ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Termessos taki Su Yapıları Araştırmaları 2011 Surveys on the Water Structures at Termessos in 2011 Mehmet KÜRKÇÜ Çağlar boyunca Termessos un kentsel gelişimi ve bu bağlamda Su Sistemleri konulu doktora tezi çalışmaları kapsamında 2010 yılında başlanan araştırmalara 2011 yılında da kış ve yaz dönemi olmak üzere yaklaşık 2 ay süre ile devam devam edilmiştir *. Kış dönemi çalışma programı dahilinde kent ve çevresindeki yamaçlardan gelen yağmur sularının akış yönleri, sarnıçlara su toplamak amacıyla yapılmış olan sistemlerin incelenmesi, sel baskınlarına karşı alınan önlemler, atık su ve kanalizasyonların araştırılması planlanmış fakat bu dönem içerisinde düşen yağış miktarlarının çok az olması nedeniyle konuya yönelik çalışmalar sınırlı kalmıştır. Bu nedenle ören yerindeki araştırmalar sit alanının güneybatısına, baraj olabileceği düşünülen duvara yönlendirilmiş, inceleme, temizlik, fotoğraflama, ölçüm ve çizim işlemleri gerçekleştirmiştir (Res. 1). Uç kesimleri vadinin her iki yamacında bulunan kaya kütleleri ne oyularak inşa edilen yapının toplam uzunluğu 34,18 m. dir. Güneyindeki, içine oyularak yerleştirildiği kaya bloğunun üzerinde bulunan izlere göre toplam yüksekliği yaklaşık 9,84 m., genişliği ise 2,87 m. dir. Yine güneyindeki içine oyulduğu anakayadan kuzeybatıya doğru 13.46 m. mesafede yaklaşık 30 derecelik bir açı oluşturarak kuzeye doğru yönelir. Bu köşenin, duvarın gerisinde toplanan suyun uyguladığı basıncı kırmak, * Araştırmalarımı gerçekleştirebilmem için gereken izni sağlayan Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü ne, Antalya Müzesi Müdürü M. Demirel e, öneri ve çizimleri için Arkeolog-Topograf S. Aydal a teşekkürlerimi sunarım. 2011 yılı çalışmaları Universite Paris-Sorbonne (Paris IV), CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique) UMR 8167 Orient et Méditerranée, Centre Lenain de Tillemont, Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED) ve E. Yılmaz tarafından desteklenmiştir. Başta tez danışmanım Madame N. de Chaisemartin olmak üzere araştırmalara destek olan kişi ve kurumlara, Bakanlık temsilcisi olarak görev alan Arkeolog Ü. Çınar a, Arkeolog A. Akman a, Arkeolog J. Kayahan a, ören yeri görevlisi B. Buyruk ve M. Akkaşoğlu na minnet ve teşekkürlerimi sunarım. Within the frame of the author s doctoral thesis titled The Urban Development of Termessos through the Ages and Water Systems in this Context our fieldwork initiated in 2010 continued in 2011 for two months in two stages during the winter and summer *. During the winter the plan was to identify the flow routes of rainwater in and around the city and to examine the systems designed not only to collect water in the cisterns but also for waste water and sewage. We also planned to look at the measures taken against flooding. However, due to low rainfall during that period our study was limited. Therefore, work concentrated in the southwest part of the site where a wall, thought to be from a dam, is located. Cleaning, examination, photography, measurements and drawings were made of it (Fig. 1). Both ends of the structure terminate in the rocks carved to hold them, and it measures 34.18 m. long. Based on the marks on the south rock mass, in which the wall rested, its height is estimated at 9.84 m. while its width is estimated to be 2.87 m. 13.46 m. northwest of the rock in which it rests in the south, the wall turns northward about 30 degrees. It is thought that this corner was created to decrease the pressure of the water collecting behind the wall. If this hypothesis can be verified * I would like to thank the General Directorate of Cultural Heritage and Museums for the permission for me to conduct research, Mr. M. Demirel, the director of Antalya Museum, and archaeologist-topographer S. Aydal for his proposals and drawings. The work in 2011 was supported by the Université Paris-Sorbonne (Paris IV), CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique) UMR 8167 Orient et Méditerranée, Centre Lenain de Tillemont, Suna İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED) and E. Yılmaz. I would like to extend my gratitude to, above all, my advisor Madam N. de Chaisemartin, to all the individuals and institutions that have supported my work, archaeologist Ü. Çınar as state representative, archaeologist A. Akman, archaeologist J. Kayahan, and site officials B. Buyruk and M. Akkaşoğlu. 209
Res. 1 Baraj, doğudan görünüm Fig. 1 Dam, from the east Res. 2 D. 38, sarnıç Fig. 2 Cistern, D. 38 azaltmak gibi bir işlevi olduğu düşünülmektedir. İleri dönemlerde yapılacak sondajların bu düşüncemizi doğrulaması durumunda bahsi geçen yapı Antik Dönem barajları içerisinde en iyi korunanlardan biri olarak yerini alacaktır. Güneybatı nekropolü ve orman gözetleme kulesinin kuzeyinde bulunan ve geçen dönemlerde kısmen incelenen sektörde çalışmalara devam edilmiş, çok sayıda ve farklı tiplerde sarnıçlar (Res. 2) bulunmuştur. Buradan sütunlu caddenin doğusuna kadar yapılan incelemelerde rastlanılan, kente ve Antalya Körfezi ne hakim manzaraya sahip yapılar kentin varlıklı kişilerine ait konutlar olmalıdır. Genelde incelikli işçiliğe sahip duvarları olan bu yapılardan biri Anadolu daki diğer antik kentlerde pek görülmeyen bir özelliğe sahiptir. Yapının dış kısmında, güney duvarında, bir pencere açıklığının batısında, üst kısımlara oyulmuş bir aedicula bulunmaktadır (Res. 3). İki adet sütun ve üzerinde yükselen kemerin çevrelediği bir niş, büyük bir dikdörtgen bloğun üst tarafına bulunduğu alan bloğun ve duvarın geri kalan kısmından daha özenli bir şekilde düzlenerek yerleştirilmiştir. Yaz dönemindeki çalışmalarımızda aynı sektörde 2010 yılında gerçekleştirilen araştırmalarda bulunan kanalizasyon sistemlerine ilaveten yeni atık su sistemleri bulunmuştur (Res. 4). Bu kanalizasyon sistemleri ile sarnıç ve kuyuların ölçüm ve fotoğraflandırma çalışmaları da tamamlanmıştır. Bulunan kanalizasyon, kuyu ve sarnıçların koordinatları daha sonra plan üzerindeki yerlerini göstermek amacıyla GPS aracıyla saptanmış ve kayda geçirilmiştir. Son dönem araştırmalarında kullanılan hassas GPS aletiyle yapılan değerlendirmeler sonucunda kentin daha önceden belirtilen ölçümlerden farklı olarak 900 ile 1150 m. yükseklikler arasında kurulduğu belirlenmiştir. by sounding excavations in the future, then it will be one of the best-preserved ancient dams. Surveys continued in the sector north of the forest watchtower and southwest necropolis, an area surveyed previously. Many cisterns of various types were identified (Fig. 2). The buildings located between this area and east of the colonnaded street that overlooks the city and the Gulf of Antalya should be the houses of the wealthy. One of these buildings had walls of fine workmanship with an unusual feature not well known from other ancient cities in Anatolia. On the south wall of the building s exterior west of a window is an aedicula on the upper part (Fig. 3). Flanked with two columns and a crowning arch on top, this niche had been carved carefully into the wall on top of a large rectangular block. During the summer fieldwork we identified new waste water system elements that were in addition to those discovered in 2010 (Fig. 4). The measurements and drawings of these waste water systems as well as of cisterns and wells were completed. Their location coordinates were taken with GPS in order to mark them on the map. With the use of very sensitive GPS equipment we observed that the city was established between an altitude of 900 and 1150 m., different from previously published values. These stated that the cistern at the highest point is located at 1144 m. while the one at the lowest point is at 909 m. altitude. Our measurements showed that the difference in altitude between the parking lot and the retaining wall at the entrance of the city is 117 m. with the parking lot being at 909 m. and the retaining wall at 1026 m. The officials at the site have observed that waters flowing down between these two points disappear under the ground 210
Res. 3 Aedicula Fig. 3 Aedicula Res. 4 Su tahliye kanalı Fig. 4 Drainage channel Şu ana kadar bulunan sarnıçlardan en yüksekte olanı 1144 m. de en aşağı seviyede olanı ise 909 m. dedir. Yaptığımız ölçümlerde, kentin girişindeki istinat duvarı ile otopark olarak kullanılan düzlenmiş alan arasında 117 m. lik bir yükseklik farkı ortaya çıkmıştır (istinat duvarı denizden 1026 m. otopark alanı 909 m. yüksekliktedir). Bu iki yer arasında bulunan yamaçlardan inen suların otopark olarak kullanılan düzlükteki tapınağa (N 7) ulaşmadan, hemen güneyindeki mimari bloklar seviyesinde toprak zeminin altına inip gözden kaybolduğu, orada var olduğu düşünülen kanallarla da daha aşağılara aktığı, şiddetli yağışlar esnasında kanalların yetersiz geldiği ve suyun toprak zeminin üstünden geçtiği antik kent görevlilerince gözlemlenmiştir. Suyolunun muhtemel güzergahı üzerinde, gözetleme deliği, colluviarium, olarak adlandırılan, üstü olası bir kazayı önlemek amacıyla büyük bir kaya bloğuyla örtülü, kare planlı, kesme bloklardan oluşan bir baca bulunmaktadır (Res. 5). Yukarıdan bakıldığında zemin seviyesi net olarak görülmemekte, dörtkenarı da boşlukta, havada asılı izlenimi vermektedir. İçine inildiğinde rögar olduğu söylenen yapının aslında Termessos un en iyi durumdaki sarnıcı olduğu ortaya çıkmış, ölçüm ve fotoğraflama çalışmaları yapılmıştır. İçerisinde dört adet kemer bulunmaktadır. Kuzey kısmındaki boş alanda inşa edilmiş 2,38 m. yükseklikte ve uzunluğu yaklaşık 4 m. civarında kesme taşlardan örülme, işlevinin ne olduğunu araştırmalarımızın bu safhasında henüz bilemediğimiz bir duvar bulun maktadır. 2010 yılı ilk dönem araştırmalarımız esnasında sarnıcın bulunduğu alanın yaklaşık 130 m. kadar batısında ağaçlar ve sık çalılarla çevrili, cavea ve duvarları erozyon nedeni ile yıkılmış bir yapıya rastlanmıştır. Daha sonra Antalya Arkeoloji Müzesi tarafından bitki temizliği yapılan cavea kalıntılarına sahip yapının yaz dönemi before reaching the architectural blocks south of temple N7 by the parking lot. The waters possibly flow down channels thought to exist there; however, in times of heavy rainfalls these channels are insufficient for drainage so rainwater flows down on the surface. Along the possible route of the sewer is an observation/ventilation hole (colluviarium) concealed under a large mass of rock in order to prevent accidents (Fig. 5). Looking from above one cannot see its bottom, and it gives the impression as if it is suspended. After entering this so-called manhole, we discovered it to be the best-preserved cistern of Termessos. It measures about 4 m. long and 2.38 m. high. There are four arches inside as well as a wall of unclear function built with cut stones in the northern empty section. Finally, photographic documentation was carried out. In the first stage of our fieldwork in 2010 we discovered a building about 130 m. west of the cistern. It is surrounded with trees and dense bushes, and its cavea and walls have fallen down due to erosion. After the vegetation was cleared by the Antalya Museum, measurements were then taken of the building. The plan of the sector in which it is located was prepared during the summer fieldwork (Fig. 6). The present condition of the cavea does not allow any accurate determination of the number of rows of seats. It is semi-circular and rests on the hillside facing southeast. Large rock masses have fallen down from the upper slopes one in the centre of the orchestra and two in the southwest. As inferred from the evidence the first row of seats hewn from the bedrock was located about 2 m. above the orchestra level. Remains of an arc-shaped wall, mostly damaged, are visible encircling the orchestra. It reaches a height of 2.40 m. and a width of 1.70 m. near the analemma in the north (Fig. 7). An examination of the wall s remains 211
Res. 6 Termessos, otoparkın bulunduğu alanın planı Fig. 6 Termessos, plan of the area with the parking lot Res. 5 Sarnıç girişi Fig. 5 Entrance to the cistern araştırmaları sırasında ölçümleri alınmış ve dahil olduğu sektörün planı çıkarılmıştır (Res. 6). Caveanın bugünkü durumu, oturma sıralarının miktarını kesin olarak saptamamıza olanak vermemektedir. Yarım daire şeklinde, yamaca yaslanarak yönü güneydoğu istikametinde inşa edilmiştir. Orkhestra üzerinde, orta kısımda bir adet, güneybatıda ise iki adet, caveanın yaslandığı yamaçtan kopup geldiği anlaşılan büyük kaya blokları bulunmaktadır. Oturma sıralarının yıkılan bloklarından görülebildiği kadarıyla caveanın orkhestra kenarındaki anakayanın yontulmasıyla elde edilen ilk oturma sırasının yüksekliği yaklaşık 2 m. civarındadır. Zeminde orkhestrayı çevreleyen ve kuzeyde analemmaya yakın yerlerde yine 2,40 m. yüksekliğe ve 1,70 m. genişliğe ulaşan, yay şeklinde ve büyük bölümü yıkılmış durumda bulunan bir duvarın kalıntıları görülmektedir (Res. 7). Duvardan geri kalanlar incelendiğinde, ihtiyaç duyulan alanı sağlamak ve yer kazanmak amacıyla düz bir çizgi halinde değil de kasıtlı olarak yay şeklinde yapıldığı düşünülebilir. Bu duvarın orta kısmı ile cavea arasındaki mesafe 24,58 m. ölçülmüştür. Orkhestranın caveanın uç kısımları arasındaki genişliği 32,22 m. Caveanın yarım daire şeklindeki planı nedeniyle aynı doğrultu üzerinde bulunan analemma duvarlarının günümüze kalan kısımlarının arasındaki uzunluk ise (caveanın dış uçları) 53,02 m. dir. Güney analemma yaklaşık 8,75 m. uzunluğundadır. Orkhestrayı doğudan çevreleyen duvarın, analemma duvarlarının arasındaki hayali çizgiden açıklığı da 8,86 m. dir. Cavealı yapının kuzeybatı kesiminde yapılan temizlik neticesinde, tepenin güney eteklerindeki taş ocağı ortaya çıkmıştır. suggests that it was built arc-shaped in order to make room deliberately. The distance between the centre of this wall and the cavea is 24.58 m. The orchestra s width between the extremities of the cavea is 32.33 m. The distance between the extremities of the analemma, i.e. the outer extremities of the cavea, is 53.02 m. The southern analemma is about 8.75 m. long. The distance of the wall encircling the orchestra and the imaginary line between the analemma walls is 8.86 m. As a result of the cleaning work done northwest of the structure with cavea, a stone quarry was exposed at the south foot of the hill. At the termination of the asphalt road that provides access to the site, we followed the double rows of columns sticking up above the ground. We identified a polygonal wall that extends in a southeast-northwest direction and encircles the area south of the northeast necropolis (Fig. 8). It is thought that this wall was partially pulled down when the asphalt road was built. Measurements and photographs were taken as much as the vegetation and earth deposits allowed. The height of the remaining parts reaches 4.09 m. On the northern side of the wall is a buttress built with cut stones and measuring 0.98 m. wide and 0.50 m. deep. Near its middle is an opening, possibly a doorway, 6.50 m. wide. East of this opening is a U-shaped podium adjoining the wall that is concealed under blocks fallen from the wall 212
Res. 7 Cavealı yapı kuzeyden görünümü Fig. 7 Structure with cavea, from the north Kente ulaşımı sağlayan asfalt yolun bitiminde bulunan çift sıralı sütunların toprak üstünde kalan kısımlarının izlenmesi sonucu kuzeydoğu nekropolünün güneyinde, güneydoğu kuzeybatı istikametinde bulunan ve bu bölümü tamamen çevreleyen poligonal bir duvar tespit edilmiştir (Res. 8). Bu asfalt yolun yapımı esnasında kısmen yıkılıp yolun geçirildiği düşünülen bu duvar, toprak ve bitki örtüsünün imkan verdiğince ölçülmüş, çizim ve plan çalışmalarına başlanmıştır. Ayakta kalan kısımların yüksekliği 4,09 m. ye ulaşmaktadır. Duvarın kuzeyinde genişliği 0,98 m derinliği ise 0,50 m. ölçülerinde kesme taşlardan örülü bir payanda bulunmaktadır. Duvarın orta kısımlarında 6,50 m. genişliğinde kapı olması muhtemel bir açıklık görülür. Bu açıklığın doğusunda duvarın üst kesiminden düşen blokların ve bitki örtüsünün altında U şeklinde, duvara bitişik olan bir podyum fark edilmektedir. Duvardan kuzeye uzunluğu 5,90 m., genişliği ise (duvar seviyesinde doğu-batı istikametinde) 3,60 m. dir. Batı kısımda bulunan ve kısmen görünen blokların podyumun altında bulunan bir basamak olduğu düşünülmektedir. Aynı seviyelerde, duvarın güneyinde, çapları 0,70 m. ile 0,65 m., boyları 1,54 m. ile 1,93 m. arasında değişen çok sayıda sütun parçaları bulunmaktadır. 19. yy. da kente uğrayan gezginlerin çizimlerinden anlaşıldığı kadarıyla; şimdiki otopark alanının güneydoğusunda bulunan ve D 1 diye adlandırılan sarnıç ve çevresinde bir takım değişiklikler saptanmıştır. Erozyon ve heyelan gibi nedenlerle buralara yığılan toprak, zemin seviyesinde yaklaşık 1 m. lik bir kot farkı meydana getirmiştir. Kuzeydoğu nekropolüne komşu olan bu alandaki kalıntıların çeşitliliği ve zenginliği, Roma İmparatorluk Dönemi nde kentin kuzeyde bulunan savunma duvarlarının dışına taştığını göstermekte ve burada da yeni bir kent merkezi yaratıldığı izlenimini vermektedir. Bu alanda yer alan ve kısmen toprak altında bulunan sütunlar, iki adet sarnıç, kesin olarak işlevi bilinmeyen fakat Res. 8 Otopark alanının kuzeyindeki duvar Fig. 8 Wall to the north of the parking lot and from vegetation. It is 5.90 m. long northward from the wall and its width in the east-west direction due to the wall is 3.60 m. It is believed that blocks partly visible on the west belong to a step under the podium. At the same levels are numerous column fragments with a diameter of 0.65 to 0.70 m. and a length of 1.54 to 1.93 m. As can be inferred from drawings published by the 19 th - century travellers, changes have occurred on and around cistern D1 located southwest of the parking lot. Earth has been deposited here through erosion, and a landslide has created a difference of 1 m. in the ground level. The variety and richness of the buildings in this area neighbouring the northeast necropolis show that the city extended beyond the city walls to the north in the Roman Imperial period. The impression is given that a new city centre was formed here. This hypothesis is further supported by the presence of half-buried columns, two cisterns and an arched structure of unknown function, possibly related with water because of the highcapacity cisterns located next to it and on the east and west slopes by it. The area also has the largest temple in the city, which was adorned with a propylon in order to honour Emperor Hadrian. To its south is a monumental fountain identified in the previous campaign and architectural blocks belonging to buildings of high quality. We hope to obtain clearer information regarding this part of the city after the vegetation is cleaned by Antalya Museum Directorate. 213
hemen yanında ve alanın doğu ve batı tarafındaki yamaçlarda bulunan yüksek kapasiteli diğer sarnıçlar nedeniyle suyla ilgisi olduğu düşünülen kemerli yapı, İmparator Hadrianus u onurlandırmak için önüne anıtsal bir kapının eklendiği kentin en büyük tapınağı, güneyinde geçen dönem bulduğumuz anıtsal çeşme ve yine nitelikli yapılara ait çok sayıda mimari blok da bu düşüncemizi destekler görünmektedir. One of the most important finds of the first campaign was the Pan Sanctuary, still unique in Anatolia, whose plan was measured and prepared. A separate publication is foreseen for the Pan Sanctuary similar to that for the dam and the structure with a cavea. Araştırmalarımıza başladığımız ilk dönemin en önemli buluntularından olan ve Anadolu da hâlâ bir ilk ve tek olma özelliğine sahip tanrı Pan a adanmış yapının (Pan Kutsal Alanı) ölçümleri tamamlanmış ve planı hazırlanmıştır. Yakın zamanda baraj ve cavealı yapı gibi Pan Kutsal Alanı üzerine ayrıca bir inceleme planlanmaktadır. 214