ( St ) bulutundan düşerler. 8

I.1.8 BUZ PALETLERİ : Saydam veya yarı saydam, küre veya koni şeklinde, bezen şekilsiz olan ve çapı 5 mm veya daha az olan buz taneleri yağışıdır. Buz Paletleri, sert bir yüzeye düştüklerinde, çarpmadan dolayı ses çıkarır ve kırılırlar. Buz Paletleri aşağıdaki şekillerde oluşurlar. a) Yağmur damlalarının donması veya erimiş damlaların yeniden kar haline gelmesi sonucu b) Kar tanelerinin ince bir buz tabakası ile kaplanması sonucu meydana gelirler. I.1.9 BUZ PRİZMALARI : Bunlar, dallı budaklı olmayan buz kristalleri yağışıdır. Buz prizmaları iğne, sütun veya tabak şeklinde olup, çoğu zaman havada asılı duran bir cisim görünümündedir. Buluttan düştükleri gibi bulutsuz havada da meydana gelebilirler. Buz prizmaları, güneş altında parladıkları zaman, Işık Saçan Sütunlar veya Hale olayını meydana getirirler. Bu olay daha ziyade Kutup Bölgelerinde kararlı hava kütlelerinde, çok düşük sıcaklıklarda meydana gelir. I.1.10 DOLU : Çapı 5 ila 50 mm, bazen daha fazla olan, sert buz topakları şeklindeki katı yağıştır. Buz topakları küre, koni veya düzensiz şekilde ve çoğu kez birbiri üzerine yığılmış, şeffaf kar şeklinde, eş merkezli buz halkalarından oluşmuş bir yapıya sahiptir. Dolu yağışı Cumulonimbus (Cb) bulutlarından meydana gelirler. Bir dolunun kesiti incelendiğinde iç içe tabakalar görülür. Bunun sebebi; dolu tanesinin dikey akımlar sebebiyle bulut içinde defalarca aşağı ve yukarı doğru hareket etmesidir. Böylece; üzerinde her defasında temas eden yağmur damlaları donarak, yeni donmuş bir tabaka meydana getirir. 9

I.1.11 SİS : Çok küçük su damlacıklarının havada hareketsiz kalışı olayına, diğer bir ifadeyle; Stratus (St) bulutunun yer üzerinde meydana gelmiş haline Sis denir. Sis olduğu zamanlarda yeryüzündeki Görüş uzaklığı 1 km ' den daha azdır. Genel olarak sisin tabanı yerden 300 Fit veya daha fazla yükselmesi halinde, Stratüs bulutu olarak rapor edilir. Sis içinde nisbi nem % 80 ve üzerindedir. Sisin rengi beyaz ve parlaktır. Bazen toz veya dumanla karıştığı zamanlarda sarımtırak bir renk alır ve bu durumda daha kesif olarak görüldüğünden, yer üzerinde uzun müddet kalabilir. Sisler aşağıdaki şekillerde oluşurlar. I.1.11.1 Cephesel Sisler : Bu tip sisler yüzey yakınındaki soğuk hava tabakası üzerindeki sıcak havadan düşen yağmurdan meydana gelirler. Bu sisler hem soğuk hem de sıcak cephelerde oluşabilirler. Cephesel sisler, enverziyon altındaki soğuk hava tabakası içinden yağmur düşmesi durumunda da meydana gelebilirler. I.1.11.2 Radyasyon Sisi : Yeryüzüne yakın hava nemli ise; geceleri radyasyon soğumasından dolayı doymuş hale gelir ve sis oluşur. Bu tip sislere radyasyon sisi denir. I.1.11.3 Adveksiyon Sisi : Nemli bir hava, soğuk bir yüzey üzerinden geçerken alttan soğuyarak sis meydana getirebilir. Bu tür sislere adveksiyon sisi denir. Adveksiyon sisleri genellikle sahiller boyunca karalar üzerinde oluşurlar. I.1.11.4 Enverziyon Sisi : Bu tür sisler, bir sıcaklık enverziyon tabakasının altında bulunan bir stratüs bulutunun aşağıya doğru çökmesinin bir sonucu olarak meydana gelir. I.1.12 BUZ SİSİ : Küçük buz kristallerinin çok düşük sıcaklıklarda havada hareketsiz kalışı olayına Buz Sisi denir. Buz kristalleri, genellikle güneş ışığı altında parlar. Buz Sisi cisimler üzerinde KIRAĞI veya 10

BUZ İĞNESİ görünümünde zerreler ile Hale olayı gibi optik olayı da meydana getirebilirler. Buz Sisi içinde rüyet 1 Km den azdır. Buz Sisi, çoğu kez normal sisten meydana gelir. Sıcaklığın 0 o C 'ın altında olması ve sıcaklık düşüşünün devam etmesiyle su damlacıkları buz kristalleri haline dönüşerek, Buz Sisini meydana getirirler. I.1.13 PUS : Mikroskopik su damlacıklarının veya higroskopik parçacıkların, havada serbest kalması olayına Pus denir. Su damlası veya buz kristallerinden olmayan kuru ve gözle görülemeyen parçacıklar sebebiyle görüş uzaklığı 1 ila 10 Km arasındadır. Nisbi Nem % 70 ve daha fazladır. Bu hidrometeor, genel olarak yeryüzünü kaplayan ince grimsi bir örtü görünümündedir. I.1.14 ÇİĞ : Açık havada su buharının yoğunlaşması sonucu, su damlacıklarının yer yüzeyinde ve yere yakın cisimler üzerinde birikmesi olayına Çiğ denir. I.1.15 KIRAĞI : Kristal görünümündeki buz parçacıklarının yeryüzü ve yere yakın cisimler üzerindeki birikintisine Kırağı denir. Bunlar genellikle pul, iğne, kuş tüyü veya yelpazeler şeklinde oluşurlar. Meydana geliş şekilleri aynen Çiğ şeklinde olup, hava sıcaklığı yer seviyesinde 0 o C 'ın altındadır. I.1.16 KIRAĞI BUZU : İçlerinde hava kabarcıkları bulunan buz birikintileridir. Bu olay aşırı derecede soğumuş, çok küçük su damlalarının ani olarak donmasıyla oluşur. Bazen büyüyerek kalın bir buz tabakası halini alabilir. Bu tip Kırağı yere yakın seviyelerde, cisimlerin rüzgara bakan taraflarında, sivri uçlarda, keskin kenarlarda meydana gelir. Bazen; dağlık bölgelerde, bulut damlalarının donması sonucunda oluşur. Serbest Atmosferde ise; Kırağı Buzu, uçuş yapan uçaklar üzerinde meydana gelir. Uçak 11

üzerinde buz tabakasının kalınlaşması halinde büyük bir ağırlık meydana geleceğinden, büyük bir tehlike oluşturur. I.1.17 KAR SÜRÜLMESİ : Rüzgar tarafından yeryüzünden biraz yukarıya kaldırılmış kar parçacıklarının bir araya toplanmış şeklidir. Bu olayda; göz seviyesindeki görüş mesafesi, tamamen kapanmaz. Buna " Alçaklarda Kar Savruntusu " da denir. Kar parçacıklarının hareketi aşağı yukarı yeryüzüne paraleldir. I.1.18 KAR SAVRULMASI : Rüzgar tarafından, yeryüzünden yeterince yükseklere kaldırılmış, kar parçacıklarının bir araya toplanmış şeklidir. Bu olayda göz seviyesindeki görüş mesafesi oldukça daralır. Buna " Yükseklerde Kar Savruntusu " da denir. Kar savrulmasının çok kuvvetli olması halinde gökyüzü ve güneş hiç görülmeyebilir. I.1.19 SPRAY ( Civerna ) : Rüzgar tarafından, geniş bir su kütlesi yüzeyinden taşınan su zerrelerinin bir araya toplanmasına Spray denir. Kuvvetli rüzgar tarafından, genellikle geniş su yüzeylerinde meydana gelen dalga tepelerinden su parçaları koparılmak suretiyle Atmosferin içinde yükseklere kadar taşınır. Bu olay kıyı bölgelerinde sık sık görülür. I.1.20 BİLLUR BUZ ( Glaze ) : Yüzey sıcaklığı 0 o C 'ın altında olan cisimler üzerinde, aşırı derecede soğumuş yağmur veya çisenti damlalarının donması sonucu meydana gelir. Bunların şekilleri düzgün ve şeffaf görünümdedir. Billur Buz, yağmur damlalarının oldukça kalın ve donma noktasının altında sıcaklığa sahip bir tabakadan aşağı düşmesi halinde, yeryüzünde görülebilir. Serbest Atmosferde Billur Buzlanma, uçaklar üzerinde meydana gelir. 12

I.1.21 HORTUM : Genellikle; Çok kuvvetli ve değişik yönlü rüzgarların olduğu zamanlarda; Cumulonimbus (Cb) bulutunun taban kısımlarından bazı yerlerde, yere doğru koni şeklinde bir uç sarkıtması olayıdır. Böyle bir durumda, deniz yüzeyinden su damlaları,kara yüzeyinden toz ve kumlar, rüzgar tarafından yerden kaldırılarak bulutun sarkıttığı koni şeklindeki uçla birleşebilirler. Bulutun sarkıttığı koni içindeki hava hareketi sikloniktir, dıştaki ise bunun tamamen tersinedir. Bulutun sarkıttığı bu koninin çapı normal olarak 10 metre ise de, bazen 100 metreye kadar çıktığı görülmüştür. Bir buluttan bir veya birkaç koni sarkabilir. Kuzey Amerika'da fazla miktarda görülen bu olaya, TORNADO denir. I.2 LİTHOMETEORLAR Katı parçacıkların toplanmasından meydana gelen bir Meteor gurubudur. Bu parçacıklar Atmosferde serbest bulundukları gibi, rüzgar tarafından da yerden kaldırılabilirler. Lithometeorlar sulu olmayan katı parçacıklardan meydana gelmişlerdir. I.2.1 KURU DUMAN : Gözle görülemeyen çok küçük kuru parçacıkların havada serbest kalması olayıdır. Bu kuru parçacıklar havaya değişik bir renkte görünüm verebilir. Bu olay, kurak bölgelerde ve yaz aylarında çokça görülebilir. I.2.2 TOZ DUMANI : Rasat anında, kum veya toz fırtınası sebebiyle yerden yükselmiş küçük kum veya tozların havada serbest kalışı olayıdır. Kum veya Toz fırtınası, istasyonda olduğu gibi uzakta da olabilir. I.2.3 DUMAN : Yanmalardan meydana gelen küçük parçacıkların havada serbest kalışı olayıdır. Bu tip Lithometeor, yere yakın seviyelerde veya serbest atmosferde meydana gelebilir. Duman içinden 13

bakıldığı zaman, güneş doğuş ve batışı esnasında kırmızı olarak görülür. Duman, fazla miktarda olduğu zamanlarda kokusundan da kolayca teşhis edilebilir. Bu tür olay endüstri bölgelerinde ve kış aylarında büyük yerleşim alanlarında görülür. I.2.4 TOZ veya KUM SÜRÜLMESİ : İstasyon ve çevresinde kuvvetli ve türbülanslı rüzgar tarafından yerden biraz yükseğe kaldırılmış toz veya kum parçacıklarının bir araya toplanmasıdır. Bu olaydan dolayı göz seviyesindeki görüş uzaklığı tamamen kapanmaz. I.2.5 TOZ veya KUM SAVRULMASI : İstasyon ve civarında, kuvvetli ve türbülanslı rüzgar tarafından yerden yeterince yükseğe kaldırılmış toz veya kum parçacıklarının bir araya toplanmasıdır. Bu olayda, göz seviyesindeki görüş uzaklığı hissedilir derecede azalır. Bu şekilde toz veya kum parçacıklarının bir araya gelmesi bazen gökyüzünü ve güneşi tamamen kapatabilir. I.2.6 TOZ veya KUM FIRTINASI : Kuvvetli ve türbülanslı rüzgar tarafından çok yükseklere kaldırılmış toz veya kum parçacıklarının bir araya toplanmış şeklidir. Toz veya Kum Fırtınası genel olarak kumlu veya tozlu yüzeyler üzerinde meydana gelir. Rüzgar uzun yollar katederek, tozsuz ve kumsuz sahalara da toz ve kumu taşıyabilir. Cephe durumlarında bu tozlar yağışa karışarak Çamur ve Renkli Yağışlara sebep olabilir. Bu olay esnasında görüş uzaklığı 1 Km' den azdır. I.2.7 TOZ veya KUM HORTUMU : Toz veya Kum parçacıklarının dikey bir sütun halinde yukarı doğru yükselmiş şeklidir. Bunların çapları oldukça küçüktür. Bu tür olaylar, genellikle yere yakın seviyelerde; yerin fazla ısınması ile, fazla kararsızlık olduğu zamanlarda meydana gelir. 14

I.3 PHOTOMETEORLAR Güneş ve Ay ışıklarının yansıması, kırılması ve tekrar yansıması sonucunda meydana gelen olaylara Photometeor denir. Açık havada meydana gelen Serap, Işık Parıltısı, Kıvılcım, Yeşil Işık gibi; Bulutlar içinde meydana gelen Hale, Taç, Renkli Şualar gibi ve diğer Hidrometeor ve Lithometeorlar içinde meydana gelen Gökkuşağı, Sis Yayı birer Photometeor olayıdır. I.3.1 HALE : Atmosferde süspansiyon halde olan buz kristallerinden ( Cirroform tipi bulutlar, Buz sisi ) ışığın yansıması ve kırılması sonucu parlak lekeler, kavisler, ışık saçan sütunlar ve daire şeklinde meydana gelen Optik bir olaydır. Güneş ışınlarının kırılması sonucu meydana gelen Hale bazı renkler gösterebilir, buna karşı Ay ışığından meydana gelen Hale ise beyaz renktedir. I.3.1.1 Küçük Hale : Güneş ve Ay'ın üzerinde merkezleşmiş 22 o lik çapa sahip, ışıklı ve renkli bir halkadır. Bu Halenin iç kısımları, net görünen kırmızı halka, dış kısımları ise, mora dönüşen halka şeklindedir. Haleler; buz kristallerinden meydana gelen bulutlar mevcut olduğu zaman görülürler. Haleye bakılarak, bulutun Cirrostratus (Cs) veya Altostratus (As) olduğuna karar verilebilir. Şayet halkanın iç kısmı kırmızı ise, mevcut bulutun Cirrostratus, mor veya mavimsi bir renk ise bu olay, Taç olduğundan bulut, Altostratus olarak nitelendirilir. I.3.1.2 Büyük Hale : Bazen, çapları 46 o olan Haleler gözlemlenir ki, bunlara Büyük Hale adı verilir. Küçük Hale de belirtilen özellikler burada da aynı şekilde geçerlidir. Bunlar Küçük Haleye nazaran daha az görülür ve renkleri daha az parlaktır. 15

I.3.2 TAÇ : Güneş ve Ay etrafında daha küçük bir çapta sıra halinde merkezileşmiş, bir veya birden fazla ender olarak üçten fazla renkli şeridin görülmesi olayıdır. Bu şeridin iç kısmındaki sıra, mor ve mavi renkte olup, dış kısımlara gidildikçe bu renk kırmızılaşır. Taç, çok küçük su veya buz parçacıklarından meydana gelen ince bulutlardan, Sis veya Pus'tan geçen ışıkların yansıması sonucu oluşur. Taç olayı, Su damlacıklarından meydana gelen Altostratus bulutları üzerinde teşekkül eder ve bu olay havanın iyi olacağının işareti sayılır. Hale olayı ise; havanın kısa süre sonra kötüleşeceğinin bir belirtisidir. I.3.3 GÖKKUŞAĞI : Işığın, Atmosferdeki su damlalarının teşkil ettiği perde üzerinden geçerken kırılması ve yansıması sonucu, Mordan Kırmızıya kadar sıralanan renklerle meydana gelen kavisli bir çizgi demetidir. Gökkuşağı çok ender hallerde Ay ışığından meydana gelmekle birlikte, çoğunlukla Güneş ışığında görülür. Gökkuşağında renklerin sıralaması şu şekildedir; Kırmızı, Turuncu, Sarı, Yeşil, Mavi, Lacivert ve Mor. Gökkuşağı, ışığın su damlacıklarından oluşan bir ekran üzerinde bulunması sonucu ortaya çıkan renkli bir yaydır. Renkli yay, ışığın geliş yönünün aksi tarafında meydana gelir ve merkezi ışık kaynağı ile rasatçıyı birleştiren hattın uzantısı üzerinde bulunur. Böylece, Gökkuşağı yüksek bir kule veya uçaktan bakıldığı zaman tam bir çember teşkil etmiş şekilde görülür. Gökkuşağının yedi rengi bazen tam olarak görülür. Renklerin varlığı su damlacılarının büyüklüğüne bağlıdır. Her zaman mor renk içte, kırmızı renk dışta bulunur. Gökyüzü, yayın dışında içine göre daha koyudur. I.3.4 BEYAZ GÖKKUŞAĞI : Buna Sis Kuşağı da denir. Bu bir Ana Gökkuşağı olup, güneş ve ay ışığının küçük su damlacıkları içinde yansıma veya kırılması sonucu meydana gelir ve sis veya pus ekranı üzerinde görülür. Sis Kuşağı, genellikle dışta kırmızı ince bir bant ile içte mavi bir bant ile çevrilmiş beyaz bir kuşaktan ibarettir. 16

I.3.5 PAPAZ HALKASI : Merkezi güneş veya ay üzerinde bulunan, iç tarafında mavimsi, dışta kırmızımsı kahverengi bir bant ile çevrili, beyazımsı bir halkadır. Bu halka yüksek atmosferde bazen mevcut olan volkanik kaynaklı çok ince bir toz bulutu arasından geçen ışığın kırılması ile meydana gelir. Halkanın çapı yaklaşık olarak 22 derecedir. I.3.6 SERAP : Uzakta bulunan cisimlerin kararlı veya dalgalı, tek veya çok, dik veya kıvrımlı, büyük veya küçük görülmesine sebep olan optik bir olaydır. Serap içinde görülen cisimler, bazen ufka nazaran gerçekte olduğundan çok yüksek veya alçak bir yerde görülür. Ufkun altında veya dağların arkasında bulunan cisimler görülür hale gelebilir. Buna karşın normal şartlar altında görülebilir olan cisimlerde Serap meydana geldiğinde gözden kaybolur. Serap; Yoğunluk farklılıkları sebebiyle kırılma indisleri büyük ölçüde değişen hava tabakaları arasından geçen ışık hüzmelerinin kırılmasıyla meydana gelir. Bundan dolayı; Serap, yeryüzü sıcaklığının hava sıcaklığından oldukça farklı olduğu zamanlarda görülür. Serap, kuvvetli ısınmış su yüzeyleri, toprak, kum veya yollar üzerinde, Alçak Serap veya kar sahaları, soğuk deniz yüzeyleri üzerinde, Yüksek Serap olarak meydana gelir. I.4 ELEKTROMETEORLAR Atmosferdeki elektriğin görülür veya duyulur bir şekil almasına Elektrometeor denir. I.4.1 ORAJ : Kuvvetli ışık parıltısı ( Şimşek ), şiddetli veya gümbürtülü ses ( Gök gürültüsü ) ile karakterize edilen ani elektrik boşalmalarından biri veya birkaçına birden Oraj denir. Orajın kaynağı, dikey gelişmeli bulutlardan biri olan Cumulonimbus (Cb) bulutudur. Her Oraj hadisesi Cb bulutundan meydana geldiği gibi, her Cb bulutundan Oraj meydana gelmeyebilir. 17

Oraj, genellikle yağışla birlikte meydana gelir ve yağış yere ulaştığında, bu yağışın türü sağanak şekilde yağmur, kar, kar paletleri, buz paletleri ve dolu şeklinde olur. Orajla birlikte aynı zamanda kuvvetli rüzgar hamlesi de meydana gelir. Bu sebeple Oraj, havacılıkta büyük önem taşır. I.4.2 ŞİMŞEK : Atmosferde meydana gelen kuvvetli bir elektriki boşalmadır. Bulut içindeki zerreciklerin, elektrik yükü başlangıçta nötr dür. Bu zerrecikler değişik boyutlarda olduğundan dolayı, küçük olanlar bulut içerisindeki hava akımları yardımıyla üst kısımlara doğru yükselirler. Bu yükseliş sırasında sürtünmeden dolayı eksi yüklerini kaybederek artı yüklü duruma gelirler. Daha ağır olanlar ise bulutun alt kısımlarına doğru hareket ederek artı yüklerini kaybederek eksi yüklü duruma gelirler. Bu durumda bulutun üst kısmı artı yüklü alt kısmı ise eksi yüklüdür. Bulut içinde veya farklı seviyedeki başka bir buluta yaklaştığında karşıt yükler arasında bir çekim oluşur. Bu çekimden dolayı, eksi yükten artı yüke doğru olan boşalmalara Şimşek adı verilir. Yer yüzeyi üzerindeki geniş su yüzeyleri veya düz karasal alanlar eksi yüklü olduğundan bulut taban yüksekliğinin azalması ile birlikte yerden bulutun üst kısmına doğru olan boşalmalara veya artı yüklü sivri ve yüksek cisimler ile bulut tabanı arasında, bulut tabanından yere doğru olan boşalmalara Yıldırım adı verilir. Boşalma kuşağı içerisindeki atmosfer hemen ısınıp şiddetle genleşerek ışık ve ses oluşturur. I.4.3 GÖKGÜRÜLTÜSÜ : Şimşek ile meydana gelen keskin ve gürültülü bir sestir. Kısa mesafede bu ses keskin, şiddetli ve kısa sürelidir. Gökgürültüsü, şimşeğin sebep olduğu İyonizasyon ve Işınmanın bir sonucu olarak, Şimşek kanalı içinde kalan havanın ani genleşmesi ve etrafına basınç yapmasından dolayı meydana gelir. Gökgürültüsü nün süresi, dağlık bölgeler hariç 30-40 saniyeyi geçmez. Işık ile ses hızının farklı oluşu sebebiyle; Şimşek, Gökgürültüsü nün duyulmasından önce görülür. Rasatçı ile boşalma sahası arasındaki uzaklığın artması halinde, Şimşek görülmesi ile Gökgürültüsü nün işitilmesi arasındaki zaman aralığı da artar.uzaklık 20 Km' yi geçtiği zaman Gökgürültüsü az işitilir veya hiç duyulmaz. 18

I.4.4 KUTUP AURORASI : Yüksek atmosferde yay, şerit yada perde şeklinde görülen bir ışık olayıdır. Bu olay elektrik yüklü parçacıkların varlığından ileri gelir. Kutup Aurorası, güneşten gönderilen elektrik yüklü parçacıkların yüksek atmosferdeki Asal Gazların üzerinde yansıması sonucu meydana gelir. Bu parçacıklar, yerin manyetik kutupları civarında görülür. Normal olarak alt sınırları 100 Km 'ye, bazen 60 Km 'ye kadar inebilir. Üst sınırları ise yeryüzünden 400 Km 'ye kadar çıkar. Kutup Aurorasının aydınlığı çok değişik olup, dolunay ile aydınlatılan ince bulutlara benzerlerse de, aslında çok parlak oldukları görülür. Renkleri çoğu kez Yeşilimtrak-Beyaz ve Yeşilimsi-Sarı, bazı hallerde alt sınırları Kırmızıya yakın renkte olur. Kutup Aurorası ülkemizde görülmez. 19

Bölüm II BULUTLAR Serbest havada su veya buz veya her ikisinin birlikte küme halinde gözle görülebilir haline bulut denir. Bulutlar devamlı olarak gelişme veya dağılma halinde olduklarından çeşitli şekillere girerler. Bulutlar yüksekliklerine göre üçe ayrılırlar; 1- Yüksek bulutlar, 2- Orta bulutlar, 3- Alçak bulutlar. 1- Yüksek Bulutlar Cirrus Cirrocumulus Cirrostratus 2- Orta Bulutlar Altocumulus Altostratus 3- Alçak Bulutlar Stratocumulus Stratus Bunların dışında Nimbostratus bulutu orta seviye bulutu olduğu halde aşağı ve yukarı seviyelere doğru geliştiğinden, Cumulus ve Cumulonimbus bulutları alçak bulut seviyesinde oldukları halde tepeleri dikey olarak orta ve yüksek bulut seviyesine kadar yükseldiklerinden bu 20

bulutlar belirli bir bulut sınıfına sokulamazlar. Bu sebeple Cumulus, Cumulonimbus ve Nimbostratus bulutlarına dikey gelişmeli bulutlar denir. Bulutların yükseklikleri enlem derecelerine göre değişiklik gösterir. Bulutlar Kutup Bölgelerinde Orta Enlemlerde Tropik Bölgelerde Yüksek Bulutlar 3000-8000 Metre 5000-13000 Metre 6000-18000 Metre Orta Bulutlar 2000-4000 Metre 2000-7000 Metre 2000-8000 Metre Alçak Bulutlar 0-2000 Metre 0-2000 Metre 0-2000 Metre Bunlar ; Uluslararası Bulut Atlasında; bulutlar, yüksekten alçağa doğru 10 esas gruba ayrılmışlardır. 0- Cirrus ( Ci ) 5- Nimbostratus ( Ns ) 1- Cirrocumulus ( Cc ) 6- Stratocumulus (Sc) 2- Cirrostratus (Cs) 7- Stratus (St) 3- Altocumulus (Ac) 8- Cumulus (Cu) 4- Altostratus (As) 9- Cumulonimbus (Cb) 21

II.1 YÜKSEK BULUTLAR II.1.1 CİRRUS ( Ci ) : Beyaz renkte, çok ince iplikler halinde veya dar şeritler şeklinde bağımsız bulutlardır. Görünümleri lif veya ipek parlaklığındadır. Bu bulutlar genellikle Cirrocumulus ve Altocumulus bulutları ile cumulonimbus bulutlarının üst kısımlarından meydana gelir. Cirrus bulutları, çok ufak buz kristallerinden meydana gelmiştir. Cirrus bulutları, aynı zamanda düzensiz şekilde olan Cirrostratus bulutlarının ince kısımlarının buharlaşması sonucu şekil değiştirmelerinden de meydana gelebilirler. Bu bulutlar aynı zamanda uzun süreli gökyüzünde kalabilen uçak yoğunlaşma izlerinin yayılması ile de oluşabilirler. Cirrus bulutları; Cirrocumuluslerden, üzerindeki dalgacık ve kümeciklerin bulunmayışı sebebi ile ayırt edilebilirler. Bu bulutlar yatay olarak çok dar şeritler halinde olduklarından Cirrostratus bulutlarından ayırt edilebilirler. 22

Cirrus Fibratus ( Ci Fib ) : Peçe şeklinde bukleler veya kümelerle sona ermeyen ve hemen hemen düz veya az da olsa düzensiz beyaz liflerden oluşan müstakil bulutlar veya ince bulut örtüsüdür. Cirrus Uncinus ( Ci Unc ) : Kül renginde kısımları bulunmayan, genellikle virgül şeklinde, tepelerinde çengel görünümünde bir ucu olan veya üst kısmında sorguç biçiminde şekiller olan Cirruslerdir. Cirrus Spissatus ( Ci Spi ) : Güneşe doğru bakıldığında, gri renkte görülen yoğun Cirrusler olup, güneşi tül halinde veya tamamen örten bulutlardır. Bu bulutlar çoğu kez Cumulonimbus bulutlarının üst kısımlarından meydana gelirler. Cirrus Castellanus ( Ci Cas ) : Üst kısımlarının, bazı yerlerinde genellikle küçük kümecikler bulunan yoğun Cirrus'lerdir. Cirrus Floccus ( Ci Flo ) : Genellikle etrafında izler bulunan az çok parçalı küçük Cirrus'lerdir. II.1.2 CİRROCUMULUS ( Cc ) : Kum taneleri veya küçük dalgacıklar halinde, oldukça küçük kümeciklerden meydana gelmiş ince, beyaz ve gölgesiz bulut örtüsüdür. Bulutlar toplu halde oldukları gibi, ayrı ayrı parçacıklar halinde de görülebilirler. Cirrocumulus'ler, Cirrus veya Cirrostratus bulutlarının şekil değiştirmesinden veya parçalar halindeki Altocumuluslerin küçülmelerinden meydana gelirler. Bu bulutlar tamamen buz kristallerinden ibaret olup, bazen aşırı soğumuş su damlacıkları da görülür. Bulut elemanlarının çoğu, bir dereceden daha az bir genişliğe sahiptir. Bu bulutlarda, bazen Taç olayı görülebilir. 23

Cirrocumulus'ler; Cirrus ve Cirrostratus'lerden, kümecikler halinde veya küçük parçalara bölünmüş olmalarından dolayı ayırt edilebilirler. Cirrocumulus Stratiformis ( Cc Str ) : bulutlarıdır. Aralarında açıklıklar ve boşluklar bulunan, daha yoğun tabakalar halindeki Cirrocumulus Cirrocumulus Lenticularis ( Cc Len ) : Genel olarak dış hatları belirgin mercek veya badem şeklindeki Cirrocumulus bulutudur. Düz ve beyaz olan bu tür bulutlarda, bazen Tayf olayı da rasat edilebilir. Cirrocumulus Castellanus ( Cc Cas ) : Bazı elamanları küçük kuleler gibi dikine gelişen Cirrocumulus bulutlarıdır. Bu bulutun varlığı, o seviyede bir kararsızlığın bulunduğuna işarettir. 24

Cirrocumulus Floccus ( Cc Flo ) : Alt kısımları düzgün olmayan, küçük cumuluform parçacıklarından oluşmuş Cirrocumulus bulutlarıdır. Bu bulutun varlığı, o seviyede bir kararsızlığın bulunduğuna işarettir. II.1.3 CİRROSTRATUS ( Cs ) : Cirrostratus'ler gökyüzünü tamamen veya kısmen kaplar ve genellikle Hale olayını meydana getirirler. Bunlar şeffaf,saça benzer, beyazımsı lifler halinde düzgün görünümlü bulutlardır. Bu bulutlar; Cirrus veya Cirrocumulus'lerin birleşmesinden, Altostratus'lerin incelmesinden veya Cumulonimbus bulutlarının örs kesimlerinin yayılmasından meydana gelirler. Cirrostratus'ler de küçük buz kristallerinden oluşurlar. Bu bulutlar fazla kalın olmadıklarından şeffaf görünürler. Güneş ve ay ışığını geçirirler. Cirrostratus'ler; büyük bir sahayı kaplayan bir örtü meydana getirdiklerinden, Cirrus'lerden, kümeler, dalgacıklar ve yuvarlak olmadıklarından da Cirrocumulus ve Altocumulus'lerden, ince olmaları ve Hale olayını meydana getirmelerinden dolayı da Altostratus bulutlarından ayırt edilirler. 25

Cirrostratus Fibratus ( Cs Fib ) : İnce lifli, peçe şeklindeki Cirrostratus'lerdir. Cirrostratus Nebulosus ( Cs Neb ) : Belirli bir özellik göstermeyen, karışık şekilli Cirrostratus bulutlarıdır. Bu bulutun görünüşü daima değişik olup, bazen güçlükle görünebilecek şekilde ince, bazen de daha yoğundur. II.2 ORTA BULUTLAR II.2.1 ALTOCUMULUS (Ac ) : Altocumulus bulutları, genellikle gölgeli, beyaz ve gri renge sahiptir. Bu bulutlar kısmen lif halinde yayılmış olduğu gibi, ayrı ayrı durumda olan ince tabakalar, yuvarlak kütlelerden ve tomurcuklardan meydana gelir. Düzgün şekildeki parçacıkların çoğu bir ila beş derece arasındaki genişliğe sahiptir. Altocumulus bulutları; sıralar ve tabakalar halinde bulunan bazı Cirrocumulus'lerin alçalarak büyümeleri ve kalınlaşmaları ile tabaka halinde bulunan Stratocumulus'lerin parçalanmaları veya Altostratus ve Nimbostratus bulutlarının şekil değiştirmelerinden meydana gelirler. Bu bulutlar aynı zamanda Cumulus bulutlarının tepe kısımlarının parçalanmaları sonucu da meydana gelirler. Altocumulus'ler çoğunlukla aşırı soğumuş su damlacıklarından meydana gelirler. Çok düşük sıcaklıklarda buz kristallerinden meydana geldiklerinde şeffaflık dereceleri artar. Bu bulutların ince kısımlarında bir çeşit gökkuşağı veya Taç olayı meydana gelebilir. Altocumulus'ler bazen Cirrocumulus'lerle karıştırılabilirler. Bu durumda, bulutlarda gölgeli yerler varsa mevcut bulut Altocumulus olarak teşhis edilir. Tabanları koyu olarak görünen Altocumulus'ler Stratocumulus'lerle karıştırılır. Bu durumda Stratocumulus bulutunun tabanlarının düz olduğu unutulmamalıdır. Aralıklı kümeler halindeki Altocumulus'ler, küçük Cumulus bulutlarıyla karıştırılır. Bu bulutları ayırmak için; Altocumulus'lerin, Cumulus'lerden her zaman küçük olacağı bilinmelidir. 26

Altocumulus'ler çoğu zaman semanın aynı kısmında çeşitli seviyelerde meydana gelirler ve Altostratus bulutlarıyla bir arada bulunabilirler. Bu durumda tabakalar arasındaki hava puslu görünür. Altocumulus Stratoformis ( Ac Str ) : Ayrı veya birleşik parçalardan meydana gelmiş yoğun tabakalı Altocumulus'lerdir. Altocumulus Lenticularis ( Ac Len ) : Genel olarak dış hatları belirgin, mercek veya badem şeklindeki Altocumulus demetleridir. Bu demetler; birbirine yakın küçük parçalardan veya bir yada daha fazla düz parçacıklardan meydana gelirler. Düz parçacıklardan oluşan bulutlar gölgelidir ve bu bulutlarda Tayf olayı gözlenebilir. 27

Altocumulus Castellanus ( Ac Cas ) : Bazı elamanları kule şeklinde dikine olarak gelişen Altocumulus bulutlarıdır. Dikine gelişmesi, bulut yandan görüldüğü zaman belirgindir. Bu bulutun varlığı, bulunduğu seviyede bir kararsızlık olduğunu gösterir. Dikine olarak gelişimi nedeniyle; Cumulus Congestus bazen de Cumulonimbus bulutuna dönüşebilir. Altocumulus Floccus ( Ac Flo ) : Alt kısımları az çok düzensiz olan, çok küçük cumuloform parçacıklarından meydana gelmiş Altocumulus'lerdir. Bu bulutun varlığı da, bulunduğu seviyede bir kararsızlığa işarettir. Altocumulus Floccus, bazen Altocumulus Castellanus'un tabanının dağılması sonucu meydana gelebilir. Altocumulus Translucidus ( Ac Tr ) : Büyük bir kısmı şeffaf olan Altocumulus demet veya tabakalarıdır. Altocumusus Opacus ( Ac Op ) : Şeffaf olmayan, büyük bir kısmı Güneş veya Ay'ı tamamen örtecek şekilde Altocumulus demet veya tabakalarıdır. Çoğu kez tabanları düz ve parçalara bölünmüş şekilde görünüşe sahip olup, bazı hallerde ise, alt yüzeyleri düzgün olmayıp çizgiler halinde görünürler. II.2.2 ALTOSTRATUS ( As ) : Gökyüzünün büyük bir kısmını veya tamamını kapatan, çizgili, lif veya düzgün görünüşteki grimsi veya mavimsi renkteki bulut tabakasıdır. Bazı kısımları çok ince olduğundan, Güneş; sanki buzlu cam arkasındaymış gibi bir görünüm alır. Bu bulut Hale olayını göstermez. Altostratus'ler; Cirrostratus bulutunun kalınlaşması ve Nimbostratus'lerin incelmesinden meydana gelirler. Bu bulutlar Altocumulus'lerden düşen buz kristalleri izlerinin birleşmesi sonucu 28

da meydana gelirler. Tropik Bölgelerde, Cumulonimbus'lerin üst kısımlarının yayılması ile de meydana gelirler. Altostratus bulutları, yatay olarak birkaç yüz kilometre genişliğinde, dikey olarak ta bir kaç yüz metre ( kalın olanları ise bir kaç bin metre ) kalınlıkta olabilirler. Bu bulutlar; su damlaları ve buz kristallerinden oluşup, genel olarak üç kısımdan meydana gelirler. 1- Yukarı kısımları tamamen veya kısmen buz kristallerinden 2- Orta kısımları kar ve buz kristalleri ile aşırı soğumuş su damlalarından 3- Alt kısımları ise kısmen aşırı soğumuş su damlaları veya su damlalarından meydana gelir. Altostratus'lerden Güneş veya Ay daima donuk bir şekilde görünür. Kalın kısımları ise ışığı hiç geçirmez. Bu bulutların taban kısımlarında çoğu zaman yağmur damlaları veya kar pulları bulunur. Yağış; bu bulutlardan Yağmur, Kar veya Buz Paletleri şeklinde olur. İnce ve yüksek olan Altostratus Bulutları bazen peçe şeklindeki Cirrostratus'lere benzerler. Bu durumda Altostratus'lerin yerdeki cisimler üzerine gölge bırakması ve Hale olayını meydana getirmemesi bakımından Cirrostratus'lerden ayrılırlar. Altostratus'ler, Altocumulus ve Stratocumulus gibi aralık, kırıklık ve açıklık göstermediğinden, bu bulutlarla karıştırılmamalıdır. Alçak ve kalın Altostratus'ler, Nimbostratus'lerden daha az düzgün oluşları ve renklerinin biraz daha açık gri olmaları nedeniyle ayırt edilebilirler. 29

Geceleri Ay olmadığı zamanlarda mevcut bulutun Altostratus veya Nimbostratus olup olmadığı belirlenemezse, bu durumda; yağmur ve kar yağışı yoksa, bulut Altostratus olarak kabul edilmelidir. Birbirleri ile karıştırılan Altostratus'ler ile Stratus'ler; Altostratus'lerin buzlu cam görünümleri ile ayırt edilirler. Bunun dışında Altostratus'ler güneş ışığı altında hiç bir zaman Stratus'ler gibi beyaz görünmezler. Altostratus Translucidus ( As Tr ) : Büyük bir kısmı güneş ve ayın durumunu belli edecek şekilde şeffaf olan Altostratus'lerdir. Altostratus Opacus ( As Op ) : Büyük bir kısmı güneş ve ayı tamamen kapatacak ve belli etmeyecek şekilde kalın olan Altostratus'lerdir. II.2.3 NİMBOSTRATUS ( Ns ) : Genellikle koyu gri renkteki bulut tabakasıdır. Bunlar çoğu zaman yere kadar ulaşan ve devamlılık gösteren yağmur ve kar'ın düştüğü bulutlardır. Çok kalın olduklarından, güneş ve ayın görülmesi mümkün değildir. Nimbostratus bulutunun altında, parçalar halinde alçak bulutlar meydana gelebilir. Nimbostratus bulutları; Altostratus,Altocumulus ve Stratocumulus bulutlarının kalınlaşmalarından meydana gelir. Nimbostratus bulutları, aynı zamanda Cumulonimbus ve gelişmiş Cumulus bulutlarının dışa doğru yayılmasından da meydana gelebilirler. Nimbostratus'ler yatay ve dikey olarak çok geniş sahaları kaplarlar. Bu bulutlar su damlaları, yağmur damlaları, kar kristalleri, kuşbaşı kar taneleri ve bunların karışımından meydana gelirler. Bu bulutlar, dikey gelişmeli bulutlar sınıfına dahil olduklarından en alçak bulut seviyesinden, yüksek bulut seviyesine kadar çok kalın bir tabakayı tamamen kaplarlar. Nimbostratus bulutları, kalın Altostratus'lerle karıştırılabilirler. Bu durumda, Nimbostratus'lerin daha koyu gri oldukları, güneş ve ay ışığını hiç geçirmedikleri unutulmamalıdır. 30

Ay olmayan geceler de yere kadar ulaşan yağmur ve kar yağışı var ise, bulut Altostratus yerine Nimbostratus olarak teşhis edilmelidir. Nimbostratus'ler, taban seviyesinin çok alçak olması sebebiyle, kalın Stratocumulus ve Altocumulus'lerden kolayca ayırt edilirler. Nimbostratus'ler, kalın Stratus'lerden, meydana getirmiş oldukları yağış türlerinden dolayı farklıdırlar. Nimbostratus'lerden; yağmur, kar ve buz paletleri, Stratus'lerden ise; çisenti, buz prizması ve kar greni şeklinde yağış düşer. Nimbostratus görünümünde bir bulut ile karşılaşıldığında, bu buluttan Şimşek, Gökgürültüsü veya Dolu hadiseleri meydana geliyorsa, mevcut bulut Cumulonimbus olarak rasat edilir. II.3 ALÇAK BULUTLAR II.3.1 STRATOCUMULUS ( Sc ) : Stratocumulus'ler gri veya beyazımtırak renkte, yada her iki renge birden sahip olan bulutlardır. Bu bulutlar toplu halde veya ayrı ayrı olabilen mozaik görünümünde yuvarlak kütleler 31

ve tomarlardan meydana gelirler. Düzgün durumdaki küçük parçaların çoğu beş dereceden fazla bir görünüme sahiptir. Stratocumulus'ler; Altocumulus'lerin alçalarak büyümelerinden, kalın Altostratus ve Nimbostratus'lerin taban kısımlarına yakın yerlerdeki yağışın dikey hareketlerle buharlaşması sonucu veya Nimbostratus'lerin şekil değiştirmesinden meydana gelir. Bu bulutlar aynı zamanda Stratus bulutlarının yükselmesi ve şekil değiştirmesinden de meydana gelirler. Stratocumulus'ler bazı hallerde rüzgar yön ve hızındaki kuvvetli değişiklik sebebiyle, Cumulus'lerden de oluşurlar. Stratocumulus bulutları; su damlaları, yağmur damlaları, kar paletleri, bazen de kar kristalleri veya kar pullarından meydana gelirler. Çok soğuk kış günlerinde Stratocumulus'ler de Hale olayını meydana getiren buz kristalleri de görülür. Stratocumulus'ler ince oldukları zamanlarda Taç veya bir çeşit Gökkuşağı meydana getirdiklerinden, Cirrostratus'lerle karıştırılabilinir. Bu durumda Stratocumulus'lerin yuvarlak kütleler halinde oldukları ve daha kalın bir tabakaya sahip bulundukları unutulmamalıdır. Stratocumulus'ler, siyah kısımlara sahip Altocumulus'lerle karıştırılmamalıdır. Böyle durumlarda, bulutun küçük elamanlarının görünüşü beş dereceden fazla ise bu bulut Stratocumulus'tür. Stratocumulus'leri; Altostratus, Nimbostratus ve Stratus'lerden ayırabilmek için, bulutların dağınık veya toplu halde olup olmadığına bakılmalıdır. 32

Stratocumulus bulutlarını, Cumulus'ler den ayıran özellik, Stratocumulus'ü meydana getiren elamanların genellikle sıralar halinde ve tepelerinin düz oluşudur. Eğer Stratocumulus'un tepesi kubbe biçimindeyse, tabanı yumak yumak olan Cumulus'lerden farkı kolayca anlaşılır. Stratocumulus Stratoformis ( Sc Str ) : Tabaka halinde uzanan yuvarlak veya geniş ruleli bulut kütleleridir. Bu tür Stratocumulus'ler en çok rastlanan bulutlardır. Stratocumulus Lenticularis ( Sc Len ) : rastlanır. Mercek veya badem şeklindeki Stratocumulus'lerdir. Bu tür Stratocumulus'lere oldukça az Stratocumulus Castellanus ( Sc Cas ) : Yatay bir taban üzerinde yükselen ve az da olsa cumuluform kütlelerden oluşan Stratocumulus'lerdir. Dikey olarak gelişen üst kısımları içten görüldüğü zaman dalgalı bir görünüm arzeder. Cumuloform kütleleri genişleyerek Cumulus Congestus veya Cumulonimbus bulutu haline gelebilir. II.3.2 STRATUS ( St ) : Genellikle gri renkte, düzgün görünüme sahip bulutlardır. Stratus'lerden Çisenti, Buz Prizmaları ve Kar Grenleri yağışı meydana gelir. Güneş bu bulutlardan görüldüğü zaman, bulutun sınırları kolayca teşhis edilebilir. Çok düşük sıcaklıklar dışında Stratus Hale olayını meydana getirmez. Stratus bulutu bazen düzensiz sıralar halinde de meydana gelebilirler. Stratus'ler, Stratocumulus'lerin çok alçalması ile meydana gelebildiği gibi yerdeki sisin yükselmesi sonucu da meydana gelebilir. Stratus bulutları, Altostratus, Nimbostratus ve Cumulonimbus bulutlarının altında meydana geldiği gibi, yağış yapan Cumulus'lerin altında da görülebilirler. 33

Stratus bulutları; su damlalarından düşük sıcaklıklarda ise küçük buz parçacıklarından meydana gelir. Kalın oldukları zamanlarda, başta Çisenti olmak üzere buz prizmaları veya kar grenleri yağışını meydana getirirler. Stratus bulutunun karakteristik yağışı Çisenti dir. Rüzgarlı zamanlarda, mahalli olarak meydana gelen Stratus'ler, lif görünümünde olup Cirrus'lerden daha az beyaz olmaları sebebiyle ayrılırlar. Bu durumda, görünüşleri çabuk değiştiği için Stratus'ler Cirrus'lerle fazla karıştırılmazlar. İnce Stratus örtüsü Cirrostratus ile karıştırılmamalıdır. Stratus güneşe karşı olanlar dışında Cirrostratus'ler kadar beyaz görünmezler. Altostratus'lerden ise güneş ışınlarını geçirmemesi bakımından ayrılırlar. Bilindiği gibi Altostratus'ler güneşte buzlu cam görünümündedirler. Kalın olan Stratus'ler, Nimbostratus'lerle her zaman karıştırılabilinir. Genel olarak Stratus bulutları Nimbostratus'lere göre daha açık seçilebilir bir tabana sahiptir. Stratus'ler, ışığı ince yerlerinden biraz olsun geçirmelerine rağmen, Nimbostratus'ler hiç geçirmezler. Yağış şekline göre Stratus, başta Çisenti olmak üzere, Buz Prizması ve Kar Greni meydana getirir. Nimbostratus'lerden ise düzgün bir şekilde yağmur, kar ve kar paletleri meydana gelir. Ayrıca Stratus'un genellikle rüzgarın sakin veya hafif olduğu, Nimbostratus'un ise orta kuvvette veya kuvvetli estiği zamanlarda meydana geldiği unutulmamalıdır. Stratus'ler; Stratocumulus'lerden parçalı veya yumak görünüşe sahip olmaları nedeniyle ayrılırlar. 34

Stratus Nebulosis ( St Neb ) : Bulanık gri bir renkte ve oldukça belirgin bir tabaka oluşturan Stratus bulutlarıdır. Bu tür Stratus'lere sık rastlanır. Stratus Fractus ( St Fra ) : Dış hatları devamlı değişen, biçimsiz liflerden meydana gelen Stratus'lerdir. Bunlar daha çok Altostratus, Nimbostratus, Cumulonimbus ve kalın Cumulus bulutlarından meydana gelen yağışın tekrar buharlaşarak yoğunlaşması sonucu meydana gelirler. II.3.3 CUMULUS ( Cu ) : Üst kısımları karnabahar görünümünde olan; küme, kubbe veya kuleler halinde dikine olarak gelişen, genel olarak yoğun durumda bulunan bağımsız bulutlardır. Cumulus'lerin güneşle aydınlanan kısımları çoğu zaman parlak beyaz görünüme sahiptir. Bu bulutların tepe ve yan kısımları tomurcuğu andıran kümeler halinde olmasına karşın, tabanları daha koyu ve hemen hemen düzdür. Cumulus'ler bazı zamanlarda düzensiz şekillerde de bulunabilirler. Cumulus bulutlarının kaynağı Altocumulus veya Stratocumulus bulutlarıdır. Stratus'lerin şekil değiştirmelerinden de meydana gelebilirler. Genellikle sabahları Stratus'lerden Cumulus'lerin meydana geldiği çok görülmektedir. Cumulus bulutları genel olarak su damlalarından meydana gelmiştir. Bulut içindeki sıcaklığın sıfırın altına düştüğü yerlerde, aşırı soğumuş su damlaları ve buz kristalleri de bulunur. Dikine gelişmeye sahip Cumulus'lerde, yağmur ve sağanak şeklinde yağışlar olur. Cumulus'ler, tepelerinin kubbe ve kuleler halinde olması sebebiyle Altocumulus ve Stratocumulus'lerden ayrılırlar. Cumulus'ler; mevcut Altocumulus bulutlarının içine girmiş veya bunları delerek yukarıya çıkmış durumda olabilirler. Yağış meydana getiren gelişmiş Cumulus bulutları, Altostratus ve Nimbostratus'lerle karıştırılabilir. Bu durumda, bulutun bırakmış olduğu yağış tipi sağanak şeklinde ise, bulut Cumulus olarak rasat edilir. 35

Cumulus bulutlarının gelişmesi ve şekil değiştirmesinden Cumulonimbus bulutu meydana gelir.bu bakımdan iki bulutu birbirinden ayırt etmek güçleşir. Cumulus bulutlarının tepelerindeki tomurcuklar her yerde aynı görünüşte, lifli ve yivli görünüşe sahiptir. Yağış tipi bakımından; bulut, dolu, gök gürültüsü ve şimşek meydana getirmiyorsa Cumulus olarak rasat edilir. Cumulus Humilis ( Cu Hum ) : Dikine gelişmeleri az olan ve genellikle basık bir görünüme sahip Cumulus'lerdir. Yağış yapmayan bu tür bulutlara iyi hava Cumulus'leri de denir. Cumulus Mediocris ( Cu Med ) : Tepe kısımlarında çıkıntı ve uzantı bulunan dikine gelişmiş Cumulus bulutlarıdır. Bu tür bulutlar da genellikle yağış bırakmazlar. 36

Cumulus Congestus ( Cu Con ) : Çok yüksek seviyelere kadar gelişebilen Cumulus bulutlarıdır. Bu bulutların tepe kısımları karnabahar görünümündedir. Bu tür Cumulus'ler Tropik bölgelerde sağanak şeklinde yağış meydana getirirler. Bu bulutlar, Altocumulus Castellanus veya Stratocumulus Castellanus'ların gelişmesinden meydana gelirler. Daha fazla gelişmeleri halinde Cumulonimbus bulutlarına dönüşürler. II.3.4 CUMULONİMBUS ( Cb ) : Dağ ve kuleler biçiminde, büyük bir dikine uzanışa sahip, yoğun ve koyu bir buluttur. Üst kısımları genellikle düz, lifli veya çizgili bir görünüme sahiptir. Cumulonimbus bulutlarının üst kısımları örs veya sorguç şeklinde yayılır. Bu bulutların altında düzensiz biçimde alçak bulutlar oluşabilir.bunlar Cumulonimbus'lerle bir arada veya ayrı olarak bulunabilir. Cumulonimbus'ler bazen Altocumulus Castellanus veya Stratocumulus Castellanus bulutlarından meydana gelebilirler. Cumulonimbus'ler aynı zamanda Altostratus veya Nimbostratus bulutlarının şekil değiştirmelerinden veya gelişmelerinden meydana gelir. Asıl meydana gelişleri Cumulus Congestus bulutlarının gelişmesi sonucudur. 37