Çileklerde Hastalıklar ve Mücadele Yöntemleri Hüdai Yılmaz Tarım Gündem Dergisi, 8(2): 42-49. yüksektir. Çilek, bitkisi otsu ve yüzlek köklü, meyveleri ise oldukça ince bir koruyucu tabakaya ve çok yumuşak nitelikte narin bir ete sahip meyve türüdür. Tüm bu özellikler, çilek bitkisini ve meyvelerini çeşitli hastalıklar için açık ve kolay hedef haline getirmektedir. Hastalıkların çilek üzerindeki etki düzeyini iklim yapısı, toprak koşulları, çeşit özelliği, fide kalitesi ve yetiştiricilik uygulamaları belirler. Hastalık riski, Akdeniz ve Ege kıyı bölgeleri gibi sıcak ve nemli alanlarda yüksek bölgelere göre; iyi havalanmayan çok su tutan topraklarda kumlu veya hafif topraklara göre; sertifikasız fideler sertifikalı olanlara göre; çeşitli hastalıklara mukavim olmayan çeşitler mukavim olanlara göre; plastik malç uygulanmayanlar malçlı olanlara göre daha Çilek hastalıkları kök-gövde, yaprak ve meyve hastalıkları olmak üzere üç ana grup altında değerlendirilirler. Kök hastalıkları en tehlikeli olanıdır. Özellikle, Verticillium solgunluğu, Siyah kök çürüklüğü, Phytophthora kök çürüklüğü bir çilek bahçesini çok kısa sürede yok edebilir. Yaprak hastalıkları, nemli ve sıcak dönemlerde çok hızlı yayılarak bahçede önemli zararlara yol açabilecek potansiyele sahiptir. Meyve hastalıklarının hasat döneminde ortaya çıkması mücadeleyi güçleştirir. Meyve olgunluğunun erken dönemlerinde belirtilerin ortaya çıkması ilaçlı kontrol için önemli bir zaman kazanımına yol açar. Bununla birlikte, hasada kadar geçmesi gereken gün sayısı 0 (sıfır) olan fumigantların mevcudiyeti üreticinin elini kuvvetlendirmektedir. Hasat sonu, ticari paketlerde ve taşıma esnasında meyvelerde ortaya çıkan Mucor ve Rizopus meyve çürüklüklerinde ise ilaçlı kontrol önerilmemektedir. Rizopus ve gri küf (Botrytis) çürüklüğü için en etkili yöntem, meyvelerin hasattan hemen sonra ön soğutma yapmak ve taşıma esnasında soğuk koşulların sağlanmasıdır. Bu hastalıklar 8-10 0C den düşük sıcaklıklarda gelişmeleri önemli ölçüde durur. Ancak, Mucor çürüklüğünün ise soğutmadan pek etkilenmediği, 0 0C de bile gelişme gösterebildiği belirlenmiştir. Virüs hastalıkları da çileklerde önemli zararlara yol açabilir. Çoğu kere üreticiler tarafından teşhisi kolaylıkla yapılamaması tehdidi büyütmektedir. Ülkemizde de çilek bahçelerinin önemli ölçüde virüslerle bulaşık olduğu, ancak latent olması nedeniyle üreticiler tarafından gözlenemediği, çeşitli çalışmalarda ortaya konmuştur.
İklim koşullarının hastalık yayılımı üzerine etkisi Sıcaklık ve nemin birlikteliği çilek hastalıklarında hızlı artışa neden olduğu çeşitli kaynaklarda bildirilmektedir. İlkbahar aylarında, bitkinin gelişme sürecinde olduğu dönemde, yağışın hemen sonrasında sıcaklığın 20 0C den yükseğe çıkması, Antraknoz un bir iki günde tüm bahçeyi sarmasına yol açabilir. Kırmızı öz çürüklüğü ise nemli koşullarda 13-16 0C sıcaklıkta en hızlı gelişmeyi gösterir. Külleme 15-27 0C; Beyaz leke, Mildiyö ve Kırmızı leke 18-21 0C; Verticillium solgunluğu 20-250C; Gri küf 18-23 0C de çok hızlı yayılım gösterirler. Bakteriyel yanıklık (üçgen biçimli yaprak lekesi), nemli koşullarda 20 0C gündüz sıcaklığı ve peşinden gelen 0 0C nin altındaki düşük gece sıcaklığı döngüsü ile çok hızlı yayılım gösterir. Uzun yağışlı dönemler, dondan korunmak için yapılan yağmurlanma sulama veya İlkbahar daki yoğun çiğli dönemler hastalık olasılığını en üst düzeye çıkarır. Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kıyı bölgeleri bu konuda oldukça yüksek düzeyde risk taşımaktadır. Riski azaltmanın ve hastalığı kontrol altında tutmanın temel prensibi, çilek bahçesinin yağmurlu ve çiğli geçen günlerden sonra gözlem altına almak, en küçük hastalık belirtisinde derhal ilaçlama yapmak olmalıdır. Hatta, böyle dönemlerden sonra, hastalık riskini azaltmak amacıyla, belirti görülmese dahi, koruyucu ilaçlama yapmak doğru bir seçenek olarak değerlendirilebilir. Azoxystrobin ve ; Pyraclostrobin ve ; ve karışımlarının yanı sıra, sadece Azoxystrobin, Pyraclostrobin veya Boscalid içerikli fungusitler ile koruyucu ilaçlama yaparak oldukça etkili sonuçlar alınabilir. Ortam nemini yükselteceği, bitki ve meyve üzerinde su damlacıklarını bırakacağı için yağmurlama sulamadan k zorunludur. Aksi durumda, koruyucu ilaçlamaların etkisi azaltılmış olur ve hastalıkların kontrolünde ciddi sorunlar yaşanabilir. sulama yerine damla sulama tercih edilmelidir. Damla sulama imkanı da yoksa dikim yastıkları arasındaki boşluklara salma su verilerek sulama yapılmalıdır. Hastalık yönetiminde koruyucu önlemler
Çileklerde hastalık yönetimi kültürel ve kimyasal olmak üzere iki ana temele dayanır. Tablo 1 de her hastalık için kültürel ve kimyasal mücadele önerileri verilmiştir. Hastalık yönetiminde öncelikli olarak kültürel yöntemler değerlendirilmelidir. Şayet kültürel yöntemler yetersiz kalırsa kimyasal yöntem önerileri değerlendirilmelidir. Bazı durumlarda her iki yöntemin birlikte uygulanması daha sağlıklı sonuçlar alınmasını sağlayacağı unutulmamalıdır. 1)Dikim öncesi koruyucu önlemler: Çilek yetiştiriciliğinde dikim öncesi alınacak önlemler ile hastalıklar ile mücadelede önemli sonuçlar alınabilir. Dikim öncesi koruyucu önlemler, toprak uygulamaları ve fide uygulamaları olmak üzere iki ana başlık altında değerlendirilmelidir. Toprak uygulamalarında ana amaç toprak dezenfeksiyonunun sağlanmasıdır. Bu konuda, toprak fumigasyonu (damla fumigasyon) ve solarizasyon olmak üzere iki alternatiften söz edilebilir. Birde, biyolojik toprak dezenfeksiyonu veya diğer adıyla Anaerobik Toprak Dezenfeksiyonu uygulamasından söz edilebilmekteyse de, henüz ne ülkemizde yeteri kadar tanınmakta ne de henüz yeterli çalışmalar yapılarak güvenilirliği netleştirilebilmiştir. Büyük ölçekli yetiştiricilik planlanıyorsa mutlaka iki uygulamadan biri tercih edilerek toprak kaynaklı hastalıklardan korunma sağlanmalıdır. Bu aynı zamanda yabancı otlara karşı da bir önlem oluşturacaktır. Fumigasyon işlemlerinde, chloropicrin, 1,3-dichloropropene, metam sodium, metam patasium fumigantları kullanılabilir. Bu fumigantlar tek başına kullanılabileceği gibi karışımlar halinde de kullanılabilir. En iyi sonuçların iodomethane + Chloropicrin (Midas 50:50) ve dimethyl disulphide + Chloropicrin (Paladin) karışımlarından elde edildiği çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir. Solarizasyon uygulaması, yaz aylarında, plastik serili toprakta güneş enerjisi ile elde edilen yüksek sıcaklıkta yoğun su buharının mikro organizmaları ve yabancı ot tohumlarını öldüreceği prensibini esas almaktadır. Etki düzeyini artırmak amacıyla solarizasyona Metam sodium ve Dazomet gibi kimyasal ilaçlar düşük dozda eklenerek başarılı sonuçlar alınabilmektedir. Bu sayede, normal fumifasyona (damla fumigasyon) göre, düşük dozda kimyasal kirlenme öngörülerek, çevreye daha duyarlı bir yaklaşım sergilenmektedir. Dikim öncesi fide hazırlama sürecinde de hastalık kontrolünde önemli başarılar sağlanabilmektedir. Uygulama süreci basamakları şu şekildedir;
1) Fideler kutulardan çıkartılıp akan su altında birkaç dakika yıkanarak üzerindeki tüm kirlerden arındırılır. 2) Soğuk koşullarda ( -2 o C )depolanan fideler (frigo fideler)kullanılıyorsa, antraknoz hastalığı endişesinin olduğu durumlarda, sıcak su uygulaması yapmak hastalık kontrolünde olumlu yönde etkiye neden olacaktır. Bu amaçla frigo fideler, 48-49 o C sıcaklıkta sabit tutulan ve sirküle olan su banyosunda 7 dakika süresince tutulur. Buradan alınan fideler çok hızlı bir şekilde soğuk suya batırılıp çıkartılır. Bu uygulama hatasız gerçekleştirilmelidir. Fideler doğrudan depodan getirilmişse uygulanmalıdır. Uzun süre açık alanda bekletilmiş ve sıcaklığı yükselmiş fidelerde uygulanmamalıdır. Birde su sıcaklığının yükselmesinin bitkilerin haşlanmasına neden olabileceği unutulmamalıdır. İyi bir düzenek kuramamışsanız ve çalışanınıza yeterince güvenemiyorsanız bu uygulamayı geçiniz. Ayrıca, taze fideler için bu uygulamanın sakıncalı olduğu ve kesinlikle uygulanmaması gerektiği unutulmamalıdır. 3) Fideler bir fungusit solusyonuna 2-5 dakika kadar batırılır. Etkili sonuç almak için, mümkünse, Azoxystrobin veya fungusit karışımları kullanılması önerilir. 4) Fideler fungusit çözeltisinden çıkartılarak köklerinden 1-3 cm kadar kesilerek derhal dikim işlemi yapılır. Yukarıda, iki numara ile gösterilen uygulamanın antraknoz için olduğu unutulmamalıdır. Ayrıca uygulama ülkemizde henüz kullanılmamaktadır. Bu yüzden ön bir deneme yaparak test edilmesi zorunludur. Uygulama konusunda emin değilseniz diğer basamağa geçmeniz gerçekçi bir yaklaşım olur. 2)Dikim sonrası koruyucu önlemler: Kültürel mücadelelerin, önceden planlanıp uygulanmış olma zorunluluğu vardır. Çeşit, solarizasyon veya toprak fumigasyonu, bulaşı, ürün rotasyonu kültürel uygulamalardan bir kaçıdır. Dikim öncesi tüm hassasiyete rağmen çevresel koşullar veya öngörülemeyen nedenlerden dolayı çeşitli hastalıklar kendini gösterebilir. Bu durumda ilaçlı mücadele en önemli seçenek haline gelmektedir. Asıl sorun, meyve hasadı esnasında ortaya çıkan hastalıkların kontrolüdür. Bu dönemde meyve üzerinde ilaç kalıntısı riski insan
sağlığı üzerinde ciddi bir tehdide yol açabilir. Bu yüzden kullanılan ilaçların uygulamadan sonra hasada kadar geçmesi gereken süreye mutlaka dikkat edilmesi gereklidir. Dikim sonrası önlemler, çiçeklenme öncesi, çiçeklenme, hasat ve hasat sonrası olmak üzere dört dönemde ele alınır. Çiçeklenme öncesi (İlkbahar başlangıcı):çilek, ilkbahar erken dönemlerinde gelişmeye başladıktan kısa süre sonra çiçeklenmeye başlar. Bu dönem yağışların, çiğ düşmenin, gece soğuk-gündüz sıcak döngüsünün görüldüğü bir dönemdir. Yukarıda, iklim koşullarının hastalık gelişimi ve yayılımı ile ilgili açtığımız başlıkta ta belirttiğimiz gibi, hastalık olasılığının artış gösterdiği bir dönemdir. Bu dönemde özellikle, antraknoz, bakteriyel yanıklık, beyaz leke, mildiyö, kırmızı leke hastalıklarına karşı önlem olarak koruyucu ilaçlama yapılması gereklidir. Yukarıda da belirtildiği üzere Azoxystrobin ve ; Pyraclostrobin ve ; ve karışımlarının yanı sıra, sadece Azoxystrobin, Pyraclostrobin veya Boscalid içerikli fungusitler ile koruyucu ilaçlama yapılabilir. Ayrıca kırmızı öz çürüklüğü ciddi bir tehdit oluşturabilir. Bunun için Tablo 1 de gösterilen ilaçlar kullanılabilir. Çiçeklenme dönemi:çiçeklenme öncesi dönemin sürdüğü, sıcaklıkların artmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde böcek hareketlerinin artışı böcek zararını da gündeme getirecektir. Çiçeklenme başlangıcında çiçeklerde ve küçük meyvelerde gri küf (botrytis çürüklüğü), külleme; yapraklarda bakteriyel yanıklık, beyaz leke, mildiyö, kırmızı leke hastalıkları ortaya çıkabilir. Bu hastalıklara ilave olarak, çiçeklenme sonuna doğru, antraknoz ve derimsi çürüklük gibi meyve hastalıkları kendini göstermeye başlayabilir. Tablo 1 deki ilaçlar kullanılarak hastalık kontrolü yapılabilir. Ancak bu dönemde meyve hasadının da yapılıyor olması ilaçların etiketlerindeki hasat önü bekleme süresine dikkat edilmelidir. Bazı ilaçlarda hasat önü bekleme süresi sıfır gündür. Bu tip ilaçlardan sonra en az 24 saat beklenmesi insan sağlığı hassasiyeti açısından önemlidir. Hasat dönemi:çileklerde hasat dönemi ile çiçeklenme iç içe girmiş durumdadır. Hasat dönemi olarak yoğun meyve olgunluğunun gözlendiği dönem kastedilmektedir. Bu dönemde meyve çürüklükleri en önemli hastalık riskleri arasında yer alır. Meyvelerin
böceklerle yaralanması sonucu hastalık girişi ve oluşumunun kolaylaşması, toprağa temas eden meyvelerin çürümesi, yağmur yağışı veya çiğ oluşumu gibi ortam neminin artışına bağlı olarak oluşan meyve çürüklükleri önemli sorunlar oluşturabilir. Bu dönemde en başta gelen hastalık tehdidi gri küf (botrytis) çürüklüğüdür. Ayrıca antraknoz ve derimsi çürüklük gibi meyve hastalıkları da kendini gösterebilir. Bu dönemde yüksek sıcaklık ve neme bağlı olarak kök-gövde ve yaprak hastalıkları da oluşabilir. İlaçlama yaparken hasat önü bekleme süresi en az olan ilaçların kullanılmasına ve uygulama sonrası bekleme süresine dikkat edilmelidir. Hasat sonrası: Çilek meyveleri hasat edildikten sonra, mümkünse, ön soğutma işlemine alınmalıdır. Bu mümkün değilse meyveler derhal gölge ve serin bir alana taşınmalıdır. Ön soğutma işlemi, taşınabilir özel soğutucular içersinde meyvelerin iç sıcaklıklarını 0 0C ye kadar soğutulmasını ifade eder. Soğutucudan çıkan meyveler en hızlı şekilde pazara ulaştırılmalıdır. Ön soğutma işlemi meyve üzerinde Rhizopus veya Gri küf (Botrytis)gibi hastalıkların oluşmasını ve gelişmesini azaltarak, meyvelerin rafta daha uzun süre çekici kalmasını sağlayacaktır. Ayrıca, çilek bahçesinden sonraki yıl da ürün alınması planlanıyorsa, antraknoz, bakteriyel yanıklık, beyaz leke, mildiyö, kırmızı leke, külleme gibi hastalıklarına karşı dikkatli ve tedbirli olunması gerekir. Belirtiler ortaya çıktığında, gecikmeden, Tablo 1 de gösterilen ilaçlar ile mücadele edilmelidir. Tablo 1. Çilekte yaygın olarak karşılaşılan hastalıkların kültürel ve kimyasal mücadele yöntemleri Hastalık adı Kültürel mücadele Kimyasal mücadele* Virüs hastalıkları Dayanıklı çeşit Henüz bir kimyasal mücadelesi Virüssüz bulunmamaktadır. Böcek (özellikle afid) kontrolü Hastalıklı bitkilerin imhası Kırmızı öz çürüklüğü (Phytophthora fragariae) Toprak drenajı Toprak solarizasyonu Phosphorous acid Fosetyl-aluminum Mefenoxam Mancozeb/metalaxyl-M Verticillium solgunluğu (Verticillium alboatrum) Toprak
solarizasyonu Brokoli ile rotasyon Siyah kök çürüklüğü (Pythium spp., Cylindrocarpon spp.,rhizoctonia spp. Fusarium spp.) Toprak solarizasyonu Toprak drenajı Phytophthora taç ve kök çürüklüğü (Phytophthora spp.) Toprak solarizasyonu Phosphorous acid Fosetyl-aluminum Mefenoxam Tomurcuk çürüklüğü (Rhizoctonia sp.) Toprak drenajı Hastalıksız Benomyl Beyaz leke (Mycospharella fragaria) Damla sulama sistemi yaprakların Chlorothalonil Myclobutanil Triflumizole toplanıp uzaklaştırılması Çilek mildiyösü (Diplocarpon earliana) Damla sulama sistemi Chlorothalonil Myclobutanil Triflumizole
yaprakların toplanıp uzaklaştırılması Kırmızı leke (Phomopsis obscurans) Damla sulama sistemi yaprakların Chlorothalonil Myclobutanil Triflumizole toplanıp uzaklaştırılması Külleme (Sphaerotheca maculais) sulamadan kaçınılmalı Aşırı azotlu gübreden Quinoxyfen Myclobutanil Triflumazole Pyraclostrobin/Boscalid Azoxystrobin Bakteriyel yanıklık ( üçgen biçimli (Xonthomonas fragariae) yaprak lekesi) Hastalıksız sulamadan Bakırlı bileşikler Antraknoz (Colletotrichum fragaria,colletotrichum um acutatum) gloeosporioides vecolletotrich Dikim öncesi sıcak su uygulaması Damla sulama Azoxystrobin Cyprodinil/Fludioxonil kaçınılmalı Hastalıksız Fide kökleri dikimden önce tüm toprak kalıntıla rından temizlenmesi
Sclerotium çürüklüğü (Sclerotium rolfsii) Hastalıklı bitkilerin araziden uzaklaştırılması Gri küf çürüklüğü (Botrytis cinerea) sulamadan Ölü ve hastalıklı bitkileri araziden uzaklaştırma Plastik malç kulanımı Pyraclostrobin/Boscalid Fenhexamid Cyprodinil/Fludioxonil Iprodione Esmer çürüklük (Pezizella lythri) sulamadan Plastik malçlama Benomyl Vinclozolin Iprodione Sert çürüklük (Rhizoctonia solani ) Plastik malçlama Pyraclostrobin/Boscalid Fenhexamid Cyprodinil/Fludioxonil Iprodione Derimsi çürüklük (Phytophthora cactorum,phytophthora citricola) Hastalıksız sulamadan Metalaxyl Fosetyl-aluminum Mefenoxam Phosphorous acid Toprak drenajı Gnomonia çürüklüğü (Gnomonia fructicola) Hastalıksız Benomyl Vinclozolin
sulamadan Dodine Rizopus meyve çürüklüğü (Rhizopus nigricans) Meyveler zamanında toplanması Meyvelerin ezilmesini Tavsiye edilmez önleme Meyveleri hızlı soğutma Mucor meyve çürüklüğü (Mucor piriformis) Meyveler zamanında toplanması Meyvelerin ezilmesini Tavsiye edilmez önleme Meyveleri hızlı soğutma *: Kimyasal mücadele bölümünde gösterilen ilaçlar tavsiye niteliğinde olup, henüz Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından çilekler için ruhsatlandırılmamış olabilir. Kullanmadan önce yetkili bir ziraat mühendisinin görüşü alınmalıdır. Ayrıca ticari ilaçların etiketleri dikkatle okunarak çevreye ve kullanıcıya verebileceği zararlar konusunda önlemler alınmalıdır. KAYNAKLAR Strand, Larry L. (Ed.). 2008. Integrerated Pest Management for Strawberries. University of California, Agriculture and Natural Resourches Publications, 3351. California, USA. Ohlendorf., B. and O Neill, M. J. (Eds.). 2010. UC IPM Pest Management Guidelines: Strawberry. University of California, Agriculture and Natural Resourches Publications, 3351. California, USA. Maas, J. L. (Ed.). 1998. Compendium of Strawberry Diseases. Aps Press. Minnesota, USA. Ellis, M. A., Welty, C., Fund, R. C., Doohan, D., Williams, R. N., Brown, M., and Bordelon, B. 2004. Midwest Small fruit Pest Management Handbook. Ohio State University Extension. Ohio, USA. Yılmaz, H. 2009. Çilek. Hasad Yayıncılık. İstanbul, Türkiye.