MARMARA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ Bakım Onarım İşleri Yrd. Doç. Dr. Abdullah DEMİR Makine Mühendisliği
BAKIM ve ONARIM Bakım; bir iş ekipmanı, bina ya da tesisatın iş görebilirliğinin, (kendisinden beklenen işlevlerin) sürdürülmesi ve kullanım ömrünün uzatılması amacı ile yürütülen etkinliklerdir. Onarım ise; iş ekipmanı, bina ya da tesisatın işlevini yerine getirirken, kullanım koşulları veya benzeri sebeplerle kendisinden beklenen işlevleri yerine getiremez hale geldikten sonra tekrar işlevini yerine getirebilir hale getirilmesi sürecidir.
BAKIM ve ONARIM Bakım etkinliklerinin temel amacı; iş ekipmanı, bina ya da tesisatta olabilecek olası arızaların önlenmesi ya da mevcut arızanın giderilerek ekipmanın iş görebilirliğinin sürdürülmesidir. Böylece; kazanın meydana gelmesi, kaza sonucu olabilecek ölüm ve yaralanmalar ile maddi hasarların da önüne geçilmesi mümkün olacaktır. Özellikle günümüzde iş ekipmanı, işyeri bina ve tesisatı ile araç gereçlere bağlı olarak meydana gelen kazaların sayısı ve sonuçlarının ağırlığı bu alandaki bakım onarım etkinliklerinin önemini de ortaya koymaktadır. Bir üründen (iş ekipmanı, işyeri bina ve tesisatı) kullanıcının memnuniyet açısından beklentilerini üç noktada toplamak mümkündür. Bu hususlar; Güvenilirlik, Bakım yapılabilirlik ve Düşük maliyettir.
BAKIM ve ONARIM Güvenilirlik; bir sistemin belirli koşullarda kendisinden beklenen işlevleri belirli zaman aralığı içinde yerine getirme beklentisidir. Bakım kolaylığı; bir sistem kendisinden beklenen işlevleri yerine getiremeyecek duruma (arıza moduna) geçtiğinde tekrar çalışır duruma getirebilme kolaylığıdır. Bu; tasarımcının dikkate alması gereken en önemli tasarım parametrelerinden birisidir. Düşük maliyet; diğer iki hususun elde edilmesinde harcanacak en düşük parasal değerdir.
BAKIM ve ONARIM Güvenilirlik, bir anlamda sistemin performansını gösteren unsurdur. Sistemin artan görev süresine koşut olarak güvenilirliği de artacaktır. Yani kullanım ömrü arttıkça güvenilirliği de artacaktır. Tabiidir ki bir sistemin güvenilirliği, sistemi oluşturan elemanların güvenilirliğine bağlıdır. Sistem ne kadar çok unsurdan meydana gelirse güvenilirliğini sağlamak o derece zor olacaktır. Şu halde üründe sadelik, tasarımcının izlemesi gereken ikinci parametredir. Sistem elemanlarının ömrü ise her parçanın sistem içindeki çalışma koşulları ve süreleri ile doğrudan ilişkilidir. Dolayısıyla doğru ve zamanında yapılan bakım işlemlerinin, sistemin verimli iş görebilme ömrü üzerinde oldukça büyük etkisi olacaktır.
BAKIM ve ONARIM Sistemin güvenilirliği ile ilgili bir diğer husus, kullanım süresince başlangıçtaki iş görebilme özelliğini sürdürebilmesi ile ilgilidir. Şu husus unutulmamalıdır; Bir ekipmanın bakımı en ideal koşullarda gerçekleştirilse bile, güvenilirlik düzeyi ancak ilk tasarım seviyesindeki değere ulaşabilir. Bu husus İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık Güvenlik Şartları Yönetmeliği nin 6. maddesinde yerini almış ve işverenlere, iş ekipmanlarına ilk kuruluştaki güvenlik düzeyini koruması için, kullanım ömrü süresince, yeterli bakımı yaptırma yükümlülüğü getirilmiştir.
BAKIM ve ONARIM Bakım-onarım çalışmaları genel olarak; Arıza Bakımı (Düzeltici Bakım ya da Onarım), Şartlara Göre Bakım ve Önleyici Bakım olmak üzere üçe ayrılır. Arıza Bakımı: Düzeltici bakım ya da onarım da denilen bu bakım türünde, arızalar oluştuktan sonra, sistemi mümkün olabilecek en kısa süre içinde tekrar çalışır duruma getirmek ve işletmeye almak amaçlanmaktadır. Arıza bakımının önceden belirlenmiş bir zamanı yoktur. Bu tür bakımda önce arızanın varlığı belirlenir ve giderilmesi için gerekli çalışmalar yürütülür. Arıza giderildiğinde makine işletmeye alınır. Bir sisteme uygulanan düzeltici bakım sayısı, harcanan zaman ve malzeme sistemin güvenilirliği ile orantılı olarak değişmektedir.
BAKIM ve ONARIM İhtiyaca Bağlı Bakım: Bakıma tabi tutulacak iş ekipmanında görülen titreşim, gürültü, yağdaki kirlenme, aşınma, korozyon, sıcaklık yükselmesi vb. gibi, arıza belirtileri sürekli olarak izlenerek arıza ortaya çıkmadan önce yapılan bakım işlemleridir. Bu tür bakıma şartlara göre bakımda denilmektedir. Önleyici Bakım: Sistem çalışır durumda iken arızalar oluşmadan önce yapılan parça değişimi, yağ değişimi, ayar, kontrol vb. işlemlerden oluşan bakım türüdür. Bu bakım her parça ya da sistem için önceden belirlenen periyodik aralıklarda yürütülür. Önleyici bakımın amacı, kullanım süresi boyunca oluşan yıpranma, aşınma, yaşlanma, korozyon vb. etkileri en aza indirerek sistemin güvenilirliğini arttırmak ve plansız bakımları en aza indirerek toplam bakım maliyetlerini azaltmaktır.
İşyerlerinde yapılan bakım onarım çalışmalarını sunulan hizmet açısından da tekrar üç başlık altında toplamak mümkündür. Mekanik Bakım, Elektrik Bakımı, Bina (Tesis) Bakımı. BAKIM ve ONARIM
Mekanik Bakım: Bu alanda, el aletleri, iş makineleri, ulaşım araçları, kaldırma makineleri ve araçları gibi iş ekipmanlarının bakım, onarım etkinlikleri sayılabilir. Elektrik Bakımı: Bu alanda verilen hizmet, kuvvet, aydınlatma, topraklama ve paratoner sistemlerinin bakım ve onarım işlemlerini içerir. Bina (Tesis) Bakımı: Bu da, işyeri bina ve eklentilerinin, su, kanalizasyon ve benzeri yapı ve sistemlerinin bakım ve onarım işlemleridir.
BAKIM ONARIM İŞLERİ İLE İŞ GÜVENLİĞİ ARASINDAKİ İLİŞKİ Bakımsızlık, eksik ya da hatalı bakım hizmetleri; iş ekipmanı, işyeri bina ve eklentileri ile tesislerde, kaza riskini artırır. Düzenli olarak yapılan bakım-onarım çalışmaları ise bu risklere neden olan tehlikeleri azaltmak bir yana çoğu zaman tümden ortadan kaldırabilir. Kuşkusuz burada söz konusu edilen tehlikeler sistemden kaynaklanan tehlikelerdir. Diğer taraftan bakım onarımın kendisi de belli tehlikeleri beraberinde taşıdığı için, eğer gereken özen gösterilmez ve dikkat edilmez ise hizmetin yürütülmesi yaralanma ya da ölümle sonuçlanabilir.
Bilirkişi raporları; bakım işini yaparken saçını paçavra tarama makinesine kaptırarak kafa derisini kaybeden, plastik enjeksiyon makinesine elini kaptırıp tek elle yaşamaya mahkum olan örneklerle doludur. Demek oluyor ki bakım onarım hizmetlerini yerine getirirken gerek işe başlamadan önce, gerek işlem sırasında ve gerekse bakım onarım sonrasında İSG ile ilgili her türlü önlemlerin alınması yapılan iş kadar hatta ondan da önemlidir. İşte tüm bu dikkatsizlik, olasılıkları küçümseme, kendine aşırı güven ve bunları bünyesinde taşıyan bilgisizlikten, bakım - onarım yetkililerini, arındırmak için, başta İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği olmak üzere her meslek alanı ile ilgili olarak yönetmelikler çıkartılmıştır.
Konu ile ilgili olarak mevzuatta öncelikle üzerinde durulan, bakım onarım ekibinin ehliyetli, alanında uzman ve yetkin kişilerden oluşturulmasıdır. Bu uzman kişi ya da kişilerin; -usta, ustabaşı veya mühendisyetkinliklerini bir belge ile belgelendirmeleri gerekmektedir. Diploma, sertifika, yetki belgesi vb. gibi. Bakım Onarım Hizmeti Sırasında Olası Kazaları Önlemek İçin: Kayıt sisteminin yerleştirilmesi, Bakımın uzman kişiler tarafından yapılması, Personelin ve koruyucuların etkili bir şekilde denetlenmesi, Muayene veya bakım sırasında, koruyucuların kaldırılması, gerektiğinde, gücün kesilmesi, şalterin kilitlenmesi, Makine yapımcılarının tavsiyelerine dikkat edilmesi, sağlanmalıdır.
İşyerlerinde, bakım onarım işlemleri için talimatlar ve yönergeler hazırlanmalıdır. Sözlü emirler; yanlış duymalara, yanlış anlaşılmalara ve bazen de inkarlara sebep olabileceğinden, insan hayatının söz konusu olduğu durumlarda güvenilir değildir. Etkili kontrol, yazılı bir sistemle sağlanmalıdır. Yönergelerin yanında eğitim ve denetim hizmetleri asla göz ardı edilmemelidir.
Yönergelerde ve Talimatlarda; Çalışma izin şartları net olarak belirlenmelidir. İşi yapanların, Bundan sorumlu olanların, Çalışma izinlerini imzalayacak kişilerin Açık ve net bir şekilde belirlenmesi, bu kişilerin de doğru ve etkin karar vermeleri için gerekmektedir.
İş İzin Sisteminde; Yapılacak iş, İşi kimin denetleyeceği, Alınacak güvenlik önlemleri, İşe başlamadan önce çalışanlar tarafından alınması gerekli önlemler, (örneğin; fiziksel kilitleme aygıtlarının takılması, tehlike uyarı levhalarının asılması gibi) yer almalıdır. İzin sisteminde; Çalışma alanının güvenli olup olmadığının tespiti ve güvenli hale getirilmesi, Çalışma izninin kaldırılmasından önce yapılması gerekli işlemlerin belirtilmesi, bu işlemlerin kimler tarafından yapılacağının açık olarak yazılması, Belge sisteminin yerleştirilmesi, gerekmektedir.
BAKIM VE ONARIM İŞLERİNDE KAZALAR EN ÇOK İŞE BAŞLARKEN ve İŞİN BİTİMİNDE MEYDANA GELMEKTEDİR
Bakım ve onarım işlerindeki kazaları önlemenin en etkin yollarından birisi etiketleme - kilitleme sistemidir 20.12.2013 18
Kilitleme Yapılacak Yerler: Elektrik kabloları, Elektrikli cihazlar, Lazer, Hareketli makine parçaları, Hidrolik sistemler, Havalı sistemler, Yaylar.
Kilitlemede 8 Adım: 1. Yetkili Personel, 2. Donanımı Durdur, 3. Enerjiyi İzole Et, 4. Kilitle, 5. Enerjiyi Boşalt, 6. Kilidi Kontrol Et, 7. Bakım Onarımını Yap ve 8. Son Denetlemeni yap.
Emniyet Takozları 22
Bakım Onarım Çalışmalarında Kazaları Önlemek İçin: Her makine ve tesis için bakım, onarım ve kontrol emirleri hazırlanmalı, Bakım ve onarım işlerinde uygun ve yeterli aydınlatma sağlanmalı, Rutubetli ve iletken ortamlarda düşük gerilimli (24 volt) aydınlatma cihazları kullanılmalıdır. Kontrol, bakım ve onarımı yapılacak makine ve elektrik devrelerinin akımı kesilmelidir.
Akımı kesen şalter veya anahtarlarda kilitleme tertibatı bulunacak veya bunların açık oldukları, uygun şekilde belirtilecektir. Yeraltı kablolarında yapılacak bir işlemde, elektriğin kesilmesinden hemen sonra kapasitif boşalmayı temin için, üzerinde çalışılması gereken kabloların bütün iletkenleri kısa devre edilmeli ve topraklanmalıdır. Kısa devre ve topraklama işlemi, çalışma yerinin en yakın kısımları üzerinde ve bu yerin her iki ucunda yapılmalıdır Yeniden gerilim altına girme tehlikesini önlemek için, gerilim vermeye elverişli bulunan bütün ayırıcılar açık durumda kilitlenmiş olmalıdır.
Üzerinde çalışma yapılacak elektrik tesisatının besleme kaynaklarından ayrılması ve topraklanması gerekir. Bu gibi yerlere gerilim veren devre kesicileri açık durumda kilitlenmedikçe veya çalışılan yere gerilim verilmesi başka bir yolla kesin olarak önlenmedikçe çalışma yapılamaz. Kontrol, bakım ve onarımı yapılacak makine ve elektrik devrelerinin akımı kesilecek, Akımı kesen şalter veya anahtarlarda kilitleme tertibatı bulunacak veya bunların açık oldukları, uygun şekilde belirtilecektir. Bina ve tesisatta yapılacak bakım ve onarım işlerinde, geçici olarak uygun ve güvenli sabit merdivenler, platformlar, geçit ve iskeleler kullanılmalıdır.
İçinde parlayıcı madde depolanan veya bu maddelerle kirlenmiş tank yahut varillerin kaynakla tamiri yapılmadan önce, içi buhar ve deterjanla temizlenmeli ve su veya asal gazlarla (Azot, CO2 vb.) doldurulmalıdır Makinelerde herhangi bir bakım ve onarım işlemi yapıldıktan sonra koruyucu düzeneklerin yerlerine düzgün olarak takılmasına dikkat edilmelidir. Bu hususta gerekli kontroller yapılmalıdır. İşyerlerinde, makine tezgah ve tesisler üzerinde yapılan tamir ve bakımlar sırasında çıkarılmış olan makine koruyucu sistemlerin yerlerine yerleştirmeden makineyi, tezgahı veya tesisi çalıştırdıkları, koruyucuların kenarda köşede tozlanmaya terk edildikleri çok sık rastlanan hatalı hareketlerdendir. Bu hatalı davranışlar birçok kazanın sebebini oluşturmaktadır.
Zehirli Gazların Bulunduğu, Havalandırmanın Yeterli Olmadığı Yerlerde Yapılan Çalışmalarda; Gerekli kişisel koruyucu donatılar verilmeli ve kullanmaları sağlanmalı, Tecrübeli ve usta işçiler çalıştırılmalı, Dışarıda en az bir gözlemci görevlendirilmeli, Önceden zehirli ve zararlı gazların ölçümü yapılmalı, Çalışma ortamına mekanik sistemlerle temiz hava verilmeli, Olası bir zehirlenme durumunda ilk yardım yapacak kişi ve malzeme hazır bulundurulmalıdır. Hendek, çukur ve diğer kazı işlerinin yapıldığı durumlarda, uygun şekilde payandalar ve korkuluklar yapılmalı ve buralar geceleri ışıklandırılmalıdır. Onarılacak tank veya depoların diğer tank veya depolarla olan bağlantıları kesilmelidir.. Onarılan tank veya depoların içinde mekanik karıştırma düzeneği bulunduğu durumlarda, onarıma başlanmadan önce karıştırma düzeneğinin güç kaynağı ile ilişkisi kesilmeli ve karıştırıcı uygun şekilde takozlanmalı veya desteklenerek bağlanmalıdır.
Bakım Onarımla İlgili Diğer İSG Kuralları Çalışan makine üzerinde bakım yapılmaz. Bakım; temizlik ve yağlama gibi işlemler, makine tamamen durduktan sonra yapılmalıdır. Bakıma alınan makinenin enerji beslemesi kesilmeli ve kilitlenmeli, kilitleme tertibatı yok ise sigorta alınmalıdır ve üzerine uyarı levhası asılmalıdır. Elektrikli el aletlerinin kablo, fiş ve diğer kısımları sağlam ve izoleli olmalıdır. Bakım onarım işine başlamadan önce ekipman ya da tesisatın görülebilir yerlerine gerekli uyarı levhaları asılmalıdır. Bakım onarım ve temizlik sırasında gerekli önlemler alınmadan basınçlı hava kullanılmamalıdır. Bakım onarım işlerine başlamadan önce bölüm yetkilisi ve işletme operatörü durumdan haberdar edilmeli ve iş bitiminde karşılıklı işletme kontrolleri yapılmalıdır. Bakım onarım çalışmalarından önce gerekli ortamda toz, gaz ölçümü yapılmalıdır. Patlayıcı atmosfer oluşma olasılığı bulunan alanlarda çalışma izni alınmalı, iş güvenliği yetkililerin belirlediği önlemler alınmadan çalışmaya başlanmamalıdır.
Bakım Onarımla İlgili Diğer İSG Kuralları Bakım onarım için yapılan işe uygun ve dayanımı yüksek aletler kullanılmalıdır. Basınç altındaki kaplarda bakım-onarım çalışması yapılmamalıdır. Zorunlu haller dışında, çalışanlar için tehlikeli olabilecek bakım onarım işleri gündüz saatlerinde yapılmamalıdır. Bakım ve onarım için koruyucuların çıkarılması durumlarında, bakım işi bittikten sonra koruyucular tekrar yerine takılmalıdır. Koruyucu aksam takılmadan makine çalıştırılmamalıdır. Asit, kostik gibi korozif maddeler ile parlayıcı ve zehirli maddelerin taşındığı boruların manşon ve flanşlarının sökülmesi gerektiğinde, önce flanşların alt kısımlarındaki somunlar sızıntı başlayıncaya dek gevşetilmeli, sızıntı bittikten sonra flanşlar tamamen açılmalıdır. Birbirine kaynamış olan flanşlar uygun bir aletle sızıntı alttan olacak şekilde açılmalıdır. Bakım onarım sırasında tehlikeli alanda bulunulmamasına dikkat edilmelidir. Parça temizliğinde benzin, tiner gibi kolay alevlenici maddeler kullanılmamalıdır. Parça temizliği mazot, gaz yağı gibi daha az yanıcılarla ve açık havada yapılmalıdır.
Bakım Onarımla İlgili Diğer İSG Kuralları Bakım onarım işine uygun kişisel koruyucu donanım kullanılmalıdır. Bakım onarım işlerinde yırtık, sökük ve sarkık elbiseler giyilmemeli ve kolye, saat ve yüzük takılmamalıdır. Bakım onarım için kaldırılmış durumda bulunan yüklerin altına kesinlikle girilmemelidir. Aydınlatma, enerji ve kaynak kablolarının, üzerinden gerekli önlemler alınmadan araç geçmesine müsaade edilmemelidir. Bakım onarım personeli İSG yönünden ve yüksekte çalışmalar yönünden özel olarak eğitilmelidir. Bakım onarımcılara aletlerinin korunması ve taşınması için özel çanta verilmelidir. Elektrik ve oksi-asetilen gaz kaynak ekipmanlarının tekniğine uygun ve güvenli olmasına dikkat edilmelidir. İçerisinde alevlenebilir maddeler bulunan veya vaktiyle bu maddeleri içeripte boş olan fıçı, bidon, varil vb. kapların kaynak, tamirat ve vb. işlemleri için gerekli önlemler alınmalıdır.