MÜNDƏRİCAT İNGİLTƏRƏ...2 FRANSA...12 RUSİYA...21 ABŞ...37 OSMANLI...47 ALMANİYA...60 İTALİYA...66 AVSTRİYA-MACARISYAN...70 HİNDİSTAN...74 ÇİN...80 YAPONİYA...90 BİRİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİ...98 1
İNGİLTƏ İNGİLTƏRƏ XIX əsrin I yarısında XIX əsrin ortalarında İngilt İngiltəərədə fabrik və zavodlar bütün sənaye sahəələrind sah rindəə üstünlük təşkil edirdil edirdiləər. İngilt İngiltəərə burjuaziyasının dünya bazarlarında rəqibi yox idi O dövrd dövrdəə maşınları yalnız İngilt İngiltəərə ixrac edirdi edirdi.. XIX əsrin ortalarında fabrikl fabrikləərə lazım olan avadanlıqların, dəzgah və maşınların özü də artıq maşınlar vasit vasitəəsil siləə hazırlanırdı hazırlanırdı.. Bu, artıq sənaye (texniki) çevrilişinin başa çatması dem deməək idi İqtisadiyyatda aparıcı rol sənayey nayeyəə keçdi keçdi.. Xırda və orta mü müəəssis ssisəələr iri mü müəəssis ssisəələr tərəfind findəən "udulur", bununla da istehsalda təmərküzl rküzləəşm şməə baş verirdi verirdi.. İngilt İngiltəərə sənaye məhsullarına görəə dünyada birinci yer gör yerəə çıxdı çıxdı.. Onu "dünya emalatxanası" adlandırırdılar adlandırırdılar.. Sənayenin inkişafı nəqliyyata, ilk növb növbəədə parovozlu dəmir yollarına tələbatı artırdı artırdı.. Dünyada ilk dəmiryolu 1825 1825--ci ild ildəə İngilt İngiltəərədə çəkildı kildı.. Dəmiryol nəqliyyatı şəbəkəsinin genişl genişləənm nməəsi daşınmaları ucuzlaşdırır və ticar ticarəətin canlanmasına köm köməək edirdi edirdi.. 2
İlk paroxod ABŞ ABŞ--da meydana gəls lsəə də, İngilt İngiltəərədə daha geniş yayıldı yayıldı.. Buxarla işl işləəyən ticar ticarəət və hərbi donanmanın yaradılması bu ölk ölkəənin "dəəniz hökmdarı" mövqeyini möhk "d möhkəəml mləətdi tdi.. Sənayenin inkişaf etməəsi, etm maşınların tətbiqi, istehsalın təmərküzl rküzləəşm şməəsi işsizl işsizləər ordusunun sayının artmasına səbəb olurdu olurdu.. İşsizl İşsizləər bunun səbəbini maşın maşın--dəzgahlarda gördükl gördükləərind rindəən onları sındırırdılar.. sındırırdılar Bununla da XIX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə maşınşındıranlar (Ludçular) hərəkatı başlandı başlandı.. Sənayenin coşqun inkişafı 1825 1825--ci ild ildəə dünyada ilk dəfə olaraq iqtisadi böhrana səbəb oldu İqtisadi böhranın yaranmasını göst göstəərən əsas əlam laməətl tləər bunlar idi idi:: 1. İstehsalın kəskin azalması, fabrik və zavodların əks ksəəriyy riyyəətinin bağlanması.. bağlanması 2. Əmək haqqının çox az olması olması.. 3. Uşaq və qadın əməyinin geniş tətbiqi tbiqi.. İqtisadi böhranlar üçün dövrilik səciyy ciyyəəvi idi 3
18321832-ci il parlament islahatı Burjua inqilabından sonra İngilt İngiltəərədə əsas probleml problemləər başqa ölk ölkəələrə nisbəətən münaqiş nisb münaqişəələr yolu il iləə deyil, təkamül, dinc parlament yolu il iləə həll edilirdi edilirdi.. İngilis parlamentinin böyük səlahiyy lahiyyəətl tləərə malik olması əsas problemləərin dinc yolla həll olunmasına imkan verirdi probleml verirdi.. Parlamentd Parlamentdəəki üstünlükl üstünlükləərind rindəən istifad istifadəə ed edəən iri torpaq sahibl sahibləəri 1815--ci ild 1815 ildəə "Taxıl qanunları" adlı qanun qəbul edilm edilməəsin sinəə nail oldular oldular.. Həmin qanun ölk ölkəəyə taxıl idxalını qadağan edir, torpaq sahibl sahibləərini varlandırır və burjuaziyanın maliyy maliyyəə vəziyy ziyyəətini sarsıdırdı sarsıdırdı.. Burjua islahatlarının tərəfdarları ümumi seçki hüququ uğrunda mübarizəəyə başladılar mübariz başladılar.. Burjua islahatları tərəfdarları il iləə ordu arasında 1819 1819--cu ild ildəə Mançesterdəəki qanlı toqquşmadan sonra Taxıl qanunları" yumşaldıldı Mançesterd yumşaldıldı.. Parlament 1824 1824--cü ild ildəə həmkarlar ittifaqını qadağan ed edəən qanunu ləğv etdi etdi.. Nətic ticəədə fəhl hləələrin peş peşəələrin rinəə gör görəə ittifaqları tred tred--yunlonlar yaradıldı.. Tred yaradıldı Tred--yunlonların əsas mübariz mübarizəə forması tətil idi 4
Burjuaziya iqtisadi cəhətd tdəən güclü olsa da, hələ parlament parlamentəə nümay nümayəənd ndəə göndəərm gönd rməək hüququ yox idi Sənaye burjuaziyasının xeyli hiss hissəəsi və fəhl hləələr seçkil seçkiləərd rdəən kənarda qalırdı qalırdı.. Fəhl hləələr tərəfind findəən də müdafi müdafiəə edil ediləən burjuaziyanın tələbi il iləə 1832 1832--ci ild ildəə parlament islahatı keçirildi keçirildi.. 1. Sənaye şəhərl rləəri parlament parlamentəə deputat gönd göndəərm rməək hüququ aldı aldı.. 2. Bununla sənaye burjuaziyası da parlamentd parlamentdəə təmsil olunmağa başladı başladı.. İngiltə İngiltərə XIX əsrin ikinci yarısında. XIX əsrin ortalarına yaxın İngilt İngiltəərə sənaye və ticar ticarəətin inkişaf səviyy viyyəəsin sinəə, dəniz qüdr qüdrəətin tinəə gör görəə dünyada birinci yer yerəə çıxdı çıxdı.. Dünya bazarında ingilis mallarının rəqibi yox idi İngilis burjuaziyası dünya ölk ölkəələri arasında inhisar inhisarçı çı (inhisar - fəaliyy aliyyəətin hər hansı bir sah sahəəsind sindəə müst müstəəsna vəziyy ziyyəət) vəziyy ziyyəətini qoruyub qoruyub--saxlamışdı saxlamışdı.. O, ilk dəfə olaraq xaric xaricəə təkc kcəə əmt mtəə əə deyil, həm də kapital ixrac etm tməəyə başladı.. başladı 5
İqtisadi inkişaf ixtisaslı fəhl hləələrin vəziyy ziyyəətini də yaxşılaşdırırdı yaxşılaşdırırdı.. Öz güz güzəəranı iləə başqasından seçil il seçiləən, sahibkarlarla saziş sazişəə meyilli olan fəhl hləələrin yuxarı təbəqələrin rinəə fəhl hləə aristokratiyası deyilirdi deyilirdi.. Onların öz tred tred--yunlonları (həəmkarlar ittifaqları) var idi (h Lakin onlar yalnız mü müəəyy yyəən bir peş peşəənin fəhl hləələrini birl birləəşdirdiyind şdirdiyindəən müxt müxtəəlif peşəələrin fəhl peş hləələri arasında əlaq laqəə yox idi Parlamentli monarxiya olan İngilt İngiltəərəni iki siyasi partiya növb növbəə il iləə idar idarəə edirdi:: edirdi 1. mühafiz mühafizəəkarlar (iri sahibkarlar, bankirl bankirləər, gəmi sahibl sahibləəri) ri);; 2. liberallar (torpaq sahibl sahibləəri, sənaye burjuaziyası) burjuaziyası).. Onların arasında prinsipc prinsipcəə fərq olmasa da, liberallar islahata meyilli idi 1866 1866--cı il London mitinqind mitinqindəə fəhl hləələr sərb rbəəst toplaşmaq hüququ aldıqdan sonra ölk ölkəəni "kişil "kişiləər üçün ümumi seçki hüququ" tələbi il iləə çıxışlar bürüdü bürüdü.. Nətic ticəədə 1867 1867--ci ild ildəə ikinci parlament islahatı keçirildi keçirildi.. Şəhərd rdəə evi olan və ya mənzil kiray kirayəə ed edəə bil biləən bütün kişil kişiləər seçki hüququ əld ldəə etdil etdiləər. Kəndd nddəə is isəə 12 funt funt--sterlinq icar icarəə haqqı öd ödəəyən icar icarəədarlar bu hüququ aldılar aldılar.. Bel Beləəlikl likləə, xırda burjuaziya və fəhl hləələrin yuxarı təbəqəsi seçki hüququ qazandılar.. qazandılar 6
Böyük Britaniyanın müstə müstəml mləəkə siyas siyasəəti İngilis müst müstəəml mləəkəçil çiləəri güclü hərbi dəniz donanmasından istifad istifadəə edəərək ən mühüm strateji mənt ed ntəəqələrin ələ keçirilm keçirilməəsin sinəə başladılar başladılar.. Cəbəlüttariq, Ədən, Keyptaun, Sinqapur və Honkonq kimi dayaq mənt ntəəqələri ingilisl ingilisləərin əlind lindəə idi Ən iri müst müstəəml mləəkə dövl dövləəti olan İngilt İngiltəərə Hindistanı xammal mənb nbəəyi və satış bazarına çevirmiş, Tiry Tiryəək müharib müharibəələrind rindəən sonra Çind Çindəə nüfuzunu artırmışdı.. artırmışdı İngilis müst müstəəml mləəkəçil çiləəri hər yerd yerdəə "parçala, hökm sür" siyas siyasəətind tindəən istifadəə edirdil istifad edirdiləər. "Ağ koloniyalar" salmaqla İngilt İngiltəərə Avstraliya və Kanadanın yerli əhalisinin əks ksəəriyy riyyəətini fiziki cəhətd tdəən məhv etdi etdi.. İngilt İngiltəərənin yuna olan tələbatını öd ödəəyən Avstraliyada 1851 1851--ci ild ildəə qızıl mədənl nləərinin kəşf edilm edilməəsi il iləə oraya axın daha da gücl gücləəndi ndi.. Yeni Zelandiyada yerli tayfalar işğalçılara qarşı ciddi müqavim müqaviməət göstəərirdi göst rirdi.. Buranın əhalisi həm köçüb gələnl nləərd rdəən, həm də yerli əhalid halidəən ibar ibarəət idi Hindistanda is isəə əhalinin əks ksəəriyy riyyəətini yerlil yerliləər təşkil edirdi edirdi.. 7
Kanada ilk dominiondur Kanada XVIII əsrd srdəə Böyük Britaniyanın hakimiyy hakimiyyəəti altına düşmüşdü düşmüşdü.. 1854 1854--cü ild ildəə Viktoriyada qızılaxtaranların üsyanı ingilisl ingilisləəri güz güzəəşt ştəə gedib, Avstraliyada bəzi özünüidar özünüidarəə ünsürl ünsürləəri tətbiq etm etməəyə məcbur etdi etdi.. Kanadaya is isəə daha böyük güz güzəəştl ştləərə ged gedəərək 1867 1867--ci ild ildəə "Britaniya Şimali Amerikası haqqında akt" qəbul edildi edildi.. Nətic ticəədə Kanadaya dominion hüququ verildi verildi.. Dominion - ingilis sözü olub, özünüidar özünüidarəə hüququ olan ölk ölkəə dem deməəkdir kdir.. Kanadada vahid parlament və onun qarşısında məsul olan hökum hökuməət təşkil edildi edildi.. Parlamentin qanunları İngilt İngiltəərə qubernatoru tərəfind findəən təsdiq olunmalı idi Vətəndaşları İngilt İngiltəərə təbəə əəlləri hesab olunan Kanada xarici diplomatik əlaq laqəə yarada bilm bilməəzdi zdi.. 8
İngiltə vvəəll lləərind rindəə İngiltərə XX əsrin əvv vvəəll XX əsrin əvv lləərind rindəə İngilt İngiltəərənin siyasi quruluşu əvv vvəəll lləərd rdəə olduğu kimi qalırdı.. qalırdı Qanunverici hakimiyy hakimiyyəət İcmalar palatası və Lordlar palatasından ibar ibarəət olan parlament parlamentəə məxsus idi Bu dövrd dövrdəə mühafiz mühafizəəkarlar arasında ixtilafdan istifad istifadəə ed edəən liberallar seçkidəə qalib gəldil seçkid ldiləər. Liberal hökum hökuməətin başçısı Devid Lloyd Corc oldu Liberallar 1906 1906--1911 1911--cı ill illəərd rdəə: 1. mədənçil nçiləər üçün 8 saatlıq iş günü günü;; 2. əlilliу lilliуəə, işsizliy işsizliyəə və xəst stəəliy liyəə gör görəə müavin müavinəət; 3. 70 yaşa çatmış şəxsl xsləərə pensiya təyin etdi etdi.. 1911 1911--ci ild ildəə L.Corcun təklifli il iləə Lordlar palatasınm hüququ xeyli məhdudlaşdırıldı hdudlaşdırıldı.. Artıq İcmalar palatası onun razılığı olmadan qanun qəbul ed edəə bil biləərdi rdi.. Hökuməət başçısının hüquqları da xeyli genişl Hökum genişləəndirildi ndirildi.. İngilt İngiltəərə yen yenəə dünya ticar ticarəətind tindəə və kapital ixracında birinciliyi qoruyub qoruyub-saxlayırdı.. London dünyanın ticar saxlayırdı ticarəət və maliyy maliyyəə mərk rkəəzi idi Funt Funt--sterlinq beynəəlxalq pul rolunu oynayırdı beyn oynayırdı.. 9
Yeni sah sahəələr - kimya və elektrotexnika sənayesi inkişaf edirdi edirdi.. Bununla bel beləə, İngilt İngiltəərədə ABŞ və Almaniyaya nisb nisbəətən qabaqcıl texnologiya az tətbiq edilirdi edilirdi.. Nətic ticəədə XX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə sənaye istehsalına gör görəə ABŞ və Almaniya İngiltəərəni ötüb keçdi İngilt keçdi.. 1899--1902 1899 1902--ci illə illərd rdəə ingilis - bur müharibə müharibəsi. İngilt İngiltəərənin müst müstəəml mləəkələrini genişl genişləəndirm ndirməək cəhdi yeni müharib müharibəələrə səbəb oldu Cənubi Afrikadakı Transvaal və Oranj respublikaları bu zaman hələ öz müstəəqillikl müst qillikləərini saxlayırdı saxlayırdı.. Onların əhalisi əsas sasəən burlar - holland, fransız, alman mühacirl mühacirləəri idi 1899 1899--cu ild ildəə onlar ingilis təcavüzün cavüzünəə qarşı mübariz mübarizəəyə başladılar başladılar.. İngilis - bur müharib müharibəəsi (1899 1899--1902 1902)) qüvv qüvvəə üstünlüyün üstünlüyünəə malik olan ingilisləərin qələbəsi il ingilisl iləə qurtardı qurtardı.. 1902 1902--ci ilin iyun ayında bağlanan sülh müqavil müqaviləəsind sindəən sonra bütün Cənubi Afrikanın işğalı başa çatdı çatdı.. 1910 1910--cu ild ildəə is isəə Transvaal və Oranj respublikaları "C "Cəənubi Afrika İttifaqı" adı altında dominion hüququ aldılar aldılar.. 10
ANTANTA XX əsrin əvv vvəəlind lindəə ingilis - alman ziddiyy ziddiyyəətl tləəri kəskinl skinləəşdi şdi.. Almaniya il iləə müstəəml müst mləəkələr uğrunda rəqab qabəət İngilt İngiltəərə il iləə Fransanı bir bir--birin birinəə yaxınlaşdırdı.. yaxınlaşdırdı Onların arasında 1904 1904--cü ild ildəə "S "Səəmimi saziş" imzalandı imzalandı.. Saziş Sazişəə gör görəə, Fransa İngilt İngiltəərənin Misird Misirdəə, İngilt İngiltəərə is isəə Fransanın Mərakeşd rakeşdəə ağalığını tanıyırdı.. tanıyırdı 1905 1905--ci ild ildəə Almaniyada "d "dəənizl nizləər haqqında qanun"un qəbul edilm edilməəsin sinəə cavab olaraq ingilt ingiltəərə nəhəng gəmil miləər istehsalına başladı başladı.. 1905 1905--ci ild ildəə İranda başlanan inqilab və Almaniyanın Yaxın Şərq siyas siyasəəti İngiltəərəni Rusiya il İngilt iləə yaxınlaşdırdı yaxınlaşdırdı.. 1907 1907--ci ild ildəə Peterburqda ingilis - rus sazişi bağlanması il iləə "Antanta" "Antanta"nın nın (Antanta - "ür "ürəəkd kdəən razıyam" dem deməəkdir) yaradılması başa çatdı çatdı.. Antanta dünyanı bölüşdürm bölüşdürməək üçün İngilt İngiltəərə, Fransa və Rusiyanın yaratdığı hərbi rbi--siyasi blok idi İngilisl İngilisləərin Avropadakı müst müstəəml mləəkəsi olan İrlandiyada Şinnfeyn (Biz özümüz) partiyası siyasi müst müstəəqillik tələb edirdi edirdi.. 1912 1912--ci ild ildəə liberallar İrlandiyaya məhdud muxtariyy muxtariyyəət verm verməək haqqında qanun qəbul ets etsəə də, mühafiz mühafizəəkarlar və Şimali İrlandiyadakı ingilisl ingilisləər buna etiraz etdil tdiləər. Qanunun icrası təxir xirəə salındı salındı.. 11
FRANSA Birinci imperiya 1804 1804--cü ild ildəə senat Bonapartı I Napoleon adı il iləə imperator elan etdi etdi.. Bu zaman burjua münasib münasibəətl tləərinin möhk möhkəəml mləəndirilm ndirilməəsind sindəə "mülki", ticar icarəət, "cinay "cinayəət" məcəll lləələrinin tətbiqi mühüm rol oynadı oynadı.. Bonapartın işğalçılıq planlarına planlarına:: 1. İngilt İngiltəərənin müst müstəəml mləəkələrini tutmaq, 2. onu məğlub ed edəərək Avropa bazarlarından sıxışdırmaq daxil idi 1803 1803--cü ild ildəə Fransa il iləə İngilt İngiltəərə arasında hərbi əməliyyatlar başladı başladı.. 1805 1805--ci ild ildəə Fransaya qarşı Avropa dövl dövləətl tləərinin yeni koalisiyası (İngilt (İngiltəərə, Rusiya, Avstriya) yarandı yarandı.. Avstriya tərəfd fdəən daha çox təhlük hlükəə gözl gözləənildiyin nildiyinəə gör görəə Napoleon Britaniyaya qoşun çıxarmadı çıxarmadı.. 1805 1805--ci ilin oktyabrında Trafalqar burnu yaxınlığında Nelsonun ingilis donanması fransızları məğlub etdi etdi.. Buna baxmayaraq Napoleon 1805 1805--ci ild ildəə Vyananı tutdu, həmin il dekabrın 2-də Austerlis döyüşünd döyüşündəə Rusiya və Avstriyanı məğlub etdi etdi.. 1805 1805--ci ild ildəə Avstriya il iləə bağlanan müqavil müqaviləəyə gör görəə, Avstriya imperatoru "Müqəədd "Müq ddəəs Roma imperatoru" titulundan imtina etdi, Napoleon İtaliyanın kralı kimi tanındı tanındı.. 12
1806-ci ildə Prussiyanı məğlub edib, Berlinə daxil olan Napoleon "Kontinental blokada" haqqında dekret imzaladı. Bu dekretə görə, Fransadan asılı ölkələrə İngiltərə ilə ticarət etmək qadağan olundu. Kontinental blokadanın elan edilməsi Fransanın qəsbkarlıq siyasətində dönüş nöqtəsi oldu. 1807-ci ildə Fridland döyüşündə Rusiya məğlub edildi. 1807-ci ilin iyulunda Rusiya ilə Fransa arasında bağlanan Tilzit sülhünə əsasən Rusiya "Kontinental blokada"ya qoşuldu. Bu zaman Fransa ilə Prussiya arasında da müqavilə imzalandı. Sileziyadan başqa bütün Polşa torpaqları Prussiyadan alındı və Fransadan asılı olan Varşava hersoqluğu yaradıldı. Birinci imperiyanın süqutu Arası kəsilməyən müharibələr, iqtisadiyyatın zəifləməsi, vergilər, orduya çağırışlar, işsizlik Napoleon imperiyasını zəiflətdi. 1810-1811-ci illərdə sənaye-ticarət böhranı baş verdi. Asılı ölkələrdə milli-azadlıq hərəkatı yüksəldi. 13
1812-ci ildə sərhədi keçərək Rusiyaya daxil olan I Napoleon sentyabrda Borodino döyüşündə Kutuzovun başçılıq etdiyi rus qoşunları döyüşdə qalib gəlsə də, böyük itki verdi. Fransız ordusu Moskvaya daxil olsa da, tezliklə geri çəkilməli oldu. Fransa ordusunun Rusiyadakı uğursuzluğu imperiyanın süqutunun başlanğıcına, müttəfiqlərinin Napoleondan uzaqlaş-masına səbəb oldu. 1813-cü ildə İngiltərə, Rusiya, İsveç, Prussiya və Avstriyadan ibarət yeni antifransa koalisiyası yaradıldı. 1813-cü ilin oktyabrında Leypsiq yaxınlığındakı "Xalqlar döyüşü'ndə müttəfiqlər Napoleon ordusunu məğlub etdilər. 1813-cü ilin yanvarında sərhədi keçərək Parisə daxil olan müttəfiqlər Napoleonu Elba adasına sürgün etdilər. Edam edilmiş XVI Lüdovikin qardaşı XVIII Lüdovik taxta çıxarıldı. Burbonlar sülaləsi bərpa edildi. Fransa əvvəlki sərhədlərinə qaytarıldı. 14
VYANA KONQRESİ 1814-1815-cl illərdə Vyana konqresi keçirildi. Burada İngiltərə, Rusiya, Avstriya, Prussiya əsas rol oynadı. Onların əsas məqsədləri aşğıdakılardan ibarət idi: 1. Napoleonun istila etmiş olduğu ölkələrdə monarxiya qaydalarını bərpa etmək; 2. əraziləri yenidən öz aralarında bölüşdürmək; 3. inqilabi hərəkatları boğmaq. Konqresin qərarına görə: Varşava da daxil olmaqla Polşanın bir hissəsi və Finlandiya Rusiyaya keçdi. Avstriya Venesiya və Lombardiyanı aldı. Roma vilayətində papa hakimiyyəti bərpa edildi. Alman dövlətlərindən ibarət Almaniya ittifaqı yaradıldı. Əvvəllər İsveçə məxsus olan Vestfaliya, Reyn vilayəti və Pomeraniya Prussiyaya verildi. İngiltərə isə Avropada hegemonluğunu bərpa etməklə yanaşı, Hollandiyanın müstəmləkələrini, Kap torpağını, Seylon adasını və Maltanı ələ keçirdi. Rus çarı I Aleksandrın təklifi ilə 1815-ci ildə milli-azadlıq hərəkatı və Osmanlılara qarşı mübarizə üçün "Müqəddəs ittifaq" yaradıldı. Avstriya, Prussiya və Rusiyanın əsas rol oynadıqları bu ittifaqa İngiltərə daxil olmadı. 15
Fransa 1815-1852-ci illərdə 1815-ci ildə Elbadan qaçaraq Parisə daxil olan Napoleon yenidən tax- ta çıxdı. Ancaq hakimiyyətdə cəmi 100 gün qala bildi. Antifransız koalisiyasına zərbə vurmaq üçün Belçikaya qoşun yeridən Napoleon 1815-ci ilin iyununda məşhur Vaterloo döyüşündə İngiltərə və Prussiya qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı. XVIII Lüdovik yenidən Fransa taxtında əyləşdi. Burbonların restavrasiya rejimi 1830-cu il iyul inqilabının qələbəsi nəticəsində hakimiyyətə gəlmiş iri burjuaziyanın monarxiyası (1830-1848) ilə əvəz olundu. Bu dövrdə Fransada sənaye çevrilişi baş verdi. Əlcəzairin işğalı başa çatdırıldı. İkinci respublika 1848-ci il fevral inqilabının qələbəsi nəticəsində iyul monarxiyası devrildi və Fransada II Respublika (1848-1852) quruldu. 1848-ci ilin dekabrında I Napoleonun qardaşı oğlu Lui Napoleon prezident seçildi. Ona Qanunverici Məclisin razılığı olmadan nazirləri təyin etmək və işdən çıxarmaq hüququ verildi. Lui Napoleon Romada inqilabı yatıraraq papanın dünyəvi hakimiyyətini bərpa etdi. 16
İkinci imperiya. 1851 1851--ci il dekabrın 2-də dövl dövləət çevrilişi ed edəən Lui Napoleon 1 il sonra (1852 1852)) III Napoleon adı il iləə imperator elan edildi edildi.. likləə, İkinci imperiya (1852 Beləəlikl Bel 1852--1870 1870)) yarandı yarandı.. Bu dövrd dövrdəə burjuaziyanın mövqeyi möhk möhkəəml mləəndi ndi.. Sənaye və ticar ticarəət inkişaf edirdi edirdi.. Sənaye çevrilişi başa çatdı çatdı.. III Napoleon 1864 1864--cü ild ildəə tətill tilləəri qadağan ed edəən qanunu ləğv etdi etdi.. 60 60--cı ill illəərin əvv vvəəll lləərind rindəə Cənubi Vyetnam, Kamboca Fransa tərəfind findəən işğal edildi edildi.. 1863 1863--cü ild ildəə Fransa ordusu Meksikada respublikanı devirs devirsəə də, 1867 1867--ci ildəə burada yenid ild yenidəən respublika quruldu quruldu.. III Napoleon dağınıq alman dövl dövləətl tləərinin vahid dövl dövləətd tdəə birl birləəşm şməəsin sinəə mane olmaq və Avropada hegemonluğa nail olmaq üçün 19 iyul 1870 1870--ci ild ildəə Prussiya il iləə müharib müharibəəyə başladı başladı.. Lakin Fransa ordusu Mets qalasında mühasir mühasirəəyə düşdü düşdü.. Onlara köm köməəyə gələn III Napoleon özü Sedan ətrafında mühasir mühasirəəyə alındı və sentyabrın 2-də təslim oldu 17
Sedan fəlak lakəəti, Fransanın məğlubiyy ğlubiyyəəti İkinci imperiya rəhb hbəərliyinin fəras rasəətsizliyi və idar idarəə üsulunun çürüklüyünü üz üzəə çıxardı çıxardı.. Ayağa qalxan xalq inqilab ed edəərək sentyabrın 4-də imperiyanı devirdi devirdi.. Fransada III Respublikanın yaradıldığı elan edildi edildi.. Bu inqilab burjua burjua--demokratik inqilabı idi Prussiya il iləə mübariz mübarizəə məqs qsəədil diləə Müv Müvəəqq qqəəti hökum hökuməət və sayıqlıq komitəələri yaradıldı komit yaradıldı.. Parisi mühasir mühasirəəyə alan Prussiya 1871 1871--ci il yanvarın 18 18--də Versalda Almaniya imperiyasının yaradıldığını elan etdi etdi.. 1871 1871--ci ilin fevralında Frankfurt Frankfurt--Maynda bağlanan sülhü Prussiyanın birinci naziri Bismark dikt diktəə etdi etdi.. Sülh Sülhəə gör görəə: 1. Elzas və Lotaringiya Almaniyaya verildi verildi.. 2. Fransa 5 milyard frank təzminat öd ödəəməli idi.. 3. Təzminat öd ödəənişi başa çatana qədər Fransanın xeyli hiss hissəəsi alman qoşunlarının nəzar zarəəti altında qalmalı idi Bundan sonra respublikada Tyer hökum hökuməəti təşkil edildi edildi.. 18
Fransa XX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə XX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə Fransa iqtisadiyyatında yeni sənaye sah sahəələri (avtomobil, kimya, gəmiqayırma və s.) daha üstün inkişaf edirdi edirdi.. Avtomobil və aviasiya istehsalına gör görəə Fransa Avropada birinci yerd yerdəə idi Lakin sənayenin ümumi inkişafına, istehsalın təmərküzl rküzləəşm şməə səviyy viyyəəsin sinəə gör görəə Fransa ABŞ, Almaniya, İngilt İngiltəərədən geri qalırdı qalırdı.. XX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə Fransa iqtisadiyyatında xırda kəndli təsərrüfatı üstünlük təşkil edirdi edirdi.. Kapital ixracına gör görəə dünyada ikinci yeri tutan Fransa öz kapitalını borc şəklind klindəə ixrac edirdi edirdi.. 1901 1901--ci ild ildəə formalaşmış Radikallar Partiyası xırda və orta burjuaziyanın mənafeyini müdafi müdafiəə edirdi edirdi.. 1902 1902--ci il seçkil seçkiləərind rindəə qalib gələn radikallar sosialistl sosialistləərl rləə birlikd birlikdəə E.Komb başda olmaqla "Sol blok" hökum hökuməəti yaratdılar yaratdılar.. 19
Bu hökum hökuməət kils kilsəənin fəaliyy aliyyəətini məhdudlaşdırmaq üçün qanun verdi.. verdi "Kils "Kilsəə icma birl birləəşm şməələri haqqında qanun"la qanun"la:: 1. kils kilsəə əmlakını müsadir müsadirəə etdi etdi;; 2. 1904 1904--cü ild ildəə Vatikanla diplomatik münasib münasibəətl tləəri kəsdi sdi.. Sağlar E.Kombun ordunu irticaçı zabitl zabitləərd rdəən təmizl mizləəmək cəhdind hdindəən istifad istifadəə ed edəərək onu tənqid etdil etdiləər. 1905 1905--ci ild ildəə o istefa verdi verdi.. Növb Növbəəti seçkil seçkiləərd rdəə qalib gələn radikalların yeni hökum hökuməətin tinəə Jorj KIemanso başçılıq etdi etdi.. 1911 1911--ci ild ildəə Mərakeş üstünd üstündəə Fransa - Almaniya münaqiş münaqişəəsi yenidəən kəskinl yenid skinləəşdi şdi.. 1912 1912--ci ild ildəə Fransa - Rusiya hərbi dəniz konvensiyası imzalandı imzalandı.. 20
RUSİYA XIX əsrin birinci yarısında. vvəəll XIX əsrin əvv lləərind rindəə Rusiya ərazisin razisinəə gör görəə dünyanın ən böyük dövləətin dövl tinəə çevrils çevrilsəə de, Qərbi Avropadan gerid geridəə qalırdı qalırdı.. 1801 1801--ci ild ildəə saray çevrilişi nətic ticəəsind sindəə I Pavel öldürüldü və I Aleksandr (1801 1801--1825 1825)) taxta çıxarıldı çıxarıldı.. O, atası tərəfind findəən zad zadəəganlara qarşı yön yönəəlmiş bütün məhdudiyy hdudiyyəətl tləəri aradan qaldırdı qaldırdı.. Kəndli məsələsinin gərginliyini zəifl ifləətm tməək üçün 1803 1803--cü il fevralın 20 20-de "azad taxılçılar" haqqında fərman verildi ki, mülk mülkəədarlar öz arzularına gör görəə pul alıb kəndlil ndliləəri torpaqla birlikd birlikdəə azad etsinl etsinləər. Bu, təhkimçiliyin ləğvinin mümkünlüyünün rəsmi etirafı idi Kollegiyalar əvəzin zinəə nazirlikl nazirlikləər yaradıldı yaradıldı.. Yenid Yenidəən təşkil edilmiş Senat qanunçuluğa və inzibati orqanların fəaliyy aliyyəətin tinəə nəzar zarəət etm etməəli idi 1810 1810--cu ild ildəə yaradılan Dövl Dövləət Şurası ali idar idarəəetm etməə və çarın yanında məşv şvəərətçi orqan idi Burada qanun layih ayihəələri, mühüm dövl dövləət işl işləəri nəzərd rdəən keçirilirdi keçirilirdi.. Şuranın qərarı çar tərəfind findəən təsdiq edildikd edildikdəən sonra qanun qüvv qüvvəəsin sinəə minirdi.. minirdi 21
1807 1807--ci ild ildəə imzalanmış Tilzit sülhü rus zad zadəəganları və tacirl tacirləərinin mənafeyin nafeyinəə uyğun deyildi deyildi.. Bel Beləə ki, İngilt İngiltəərə il iləə əlaq laqəələrin kəsilm silməəsi onlara güclü zərb rbəə vurdu vurdu.. Fransaya rəğb ğbəət bəsl sləəyən dövl dövləət katibi M.Speranski xəyan yanəətd tdəə ittiham edildi.. edildi I Napoleon üz üzəərind rindəə qələbədən sonra Qərbi Avropa il iləə tanış olan rus zabitləəri 1816 zabitl 1816--cı ild ildəə "Nicat ittifaqı", 1818 1818--ci ild ildəə is isəə "S "Səəad adəət ittifaqı" adlı təşkilat yaratdılar yaratdılar.. Lakin hökum hökuməət tərəfind findəən təqib olunduğu üçün "S "Səəad adəət ittifaqı" buraxıldı və onun əsasında 1821 1821--1822 1822--ci ill illəərd rdəə Ukraynada "C "Cəənub cəmiyy miyyəəti", Peterburqda "Şimal cəmiyy miyyəəti" yaradıldı yaradıldı.. Dekabristləər üsyanı Dekabristl Cəmiyy miyyəətl tləər 1825 1825--ci il dekabrın 14 14--də I Nikolayın andiçm andiçməə mərasimind rasimindəə çevriliş etm etməək ist istəəyirdil yirdiləər. Lakin onlar Senat meydanına toplaşana qədər mərasim həyata keçirilmişdi.. keçirilmişdi I Nikolaya sadiq qüvv qüvvəələr üsyançıları darmadağın etdi etdi.. Bu üsyan tarix tarixəə "Dekabristl "Dekabristləər üsyanı" kimi daxil oldu Dekabristl Dekabristləər üsyanı Rusiyada inqilabi hərakatın başlanğıcı oldu 22
Təhkimçilik hüququnun lə ləğvi. XIX əsrin 30 30--cu ill illəərind rindəə, əsas sasəən pambıq parça istehsalı sah sahəəsind sindəə başlayan sənaye çevrilişi təhkimçilik hüququnun ləğv edilm edilməəsind sindəən xeyli sonra - XIX əsrin 80 80--ci ill illəərind rindəə başa çatdı çatdı.. Rusiyanın geriliyinin əsas səbəbi olan təhkimçiliyin ləğv edilm edilməəsi və burjua islahatlarının həyata keçirilm keçirilməəsi zərur rurəəti XIX əsrin 50 50--ci ill illəərind rindəə özünü daha çox büruz büruzəə verirdi verirdi.. 1861 1861--ci il fevralın 19 19--da II Aleksandr təhkimçilik hüququnun ləğv edilməəsi haqqında "Əsasnam edilm sasnaməə" imzaladı imzaladı.. Bu islahat mülk mülkəədar kəndlil ndliləərin rinəə aid idi 1863 1863--cü və 1866 1866--cı ill illəərd rdəə xan xanəədan və dövl dövləət kəndlil ndliləəri haqqında ayrıca fərmanlar verildi verildi.. 1861 1861--ci il islahatı nətic ticəəsind sindəə şəxs xsəən azad olan kəndlil ndliləərə torpaq verilirdi verilirdi.. Qanun elan edil ediləən günd gündəən təhkimli kəndlil ndliləərə şəxsi azadlıq verilir və onlar vətəndaşlıq hüququ alırdılar alırdılar.. İndi onlar daşınan və daşınmaz əmlak ala bil biləərdil rdiləər. Dövl Dövləət kəndlil ndliləərə torpağı almaq üçün borc verirdi verirdi.. Onlar bu borcu 49 il iləə qaytarmalı idil idiləər. 23
Öd Ödəənc sövd sövdəəsi bağlanana qədər kəndlil ndliləər müv müvəəqq qqəəti mük mükəəll lləəfiyy fiyyəətli hesab olunurdu.. olunurdu Müv Müvəəqq qqəəti mük mükəəll lləəfiyy fiyyəət yalnız 1881 1881--ci ild ildəə ləğv edildi edildi.. Təhkimçilik hüququnun ləğvi Rusiyada kapitalist münasib münasibəətl tləərinin inkişafına imkan yaratdı.. yaratdı Burjua islahatları Təhkimçilik hüququnun ləğvi dig digəər islahatların keçirilm keçirilməəsini zəruri etdi tdi.. 1864 1864--cü ild ildəə quberniya və qəza miqyasında seçkili hakimiyy hakimiyyəət orqanları olan Zemstvo idar idarəələri yaradıldı yaradıldı.. Buraya əhalinin bütün təbəqələrinin nümay nümayəənd ndəələri daxil idi Zemstvolar yerli idar idarəə orqanları olub, quberniya və qəza ərazisind razisindəə ancaq təsərrüfat və mədəniyy niyyəət məsələləri il iləə məşğul olurdular olurdular.. 1864 1864--cü ild ildəə məhk hkəəmə islahatı da keçirildi keçirildi.. Məhk hkəəmə hökum hökuməətd tdəən asılı deyildi.. Hakim hökum deyildi hökuməət tərəfind findəən təyin edils edilsəə də, öz vəzif zifəəsind sindəən yalnız məhk hkəəmənin qərarı il iləə kənarlaşdırıla bil biləərdi rdi.. Məhk hkəəmə bütün təbəqələrd rdəən (silkl (silkləərd rdəən) olan andlı iclasçıların iştirakı il iləə açıq keçirilirdi keçirilirdi.. Mütt Müttəəhiml himləəri vəkill killəər müdafi müdafiəə edirdil edirdiləər. Bu islahat XIX əsrin 60 60--70 70--ci ill illəərind rindəəki islahatlar iç içəərisind risindəə daha ardıcıl burjua islahatı idi 24
Zemstvo idar idarəələrinin nümun nümunəəsi üzr üzrəə 1870 1870--ci ild ildəə şəhər islahatı keçiriləərək şəhər idar keçiril idarəəsi yenid yenidəən quruldu və seçkili şəhər dumaları yaradıldı yaradıldı.. Şəhər dumaları abadlaşdırma abadlaşdırma,, səhiyy hiyyəə, maarif məsələləri il iləə məşğul olurdu.. olurdu Krım müharib müharibəəsind sindəəki rüsvayçı məğlubiyy ğlubiyyəət göst göstəərdi ki, ordunu yenid yenidəən qurmaq lazımdır lazımdır.. Ölk Ölkəədə sosial ziddiyy ziddiyyəətl tləərin kəskinl skinləəşm şməəsi, beyn beynəəlxalq şəraitin mürəəkk mür kkəəbl bləəşm şməəsi Rusiya hökum hökuməətini 1874 1874--cü ild ildəə hərbi islahat keçirm keçirməəyə məcbur etdi etdi.. 1. Yeni nizamnam nizamnaməəyə əsas sasəən rekrut əvəzin zinəə 21 yaşına çatmış bütün kişil kişiləər üçün ümumi əsg sgəəri mük mükəəll lləəfiyy fiyyəət tətbiq olundu olundu.. 2. Xristian olmayan mill milləətl tləərə hərbi mük mükəəll lləəfiyy fiyyəət tətbiq olunmurdu olunmurdu.. XIX əsrin 60 60--70 70--ci ill illəərind rindəəki islahatlar burjua xarakteri daşıyırdı daşıyırdı.. Bu islahatlar Rusiyanın burjua inkişaf yoluna düşm düşməəsin sinəə və feodal monarxiyasının burjua monarxiyasına çevrilm çevrilməəsin sinəə şərait yaratdı yaratdı.. 25
Krım müharibə müharibəsi. XIX əsrin ortalarında Rusiyanın xarici siyas siyasəətind tindəə əsas məsələ "Ş "Şəərq məsələsi" idi Şərq məsələsinin mahiyy mahiyyəətini Türkiy Türkiyəənin hakimiyy hakimiyyəəti altında olan torpaqların bölüşdürülm bölüşdürülməəsi və Yaxın Şərqd rqdəə təsir dair dairəəsi uğrunda Avropanın iri dövl dövləətl tləəri arasında ged gedəən mübariz mübarizəə təşkil edirdi edirdi.. I Nikolay Yaxın Şərqd rqdəə Rusiyanın şəriksiz hökmranlığının qurulmasını özünün ən yaxın məqs qsəədi elan etmişdi etmişdi.. O, Bosfor və Dardanel boğazlarını osmanlıların əlind lindəən almaq istəəyirdi ist yirdi.. Lakin Yaxın Şərq məsələsind sindəə Rusiyanın İngilt İngiltəərə, Fransa və Avstriya kimi qüdr qüdrəətli rəqibl qibləəri var idi 1848 1848--1849 1849--cu ill illəər Avropa inqilablarının yatırılmasında böyük rol oynayan Rusiya Avropanın jandarmına çevrilmişdi çevrilmişdi.. Odur ki I Nikolay yaranmış fürs fürsəətd tdəən istifad istifadəə etm etməək ist istəəyirdi yirdi.. Lakin o yanılmışdı yanılmışdı.. Çünki Avropa dövl dövləətl tləəri osmanlıların zəifl ifləəməsind sindəə maraqlı olsalar da, Yaxın Şərqd rqdəə Rusiyanın gücl gücləənm nməəsini ist istəəmirdil mirdiləər. 26
Fələstind stindəə xristianlar üçün müq müqəədd ddəəs sayılan yerl yerləər Osmanlı imperi imperi-- yasına məxsus idi Fələstin üstünd üstündəə mübahis mübahisəə Rusiyanın Krım müharib müharibəə- sin sinəə (1853 1853-1856)) başlaması üçün bəhan 1856 hanəə oldu 1853 1853--cü ilin iyununda Rusiyanın Moldaviya və Valaxiyanı işğal etm etməəsi il iləə Osmanlı il iləə Rusiya arasında müharib müharibəə başladı başladı.. 1853 1853--cü ilin oktyabrında Balkanlarda və Cənubi Qafqazda hərbi əməliyyatlar ilk vaxtlarda Rusiya üçün uğurlu oldu Müharib Müharibəənin birinci mərh rhəələsind sindəə ən mühüm hadis hadisəə 1853 1853--cü il noyabrın 18 18-də Sinop buxtasında dəniz vuruşması oldu Bu, yelk yelkəənli donanma tarixind tarixindəə sonuncu döyüş idi Rus donanması qalib gəldi ldi.. Bu hadis hadisəə İngilt İngiltəərə və Fransanın müharib müharibəəyə qoşulmasını sür sürəətl tləəndirdi ndirdi.. Onlar 1854 1854--cü ilin martında öz eskadralarını Qara dəniz nizəə yeritdil yeritdiləər. Prussiya və Avstriya Rusiyadan öz qoşunlarını Dunay knyazlıqlarından çıxarmağı tələb etdiləər. etdil İngilt İngiltəərə və Fransa Rusiyaya qarşı müharib müharibəəyə qoşulduqdan sonra Osmanlı fəallaşdı allaşdı.. 1854 1854--cü ild ildəə Silistriya qalasının mühasir mühasirəəyə alınması Rusiyanın Dunaydan çəkilm kilməəsi il iləə nətic ticəələndi ndi.. 27
1854 1854--cü ilin sentyabrında ingilis, fransız və türk qoşunları Krımda, Yevpatoriya yaxınlığında sahil sahiləə çıxaraq Almaçay yaxınlığında rus qoşunlarını məğlub etdil etdiləər. 1855 1855--ci ild ildəə mütt müttəəfiql fiqləər Sevastopolu tutdular tutdular.. Rusiyanın Qafqaz cəbh bhəəsind sindəə Qars qalasını ələ keçirm keçirməəsi müharib müharibəənin nətic ticəəsin sinəə təsir göst göstəərə bilm bilməədi di.. Rusiya Krım müharib müharibəəsind sindəə məğlub oldu Bu məğlubiyy ğlubiyyəətin əsas səbəbl bləəri iqtisadi, hərbi rbi--texniki gerilik idi 1856 1856--cı il martın 30 30--da Paris Parisd də mütt müttəəfiql fiqləərl rləə Rusiya arasında bağlanan sülh müqaviləəsin müqavil sinəə gör görəə: Rusiya Qara dənizd nizdəə hərbi donanma saxlamaq, sahill sahilləərd rdəə qalalara sahib olmaq hüququndan məhrum edildi edildi.. Bessarabiyanın cənub hiss hissəəsi Türkiy Türkiyəəyə verildi verildi.. Rusiya Qarsı Türkiy Türkiyəəyə, mütt müttəəfiql fiqləər is isəə Sevastopolu və dig digəər işğal olunmuş şəhərl rləəri Rusiyaya qaytardılar qaytardılar.. Dardanel boğazı və Qara dəniz bütün ölk ölkəələrin ticar ticarəət gəmil miləəri üçün açıq elan edildi.. edildi Krım müharib müharibəəsi Rusiyanın beyn beynəəlxalq nüfuzuna güclü zərb rbəə vurdu vurdu.. 28
1877-1878-ci illər Rusiya - Türkiyə müharibəsi. 1871-ci ildə Londonda keçirilən beynəlxalq konfransda Rusiya yenidən Qara dənizdə donanma saxlamaq hüququ aldı. Rusiyanın işğalçılıq planlarının genişlənməsi 1877-1878-ci illərdə уeni Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanmasına gətirib çıxardı. 1877-ci ilin aprelində Dunayı keçən rus ordusu Balkanlara keçmək üçün mühüm yol olan Şipka aşırımını, dekabr ayında isə uzun döyüşdən sonra Plevnanı tutub İstanbula yaxınlaşdı. Bu zaman İngiltərənin hərbi gəmiləri Mərmərə dənizinə daxil oldu. İngilislər rusların Qara dəniz boğazlarını tutmasına qarşı çıxırdılar. Avropa dövlətlərinin yeni koalisiyası ilə üzləşəcəyindən ehtiyat edən Rusiya 1878-ci il martın 9-da San-Stefanoda (Yaşliköy) Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağladı. Bu sülhə görə: 1. Bolqarıstanın şimal hissəsi müstəqil dövlət elan edildi. 2. Çernoqoriyanın və Serbiyanın müstəqilliyi Türkiyə tərəfindən tanındı. 3. Rumınlya müstəqil oldu və Şimali Dobruca ona verildi. 4. Rusiya Qars vilayətini və Bessarabiyanı ələ keçirdi. 29
Şimali Qafqazın işğalı. XVIII əsrd srdəən etibar etibarəən Rusiya Dağıstanı və Kabardanı özün özünəə tabe etm etməək üçün cəhdl hdləər göst göstəərm rməəyə başladı başladı.. Kiçik Qaynarca sülhü il iləə Türkiy Türkiyəə Kabardanı Rusiyanın tərkib hiss hissəəsi kimi tanımağa məcbur oldu 1774 1774--cü ild ildəə Kabardanın və Şimali Osetiyanın işğalı başa çatdı çatdı.. 1774 1774--cü ild ildəə Şimali Qafqazın işğalı il iləə barışmayan dağlı xalqları Rusiyaya qarşı mübariz mübarizəəyə başladılar başladılar.. Bu hərəkat müridizm adını aldı aldı.. Müridizmin əsasında cihad və şəhidlik fəls lsəəfəsi dururdu.. Qafqaz müridizminin banisi Şeyx Mənsur idi dururdu Ruslar Çeçenistandakı Alda aulu yaxınlığında məğlub olsalar da, 1791 1791--ci ild ildəə Anapa döyüşünd döyüşündəə Şeyx Mənsurun qoşunlarına qalib gələrək onu əsir götürdül götürdüləər. Ruslar Qafqazın iç içəəril riləərin rinəə doğru ir irəəlil liləəmək üçün yol çəkm kməəyə, qalalar inşa etməəyə başladılar etm başladılar.. 1817 1817--ci ild ildəə Qroznı qalasının əsası qoyuldu qoyuldu.. Müridizm bayrağı altında mübariz mübarizəəni davam etdir etdirəən Şimali Qafqaz xalqları 1828 1828--ci ild ildəə Qazi Məhəmm mməədi özl özləərin rinəə birinci imam seçdil seçdiləər. O, həlak olduqdan sonra Həmz mzəət bəy imam oldu 1834 1834--cü ild ldəə Həmz mzəət bəy öldürüldü və Şeyx Şamil imam seçildi seçildi.. Şeyx Şamil güclü dövl dövləət - imam imaməət yaratdı və 1859 1859--cu il iləə qədər milli milli--azadlıq hərəkatına rəhb hbəərlik etdi etdi.. 1864 1864--cü ild ildəə Şimali Qafqaz xalqları müqavim müqaviməəti dayandırdılar dayandırdılar.. Bütün Qafqaz Rusiyanın tərkibin rkibinəə daxit edildi edildi.. 30
Mərk rkəəzi Asiyanın işğalı hissələrini ələ Rusiya hələ XVIII əsrd srdəə Qazaxıstanın şimali şimali--qərb hissə keçirmişdi.. keçirmişdi XIX əsrin ortalarında onun yenid yenidəən bu regionun işğalına başlamasına Krım müharib müharibəəsi mane olmuşdu olmuşdu.. Mərk rkəəzi Asiyanın işğalı üç mərh rhəələdə həyata keçirilmişdi keçirilmişdi:: 1. 1864 1864--1865 1865--ci ill illəər. Bu dövrd dövrdəə Kokand xanlığının çox hiss hissəəsi ələ кeçirildi кeçirildi.. 2. 1866 1866--1873 1873--cü ill illəər. Buxara və Xiv Xivəə xanlıqları tabe edildi edildi.. 1865 1865--ci ild ildəə Daşk Daşkəəndi işğal ed edəən ruslar 1867 1867--ci ild ildəə mərk rkəəzi Daşk Daşkəənd şəhəri olmaqla Türküstan general general--qubernatorluğu yaratdılar yaratdılar.. 1868 1868--ci ild ildəə Buxara əmiri ruslara qarşı "müq "müqəədd ddəəs müharib müharibəə" - cihad elan etdi.. Lakin ruslar Səmərq etdi rqəəndi tutdular tutdular.. 1868 1868--ci il iyunun 23 23--də Buxara əmiri il iləə Rusiya arasında bağlanan sülh müqaviləəsin müqavil sinəə gör görəə Türküstan general general--qubernatorluğu tərkibind rkibindəə Zərəfşan mahalı yaradıldı yaradıldı.. Buxara əmiri 500 min manat təzminat öd ödəəməli, rusların azad ticar ticarəət hüququnu, onların təhlük hlükəəsizliyini təmin etm etməəli idi 31
1873 1873--cü il 18 sentyabr tarixli müqavil müqaviləəyə gör görəə isə Buxara əmiri Rusiyanın hakimiyyəətini qəbul etdi və ona xarici ölk hakimiyy ölkəələrl rləə müst müstəəqil əlaq laqəələr yaratmaq qadağan olundu olundu.. 1873 1873--cü ild ildəə Xiv Xivəəni işğal ed edəən ruslar Xiv Xivəə xanı il iləə müqavil müqaviləə bağladılar bağladılar.. Bu xanlıq da Rusiyanın himay himayəəsin sinəə keçdi və təzminat öd ödəədi di.. 3. 1873 1873--1884 1884--cü ill illəər. 1875 1875--ci ild ildəə Kokandda Rusiya əleyhin leyhinəə baş vermiş üsyandan istifad istifadəə ed edəən II Aleksandr 1876 1876--cı ild ildəə Kokand xanlığını ləğv etdi.. etdi Hələ 1869 1869--cu ild ildəə Krasnovodsk (Qırmızı su) şəhərinin əsasını qoyan ruslar 1881 1881--ci ild ildəə Göyt Göytəəpəni, Aşqabadı, 1884 1884--cü ild ildəə Mərvi tutmaqla Türkm Türkməənistanın işğalını həyata keçirdil keçirdiləər. 1895 1895--ci ild ildəə Pamirin ələ keçirilm keçirilməəsi il iləə Rusiya Mərk rkəəzi Asiya və Qazaxıstanın işğalını başa çatdırdı çatdırdı.. 32
Rusiya XIX əsrin sonu - XX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə. Rusiya kapitalizmi İngilt İngiltəərə, Fransa, ABŞ ABŞ--dan fərqli olaraq kəndlil ndliləərin fermerləərə çevrilm fermerl çevrilməəsi, mülk mülkəədar torpaq sahibliyinin ləğv edilm edilməəsi yolu il iləə deyil, təhkimçi mülk mülkəədarların tədric dricəən burjua təsərrüfatçısına çevrilm çevrilməəsi yolu iləə ləng inkişaf edirdi il edirdi.. Bu is isəə kəndlil ndliləərin əsas kütl kütləəsinin uzun müdd müddəət mülkəədar asılılığında qalmasına səbəb olurdu mülk olurdu.. 1900 1900--1903 1903--cü ill illəər iqtisadi böhranı ölk ölkəə sənayesin nayesinəə ağır təsir göst göstəərdi rdi.. Dig Digəər tərəfd fdəən iqtisadi böhran inhisarların yaranmasını gücl gücləəndirirdi ndirirdi.. Buna hökum hökuməətin məqs qsəədyönlü siyas siyasəəti də şərait yaradırdı yaradırdı.. Rusiyada sindikatlar sayca üstünlüy üstünlüyəə malik idil idiləər. Bu dövrd dövrdəə partiyalar da yaranırdı yaranırdı.. 1902 1902--ci ild ildəə Eserl Eserləər (sosialist (sosialist--inqilabçılar) Partiyası yaranmışdı yaranmışdı.. Əsası 1904 1904--cü ild ildəə mülk mülkəədarlar və burjuaziya ziyalıları tərəfind findəən qoyulmuş "Azadlıq ittifaqı" 1905 1905--ci ild ildəən Kadetl Kadetləər (konstitusiyalı demokrat) Partiyasına çevrildi.. çevrildi Əsası hələ 1898 1898--ci ild ildəə qoyulmuş RSDFP (Rusiya Sosial Sosial--Demokrat Fəhl hləə Partiyası) 1903 1903--cü ild ildəə iki yer yerəə bölündü bölündü.. V.İ.Lenin tərəfdarları çoxluq qazandığı üçün "bolşevikl "bolşevikləər", Martovun tərəfdarları is isəə azlıqda qaldığına gör görəə "menşevikləər" adlandırıldı "menşevikl adlandırıldı.. 1905 1905--ci ild ildəə "17 Oktyabr İttifaqı" (oktyabristl (oktyabristləər) Partiyası yarandı yarandı.. 33
Birinci rus inqilabı. 1905 1905--ci ill illəər rus - yapon müharib müharibəəsind sindəə məğlubiyy ğlubiyyəət Rusiyada narazılığı gücləəndirdi və inqilab (1905 gücl 1905--1907 1907)) başladı başladı.. Bu inqilabın səbəbl bləəri ölk ölkəənin inkişafına mane olan mütl mütləəqiyy qiyyəət, mülk mülkəədar torpaq sahibliyinin qalması, ölk ölkəədə siyasi və hüquqi azadlıqların olmaması, milli zülm və s. idi İnqilabın qarşısında mütl mütləəqiyy qiyyəəti devirm devirməək, mülk mülkəədar torpaq sahibliyini ləğv etm etməək kimi vəzif zifəələr dururdu dururdu.. 1905 1905--ci il yanvarın 9-da keşiş Qaponun təşkil etdiyi nümayiş nümayişəə Qış sarayı qarşısında divan tutulması ("Qanlı bazar günü") il iləə inqilab başladı başladı.. İyunun 14 14--24 24--də Qara dənizd nizdəə "Potyomkin" gəmisinin matrosları üsyan etdi etdi.. 1905 1905--ci ilin oktyabrında Moskva - Kazan dəmir yolunda başlanan tətil Ümumrusiya tətilin tilinəə çevrildi çevrildi.. Qorxuya düş düşəən II Nikolay 1905 1905--ci il oktyabrın 17 17--də siyasi azadlıqlar verilməəsini və Dövl verilm Dövləət Dumasının çağırılmasını vəd ed edəən manifest imzaladı imzaladı.. 1905 1905--ci ilin dekabrında baş ver verəən Moskva silahlı üsyanı inqilabın ən yüks yüksəək zirvəəsi oldu zirv 34
Dekabr silahlı üsyanı yatırıldıqdan sonra inqilab ikinci mərh rhəələyə - geril geriləəmə mərh rhəələsin sinəə qədəm qoydu qoydu.. Bu dövrd dövrdəə birinci (1906 1906), ), ikinci (1907 1907)) və üçüncü (1907 1907)) dumalar çağırıldı çağırıldı.. 1907 1907--ci il iyunun 3-də imperator tərəfind findəən II Dumanın qovulması inqilabın sonu dem deməək idi Bu, əslind slindəə dövl dövləət çevrilişi idi İnqilab qarşısına qoyduğu əsas vəzif zifəələrin heç birini yerin yerinəə yetir yetirəə bilm bilməədi di.. Rusiya Birinci dünya müharibə müharibəsi ərəfəsind sindəə. Birinci rus inqilabı göst göstəərdi ki, kəndd nddəə hökum hökuməətin sosial dayağı yoxdur yoxdur.. Odur ki kəndd nddəə qolçomaqları mütl mütləəqiyy qiyyəətin dayağına çevirm çevirməək üçün 1906 1906--cı ildəən Nazirl ild Nazirləər Şurasının sədri təyin edil ediləən P.A.Stolıpin Stolıpinin in təklifi il iləə aqrar islahatlar hazırlandı hazırlandı.. Hələ 1906 1906--cı il noyabrın 9-da icmaların ləğvi haqqında fərman verilmişdi verilmişdi.. Lakin bu fərman yalnız III Dumanın qəbul etdiyi 1910 1910--cu il 14 iyun qanunu il iləə qüvvəəyə mindi qüvv mindi.. Bu islahatla kəndlil ndliləərin icmadan çıxmasına icaz icazəə verilirdi, narazı yoxsullar və ortabablar Sibir Sibirəə, Mərk rkəəzi Asiyaya, Cənubi Qafqaza köçürülürdü köçürülürdü.. Kəndlil ndliləər öz pay torpaqlarına malik olmaq hüququ əld ldəə etdil etdiləər. 35
İslahatlar nətic ticəəsind sindəə kəndd nddəə təbəqələşm şməə prosesi gücl gücləəndi ndi.. Yəni kənd varlıları (qolçomaqlar) və kənd yoxsullarının (muzdlu kəndlil ndliləər) yaranması prosesi sür sürəətl tləəndi ndi.. İnqilab ill illəərind rindəə və ondan sonrakı ill illəərd rdəə Rusiya hökum hökuməəti xalqların birləəşm birl şməəsin sinəə yol verm verməəmək üçün milli qırğın siyas siyasəəti tind ndəən istifad istifadəə edirdi edirdi.. Finlandiya bar barəəsind sindəə daha sərt siyas siyasəət həyata keçirilirdi keçirilirdi.. II Nikolay 1910 1910--cu ild ildəə Finlandiya Seymini buraxdı buraxdı.. Yəhudil hudiləərə qarşı antisemitizm siyas siyasəəti həyata keçirilirdi keçirilirdi.. 1909 1909--1914 1914--cü ill illəər Rusiyada sənaye yüks yüksəəlişi dövrü hesab edilir edilir.. 1912 1912--ci ild ildəə fəaliyy aliyyəətə başlayan, oktyabristl oktyabristləər və kadetl kadetləərin üstünlük təşkil etdikləəri IV Duma deputatları hərbi büdc etdikl büdcəənin artırılması artırılmasına na səs verdil verdiləər. Yeni iqtisadi yüks yüksəəliş dövründ dövründəə, 1912 1912--ci il aprelin 4-də Lena qızıl mədənl nləərind rindəə fəhl hləələrin güll gülləəbaran edilm edilməəsi yeni çıxışlara səbəb oldu 36
ABŞ XIX əsrin birinci yarısında Müst Müstəəqil dövl dövləətin yaranması, əlverişli təbil şərait, hərbi xərcl rcləərin az olması ABŞ--da iqtisadiyyatın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı ABŞ yaratmışdı.. Avropadan gələn mühacirl mühacirləərin (ixtisaslı fəhl hləə və müt mütəəxəssisl ssisləərin) sayı artırdı artırdı.. ABŞ gəmiçiliyin inkişafına gör görəə İngilt İngiltəərədən sonra dünyada ikinci yeri tuturdu tuturdu.. 1800 1800--cü ild ildəə prezident seçil seçiləən T.Cefferson ölk ölkəənin inkişafı namin naminəə tədbirl dbirləər gördü.. Seçki senzi ləğv edildi, dövl gördü dövləətçilik möhk möhkəəml mləəndirildi, borclular və məhbuslar üçün humanist qanunlar qəbul olundu olundu.. İngilt İngiltəərənin Şimali Amerikadakı müst müstəəml mləəkələrini geri qaytarmaq cəhdi 1812--ci ild 1812 ildəə yeni müharib müharibəəyə səbəb oldu Müharib Müharibəə 1814 1814--cü ilin dekabrında imzalanmış Kent müqavil müqaviləəsi il iləə başa çatdı çatdı.. Müqavil Müqaviləəyə gör görəə, İngilt İngiltəərə ABŞ ABŞ--a öz müst müstəəml mləəkəsi kimi baxmaqdan əl çəkdi kdi.. 1812 1812--1814 1814--cü ill illəər müharib müharibəəsi ABŞ tarixind tarixindəə ikinci istiqlaliyy istiqlaliyyəət müharibəəsi adlanır müharib adlanır.. XIX əsrin birinci yarısında yerli hinduların bir hiss hissəəsi məhv edildi, qalanlar isəə Missisipi çayından qərbd is rbdəə onlar üçün ayrılmış xüsusi ərazil raziləərə köçürüldü köçürüldü.. Avropadan Amerikaya birinci köçüb gələnl nləəri pioner adlandırırdılar adlandırırdılar.. 37
XIX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə Avropa dövl dövləətl tləərinin bir bir--biri il iləə apardıqdan müharibəələr ABŞ müharib ABŞ--a öz ərazil raziləərini artırmağa imkan verdi verdi.. 1803 1803--cü ild ildəə Fransa Luiziana Luiziananı nı ABŞ ABŞ--a satmalı oldu Bundan sonra ABŞ ABŞ--ın ərazisi iki dəfə artdı artdı.. 1818 1818--ci ild ildəə Florida İspaniyanın, 1845 1845--1846 1846--cı ill illəərd rdəə Texas və Şimali Kaliforniya Meksikanın əlind lindəən alındı alındı.. İqtisadi inkişaf Şimal və Cənub ştatlarında fərqli yolla gedirdi gedirdi.. Şimalda sənaye inkişaf edir, kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafının fermer yolu üstünlük qazanırdı qazanırdı.. XIX əsrin əvv vvəəll lləərind rindəə Şimal ştatlarında quldarlıq ləğv edils edilsəə də, Cənub ştatlarında qul əməyin yinəə əsaslanan plantasiyalar üstünlük təşkil edirdi edirdi.. Burada irqçilik daha dərin kök salmışdı salmışdı.. XIX əsrin birinci yarısında ABŞ ABŞ--ın prezidentl prezidentləəri əsas sasəən plantatorların (quldarların) nümay nümayəənd ndəələrind rindəən seçilirdi seçilirdi.. 1807 1807--ci ild ildəə İngilt İngiltəərədən gətiril tiriləən malların ticar ticarəətin tinəə qadağan qoyulması yerli sənayenin inkişafına təkan verdi verdi.. XIX əsrin 20 20--ci ill illəərind rindəən başlayaraq banklar yarandı yarandı.. 40 40--cı ill illəərd rdəə metallurgiya və maşınqayırmanın inkişafı il iləə sənaye çevrilişi yüksəək zirv yüks zirvəəyə çatdı çatdı.. 38
Abolisionistlə hərəkatı Abolisionistlər hə XIX əsrin 20 20--30 30--cu ill illəərind rindəə zənci qulların azadlıq hərəkatı genişl genişləəndi ndi.. 1831 1831-ci ild ildəə Virciniyada zənci qadın Nat Terner Ternerin in başçılığı altında üsyan başlandı başlandı.. Üsyan yatırıldı, Nat Terner dar ağacından asıldı asıldı.. XIX əsrin 30 30--cu ill illəərind rindəə quldarlığa qarşı abolisionistl abolisionistləər hərəkatı geniş vüs vüsəət aldı.. Onlar quldarlığa son qoyulmasını tələb edir, qulları Cənub ştatlarından aldı Şimal ştatlarına və Kanadaya ötürm ötürməək üçün "Yeraltı yollar" (gizli yollar) təşkil edirdiləər. edirdil Abolislonist hərəkatının məşhur üzvl üzvləəri C.Braun, F.Duqlas və H.Tabmen idiləər. idil 1823 1823--cü ild ildəə ABŞ prezidenti C.Monro "Müq "Müqəədd ddəəs İttifaq"ın İspaniyanın keçmiş müst müstəəml mləəkələrind rindəə öz ağalığını bərpa etm etməək ist istəəyin yinəə qarşı çıxdı çıxdı.. Bü, "Monro doktrinası" adı aldı aldı.. Burada dünyanın Amerika və Avropa sisteml sistemləərin rinəə bölünm bölünməəsi prinsipi elan edildi.. Bu bölgüy edildi bölgüyəə gör görəə, ABŞ ABŞ--ın Avropanın, Avropanın is isəə Amerikanın daxili işləərin işl rinəə qarışmaması nəzərd rdəə tutulurdu tutulurdu.. "Monro doktrinası"nda Latın Amerikası ölk ölkəələri il iləə həmr mrəəylik ifad ifadəə olunur və ABŞ ABŞ--ın nüfuz dair dairəəsinin genişl genişləənm nməəsi tələb edilirdi edilirdi.. Meksika il iləə 1846 1846--1848 1848--ci ill illəər müharib müharibəəsind sindəə "Monro doktrinası nın müddəəalarından istifad müdd istifadəə olundu olundu.. 39
ABŞ XIX əsrin ikinci yarısında. Quldarlıq ölk ölkəənin sənayec nayecəə inkişafı yolunda başlıca mane maneəə idi XIX əsrin 50 50--ci ill illəərind rindəə fermerl fermerləər Kanzas ərazisind razisindəə quldarlığı qadağan etdiləər. Siyasi hakimiyy etdil hakimiyyəətd tdəə olan quldarlar silah işl işləədərək quldarlığı bərpa etdiləər. etdil Kanzas hadis hadisəələri yaxınlaşmaqda olan vətəndaş müharib müharibəəsind sindəən xəbər verirdi.. Əvv verirdi vvəəll lləər quldarlıqla barışan fermerl fermerləər Demokrat Partiyasından uzaqlaşdılar.. uzaqlaşdılar 1854 1854--cü ild ildəə Respublikaçılar Partiyası yarandı yarandı.. Partiyada rəhb hbəər rol sənaye burjuaziyasına məxsus idi Quldarlıq əleyhdarları bu partiyada cəml mləəşmişdil şmişdiləər. 1859 1859--cu ild ildəə C.Braunun başçılığı il iləə quldarlıq ələyhin yhinəə baş ver verəən üsyan hökuməət tərəfind hökum findəən yatırıldı yatırıldı.. 1860 1860--cı ild ildəə respublikaçıların nümay nümayəənd ndəəsi Avraam Linkoln prezident seçildi.. seçildi Yeddi cənub ştatı 1861 1861--ci ild ildəə buna cavab olaraq ittifaqdan çıxdı və ayrıca konfederasiya yaradaraq C.Devisi prezident seçdi seçdi.. Ölk Ölkəədə vətəndaş müharib müharibəəsi (1861 1861--1865 1865)) başladı başladı.. 40
VƏTƏNDAŞ MÜHARİB MÜHARİBƏ ƏSİ Vətəndaş müharib müharibəəsinin əsas səbəbi sənaye baxımından inkişaf etmiş Şimalla quldarlığın hökm sürdüyü Cənub ştatları arasında ziddiyy ziddiyyəətl tləərin kəskinl skinləəşm şməəsi idi Əslind slindəə, vətəndaş müharib müharibəəsi ikinci burjua inqilabı idi İqtisadi potensiala gör görəə Şimal üstün olsa da, qətiyy tiyyəətsizlik göst göstəərirdi rirdi.. Buna gör görəə də müharib müharibəənin birinci mərh rhəələsind sindəə (1861 1861--1862 1862)) quldarlar uğur qazandılar qazandılar.. Onlar Vaşinqtonu ələ keçirm keçirməək, İngilt İngiltəərə və Fransadan köm köməək almaqla üstünlük qazanmaq ist istəəyirdil yirdiləər. İlk vaxtlar Şimalın məğlubiyy ğlubiyyəətinin səbəbl bləəri quldarlığın ləğvinin elan edilməəməsi və "Homstedl edilm Homstedləər haqqında" qanunun qəbul olunmasının ləngidilm ngidilməəsi il iləə bağlı idi 1862 1862--ci ild ildəə "Homstedl Homstedləər haqqında" qanun qəbul edildi edildi.. Qanuna gör görəə, torpaq bec becəərm rməək ist istəəyən hər bir amerikalı Qərb torpaqlarından pulsuz olaraq 160 akr (65 ha) torpaq ala bil biləərdi rdi.. 41