AVRASYA EKONOMİK BİRLİĞİ

AVRASYA EKONOMİK BİRLİĞİ Hazırlayan: Suğun Şıvga Keleş Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü Uzman

1.Giriş Avrasya Ekonomik Birliği, bölgesel ekonomik entegrasyonu amaçlayan uluslararası bir organizasyondur. Uluslararası tüzel kişiliğe sahiptir ve Avrasya Ekonomik Birliği Paktı uyarınca kurulmuştur. Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Rusya Federasyonu partnerliğinde kurulan Avrasya Ekonomik Birliği, 2018 Ocak ayında üçüncü kuruluş yıl dönümünü kutlamış olmasına rağmen Birlik yeni bir kavram değildir. Bu fikir ilk kez 1994 yılında Kazakistan Başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından dile getirilmiştir. Birliğin ilk aşamaları olan Gümrük Birliği ile Ortak Ekonomik Alan oluşumlarının sonrasında, 29 Mayıs 2014'te Astana'da imzalanan Avrasya Ekonomik Birliği Paktı ile Birliğin hayata geçirilmesi için gerekli temel atılmıştır. Bugün Birlik, bölgesel ekonomik bir entegrasyon olarak uluslararası mecrada yasal bir kimliğe sahiptir. Ülkemiz de dahil yaklaşık 40 ülke resmen AEB ile serbest ticaret alanları yaratarak ticareti geliştirme ve ekonomik işbirliği yapma isteğini ifade etmiştir ve Birlik bir çok toplantıda yeni üyelere açık olduğunu belirtmiştir. Avrasya coğrafyasındaki ülkelerin pek çoğunu kapsayacak şekilde, uluslar üstü bir birlik kavramı hedefleyen Avrasya Ekonomik Birliği nin, genişleyen ticaret alanları ve ekonomik bağlarla dünya sahnesinde aldığı rolü arttırması beklenmektedir. Çünkü Birliğin, modern küresel ekonomi sahnesinde anahtar bir rol oynayacak birçok ön koşulu yerine getirdiği düşünülmektedir. Avrasya Ekonomik Birliğinin ana amacı, mal, hizmet, iş gücü ve sermayenin serbest dolaşımını sağlamak, Birlik içi marketinin şeffaflığını ve anlaşılabilirliğini arttırmak ve bu sayede küresel iş dünyası ve yatırımcılar için daha çekici bir hale getirmek olarak belirtilmektedir. Ana görevi de, Birlik altyapısını ekonomik dalgalanmalar ve değişen çevresel koşullara karşı güçlü ve sabit bir şekilde kurmak ve üye ülke vatandaşlarının hayat seviyesini en iyi düzeye çekmek olarak belirtilmektedir.

Gümrük Birliğinden Avrasya Ekonomik Birliğine 1994 Kazakistan Başkanı Nursultan Nazarbayev in Avrasya Ekonomik Birliği fikrini paylaşması 1995 RF ve Belarus, RF ve Kazakistan arasında gümrük birliği anlaşmalarının imzalanması 1996 Ekonomik ve İnsani Alanlarda Entegrasyonu Derinleştirme Anlaşması Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve RF 1999 Gümrük Birliği ve Ortak Ekonomik Alan Anlaşmamalarının imzalanması Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, RF ve Tacikistan 2000 Avrasya Ekonomik Topluluğu Anlaşması (EurAsEC) Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, RF ve Tacikistan 2003 2006 Ortak Ekonomik Alan Oluşumu Anlaşması, Ukrayna 2007 Gümrük Birliği Komisyonu Anlaşması 2007 Ortak Gümrük Alanı Oluşturma ve Gümrük Birliği Kurulumu Anlaşması 2010 Gümrük Birliğinin Kurulumu *Birlik üyesi üç ülkenin gümrük bölgelerinin Ortak Gümrük Koduna bağlı olarak birleştirilmesi 2011 Avrasya Ekonomik Komisyonu Anlaşması 2011 - Avrasya Ekonomik Entegrasyonunun İlanı 2012 Avrasya Ekonomik Komisyonu Anlaşması *Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi'nin Ortak Ekonomik Alan oluşturulması için uluslararası anlaşmaları yürürlüğe koyma kararı 2012 - Ortak Ekonomik Alanın Başlangıcı 2013-2014 Devlet yetkililerinin Avrasya Ekonomik Birliği Anlaşması üzerine çalışmaları 2013-2014 Kazakistan ve Avrasya Ekonomi Komisyonu arasında işbirliğini derinleştirme memorandumu, Kırgızistan 2013-2014 Ermenistan ının giriş başvurusu Ermenistan, 2014 - Avrasya Ekonomik Birliği anlaşmasının imzalanması 01.01.2015 - Avrasya Ekonomik Birliği Anlaşmasının yürürlüğe girmesi 02.01.2015 Ermenistan ının Avrasya Ekonomik Birliği ne kabulü Ermenistan, 12.08.2015 - Kırgızistan ının Avrasya Ekonomik Birliği ne kabulü Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan, RF

Gümrük Birliği Ne Anlama Geliyor? Gümrük Birliği, öncelikli olarak ortak pazar normlarının uygulanması için bir girişim olarak doğmuştur. Gümrük kodları ve tarifelerinin harmonize çalışmaları ve dış ticaret sürecinin ve teknik yasal çerçevenin düzenlenmesi Gümrük Birliğinin öncelikli görevini oluşturmaktadır. 2007 yılında Belarus, Kazakistan ve Rusya Federasyonu nun Gümrük Birliği kurulum anlaşmasını imzalaması Ortak Gümrük Alanı ve Gümrük Birliği oluşumuna fırsat yaratmıştır. 2010 yılında da Gümrük Birliğinin Kurulumu ile gerekli yasal ortam yaratılarak serbest dolaşıma imkân vermiştir. Bu aşamada tam anlamıyla bütünleşme için gümrüklemede iş birliği, ticaret ve teknik regülasyonların düzenlenmesi konularına ağırlık verilmeye başlanmıştır. Ortak Ekonomik Alan Ne Anlama Geliyor? Ortak Ekonomik Alan, ürünlerin, hizmetlerin, sermaye ve iş gücünün özgür dolaşımın sağlandığı ve serbest dolaşımı engelleyen istisnaların önüne geçildiği bir alanı ifade etmektedir. Ortak Ekonomik Alan ile birlikte gümrük birliğinin ötesine geçilmiş, üye ülkelerin ekonomi ve ticaret politikalarında harmonizasyon amaçlanmaya başlanmıştır. Bugün gelinen noktada Avrasya Ekonomik Birliği, ortak şeffaflık kurallarının, teknik düzenlemelerin ve ortak gümrük tarifesinin uygulandığı 182,7 milyon kişilik bir pazardan oluşturmaktadır. 1.1.Avrasya Ekonomik Birliğinin Ekonomik Durumu, Üretim Çeşitliliği ve Rakamları Tablo_1: Avrasya Ekonomik Birliğinin Temel Ekonomik Göstergeleri Tablo_1: Temel Ekonomik Göstergeleri ( 2015 yılı ) GSYH *cari fiyatlarla hesaplanmış 1,6 Trilyon $ Birliğin 3. Ülkelerle Dış Ticaret Hacmi 579,4 Milyar $ Sanayi Üretimi *cari fiyatlarla hesaplanmış 945,5 Milyar $ Birlik Üyesi Ülkelerin Karşılıklı Ticaret Hacmi 45,7 Milyar $ Toplam Nüfus 182,7 Milyon Yüzölçümü 20 milyon km² İşsizlik Oranı (%) 5,3 Nüfusun İnternet erişim oranı (%) 59,4 Avrasya Ekonomik Birliği 182,7 milyon toplam nüfusu ile dünya nüfusunun %2,5 ine, üye ülkelerin toplam 20 milyon km² yüzölçümü ile de dünya kara alanının %14 üne sahiptir. Birliğin cari fiyatlarla hesaplanmış 2015 yılı GSYH si 1,6 trilyon dolardır ve bu tutar dünya toplam GSYH sinin %3,2 sine tekabül etmektedir. Aynı şekilde Birliğin cari fiyatlarla hesaplanmış sanayi üretimi incelendiğinde beş üye ülkedeki toplam sanayi üretiminin 945,5 milyar dolar olduğu görülmektedir. Birlik bu rakamla dünya üretiminin %3,7 sini gerçekleştirmektedir.

Üye devletlerin kendi aralarında gerçekleştirdikleri ticaret hacmi 45,7 milyar dolardır. Birliğin üçüncü ülkelerle yaptığı dış ticaret hacmi ise toplam 579,4 milyar dolara tekabül etmektedir. Birlik gerçekleştirdiği ihracat ile dünya ihracatının %3,7 sini ithalat ise %2,3 ünü oluşturmaktadır. Birlik genelinde işsizlik oranı %5,3 dür. Aynı oran ABD de %4,9, Türkiye de %11,4 ve dünya genelinde %5,7 dir. ( Dünya Bankası verilerine göre ) Birlik nüfusun %59,4 ünün internet erişim imkânı bulunmaktadır. Tablo_2: Birliğin Enerji, İmalat Sanayi ve Tarım Üretimi ve Dünya Sıralaması Tablo_2: Birliğin Enerji, İmalat Sanayi ve Tarım Üretimi ve Dünya Sıralaması Petrol üretimi 607 milyon ton ile 1. sırada Doğal gaz üretimi Dünya genelinin % 18,4'ü ile 2.sırada Elektrik üretimi Dünya genelinin %5,1'i ile 4.sırada İmalat sanayi Çelik üretimi Mineral gübre üretimi Dökme demir üretimi Dünya genelinin %4,5'i ile 5.sırada Dünya genelinin %10,8'i ile 2.sırada Dünya genelinin %4,5'i ile 3.sırada Tarım Toplam tarım üretimi dünya genelinin %5,5'ine tekabül etmektedir. Hububat ve baklagiller üretimi Dünya genelinin %5,5'i ile 5.sırada Süt ürünleri üretimi Dünya genelinin %7s'i ile 3.sırada Tablo_2 de Birliğin sınırları içerisinde sahip olduğu ve işlediği enerji kaynakları, imalat sanayi ve tarım üretiminin dünya genelinde aldığı pay yer almaktadır. Birlik sınırları içerisindeki petrol üretimi 607 Milyon tondur. Özellikle Rusya ve Kazakistan daki rezervler ve işleme kapasitesi ile dünya sıralamasında petrol üretimi konusunda birinci sırada yer almaktadır. Aynı şekilde dünya doğal gaz üretiminin %18,4 ü Birlik tarafından gerçekleştirilmektedir. Elektrik ürerimi ile de dünya sıralamasında 4. sırada yer almaktadır. Üye devletlerde yapılan toplam tarım, dünya genelinin %5,5 ine tekabül etmektedir. Birlik ayrıca, çavdar, yulaf, arpa ve şeker pancarı yetiştirileceğinde dünya sıralamasında birinci sırada yer almaktadır. Ay çekirdeği ( taneli )üretiminde ikinci sırada, patates ve buğday üretiminde de üçüncü sırada yer almaktadır.

1.2. Avrasya Ekonomik Birliğinin Dış Ticaret Rakamları Birlik üyesi ülkelerin en çok ticaret yaptıkları diğer üye ülkeler: Ermenistan: RF, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan Belarus: RF, Kazakistan, Kırgızistan Kazakistan: RF, Kırgızistan Kırgızistan: RF Birlik üyesi ülkelerin kendi aralarında gerçekleştirdikleri ticarette Rusya Federasyonunu en çok ticaret yapılan ülke konumundadır. Birlik içi karşılıklı ticareti yapılan ürün kümeleri incelendiğinde bu grupların sırası ile Mineral Emtialar, Makine, Ekipman ve Araçlar, Gıda Ürünleri ve Tarım Stokları, Metal ve Metal Ürünleri, Kimyasallar, Kumaşlar, Tekstil Ürünleri ve Ayakkabıdır. Tablo_3: Üye Ülkelerin Dış Ticaret Rakamları Tablo_3: Üye ülkelerin dış ticaret rakamları ( Milyon Dolar, 2016 yılı ilk 6 ayı rakamları ) İhracat İthalat Hacim Denge AEB 140.542 88.117 228.659 52.425 Rusya 118.365 73.325 191.690 45.040 Kazakistan 14.983 7.226 22.209 7.757 Belarus 6.148 5.481 11.629 667 Ermenistan 640 979 1.619-339 Kırgızistan 406 1.104 1.510-698 Üye ülkelerin 2016 yılı ilk 6 aylık dış ticaret rakamları incelendiğinde Rusya nın birliğin ticaret hacminin yaklaşık %84 ünü oluşturduğu görülmektedir. İkinci sırada gelen Kazakistan ise yaklaşık %10 luk bir kısmı gerçekleştirmektedir. Birliğin gelişmekte olan ekonomileri olan Ermenistan ve Kırgızistan ın dış ticaretleri açık vermekte ve negatif gerçekleşmektedir.

Grafik_1: Birlik Dış Ticaretinin Yıllar İçinde Değişimi (Milyar Dolar) Grafik_1: Birlik Dış Ticaretinin Yıllar İçinde Değişimi (Milyar Dolar) 907,2 934,6 933 868,7 581,4 593,7 587,7 556,8 579,4 325,8 340,9 345,3 311,9 373,9 205,5 2011 2012 2013 2014 2015 İhracat İthalat Hacim Grafik_1 de Birliğin 2011 2015 yılları arasında gerçekleştirdiği dış ticaret rakamları incelenmektedir. Toplam ticaret hacminin 2012 ve 2015 yılları arasında düşüş kaydettiği görülmektedir. Birliğin dış ticaret hacmi daralma gösterse de dış ticaret dengesi pozitif gerçekleşmektedir. Birliğin Başlıca İhracat Ürünleri: Madenler ve madeni ürünlerin (%60,7), metal ve metal ürünleri ( %10,7) ve kimya ürünleri (%6,8) ilk üç ihracat kalemini oluşturmaktadır. Birliğin Başlıca İthalat Ürünleri: Makine ekipman ve araçlar ( %41,6 ) kimya ürünleri ( %19,3) gıda ürünleri ve tarım ham maddeleri ( %14,4) ilk üç ithalat kalemini oluşturmaktadır.

Grafik_2: Birliğin Ticaret Partnerleri ve Dış Ticaret Rakamları (Milyar Dolar) Grafik_2: Birliğin Ticaret Partnerleri ve Dış Ticaret Rakamları Ukrayna %2.9 Güney Kore %3 Polonya %3.1 Fransa %3.2 Japonya %3.5 Türkiye %3.8 ABD %4.4 İtalya %5.6 Hollanda %7.9 Almanya %8.9 Çin %14.8 2,4 4,3 2,3 4,7 2,5 4,5 4,1 3,1 3,3 4,8 1,7 5,6 4,3 4,2 1,7 6,9 8,4 10,3 10,1 15,3 16,3 18,5 İthalat Mlyr$ İhracat Mlyr$ Grafik_2 de Avrasya Ekonomik Birliğinin en fazla dış ticaret yaptığı ülkeler ve bu ülkelerle gerçekleştirilen ithalat ihracat rakamları yer almaktadır. Birlik, toplam dış ticaretinin %14,8 ini Çin ile gerçekleştirmektedir ve böylece Çin Birliğin bir numaralı ticaret partneri konumunda yer almaktadır. Almanya (%8,9) ve Hollanda (%7,9) Birliğin ikinci ve üçüncü sırada yer alan ticaret partnerleridir. Türkiye, Birliğin en çok ticaret yaptığı ülkeler sıralamasında altıncı sıradadır ve Birlik toplam dış ticaretinin %3,8 ini ülkemiz ile yapmaktadır. Birlikten ülkemize yapılan ihracat 6,9 milyar dolar, ithalat ise 1,7 milyon dolardır. Bu rakamlar Türkiye ve AEB arasındaki dış ticarette ülkemiz aleyhine bir açık olduğunu göstermektedir.

Birliğin toplam ihracatının partner ülkelere göre oranları; %51,1 Avrupa Birliği Ülkeleri (Hollanda %11,6, Almanya %7,2, İtalya %6, Polonya % 3,2 ) %22,4 Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü Ülkeleri (Çin %10,9, Japonya %3,4, Güney Kore % 3,3 ) %5,5 Bağımsız Devletler Topluluğu (Ukrayna %3 ) %4,9 Türkiye Birliğin toplam ithalatın partner ülkelere göre oranları; %41,9 Avrupa Birliği Ülkeleri (Almanya %11,7, İtalya %4,8, Fransa %4,7 ) %40,4 Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Örgütü Ülkeleri ( Çin % 21, ABD %6,4, Japonya %3,8, Güney Kore %2,6 ) %4,3 Bağımsız Devletler Topluluğu (%2,7 Ukrayna) %1,9 Türkiye 2. Türkiye nin Birliğe Bakış Açısı ve İlişkiler Birliğin kuruluşu Avrasya bölgesinde son yıllarda meydana gelen en önemli ekonomik ve siyasi gelişmelerden biri olarak değerlendirilmektedir. Bölgedeki geçmiş bütünleşme hareketlerine paralel olarak Avrasya Ekonomik Birliği'nin de, Avrasya coğrafyasındaki ülkelerin pek çoğunu kapsayacak şekilde Avrupa Birliği'ne benzer uluslar üstü bir birlik olması hedeflenmiş ve üye ülkeler arasında mal, hizmet, sermaye ve işgücü dolaşımının serbest hale gelmesi amaçlanmıştır. Türkiye için Birlik, coğrafi konumu ve bünyesinde olan güçlü ekonomileri ile önem teşkil etmektedir. Her iki taraf da serbest ticaret alanları yaratma konusunda çalışmaya hazır olduğunu dile getirmiştir. Ancak şuan için ülkemizin ne Gümrük Birliği ne de Ekonomik Birliğe adaylığı veya gözlemci statüsü için resmi bir başvurusu bulunmaktadır. AEB değerlendirilirken Türkiye nin alması gereken pozisyona dair iki temel görüş vardır. Bunlardan ilki, Türkiye nin Avrupa Birliğine alternatif olarak Avrasya Ekonomik Birliğini değerlendirebileceği yönündedir; diğeri ise Türkiye nin Birliğe mesafeli durmasında fayda olduğunu öne sürmektedir. Türkiye nin AEB ye yönelik politikasını çeşitli unsurlar açısından değerlendirilmektedir. Bunlardan birincisi Birliğin ekonomik yönüdür. AEB, 182,7 milyonluk bir nüfusa ve büyük bir ekonomik hacme sahiptir. Ayrıca Rusya ve Kazakistan sebebiyle önemli miktarda petrol ve doğalgaz rezervini bünyesinde barındırmaktadır. Birlik toplam ihracatının %4,9 u Türkiye ye yapmaktadır. Birliğin toplam ithalatının da %1,9 u da ülkemizden Birliğe yapılmaktadır. Türkiye nin AEB ile ekonomik ilişkilerini geliştirmesi ülkemiz açısından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Fakat AEB temel anlamda bir gümrük birliği uygulamasıdır ve bu nedenle uluslararası hukuk açısından Türkiye nin hâlihazırda AB ( Avrupa Birliği ) ile kurmuş olduğu Gümrük Birliği nin yanı sıra aynı anda Avrasya Ekonomik Birliği nin Gümrük Birliği uygulamasına dahil olması mümkün görülmemektedir.

Coğrafi açıdan değerlendirildiğinde Birliğin Avrasya gibi son derece önemli bir bölgede yer alması ve üye devlet Ermenistan ile sınır komşusu olmamız nedeniyle önemli görülmektedir. ( Türkiye ile Ermenistan ın sınır kapısı aktif değildir) Coğrafi yakınlık ve önem dolayısıyla Birliğin siyasi ve ekonomik gelişleri Türkiye tarafından yakından takip edilmektedir. Türkiye nin AEB ye yönelik geliştirmiş olduğu dış politikanın diğer bir unsuru ise siyasal temellidir. Birlik üyesi ülkelerden birinin Ermenistan olması, Türkiye yi böyle bir gümrük birliği uygulamasına dâhil olmaktan alıkoymaktadır. Zira Türkiye nin Ermenistan ile ticari ve siyasi ilişkilerin olmaması, buna mukabil olası bir üyelik durumunda bu ilişkilerin kurulmak zorunda kalınacak olması, hem Türkiye nin hem Ermenistan ın yeniden bir değerlendirme yapması gerekliliğini doğuracaktır. Birliğin henüz yeni bir oluşum olması ve bütünleşmeye yönelik altyapı çalışmalarını eksiksiz olarak yürürlüğe koyabilmek için zamana ihtiyaç duyması nedeniyle, uzun soluklu ve sağlam bir organizasyon olup olmayacağına dair olumlu ve olumsuz görüşler bulunmaktadır. Avrupa pazarında yaşanan daralma ve Avrupa Birliği ile ilişkilerde gelinen nokra değerlendirildiğinde, Türkiye nin AB ile olan Gümrük Birliğine alternatif olarak değerlendirebilecek Avrasya Gümrük Birliği de analiz edebileceği bir seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Birlik üyesi ülkelerin tarihsel yakınlığı göz ardı edilemeyecek bir olgudur. Sovyetler Birliği çatısı altında yaşamış ülkelerin kültürel farklılıkları bulunsa da aynı tarihi ve dili paylaşmaları ( Rusça tüm üye ülkelerde yaygın olarak kullanılmaktadır) bütünleşme adına önemli bir olgudur. Konu Türkiye açısından değerlendirildiğinde, tarih boyunca Rusya ile yaşadığı siyasi ve ekonomik dalgalanmalar, kültürel ve ticaret yapma konusundaki farklılıklar bulunmaktadır ve bu durum Türkiye nin birliğe mesafeli davranması gerektiği görüşünü destekleyen bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Birliğe yönlendirilen en yaygın eleştiri Rusya Federasyonu nun Sovyetler Birliği'ni yeniden inşa etmek istediği yönündedir. RF nin birlik içinde hem ekonomik hem de siyasi açıdan büyük nüfuzunun olması, bu eleştirilerin en büyük dayanağı olarak görülmektedir. Gerek üçüncü ülkelerle yapılan dış ticaret rakamları, gerekse Birliğin uluslararası platformlarda temsili konusunda RF söz sahibi ülke konumunda yer alması bu eleştirilere dayanak oluşturmaktadır. Özetle Avrasya Ekonomik Birliği, Türkiye açısından incelenmesi, doğru değerlendirilmesi ve gelecekte oluşabilecek olası ticareti ve iş birliğini arttırıcı anlaşma, organizasyon ve oluşumlar açısından iyi değerlendirilmesi gereken bir organizasyondur.

Her ne kadar zaman zaman Türkiye tarafından Avrupa Birliği ile Gümrük Birlik konusunda yaşanan sıkıntıların sonucu alternatif bir çözüm olarak Avrasya Gümrük Birliği'ne dahil olmak için temaslara başlanacağı sinyalleri verilse de, bu hususta resmi bir girişim bulunmamaktadır. Son olarak, Ağustos 2017 tarihinde Ekonomi Bakanı Sayın Nihat Zeybekci, AB ile Gümrük Birliği nden ayrılmadan Rusya nın başını çektiği Avrasya Gümrük Birliği ne dahil olmak için ilk temasları bu 2017 yılı içerisinde başlatabileceklerini düşündüğünü dile getirmiştir. Bakan Zeybekçi, Türkiye nin Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği anlaşmasından ayrılmadığını ama Avrasya Gümrük Birliği anlaşmasına girme talebini dile getirmiştir. Kur dalgalarından etkilenemeden Milli paralarla ticaretin hedeflendiğini ve bunun bir hedef olarak belirlendiğini ifade etmiştir. Kaynakça: Eurasian Economic Union Avrasya Ekonomik Birliği Resmi web portalı http://www.eaeunion.org/?lang=en T.C. İzmir Valiliği http://www.izmir.gov.tr/izmir-enternasyonal-fuari-ief-kapsaminda-turkiye--rusyais-formu-duzenlendi Sputnik Türkiye Haber portalı https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201708181029759005- zeybekci-izmir-turkiye-rusya-rakip/