Turkish Journal of Weed Science

Turkish Journal of Weed Science 20(2):2017:46-54 Available at: www.journal.weedturk.com Turkish Journal of Weed Science Turkish Weed Science Society Araştırma Makalesi / Research Article Çukurova Bölgesi Ayçiçeği Ekim Alanlarında Sorun Olan Yabancı Ot Türleri ve Yoğunlukları Selvinaz KARABACAK*, F. Nezihi UYGUR Bitki Koruma Anabilim Dalı, Ziraat Fakültesi, Çukurova Üniversitesi, Adana, Türkiye Sorumlu Yazar E-mail: selvinazkarabacak@hotmail.com ÖZET Ayçiçeği ülkemiz için yağlık ve çerezlik alanda önemli bir paya sahiptir. Yağlık üretim, iç piyasa için yeterli olmamaktadır. Bu nedenle, daha fazla üretime ihtiyaç duyulmaktadır. Çukurova Bölgesi nde de son yıllarda ayçiçeği üretiminin artışı ile Türkiye yağ üretimi yaklaşık %9 a ulaşmıştır. Ayçiçeği ekim alanlarının artmasıyla beraber, problemlerde ortaya çıkmaya başlamış, özellikle yabancı otlardan dolayı verim kayıpları oldukça artmıştır. Çukurova da ayçiçeği ekim alanlarında sorun olan ana zararlı yabancı otları belirlemek için, 2015 ve 2016 yıllarında Adana, Mersin ve Osmaniye illerinde sürvey çalışmaları yürütülmüştür. Bu illerde ayçiçeği üretiminin yapıldığı ilçeler belirlenmiş, her 10 km bir durularak surveyler yapılmıştır. Sonuç olarak, toplam 23 bitki familyasına ait 52 yabancı ot türü saptanmıştır. Bu yabancı ot türlerinden en önemlisi bölgemizde yeni karşılaşılmaya başlanan, ayçiçeğinin konukçusu parazit yabancı ot türü olan, Boğumlu Canavar Otu (Orobanche cernua Loefl.) dur. Yapılan sürveyler sonucunda, Boğumlu Canavar Otu nun, iki yıl içerisinde önemli oranda artış gösterdiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ayçiçeği, Canavar Otu, Çukurova Bölgesi, Sürvey, Yabancı ot. The Most Troublesome Weed Species Infesting Sunflower Fields and Their Abundance in Çukurova Region ABSTRACT Sunflower has an important share in oil and confectionery production in Turkey. However, the current sunflower oil production in Turkey is not enough for the domestic market. Therefore, more production of sunflower is still needed. Increasing of sunflower production in the Çukurova Region during the last years, constituted approximately 9% of total Turkey s sunflower production. Thus, pest problems, especially sunflower yield losses due to weeds have increased as sunflower acreage increased. The study was aimed to determine the most troublesome weed species infest sunflower fields in Çukurova Region. Therefore, field surveys were carried out during 2015-2016 growing seasons across three provinces namely, Adana, Mersin and Osmaniye. As a result, a total of 52 weed species belonging to 23 plant families was encountered. The sunflower parasite, nodding broomrape (Orobanche cernua Loefl.), was newly-encountered species in this region. According to the results of the two-years weed surveys, a significant increase in nodding broomrape (Orobanche cernua Loefl.) density was observed. Key words: Broomrape, Çukurova Region, Sunflower, Survey, Weed. 46

GİRİŞ Tarımsal alanlarda verimi etkileyen en önemli zararlıların başında gelen yabancı otlar, kültür bitkilerinde kalite ve kantiteyi bozarlar. Bu nedenle yabancı otlarla mücadele etmek oldukça önemlidir. Öte yandan mücadele edilmediği takdirde kültür bitkileri içerisindeki yabancı otların oluşturduğu verim kaybı %90 lara kadar ulaşabilmektedir (Lacey, 1985). Türkiye nin yağ açığının olması ve zenginleştirilecek ekim nöbeti sisteminde buğday için alternatif kültür bitkisi olması nedeniyle, önemi ve ekim alanı gittikçe artan ayçiçeği, yağlı tohumlu bitkiler arasında yer almaktadır. Ülkemizde genel olarak insan beslenmesinde kullanılan bitkisel yağların yaklaşık %50 si ayçiçeğinden karşılanmaktadır (Kaya, 1999). FAO 2014 yılı verilerine göre, Türkiye ayçiçeği ekim alanları açısından dünya ile kıyaslandığında %4 lük bir paya sahip olup, üretim dikkate alındığında dünya verim ortalamasının %42 oranında üstündedir (FAO, 2017). Türkiye, ayçiçeği üretiminin %47,2 sini Trakya Marmara, %29,2 sini Orta Anadolu, %12 sini Karadeniz, %8,7 sini Akdeniz, %1,8 ini Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve %1,1 ini Ege Bölgesi oluşturmaktadır (Anonim, 2017). Ayçiçeği bir çapa bitkisi olduğu için kendisinden sonra ekilen bitkiye temiz ve havalanmış bir toprak bırakır. Bu nedenle iyi bir ekim nöbeti bitkisidir (Arıoğlu, 2007). Çukurova Bölgesi nin iklim ve toprak yapısının ayçiçeği tarımıyla uyum sağlaması, ayçiçeğini bölgede üretimi yapılan önemli kültür bitkilerinden birisi durumuna getirmiştir. Çukurova Bölgesi ayçiçeği ekim alanı, Türkiye ekim alanlarının yaklaşık %12 sini oluşturmakla beraber üretimi 195 bin ton kadardır (TÜİK, 2017). Son yıllarda bölgemize hızlı giriş yapan ayçiçeğinin, ekim alanlarının artışının en önemli sebebi, buğdayda kullanılan bazı herbisitlere karşı, buğday ekim alanlarında ana zararlı olan Kısır Yabani Yulaf (Avena sterilis L.) ve Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.) türlerinin herbisitlere direnç kazanmış olmasıdır. Bu yüzden yağlık ayçiçeği yetiştiriciliği, bölgede buğdaya alternatif bir kültür bitkisi olmuş ve ekim nöbetine dahil edilmiştir. Ayçiçeğinin dahil olduğu ekim nöbeti sistemlerinde, kültür bitkilerine göre farklı herbisitlerin uygulanmasıyla, aynı zamanda herbisit rotasyonu da yapılmış olur bu şekilde herbisit direnci kırılmaya çalışılabilir. 47 Yabancı otlar, ana zararlı, zararlı, yararlı ve parazit yabancı otlar olarak sınıflandırılabilir. Ana zararlı yabancı otlar ise bir bölgede herhangi bir ayçiçeği tarlasında Ekonomik Zarar Eşiğini bir kez dahi olsa geçen türler olarak kabul edilmektedir. Tüm bu bilgiler dâhilinde, ayçiçeği ekim alanlarında başarılı bir mücadele yapabilmek için bu alanlarda bulunan yabancı ot türlerinin ve yoğunluklarının belirlenmesi ve bu yabancı otlar içeresinde parazit olanların da ortaya konması hedeflenmiştir. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Bu çalışmanın, ana materyalini ayçiçeği ekim alanları ve bu ekim alanlarında görülen yabancı otlar oluşturmuştur. Ayrıca sürveyler boyunca yapılan yabancı ot sayımlarında; 1 m 2 lik kare çerçeve, sürvey yapılan tarlalardaki koordinatları kaydetmek üzere GPS aleti ve bilgilerin kaydedilmesi için sürvey formları kullanılmıştır. Yöntem Sürveyler, Çukurova Bölgesi ndeki ayçiçeği ekim alanlarını temsil edecek şekilde, 2015 ve 2016 yıllarında yürütülmüştür. Sürvey çalışmaları, Çukurova yı temsil edecek şekilde, en fazla ayçiçeği üretimine sahip olan illerde gerçekleştirilmiştir. TÜİK verilerine göre, Adana da 134361, Mersin de 7276, Osmaniye de ise 11167 ton ayçiçeği üretilmiştir (TÜİK, 2017). Sürvey çalışmaları, 2015 ve 2016 yıllarının Nisan ve Mayıs aylarında Çukurova yı temsil edecek şekilde yedi farklı rota üzerinden gerçekleştirilmiş, bu rotalar, ayçiçeği ekiminin yoğun olduğu ilçeler dikkate alınarak belirlenmiştir. Osmaniye, Adana, Mersin illerinde ayçiçeği ekim alanlarında sorun olan ana zararlı yabancı ot türlerinin tespit edilerek, bu türlerin Rastlama Sıklıklarının (RS (%)), Kaplama Alanlarının (KA (%)) ve Yoğunluklarının (adet/m 2 ) belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Sürveyler sonucunda, toplamda 769 km yol kat edilmiştir. Yapılacak örneklemenin bölgeyi temsil edecek homojenlikte ve yeterlilikte olması önem taşıdığından, her iki yıl için toplamda 140 tarlada durulmasına karar verilerek, yabancı ot tür ve yoğunlukları belirlenmiştir. Ayçiçeği ekim alanlarının bulunduğu yerlerde bir hat üzerinde 10 km de bir durularak sürveyler gerçekleştirilmiştir. Her duruş esnasında girilen ayçiçeği ekim alanında; 1 da alan dikkate alınmış ve 4 adet 1m 2 lik çerçeve atılmıştır. Atılan

çerçevelerdeki yabancı ot türleri, bu türlerin çerçeve içerisindeki sayıları ve kaplama alanları (%) olarak belirlenerek sürvey formlarına kayıt edilmiştir. Yabancı ot türlerinin tanılanması, sürveyler esnasında yapılmıştır. Tanılanamayan yabancı ot türleri Herboloji laboratuvarına getirilmiştir. Burada tanılama yapılırken, kaynak olarak Flora of Turkey (Davis, 1965-2000) serileri ve Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü Herboloji Laboratuvarı herbaryumları kullanılmıştır. Yabancı otların Türkçe isimlendirmeleri yapılırken Türkiye nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri (Uluğ ve ark., 1993) kitabından yararlanılmıştır. Çukurova Bölgesi nde, ayçiçeği ekim alanlarında 2015-2016 yıllarında yapılan sürveylerde kaydedilen sonuçlar, aşağıda verilen formüller doğrultusunda hesaplanmıştır (Odum, 1971). Rastlama Sıklığı (R.S.): Bir yabancı ot türünün sürvey yapılan Bölgeler içerisinde % kaçında karşılaşıldığını gösteren değerdir. R.S.(%) = (n/m) X 100 n = Bir türün bulunduğu toplam tarla sayısı m = Gözlem yapılan toplam tarla sayısı Genel Kaplama Alanı (G.K.A.): Bir türün % olarak ölçüm yapılan toplam alanda kapladığı miktardır. G.K.A.(%) = K.A./m Özel Kaplama Alanı (Ö.K.A.): Bir türün % olarak sadece bulunduğu alanda kapladığı miktardır. Ö.K.A.(%) = K.A./n Yabancı ot türlerinin Rastlama Sıklıkları, Genel Kaplama Alanları ve Özel Kaplama Alanları belirlenerek, yıllara göre yabancı ot türleri ortaya konmuş, elde edilen veriler doğrultusunda ana zararlı yabancı ot türlerine karar verilmiştir (UYGUR, 1985). BULGULAR VE TARTIŞMA Ayçiçeği ekim alanlarında 2015-2016 yıllarında karşılaşılan yabancı ot türleri ve familyaları aşağıda verilmiştir (Çizelge 1). Tüm türlerin Rastlama Sıklıkları, Genel Kaplama Alanı, Özel Kaplama Alanı ve birim alandaki yoğunlukları önem sırasına göre Çizelge 2. de verilmiştir. Tür kaplama alanı (K.A.): Herhangi bir yabancı ot türünün tarla yüzeyini % olarak kapladığı toplam değerdir. Çizelge 1. Çukurova Bölgesi Ayçiçeği Ekim Alanlarında Karşılaşılan Yabancı Ot Türleri Familyalar Yabancı Ot Türleri Türkçe İsimleri Amaranthaceae Amaranthus retroflexus L. Horoz İbiği Chenopodium album L. Sirken Apiaceae Ammi majus L. Karaman Kimyonu Ammi visnaga (L.) Lam. Kürdan Otu Asteraceae Anthemis cotula L. Gerçek Papatya Chrysanthemum spp. Krizantem Cichorium intybus L. Yabani Hindiba Crepis spp. Hindiba Lactuca serriola L. Yabani Marul Onopordum spp. Eşek Dikeni Picris echioides L. Benekli Hindiba Silybum marianum (L.) Gaertn. Meryem Dikeni Sonchus oleraceus L. Eşek Marulu Xanthium strumarium L. Domuz Pıtrağı Boraginaceae Heliotropium europeum L. Boz Ot Brassicaceae Sinapis arvensis L. Yabani Hardal Caryophyllaceae Stelleria media (L.) Vill. Serçe Dili Convolvulaceae Convolvulus arvensis L. Tarla Sarmaşığı Cuscuta spp. Küsküt Ipomoea spp. Yıldız Sarmaşığı Cucurbitaceae Cucumis melo var. agrestis Naudin. Çakal Kavunu 48

Cyperaceae Cyperus rotundus L. Topalak Euphorbiaceae Euphorbia prostrata Aiton. Benekli Sütleğen Fabaceae Medicago sativa L. Yonca Prosopis farcta (Banks & Sol.) Mac. Çeti Hypericaceae Hypericum perforatum L. Sarı Kantaron Malvaceae Hibiscus trionum L. Yabani Bamya Malva sylvestris L. Ebe Gümeci Corchorus olitorius L. Yabani Jüt Orobanchaceae Orobanche cernua Loefl. Boğumlu Canavar Otu Papaveraceae Fumaria officinalis L. Hakiki Şahtere Papaver rhoeas L. Gelincik Plantaginaceae Plantago major L. İri Sinir Otu Veronica arvensis L. Yavşan Otu Poaceae Alopecurus myosuroides Huds. Tilki Kuyruğu Avena sterilis L. Kısır Yabani Yulaf Bromus tectorum L. Brom Cynodon dactylon (L.) Pers. Köpek Dişi Ayrığı Digitaria sanguinalis (L.) Scop. Çatal Otu Echinochloa colonum (L.) Link. Benekli Darıcan Lolium temulentum L. Delice Phalaris brachystachys Link. Kanlıçayır Setaria viridis (L.) P.Beauv. Yeşil Kirpi Darı Sorghum halepense (L.) Pers. Geliç Polygonaceae Polygonum aviculare L. Çoban Değneği Rumex obtusifolius L. Kuzu Kulağı Portulacaceae Portulaca oleraceae L. Semiz Otu Primulaceae Anagallis arvensis L. Fare Kulağı Rubiaceae Galium aparine L. Yapışkan Ot Solanaceae Solanum nigrum L. İt Üzümü Zygophyllaceae Tribulus terrestris L. Demir Dikeni Yapılan sürveyler sonucunda (2015-2016 Yılı), toplamda 23 bitki familyasına ait beş i cins, 43 ü tür düzeyinde toplam 51 adet yabancı ot taksonu ile karşılaşılmıştır. Poaceae, Asteraceae, Convolvulaceae, Amaranthaceae, Fabaceae, Polygonaceae en sık karşılaşılan yabancı ot türlerinin familyalarından başlıcalarıdır. Çukurova Bölgesi ayçiçeği ekim alanlarında 2015 yılında yapılan sürvey çalışmasında 23 familyaya ait 47 yabancı ot türü, 2016 yılında yapılan sürvey çalışmasında ise 17 familyaya ait 33 yabancı ot türü ile karşılaşılmıştır. İki yıl yapılan sürvey sonuçlarının ortalamaları alındığında Rastlama Sıklıkları %10 üzerinde olan 17 adet yabancı ot türü tespit edilmiştir. Bu türlerin çoğu Asteraceae familyasına ait olup, Poaceae ve Fabaceae familyaları da takip etmektedir. Ayçiçeği ekim alanlarında yabancı otların Rastlama Sıklıkları dikkate alındığında %67,74 ile en fazla rastlanan türün Sirken (Chenopodium album L.) olduğu, yüzde olarak en fazla kaplama alanına sahip türün ise, %3,71 lik bir kaplama alanı ile Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.) olduğu saptanmıştır Bir m 2 deki yabancı otlanmaya bakıldığında, bulunduğu tarlalarda en önemli yabancı ot türü 25,50 adet/m 2 ile Brom (Bromus tectorum (L.)) olduğu ve sonrasında bunu Çatal Otu (Digitaria sanguinalis (L.) Scop.) ve Kanlı Çayır (Phalaris brachystachys Link.) ve Canavar Otu (Orobanche spp.) türlerinin takip ettiği saptanmıştır. Canavar Otu türlerinin parazit yabancı ot olması ve fazla tohum üretebilme yeteneğine sahip olması, bu türün iki yıl üst üste yapılan sürveylerde, rastlama sıklığındaki artışının nedenini açıklamaktadır. Çukurova Bölgesi geneline bakıldığında 3,32 adet/m 2 lik genel kaplama alanı ile Sirken (Chenopodium album L.) öne çıkmaktadır. Son yıllarda özellikle mısır ekim alanlarında ciddi anlamda sorun olmaya başlayan, mısır hasadını 49

engelleme potansiyeline sahip olan Çakal Kavunu (Cucumis melo var. agrestis Naudin.) türüne, ayçiçeği ekim alanlarında da %10,42 oranında rastlanmıştır. İki yıl boyunca yapılan sürvey çalışmalarının sonunda, ortak olan yabancı ot türlerinin ortalamaları alınmış ve Rastlama Sıklıklarına göre, en sık rastlanan yabancı ot türündenden en az rastlanan yabancı ot türüne doğru sıralanmıştır. Yapılan sürveylerde en sık rastlanan yabancı ot türünün %67,74 ile Sirken (Chenopodium album L.) olduğu belirlenmiştir. Bunu %61,59 ile Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.) ve %51,37 ile Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus L.), % 38,45 ile Boz ot (Heliotropium europeum L.) türleri takip etmektedir (Çizelge 2.). Ayrıca Topalak (Cyperus rotundus L.), Çoban Değneği (Polygonum aviculare L.), Çeti (Prosopis farcta (Banks & Sol.) Mac.), Benekli Darıcan (Echinochloa colonum (L.) Link.), Köpek Dişi Ayrığı (Cynodon dactylon (L.) Pers.), Benekli Sütleğen (Euphorbia prostrata Aiton.), Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.), Semiz Otu (Portulaca oleraceae L.), Kısır Yabani Yulaf (Avena sterilis L.), Geliç (Sorghum halepense (L.) Pers.), Domuz Pıtrağı (Xanthium strumarium L.), Canavar Otu türleri (Orobanche spp.), Çakal Kavunu (Cucumis melo var. agrestis Naudin.) türlerinin Rastlama Sıklıklarının %10 nun üzerinde olduğu tespit edilmiştir. Ayçiçeğinde yabancı ot türlerinin belirlenmesi ile ilgili yapılan bir çalışmada, ortaya çıkan yabancı ot türleri ile bu çalışmada belirlenen yabancı ot türleri benzerlik göstermektedir (Güncan., 1980). Bu yabancı ot türleri; Boğumlu Canavar Otu (Orobanche cernua Loefl.), Sirken (Chenopodium album L.), Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.), Boz ot (Heliotropium purpureum L.), Horoz İbiği (Kızılbacak) (Amaranthus retroflexus L.), Semiz Otu (Portulaca oleracea L.), Çoban Değneği (Polygonum aviculare L.) Çeti (Prosopis farcta (Banks & Sol.) Mac.), Topalak (Cyperus spp.), Köpek Dişi Ayrığı (Cynodon dactylon (L.) Pers.), Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.), İt Üzümü (Solanum nigrum L.), Demir Dikeni (Tribulus terrestris L.), Kirpi Darı (Setaria sp.), Sütleğen (Euphorbia spp.), ve Geliç, (Kanyaş) (Sorghum halepense) (L.) Pers.) dir. Ayçiçeği ekim alanlarında, Erzurum ilinde yapılan bir çalışmada Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.), Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus L.), Sirken (Chenopodium album L.), Boz Ot (Heliotropium europaeum L.) ve Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.) nın hakim türler olduğu belirlenmiştir (Karasu ve ark., 1978). İstanbul, Kırklareli ve Sakarya illerindeki ayçiçeği tarlalarındaki önemli yabancı ot türlerinin, Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.), Sirken (Chenopodium album L.), Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus L.), İt Üzümü (Solanum nigrum L.), Boz Ot (Heliotropium europaeum L.), Yavşan Otu (Veronica sp.), Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.), ve Eşek Marulu (Sonchus sp.) olduğu saptanmıştır (Özdemir ve ark., 1992). Başka bir çalışmada Haymana, Bala ve Sereflikoçhisar da ayçiçeği ekim alanlarında yapılan yabancı ot sürveylerinde; Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.) ve Kısır Yabani Yulaf (Avena strelis L.) ın türleri ile karşılaşılmıştır (Yıldırım ve ark., 1995). Ege Bölgesi ayçiçeği tarlalarında ise Semiz Otu (Portulaca oleracea L.), Horoz İbiği (Amaranthus albus L.), Demir Dikeni (Tribulus terrestris L.), Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.) ve Köpek Dişi Ayrığı (Cynodon dactylon (L.) Pers.) nun bulunduğu surveyler sonucu belirlenmiştir (Uluğ ve ark., 1998). Yapılan diğer çalışmalarda ortaya çıkan yabancı ot türleri ile bu çalışma sonucu ortaya çıkan yabancı ot türleri arasında hemen hemen yakın sonuçlar gözlemlenmiştir. Sürvey sonuçlarında ortaya çıkan, yabancı otlardan Tarla Sarmaşığı (Conuolvulus arvensis L.) Sirken (Chenopodium album L. ) Köpek Dişi Ayrığı (Cynodon dactylon (L.) Pers.), Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus L.), Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.), Boğumlu Canavar Otu (Orobanche cernua Loefl.) türleri yoğun olan yabancı ot türleri arasında ilk sıralardadır. Rastlanma sıklıklarına bakıldığında ise Sirken (Chenopodium album L.) (%68), Tarla Sarmaşığı (Convolvulus spp.) (%62), Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus L.) (%51), ilk sıraları almışlardır. Tekirdağ ili ayçiçeği ekim alanlarında yabancı ot türlerini ve yoğunluklarını belirlemek için yapılan çalışmada, karşılaşılan yabancı ot türleri ve familyaları benzerlik göstermiştir (Arslan ve Kara., 1996). Edirne ili ayçiçeği ekim alanlarında 2013 yılında yapılan çalışmada yabancı ot türleri, yoğunlukları ve rastlanma sıklıkları belirlenmiştir. Bu yabancı otlardan Semiz Otu (Portulaca oleraceae L.) (2,12 bitki/m 2 ), Domuz Pıtrağı (Xanthium strumarium L.) (1,87 bitki/m 2 ), Köpek Dişi Ayrığı (Cynodon dactylon L.) (1,73 bitki/m 2 ), Tarla Sarmaşığı 50

(Convolvulus arvensis L.) (1,30 bitki/m2), Horoz İbiği (Amaranthus retroflexus (1,25 bitki/m 2 )), Yabani Hardal (Sinapis arvensis L.) (1,15 bitki/m 2 ), İt Üzümü (Solanum nigrum L.) (0,99 bitki/m 2 ), Demir Dikeni (Tribulus terrestris L.) (0,98 bitki/m2), Yabani Havuç (Daucus carota L.) (0,86 bitki/m 2 ), Şeytan elması (Datura stramonium L.) (0,81 bitki/m 2 ) türleri Edirne ilinde en yoğun on tür olarak belirlenmiştir (Yay ve Kara., 2015). Şeytan Elması ve Yabani Havuç türleri hariç diğer yabancı ot türlerinin, bu çalışmada ayçiçeği ekim alanlarında yoğun olarak belirlenen yabancı ot türleri ile ortak türler olduğu saptanmıştır (Yay ve Kara., 2015). Ayçiçeği ekim alanlarında ana zararlı yabancı otların Ekonomik Zarar Eşiklerinin belirlendiği bir çalışmada, Tarla Sarmaşığı (Convolvulus arvensis L.) nın 14 adet/m 2 olduğu bildirilmiştir (Fernandez ve ark., 2004). Bölgemizde 2015 ve 2016 yılı sürvey sonuçlarına göre dört tarlada ekonomik zarar eşiğini geçerek ana zararlı yabancı ot konumuna ulaşmış olduğu yorumu yapılabilir. Ayçiçeği ekim alanlarında yapılan bir başka çalışmada Sirken (Chenopodium album L.) nin Ekonomik Zarar Eşiği 4-6 adet/m 2 olarak bildirilmiştir (Onofri ve ark., 1994). Ayçiçeği ekim alanlarında bu çalışma ile 2015 ve 2016 yıllarında yapılan sürveyler karşılaştırıldığında, 16 tarlada Ekonomik Zarar Eşiğini geçerek, ayçiçeği ekim alanlarının ana zararlı yabancı otu olduğu yorumu yapılmıştır. Ayçiçeği nin ana zararlı parazit yabancı otu olan Boğumlu Canavar Otu (Orobanche cernua Loefl.) nun Ekonomik Zarar Eşiğinin belirlenmesi üzerine yapılan bir çalışmada, 1,5-3,5 nodül/bitki olduğu bildirilmiştir (Torres ve ark., 1996). Bu sonuçlar dikkate alındığında Çukurova Bölgesi nde 2015 ve 2016 yıllarında yapılan sürveylerde üç tarlada Ekonomik Zarar Eşiği ni geçtiği tespit edilmiştir. Son yıllarda mısır ekim alanlarında oldukça yaygın olarak görülmeye başlayan Yıldız Sarmaşığı (Ipomoea spp.) türlerine ayçiçeği ekim alanlarında yapılan sürveylerde rastlanmış ve bulunduğu tarlalardaki yoğunluğunun oldukça fazla olduğu saptanmıştır. Çizelge 2. Çukurova Bölgesi Ayçiçeği Ekim Alanlarında 2015 ve 2016 Yıllarında Yapılan Sürveylerin Ortalama Değerleri Yabancı Ot Türleri Rastlama Sıklığı (%) Genel Kaplama Alanı (%) 51 Özel Kaplama Alanı (%) m 2 de Adet (Genel) m 2 de Adet (Özel) Chenopodium album L. 67,74 3,38 6,05 3,32 6,24 Convolvulus arvensis L. 61,59 3,71 8,92 1,52 3,50 Amaranthus retroflexus L. 51,37 0,87 3,05 0,81 2,57 Heliotropium europium L. 38,45 0,67 3,22 0,68 3,66 Cyperus rotundus L. 33,15 0,87 4,37 1,46 6,80 Polygonum aviculare L. 25,85 0,48 3,80 0,45 2,92 Prosopis farcta (Banks & Sol.) Mac. 24,91 1,30 5,64 0,47 2,60 Echinochloa colonum (L.) Link. 20,64 0,84 4,83 1,27 7,51 Cynodon dactylon (L.) Pers. 20,15 0,66 7,34 0,73 7,89 Euphorbia prostrata Aiton. 19,16 0,17 2,65 0,40 4,52 Sinapis arvensis L. 17,52 0,38 6,79 0,12 1,83 Portulaca oleraceae L. 16,58 0,41 3,52 0,47 4,08 Avena sterilis L. 15,84 0,47 5,99 0,70 7,78 Sorghum halepense (L.) Pers. 15,63 0,40 5,96 0,25 3,45 Xanthium strumarium L. 14,69 0,34 4,38 0,19 1,87 Orobanche spp. 12,60 0,17 1,69 1,01 12,94 Cucumis melo var. agrestis Naudin. 10,42 0,19 3,17 0,08 1,88 Cuscuta spp. 9,23 0,19 6,17 0,03 1,44

Rumex obtusifolius L. 7,59 0,06 3,17 0,03 1,21 Solanum nigrum L. 6,65 0,29 2,13 0,46 3,49 Anthemis cotula L. 6,40 0,10 3,92 0,07 3,38 Phalaris brachystachys Link. 6,40 0,15 13,08 0,21 16,71 Fumaria officinalis L. 5,91 0,20 2,23 0,22 2,47 Anagallis arvensis L. 4,96 0,01 1,00 0,02 3,50 Galium aparine L. 4,72 0,02 0,50 0,02 0,63 Crepis spp. 3,77 0,09 7,00 0,02 1,00 Lolium temulentum L. 3,77 0,10 5,33 0,15 7,04 Malva sylvestris L. 3,32 0,01 1,00 0,01 1,25 Sonchus oleraceus L. 3,08 0,01 1,00 0,01 1,00 Cichorium intybus L. 2,83 0,13 10,63 0,02 1,75 Onopordum spp. 2,83 0,25 30,00 0,04 5,00 Hibiscus trionum L. 2,38 0,02 2,75 0,01 1,25 Papaver rhoeas L. 2,38 0,03 1,50 0,02 1,00 Lactuca seriola L. 2,13 0,01 3,00 < 0,01 1,00 Alopecurus myosuroides Huds. 1,89 0,03 7,50 0,02 4,00 Ammi majus L. 1,89 0,08 8,75 0,01 1,00 Digitaria sanguinalis (L.) Scop. 1,89 0,19 22,50 0,16 18,75 Setaria viridis (L.) P.Beauv. 1,89 0,02 2,75 0,02 2,75 Corchorus olitorius L. 1,19 < 0,01 0,50 0,01 1,00 Chrysanthemum spp. 1,19 0,10 2,50 0,05 1,13 Ipomoea spp. 1,19 0,02 2,50 0,06 6,75 Ammi visnaga (L.) Lam. 0,94 0,02 5,00 < 0,01 0,50 Bromus tectorum L. 0,94 0,06 15,00 0,11 25,50 Hypericum perforatum L. 0,94 0,05 10,00 0,02 4,50 Medicago sativa L.. 0,94 < 0,01 0,50 < 0,01 0,50 Picris echioides L. 0,94 0,13 30,00 0,01 1,50 Plantago major L. 0,94 0,04 10,00 < 0,01 0,50 Silybum marianum (L.) Gaertn. 0,94 < 0,01 0,50 < 0,01 0,50 Stelleria media (L.) Vill. 0,94 0,21 10,00 0,05 2,50 Tribulus terrestris L. 0,94 < 0,01 0,50 < 0,01 0,50 Veronica arvensis L. 0,94 < 0,01 0,50 0,01 0,75 SONUÇ Çukurova Bölgesi nde, son yıllarda ortaya çıkan, buğday ekim alanlarında yabancı otların oluşturduğu herbisit direnci nedeniyle istenilen kalite ve kantitede ürün alınamamaktadır. Bu yüzden buğday kültürüne alternatif olarak ekimi özellikle son beş yılda artış gösteren ayçiçeği kültür bitkisi, önemli 52 yer tutmaktadır. 2016 yılı verilerine göre ayçiçeği, Bölgemizde 615.907 da ekim alanına sahip olmuştur (TÜİK, 2017). Diğer kültür bitkilerinde olduğu gibi ayçiçeği yetiştiriciliğinde de yabancı otlar önemli verim kayıplarına neden olarak, mücadele edilmesini zorunlu kılmaktadır. Ayçiçeği ekim alanlarında sorun olan yabancı ot türlerini saptamak ve bu yabancı ot türlerinin

yoğunluklarını belirlemek amacıyla 2015 ve 2016 yıllarında Mayıs ve Haziran aylarında ayçiçeği ekim alanlarında sürveyler yapılmıştır. Yapılan sürveyler sonucunda iki yılda toplam 140 örnekleme noktası belirlenmiş, 23 bitki familyasına ait 51 yabancı ot türü ile karşılaşılmıştır. Bu yabancı ot türlerinin en fazla Poaceae familyasından olduğu sonrasında Asteraceae familyasının takip ettiği saptanmıştır. Diğer yandan parazit yabancı ot türlerinin bulunduğu Convolvulaceae ve özellikle Orobancheceae familyaları da ayçiçeği ekim alanlarındaki surveyler sonucunda saptanan önemli yabancı ot türlerinin bulunduğu bitki familyalarıdır. Orobancheceae familyasına ait olan Canavar Otu türleri (Orobanche spp.), 2015 ve 2016 yılında yapılan bu sürveyler sonucunda belirlenmiş olup, birinci yıldaki sürvey sonuçlarına göre ikinci yıl artış gösterdiği saptanmıştır. Parazit yabancı ot türü olan Canavar Otları, sahip olduğu yüksek tohum üretebilme yeteneği ile aynı tarlaya konukçusu ekildiği sürece yıldan yıla popülasyonlarını arttırırlar. Bunun sonucu olarak, kültür bitkilerinde verim kayıpları ortaya çıkmaktadır. Aynı kültür bitkilerinin ekim nöbeti uygulanmadan, her yıl aynı tarlaya ekilmesi sonucu, o tarlada sorun olan yabancı ot türleri ana zararlı yabancı ot durumuna geçmektedir. Bunun nedeni olarak, aynı kültür bitkisinde sürekli aynı herbisitlerin kullanılması ve bu herbisitlere karşı yabancı ot türlerinin direnç mekanizması oluşturması gösterilebilir. Tarladaki yabancı ot popülasyonunu azaltmak ve tür çeşitliliğini arttırmak için kültür bitkilerinde ekim nöbeti yapılması gerekmektedir. Yapılan sürveyler özellikle parazit yabancı ot türlerinden olan Canavar Otu türlerinin popülasyonlarındaki artışın sebebinin sürekli olarak ayçiçeği ekimine bağlı olduğunu ortaya koymaktadır. TEŞEKKÜRLER Yüksek lisans tezinin bir kısmını oluşturan bu çalışmanın da yer aldığı tez projesi boyunca sağladıkları finansal katkılardan dolayı Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma ve Projeler (BAP) Koordinasyon Birimi ne (Proje No: FYL-2015-4437) teşekkür ederiz. Yabancı otların teşhisinde ve veri analizlerinde yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Sibel UYGUR a teşekkürlerimizi sunarız. Sürvey çalışmalarımız boyunca destek veren Herboloji Laboratuvarı yüksek lisans ve doktora öğrencilerinden Zir. Yük. Müh. Levent HANÇERLİ ye, Biyolog Ezgi CELEPCİ ye, Dr. Hilmi TORUN a ve Zir. Yük. Müh. M. Uğurcan AYATA ya teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Anonim., (2017). Ayçiçeği ve Ayçiçek Yağı Üretimi, İthalatı ve Sorunları. http://www.zmo.org.tr/genel/bizden_detay.php?kod=23161&tipi=17&sube=0 Arıoğlu HH. (2007). Yağ Bitkileri Yetiştirme ve Islahı Ders Kitabı. Genel Yayın No:220, Ders Kitapları Yayın No:A-70. Adana, 204 S. Arslan, I., Kara, A., (1997). Tekirdağ İli Ayçiçeği Ekim Alanlarında Saptanan Önemli Yabancı Ot Türleri, Rastlanma Sıklıkları ve Yoğunlukları. Türkiye II. Herboloji Kongresi Bil., İzmir-Ayvalık. FAO., (2017). http://www.fao.org/faostat/en/#data/qc Fernandez MF., Exposito MJ., Opsomer JD. and Granados FL., (2004). A Nonparametric Analysis of the Distribution of Convolvulus arvensis in Wheat-Sunflower Rotations. Departamento de Matematicas, Facultad de Informatica, La Coruna, 15071, Spain. Institute for Sustainable Agriculture, Spanish Council for Scientific Research (CSIC), Apdo 4084, 14080, Cordoba, Spain, Department of Statistics, Iowa State University, Ames, IA 50011, USA, June 4, 2004. Güncan A., (1980). Anadolu nun dogusunda bugday ürününe karısan yabancıot tohumları, bunların yogunlukları ve önemlilerinin olusturdukları bitki toplulukları (assosiation) üzerinde bir arastırma. Türkiye II. Herboloji Kongresi, s,289. Karasu HH., Sönmez S. (1978). Ayçiçeklerinde yabancı otlara karsı ilaç denemesi. Zirai Mücadele Arastırma Yıllığı, Sayı: 12, Ankara, 164. Kaya Y., (1999). Hibrit Ayçiçeği Çeşit Geliştirme Projesi. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü. Lacey AJ., (1985). Weed control in Pesticide Application: Principles and Practice, P.T. Haskell (ed.), pp: 456-485. Oxford Science Publications, Oxford, U.K. Odum EP., (1971). Fundamentals of Ecology. W.B.Sounders Company, Philadelphia, London, Toronto, 575 p. Onofri A. and Tei F., (1994). Competitive ability and threshold levels of three broadleaf weed species in sunflower. Istituto di Agronomia générale e Coltivazioni erbacee, Universita degli Studi di Perugia, Borgo XX Giugno 74, 1-06121 Perugia. Özdemir C., Sönmez S., Karasu HH. (1992). Marmara bölgesinde ayçiçeginde sorun olan yabancı otlarla mücadele olanakları üzerinde araştırmalar. Zirai Mücadele Arastırma Yıllıgı, No: 20-21 (1985-1986). Ankara, 247. Torres LG., Muñoz MC., Expósito MJ. and Granados, F.L. (1996). Modelling the Economics of Controlling Nodding Broomrape (Orobanche cernua) in Sunflower (Helianthus annuus). Weed Science. Vol. 44, No. 3 (Jul. - Sep., 1996), pp. 591-595. TÜİK., (2013). Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler, Bitkisel Üretim İstatistikleri, TÜİK. TÜİK., (2017). Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler, Bitkisel Üretim İstatistikleri, TÜİK. 53

Uluğ E. (1978). Ege Bölgesi ayçiçeklerindeki yabancı otlara karsı ilaç denemesi. Zirai Mücadele Araştırma Yıllığı, Sayı: 12, Ankara, 165. Uluğ E., Kadıoğlu İ., Üremiş İ. (1993). Türkiye nin Yabancı Otları ve Bazı Özellikleri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yayın No:78, Adana. Uygur FN.(1985). Untersuchungen zu Art und Bedentung der Verunkrautung in der Çukurova unter besonderer Berücksichtigung von Cynodon dactylon (L.) Pers. und Sorghum halepense (L.) Pers.. PLITS 1985/3 (5). Verlaag J. Margrafs Stuttgart, Germany,109s. Yay DÖ. ve Kara, A., (2015). Edirne İli Ayçiçeği Ekim Alanlarında Görülen Önemli Yabancı Ot Türleri, Yoğunlukları ve Rastlama Sıklıklarının Belirlenmesi. Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi, Tekirdağ. Yıldırım A., Tastan B., Kurçman M., Demirci A. (1995). Orta Anadolu bölgesinde ayçiçeginde assert 250 sc ilacının biyolojik aktivitesi ve fitotoksitesi üzerinde arastırmalar. Zirai Mücadele Arastırma Yıllığı, No: 26-27 (1991-1992), Ankara, 166. Türkiye Herboloji Derneği, 2017 Geliş Tarihi/ Received:Mayıs/May, 2017 Kabul Tarihi/ Accepted: Eylül/September, 2017 To Cite: Karabacak S. and Uygur F.N. (2017). The Most Troublesome Weed Species Infesting Sunflower Fields and Their Abundance in Çukurova Region (In Turkish with English Abstract). Turk J Weed Sci, 20(2): 46-54. Alıntı için: Karabacak S. ve Uygur F.N. (2017). Çukurova Bölgesi Ayçiçeği Ekim Alanlarında Sorun Olan Yabancı Ot Türleri ve Yoğunlukları. Turk J Weed Sci, 20(2): 46-54. 54