Şiî İslam Sünnî İslam Kalenderîlik ESKİ MISIR VE AFRİKA KÜLTÜRLERİ ORTA DOĞUNUN ESKİ KÜLTÜRLERİ BİZANS KÜLTÜRÜ Tasavvuf İSLÂM Melâmilik İRAN KÜLTÜRÜ HİNT KÜLTÜRÜ Tarikatlar Hurûfilik İsmaililik Bâtınîlik Bahailik Dürzilik Nusayrilik Âhilik YAHUDİLİK VE HIRİSTİYANLIK ORTA ASYA VE UZAK DOĞU KÜLTÜRÜ
İSLÂM DÜŞÜNCESİNİ ETKİLEYEN DİĞER KÜLTÜRLER HİNDİSTAN KÜLTÜRÜ Budizm Brahmanizm Şehvetten kurtulma Dünya ile ilişiği kesme Âlem bilgisine sahip olma Eşitlikçilik Aşk ve marifet Nirvanaya ulaşma (Acılardan kurtulmak için maddi dünyadan sıyrılma. Allah fikri olmadığı için Tecelli fikri de yok) MISIR KÜLTÜRÜ Hermes (Yunanca) Kâhin, tarikat, mâbud Bâtın bilgisi Kâl (eriyiş) olmak Aklı, kalbi, ruhu eğitmek YUNAN KÜLTÜRÜ Pisagor İşrak ve aydınlanma Kötülük x iyilik Sayıların gizemi (3,7) Gizli kuvvetler Gülme, kıyafetname MUSEVÎ KÜLTÜRÜ Musa İlm-i ledün bilgisi Çile ve halvet Kabala Suret ve işaretler Sayıların önemi (10) İSEVÎ KÜLTÜRÜ İsa Teslis (üçleme) Mehdi İRAN KÜLTÜRÜ Mecusilik Zerdüştlük Ateş ve yıldız İSKENDERİYE MEKTEBİ Yeni Platoncular Platinos -İskenderiye Türeme ORTA ASYA KÜLTÜRÜ Şamanizm Tek tanrı inancı-kam Ayinler ÇİN_JAPON KÜLTÜRÜ
İLK BÖLÜNMELER Hz. Ali nin ölümünden sonra iktidar Emevî ailesine geçer Hâkim Sünnî düşüncesine karşı Şiî muhalefetin sesi yükselir PEYGAMBERİN VEFATI (M 632) sorun çözüm EBU BEKİR ÖMER şûra İmamet ve hilafet sorunu seçim ehl-i beyt kırgın vasiyyet + seçim İslâm dünyasında Şiî ve Sünnî İslâm düşünceleri gelişmeye başlar OSMAN Emevîler kayırılır Aişe, Talha ve Zübeyrin destekler MUAVİYE Şam valisi Osman ın kanını sorar Biat etmez CEMEL VAKASI SIFFİN SAVAŞI ALİ Kûfe yi üs olarak seçer Sünnilere göre 4.halife Şiîlere göre ilk imam HAKEM OLAYI HÂRİCİLER ALİ NİN ŞEHADETİ (M 661)
İLK AYRILIKLAR İMÂMET Ali yanlıları (Şia) HİLÂFET Ebu Bekir, Ömer, Osman yanlıları (Şia) Caferi 12 İmam Şiası Fâtımî Dürziler İran (Eski Dinler) B A T I N Î İSMÂİLİLER Alamut EMEVÎLER (İslamlaştırma Arap Kavmiyetçiliği) Göçebe Türkmenler Aleviler Tasavvuf Dönemi TÜRKLER Eski Dinleri BEKTÂŞİLER Tarikatlar Dönemi Yerleşik Türkler Sünnî
TASAVVUF KONUSU: İnsandır GÂYESİ : İnsanın, insan-ı kâmil makamına gelmesini sağlamaktır SÛFİLERİN TANIMLARINDAN SULHU OLMAYAN BİR SAVAŞTIR NEFSE KUL ŞEYTANA ZEBÛN OLMAMAKTIR NEFSİN NASİBİNİ TERK EDEREK HAKK IN NASİBİNİ ARAMAKTIR ZAHİRDEN UZAKLAŞIP BÂTINA YAKLAŞMAKTIR MİHNETLERİ GİZLEMEKTİR KALBİ ALLAH A BAĞLAYIP MÂSİVA İLE İLGİYİ KESMEKTİR SEVGİLİNİN KAPISINDAN KOVSA DAHİ AYRILMAMAKTIR HAKİKATLARI ALMAK VE HALKIN ELİNDE BULUNANDAN ÜMİDİNİ KESMEKTİR TASAVVUF KELİMESİNİN: SAFLIK, DURULUK, BERRAKLIK ANLAMINA GELEN SAFV KÖKÜNDEN, BENU SÛFE KABİLESİNİN İSMİNDEN, SUFFE ASHABINDAN, BİR ÇÖL BİTKİSİ OLAN SUFÂNE DEN, YUNANCA HİKMET ANLAMINA GELEN SOPHİA DAN, YÜN ANLAMINA GELEN ARAPÇA SÛF KÖKÜNDEN, GELDİĞİNİ İLERİ SÜRENLER VARDIR YAYGIN KANI SÛF DAN TÜREDİĞİDİR
TEMEL KAVRAMLAR TEVBE TASAVVUF TARİHİ SABIR TEVEKKÜL RİYAZET VERÂ HALVET HAVF HÜZÜN İHLAS ZİKİR TASAVVUFUN İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ Mutasavvıfların: AŞK ANLAYIŞLARI, İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI, KUR AN I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI (Te vil farkı). ZÜHD DÖNEMİ (6-8.YY) TASAVVUF DÖNEMİ (9-12.YY) ZÜHD SEYR-İ SÜLÛK TARİKATLAR DÖNEMİ (13.yy dan sonra)
TEMEL KAVRAMLAR TEVBE : Günahlardan ve bütün kötülüklerden dönmek, vazgeçmek. SABIR : Dayanmak, kendini tutmak. Cüneyd-i Bağdâdî ye göre, acıyı yüzünü ekşitmeden yudum yudum içmek. TEVEKKÜL : İşi üzerine almak, vekil olmayı kabul etmek, teslim olmak. RİYAZET : Nefsin ve bedenin arzularını en aza indirerek ibadetle ilgilenmek VERÂ : Şüpheli ve boş şeylerden uzak durmak HALVET : İnsanlardan ayrı ve yalnız yaşamak HAVF : Allah korkusu ve ilahi aşk ile gönlün dolması HÜZÜN : Ebedî sevgiliden uzakta kalındığından dolayı hüzünlenmek İHLAS : Riya ve gösterişten uzak durmak ZİKİR : Allah ı her an hatırda tutmak, anmak. ZÜHD : Kişinin Allah tan başka şeylere (eşyaya ve dünyaya) karşı takındığı tavırdır SEYR-İ SÜLÛK: Kişinin dervişliğe başlayışından tasavvufî yolculuğunu tamamlayarak sevgiliye kavuşana kadar geçirdiği kalbî ve mânevî yolculuk.
E K O L L E R 1. ZÜHD DÖNEMİ *Hz.Peygamberin hayatında başlayan bu süreç, yaklaşık olarak onun vefatından sonraki 150 yıllık dönemi de içine almaktadır. BU DÖNEMDE: Maddeye karşı tavır, Kanaat sahibi olma, Ayet ve hadislere bağlılık, İbadetle meşgul olma, Az yeme, Az uyuma, Az mala sahip olma, Evlenmeme, GÖRÜLEN TEMEL ÖZELLİKLERDİR KÛFE EKOLÜ BASRA EKOLÜ HORASAN EKOLÜ Şiî temâyüller fazladır Şiirde platonik aşk işl. Temsilcisi: Ebu Hâşim Sufi Korku ve hüzün ağırlıklı bir anlayışı temsil eder. Hasan Basri korku anlayışını, Rabiatü l-adeviyye ise sevgiye dayanan zühd anlayışını temsil eder Melâmet ve fütüvvet anlayışı öne çıkmıştır. İbrahim b. Edhem, Şakik Belhî gibi tems. vardır
BAŞLICA MEKTEPLER 2. TASAVVUF DÖNEMİ * Tefsir ve Te vil anlayışındaki farklılıklar ön planda olmuştur. BU DÖNEMDE: Tasavvuf ilminin diğer ilimlerden ayrılıp bağımsız hale gelmesi, İtikâdî ve amelî mezheplerin yaygınlaşması, İslam ilimlerinin teşekkülü ve sistemleşmesi, Felsefî akımların kendini göstermesi, Sûfilerin 9 ve 10.yy.dan sonra İslam ülkelerinin her tarafına dağılmış oldukları NİŞABUR MEKTEBİ BAĞDAT MEKTEBİ İRANÎ ETKI MISIR MEKTEBİ Fütüvvet ve Melâmet ön plana çıkmıştır. Bayezidi Bistâmi önemli temsilcilerindendir Tevhid ve aşk öne çıkmıştır. Çok sayıda mutasavvıf yetişmiştir. Cüneyd-i Bağdâdî, Hallac-ı Mansûr gibi Zinnûn Mısrî, mârifet konusunu ağırlıklı olarak ele almıştır GÖRÜLMEKTEDİR. ŞAM MEKTEBİ Gece ibadeti ve açlığa önem verme belirgin özelliğidir
3. TARİKATLAR DÖNEMİ HİYERARŞİNİN OLUŞUMU 13.YÜZYILDAN SONRAKİ SÜREÇ BU SÜRECE NASIL GELİNDİ? Tasavvufla ilgili o güne kadarki gelişim ve birikim Nakşîlik Kâdirilik Rifâilik Âlimler arasındaki tartışmalar İBN-İ ARABÎ-GAZALİ Celvetilik Bedevîlik Sûfilere göre Allah a ulaşma yollarının çokluğu Bayramîlik Başlıca Tarikatlar Desukîlik Halkın mânevî otoritelere sığınma güdüsü TASNİF Fikir Sis. Göre Hak (Ortadoks) Bâtıl (Heterodoks) 12 tarikat Zikir Şek. Göre Gizli Açık Ayakta, Oturarak Bektâşilik Mevlevilik Halvetilik Şa zililik Sa dilik
s e y r i u r û c TARİKATLARIN ORTAK YÖNLERİ ALLAH VARDIR ONA ULAŞMA YOLU AŞKTIR 1. ZİKİR Allah ın isimlerini ve belirle duaları belli zamanlarda sesli ya da sessiz tekrar etmektir. En faziletli zikir La İlâhe İllallah Ferdî ve toplu zikir yapılabildiği gibi dil ve kalp ile de yapılmaktadır Tarikatlara göre farklı isimlerle anılsa da içerik çok değişmez. Mevlevîlerde: Semâ Nakşîlerde: Hatm-ı Hâce Bektâşilerde: Semah Kâdirilerde: Deverân Halvetîlerde: Darb-ı Esmâ Rıfâilerde: Zikr-i Kıyâm 2. SEYR-İ SÜLÛK (Nefis Terbiyesi) Kişinin dervişlikle başlayıp tasavvufî yolculuğunu, vuslatını tamamladığı noktaya kadar yaptığı manevî ve kalbî yolculuğun adıdır. AŞAMALARI: 1. Seyr İlallah: Kalp makamına ulaşma; 2. Seyr Fillah: İlm-i ledüne ulaşma; 3. Seyr Ma allah: Veliliğin sonuna gelme; 4. Seyr Anillah: İrşat için tekrar halkın arasına katılma 3. MADDİ UNSURLAR Vakıf, tekke,dergâh, kıyafetler, ortak dil, tarikat eşyaları 4. İNSANÎ UNSURLAR Pir, pîr-i sâni, derviş, silsile, kol, şube, râbıta 5. FİKRİ VE MÊNEVÎ UNSURLAR Bâtınîlik,hurûfilik, fütüvvet, melamet, ricalü l-gayb Oluş Hakka l-yakîn Görüş Ayne l-yakîn Biliş İlme l-yakîn mead İnsan mebde madde s e y r i n ü z û l
Tasavvuf gurbetteki ruhun asıl vatanı olan Allah a kavuşmasını işler YARATILIŞ MİTİ *Necmeddin Dâi nin Mirsâdü l-ibâd adlı eserinde elest ile ilgili olarak önemli bilgiler kayıtlıdır. Bu Esere göre: Elest öncesi ruhlar Allah ile beraberdir, Ruhlar için vatan burada, Tanrı varlığıdır, Tanrıdan ayrılma gurbete düşmektir, Allah cemâlinden dolayı tecelli etmek istemiştir, Bunun için ruhları bedenleştirerek insan yapmaya karar verir, Ruhları elest meclisinde toplayıp onlarla bir anlaşma yapar, Bundan sonra ruhlar, bedenlere gönderilerek ve çeşitli perdelerden geçerek Allah tan ayrılır, Bedenlere gönderilen ruhlarla Allah arasına giren perdeler, ruhlara Allah ı unutturan engeller olarak telakki edilir, Allah ı unutan insan hayvânî nefis ile hayata başlar, Bu yönüyle nefsin ikili bir yapıya sahip olduğu görülür: Madde kısmı topraktan gelen ölümlü kısmıdır, mânevî kısmı ise ruhlar âleminden gelen kısmıdır. Madde kısmının ortadan kalkmasıyla mânevi kısmı da tekrar ait olduğu yere döner, Bu dönüş sürecini tasavvuf sıkça işlemiştir. İnsanın nefsini hayvâni isteklerden arındırmasıyla kalbinde bir iman belirir, bu da genellikle ışık şeklinde tezâhür eder. Bu ışık aynı zamanda sevginin ve aşkın da timsalidir. Bu kapsamda insan kalbi, evrenin küçük bir modeli olarak değerlendirilir, Allah ın insanı kalbi için, kalbi de kalpte ulaşılabilecek mârifet bilgisinin bilinmesi için yarattığı düşünülür İnsan hayvânî nefsini kontrol altına aldığında aşkla kendisini hakikate götürecek yolları geçer ve vuslata kavuşur. Ruhlar Âlemi ruhlar RUH elest perdeler insan Ruhlar âleminden Ölümle ait Olduğu yere gider Elest öncesi Allah la beraber Allah cemalinden dolayı tecelli etmek ister Ruhlarla ahit yapılır Bedenlere yolculuk başlar Allah ı unutturmak için devreye girer Hayvânî nefis ile hayata başlar BEDEN Topraktan Ölümle beden toprağa karışır
TASAVVUFUN İSLÂM DÜNYASINDA VARLIĞINI KORUMASININ SEBEPLERİ Mutasavvıfların: AŞK ANLAYIŞLARI, İLM-İ LEDÜN BİLGİSİNE SAHİP OLMALARI, KUR AN I ANLAMA VE YORUMLAMADAKİ FARKLILIKLARI (Te vil farkı).
ŞİÎLİK *Hilâfet ve imâmet konularındaki görüş ayrılığından ortaya çıkarak, imametin ehl-i beytin hakkı olduğunu savunur. Ahbâriyye ye göre Kuran ve hadisi okuyan herkes kararını verebilir 18.Yüzyıla kadarhâkim olmuştur Usuliyye bu anlayışa karşı çıkar İmamet öğretisi ile geliştirilmiş nübüvvet öğretisi temeline dayanır Kur an ın mânevî yorumu ön plandadır İmam, peygamberden Ali ye geçen ilm-i ledüne sahiptir, herşeyi bilir. İmam mânevi bir güç unsurudur KOLLARI: İmam konusunda farklı anlayışlar sergilerler: 1. Câferiyye: 12 İmam Şiîliğinin temsilcisidir. 2. Zeydiyye: 4.İmam Zeynelabidin in oğlu Zeyde uyanlar, ehl-i sünnete yakın. imam masum değil, ehl-i sünnetten herkes imam olabilir, takiyye ve mut a yok 3. İsmâiliyye: 6.İmamın oğlu İsmail e uyanlar, koyu bâtınîlik karışmış. İNANÇ ESASLARI: Tevhid Nübüvvet Mead İmamet Adalet DİNİ DAYANAKLARI: Kitap, Sünnet (ahbâr), İcma, Akıl Kuleni sâdık imamların hadislerini toplamış Taberî meşhur tefsirini yazmış SÜNNİLERDEN FARKLARI: * Ricat * Bedâ * Kur an ın tahrif edildiği inancı * Takiyye * Mut a nikâhı * Ezana Ali Veliyyullah ilavesi 12 İMAM ŞİÎLİĞİ İSMÂİLİYYE ŞİİLİĞİ: Zâhir-bâtın dengesi var Bâtın üstün velayet nübüvvet dengesi Velayet peygamberliğin kaynağı Peygamberlik önce İmamet önce ALİ HASAN HÜSEYİN ALİ ZEYNEL ABİDİN MUHAMMED BÂKIR CA FER-İ SÂDIK MUSA el-kâzim ALİ er-riza MUHAMMED et-tâki ALİ en-nâki HASAN el-askeri MUHAMMED el-mehdi
KALENDERÎLER Yaşadıkları toplumun kurallarına tepki göstererek dünyayı kâle almayan ve bunu davranışlarıyla açığa vuran kişilerdir ÖZELLİKLERİ: * 3-5 Kişilik gruplar halinde gezmek, * Geçimlerini dilenerek sağlamak, * Sakal, bıyık, baş ve kaşlarını kazıtarak acayip kılıklarla dolaşmak. DOKTRİNLERİ: İlkeleri, Hunûfî ve Şiî tesirler ile fakr, tecerrüd, melâmet ve vahdet-i vücûd gibi tasavvufî esaslar hareketle belirlenmiştir. Buna göre: *Dünyaya itibar etmeme, *Münzevî bir yaşam sürme, *İyilikleri gizleyip kötülükleri sergileme, *Vahdet-i vücud düşüncesine devir, tenâsüh ve hulûl gibi inançlar karıştırma. KOLLARI: En önemli kolu Haydâriliktir. Diğer Kalenderîlerden ayrılmak için bıyıklarını kesmemişler ve boyunlarına demir halka takmışlar ETKİSİ: En önemli etkisi Bektâşilik in doğuşuna ortam hazırlamasıdır.
BÂTINÎLİK * İslam topraklarına sonradan katılan yerlerdeki insanların, gelenek ve göreneklerine İslâmî bir maske geçirerek yaşamlarına devam etmesidir Gizli olan şeylerin iç yüzünü bilme, Kur an ın gerçek yorumunu ancak mâsum imamın bildiğine inanma (ismâilî bâtınilik gibi. Hurûfilik te Fazlullah bilir, Tasavvufta ise Gavs ve Kutup bilir) İslâmı farklı yorumlayıp inkâr ve ibâha sınırına kadar götürme Gizli teşkilatlar kurup yönetime karşı isyan DOKTRİN Klasik Metod Dışında Yorum (Te vil) Gulüvv (Peygamberler hakkında aşırı inanç) Hulul ve ittihad Tenâsüh İbahilik Zırva te vil götürmez- T.Kortantamer ETKİLERİ: TEŞKİLAT imam HÜCCET DÂİ MÜSTECİB İsmâilîlik (Özellikle Alamut İsmaililiği) Dürzilik Nusayrilik Babâilik Bahâilik (İngiliz kolonistlerinin oluşturduğu bir düşünce) Hurûfilik (Nurun yerini söz almış, bütün yaratılış seslerle oluşuyor) Tasavvuf
A L E V İ L İ K B E K T Â Ş İ L İ K ALEVİLİK Ali ye mensup, Aliye ait En üstün sahabe, ilk halife olması gereken kişi Anadolu alevilerine kızılbaş (başlarına kırmızı börk taktıkları için) Kırmızı külah şaman geleneğinden gelir Doğuşu: İlk siyasi olaylar, Cemel, Sıffin,Emevilerin iktidar arzusu, Kerbelâ, Türk göçleri ve ilk Türk- İslam ilişkileri Türklerin İslamlaşmasında İran etkisi Yesevi Etkisi, Anadolu nun Türkleşmesi ve islamlaşması, Dervişler, Rum abdalları Medrese müslümanlığı ile göçebe Türk islamı BEKTÂŞİLİK Oniki esas tarikattan biri Yesevî ocağından feyz aldığı görülüyor Batıni, Hurufi, Şiî, Kalenderi gruplar Hacı Bektaş ın arkasına saklanmış Dört kapı, kırk makam Gönül çok önemli İnsan alemin özü, Kendini bilen hakkı bilir Tarikat kapısı herkese açık Medresenin katı tutumuna tepkili, hoşgörülü Balım Sultan ikinci pir Allah kendi nurundan bir nur yaratmış Nur-ı Muhammedi, aynı nur Ali de de vardır 5 kişi pence-i âl-i âb: Muhammed, Ali,Fatıma, Hasan, Hüseyin Tevella, Teberra On iki imam
ALEVÎLİK M U K A Y E S E BEKTÂŞİLİK 1. Hiyerarşi: Dede, rehber, tâlip 2. Mekân: Ocaklar 3. Bağlılık: Ankara ve İzmir deki ocaklara 4. Katılım: Doğuştan 5. Musahiplik 6. Tarikat değil ORTAK YÖNLER Ayin-i Cem Çerağ Mürşit / rehber postu On iki hizmet Semah Kadına bakış açısı Ali ve 12 imamla ilgili inanç Câferi olmaları Hurûfilikten etkilenmeleri 1. Hiyerarşi: Dede, can, muhib, âşık 2. Mekân: Tekke, dergâh 3. Bağlılık: Hacı Bektaş Tekkesine 4. Katılım: İntisapla 5. Mücerretlik 6. Tarikat