İSLÂM HUKUKUNDA ÂFETLERİN MAHSULLER ÖZE- LİNDE ZEKÂT MÜKELLEFİYETİNE ETKİSİ

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı Iğdır, 30 Aralık 2017: 153-165 Doi: http://10.29355/iuif.2018.10 İSLÂM HUKUKUNDA ÂFETLERİN MAHSULLER ÖZE- LİNDE ZEKÂT MÜKELLEFİYETİNE ETKİSİ MUSTAFA HARUN KIYLIK 1 Giriş Sözlükte artma, arıtma, temizlik; övgü ve bereket mânalarına gelen zekât, terim olarak Kur ân da belirtilen sınıflara sarf edilmek üzere dinen zengin sayılan ortalama refah düzeyinin üzerindeki yükümlü Müslümanların malından alınan belli payı ifade eder. Örfte bu payın maldan çıkarılması işlemine de zekât denilir. 2 Farziyyeti Kur ân, 3 sünnet ve icmâ' ile sabit olan zekât, mali bir ibadettir. 4 Kur ân da sadaka kavramı 5 geçmekle birlikte burada sadaka zekât manasındadır. 6 Hadislerde zekât ile sadaka terimleri genelde eş anlamda kullanılsa da ilgili hadisler ve örf doğrultusunda daha sonra özel bir anlam kazanıp mecburi olmayan gönüllü ödemeleri de kapsayacak şekilde geniş bir anlamda kullanılmıştır. Zekâtın Müslümanlar için mükellefiyet ifade edebilmesi için bir takım şart- 1 Yrd. Doç. Dr. Iğdır Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri, İslâm Hukuku 2 Bkz., Mehmet Erkal, DİA, "Zekat" md., XXXXIV, 2013, s. 197; Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, 5. Baskı, Ensar Yay., İstanbul 2015, s. 618. 3 Bakara, 2/43; Tevbe, 9/103; Meryem, 19/31; Mü'minun, 23/4. 4 Bkz., Mevsilî, Ebû l-fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd, el-ihtiyâr li- Ta lîli l-muhtâr, I-V, (thk. Şeyh Mahmud Ebû Dakika), Tab atü'l-halebî, Kâhire 1937, I, s. 99. 5 Tevbe, :9/103 خ ذ م ن أ م و ال ه م ص د ق ة ت ط ه ر ه م و ت ز ك يه م ب ه ا Kur ân da on iki yerde geçen sadaka kavramı, zekat anlamında kullanılmıştır. Bkz., Erkal, DİA, "Zekat" md., XXXXIV, s. 197. 6 Bkz., Mâverdî, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed, el-ahkâmu's-sultâniye, Dâru'l- Hadîs, Kâhire, ts., s. 179. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 153

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University ların bulunması gerekir. Müslüman, hür ve akil baliğ 7 olma şartları mükellef için aranan vucûb şartlarını ifade etmektedir. Tam mülkiyet ile mala sahip olmak, malın artıcı özellikte olması/nâmi, havâic-i asliye denilen asli ihtiyaçların dışında olması, nisap/malın muayyen bir miktara ulaşması, havelânu'l-havl/üzerinden tam bir kameri yılın geçmesi ve bir borç karşılığı olmaması gibi şartlar da zekâtın mal açısından vucûb şartlarını ifade etmektedir. 8 Nakit ve külçe altın-gümüş paralar, ziynet eşyası olarak kullanılan altın ve gümüş, ticaret malları, hayvanlar, tarım ürünleri ve madenler gibi hususlar zekâta konu olmakla birlikte konumuz itibariyle tarım ürünlerini, mahsulleri ele alacağız. Öncelikle şunu ifade etmek gerekir ki havelânu'l-havl şartı toprak mahsulleri ile madenlerin zekâtı için aranmaz. Toprak mahsulü olan malum ürünlerin zekâta tabi olduğu ayetlerden anlaşılmaktadır. 9 Dolayısıyla toprak mahsullerinin zekâtı hasat vakti vucûbiyet kesbeder. Ne var ki zekâta konu olan bu tür malların âfete uğraması durumunda kişinin zekât mükellefi sayılıp sayılamayacağı İslâm hukukçuları tarafından tartışılmış ve muhtelif sonuçlar ortaya çıkmıştır. Kısaca âfet kavramı üzerinde durulduktan sonra âfetlerin toprak mahsulleri üzerindeki neticeleri ele alınacaktır. Genel Olarak Âfet Kavramı Âfet kavramı, önlenilmesi insan elinde olmayan, tahmin edilemeyen, aniden meydana gelen, insanlar açısından fiziki, ekono- Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 154 7 İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulaziz, Reddü'l-Muhtâr ale'd-dürri'l- Muhtâr, I-VI, (2. Baskı), Dâru'l-Fikr, Beyrut 1992, II, s. 258-259; Mevsilî, el-ihtiyâr, I, s. 99. 8 Bkz., Erkal, DİA, "Zekat" md., XXXXIV, s. 197-199. 9 ي اأ ي ه ا ال ذ ين آم ن وا :2/267 Bakara, ; و آت وا ح ق ه ي و م ح ص اد ه :6/141 Enam, أ ن ف ق وا م ن ط ي ب ات م ا ك س ب ت م و م م ا yük- " ifadesine farklı anlamlar أ ن ف ق وا " buradaki ; Kimi müfessirler أ خ ر ج ن ا ل ك م م ن ا ل ر ض lendiğinden bahsetmiş; kimileri de buradaki ifadeden kastın "Zekat veriniz." olduğunu ifade etmişlerdir. Bkz., Tâberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu'l-Beyân fî Te'vîli'l- Kur'ân, I-XXIV, 1. Baskı, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetu'r-Risale, yy., 2000, V, s. 555; Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-câmi' li Ahkâmi'l- Kur'ân, I-XX, 2. Baskı, thk. Ahmed el-burdûnî, Dâru'l-Kutubi'l-Mısriyye, Kâhire 1964, III, s. 320; Nesefî, Ebu'l-Berekât, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, I-III, (1. Baskı), Dâru'l-Kelimu't-Tayyib, Beyrut 1998, I, s. 220; Celâluddin Muhammed b. Ahmed el-mahallî, Tefsîru'l-Celâleyn, 1. Baskı, Dâru'l-Hadis, Kâhire h. 911, s. 59.

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi mik ve sosyal kayıplara sebep olan insan faaliyetlerini ve normal yaşamı durdurmak veya kesintiye uğratmak suretiyle toplumları olumsuz yönde etkileyen doğal, teknolojik veya insan kökenli olayları ifade edecek şekilde yaygın bir kullanıma sahiptir. Âfetlerin olayların kendilerinden çok doğurduğu sonuçlar olduğunu söylemek mümkün olup büyüklükleri insanlar açısından sebep oldukları can ve mal kayıpları ile ölçülür. 10 İslâm Hukukunda Âfet Kavramı Sözlükte; meşakkat, sıkıntı, 11 isabet ettiği şeyi bozan hastalık ve kuraklık, 12 insanın canına, malına, ekinlere arız olan belalar 13 gibi isabet ettiği her şeyi ifsâd eden şey 14 anlamına gelen âfet kavramına yangın, yıkıntı, göçük, sel, kasırga, deprem gibi zarar veren veya fertleri, kamu ve özel mülkiyetleri tehdit eden her şey 15 şeklinde ıstılahi bir anlam kazandırılmıştır. Günümüze kadar muhtelif şekillerde tezâhür eden ve geniş 10 Bkz., Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 1969, s. 10; Oktay Gökçe-Şenay Özden-Ahmet Demir, Türkiye'de Âfetlerin Mekansal ve İstatiksel Dağılımı Âfet Bilgileri ve Envanteri, Ankara 2008, s. 5; Oktay Ergünay, Âfete Hazırlık ve Âfet Yönetimi, Türkiye Kızılay Derneği, Ankara 2002, s. 3; Ahmet Doğan, Âfet Acil Müdahale Dönemleri İçin İnsangücü Planlaması Yapmak, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007, s. 116; Mustafa Harun Kıylık, "Genel Olarak Âfet ve İslâm Hukukunda Âfet Olgusunun Kavramsal Çerçevesi", Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7, Nisan 2016, s. 63. 11 Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-ezherî el-herevî, Tehzîbu'l-Luğa, I-VIII, (thk. Muhammed İvaz Mur ib), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut 2001, X, s. 101; İbn Fâris, Ebû l-hüseyin Ahmed b. Zekeriyya el-kazvînî er-râzî, Mu cemu Mekâyîsi l- Luğa, I-VI, (2. Baskı), (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), Dâru'l-Fikr, 1979, V, s. 142; İbn Manzûr, Ebû l-fadl Cemaluddîn el-ensârî er-rüveyfiî el-ifrikî, Lisânu l- Arab, I-XV, (2. Baskı), Dâru Sâdır, Beyrut 1994, II, s. 180. 12 İbrahim Mustafa-Ahmed ez-ziyat-hamid Abdulkadir-Muhammed en-neccâr, el- Mu cemu'l-vasît, Dâru'd-Da ve, ts., I, s. 32. 13 İbn Manzûr, XIII, s. 520; Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-misbâhu'l- Münîr fî Ğaribi'ş-Şerhi'l-Kebîr, I-II, Mektebetü'l-İlmiyye, Beyrut, ts., I, s. 113; İbn Hacer el-askalânî, Ebû l-fadl Şihâbüddin Ahmed b. Ali, Fethü l-bârî Şerhu Sahîhi l- Buhârî, I-XIII, (1. Baskı), (Ta lik: Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz), Dâru'l-Ma rife, Beyrut 1379, IV, s. 395. 14 İbn Manzûr, IX, s. 16; Feyyûmî, I, s. 29. 15 Bkz., Ebû Abbâh, Muhammed b. Abdülaziz, et-ta vîd ani'd-darar fî Fıkhi'l-İslâmî ve Alâkatuhu bi Ta vîzi Edrâri'l-Kevârisi't-Tabîiyye fi'n-nizâmi's-suûdî, Nâyif el-arabîyye Üniversitesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Riyad 2011, s. 11. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 155

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University bir anlam yelpazesine sahip olan "âfet" kavramı, İslâm Hukuk doktrininde farklı isimler altında muhtelif mevzularda ele alınmıştır. Örneğin klasik İslâm Hukuku kaynaklarında bazen dar ve genelde doğal âfetleri karşılayacak şekilde "semâvî âfet" 16 ve "câiha" 17 gibi özel bir kullanımı olan "âfet" kavramı bazen de "hırsızlık" ve "ordu birliklerinin verdiği zarar" şeklinde insan dahlinin bulunduğu unsurları 18 kapsayacak tarzda geniş bir anlamda kullanılmıştır. Bununla birlikte sadece semâvî âfet manasına gelecek kullanımlar 19 olmakla birlikte bu tür âfetlerin tesiri ile ilgili olarak da "telef" veya "helâk" kavramlarına yer verilmiştir. 20 Günümüzde kaleme alınan kimi çalışmaların klasik İslâm Hukuku eserlerinde geçen "câiha" 21 veya "semâvî âfet" 22 kavramlarını "doğal âfet veya tabii âfet" olarak değerlendirmesi de "câiha" ve "semâvî âfet" kavramlarının "doğal âfet" anlamına geldiğini gösterir. 23 Çalışmanın sınırları dikkate Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 156 16 Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, Ravzatü t-tâlibîn ve Umdetü'l- Müftîn, I-XII, (3. Baskı), (thk. Züheyr eş-şâvîş), el-mektebu'l-islâmî, Beyrut 1991, III, s. 502; İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr, VI, s. 12, 76, 186, 190; Ali Haydar, Hâce Emin Efendi, Dürerü'l-Hükkâm fî Şerhi Mecelleti'l-Ahkâm, I-IV, (1. Baskı), Dâru'l-Cîl, yy., 1991, I, s. 277. 17 Kadı Abdulvehhâb, Ebû Muhammed Abdulvehhâb b. Nasr es-sa lebî el-bağdâdî, Uyûnu'l-Mesâil, (1. Baskı), (thk. Ali Muhammed İbrahim Bûrûye), Dâr-u İbni Hazm, Beyrut 2009, s. 407. 18 Bâcî, Ebû l-velîd Süleyman b. Halef b. Sa d b. Eyyûb, el-muntekâ Şerhu'l-Muvatta, I-VII, (1. Baskı), Matbaatu's-Saâde, yy., h. 1332, IV, s. 232; Mevvâk, Ebû Abdillah Mu-hammed b. Yûsuf b. Ebi'l-Kasım b. Yûsuf el-abderî el-ğırnâtî, et-tâc ve'l-iklîl li Muhtasari Halîl, I-VIII, (1. Baskı), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1994, VI, s. 463-464; Hattâb er-ruaynî, Şemsüddin Ebû Abdillah b. Muhammed b. Abdurrahman, Mevâhibu'l-Celîl fî Şerhi Muhtasari Halîl, I-VI, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, 1992, IV, s. 507. 19 Bkz. Mevsilî, el-ihtiyâr, II, s. 29; III, s. 59, IV, s. 143; V, s. 15. 20 Ahmet Özel, "Âfet" md., DİA, İstanbul 1988, I, s. 399. 21 İbn Rüşd, Ebû l-velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü l-müctehid ve Nihâyetü l-muktesid, I-IV, Dâru l-hadîs, Kâhire 2004, III, s. 202-203. 22 Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, Ravzâtü t-tâlibîn ve Umde-tü'l- Müftîn, I-XII, (3. Baskı), (thk. Züheyr eş-şâvîş), el-mektebu'l-islâmî, Beyrut 1991, III, s. 502; İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr, VI, s. 12, 76, 186, 190; Ali Haydar, Dürerü'l- Hükkâm, I, s. 277. 23 Bkz. Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa, Nazariyyetu'z-Zarûrati'ş-Şeriyye, Mukârane mee l- Kânûni'l-Vad î, (4. Baskı), Beyrut 1985, s. 332-333; Talip Türcan, "İslâm ve Türk Borçlar Hukukuna Göre Satım Sözleşmesinde Hasarın Geçişi Sorunu", İslâm Hukuku Araş-tırmaları Dergisi, sy. 1, 2003, s. 183; Mustafa Kisbet, İslâm Hukukuna Göre Satım Akdinde Malın Kabz ve Teslimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi alındığında özetle İslâm Hukukunda âfet kapsamına girebilecek durumlar "âfet", جائحة "câiha", العاهة "el-âhe", gibi muhtelif kavramlar altında genel ve özel bir tarzda ele alınmıştır. Özellikle de toprak mahsullerinin telefine sebebiyet veren durumlar, zirai âfetler diye ifadesi mümkün olan "câiha" kavramıyla ifade edilmiştir. 24 Dolayısıyla bu çalışmada zekâta konu olabilen tarım ürünlerinin, zirai mahsullerin âfete uğraması denildiğinde âfet kavramı kapsamına giren mezkur durumlar ve bu durumların zekât mükellefiyeti üzerindeki tesiri anlaşılmalıdır. Âfetlerin Mahsuller Özelinde Zekât Mükellefiyetine Etkisi Verilmesi vacip olan zekât malları âfete uğramış olabilir. Zekât vacip olduğu andan sonra zekât düşen bu tür malların yok olması durumunda zekât mükellefiyetinin devam edip etmeyeceği meselesi önem arz eder. Bu hususta farklı görüş serdeden İslâm hukukçularının görüşleri özetle şöyledir: Hanefî hukukçulara göre, zekâta konu olan mallar telef olduğu zaman zekât mükellefiyeti de ortadan kalkacaktır. Zira zekât için verilmesi gereken kısım, nisaptan bir parçayı ifade etmektedir ki bu kısım da zekâtın mahallinin yani zekâta konu olan şeyin ortadan kalkmasıyla sonuçlanmıştır. Dolayısıyla böyle bir durumda zekât mükellefiyetinden de bahsedilemeyecektir. Kendisine zekât vacip olduktan sonra âfetlerden dolayı malları telef olan birinin buna rağmen tekrar ödeme gücünün var olup olmadığına bakılmaksızın telef olan maldan zekât mükellefiyeti kalkacaktır. Zekât tahsilat memurlarının talebinden sonra zekâta tabi malların helak olması durumunda ise biri, damanın/tazmin sorumluluğunun olacağı, yani helak olsa bile söz konusu mallardan zekât verilmesi gerektiği; diğeri ise gerekmeyeceği şeklinde iki ayrı görüş Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2010, s. 175, 197; Arif Atalay, İslâm Hukukunda Kabz, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2012, s. 25, 133, 135. 24 Detaylı bilgi için bkz., Kıylık, Genel Olarak Âfet ve İslâm Hukukunda Âfet Olgusunun Kavramsal Çerçevesi, s. 66-78. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 157

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University beyan edilmiştir. 25 Buradan da anlaşılacağı üzere Ebû Hanîfe'ye göre, devlet başkanının istemesi durumu hariç zekât, her halükarda nisabın telef olması ile sakıt olur. Bu husustaki delili ise şudur: Aynen meyvelerin toplanmadan önce yok olmasında olduğu gibi burada da henüz zekât vacip olmadan önce (mahalli istihkâk) olan mal telef olmuş ve böylece zekât mükellefiyeti düşmüş olur. Zira bu, ayna bağlı bir hak olup aynın yok olmasıyla bu hak da düşer. 26 Mâlikî hukukçulara göre ise mahsul olgunlaştıktan fakat henüz toplanmadan önce âfete maruz kalıp tamamen yok olduğunda zekât mükellefiyeti düşer. Çünkü hasat yapılmadan önce mala henüz sahip olunmamış gibidir. Bu anlamda zekât, ayna bağlı bir mükellefiyet olup âfetler neticesinde bu aynın yok olması durumunda da zekât mükellefiyeti düşecektir. Mahsulü satın alan birinin henüz kabzetmeden önce mahsulün âfete uğraması durumunda müşterinin meydana gelen zarar oranında satıcıya rücû' edebilmesi de bunun delilidir. 27 Bununla birlikte zekât mükellefi zekât olacak malı iyi koruyamadığı için bu mal zayi olmuşsa, bütün malın zekâtının verilmesi gerekir. Zekât verilecek kişiyi bulma imkanı olduğu halde (velev ki bu vasıflarda olan biri gelip zekât istesin veya istemesin fark etmez) mal sahibinin zekât verilecek kısmı Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 158 25 Bkz., Kâsânî, Alâaddün Ebî Bekir b. Mesud b. Ahmed, Bedâiu's-Sanâi' fî Tertîbi'ş- Şerâi', I-VII, (2. Baskı), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1986, II, s. 53-54; Merğînânî, Ebû'l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr, el-hidâye fi Şerhi Bidâyeti'l-Mübtedî, (thk. Tallâl Yûsuf), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut, ts., I, s. 101; İbn Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid, Fethu'l-Kadîr, I-X, Dâru'l-Fikr, ts., II, s. 201-202; İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr, II, s. 333; Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa, el-fıkhu'l-islâmî ve Edilletühü, I-X, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, Dimaşk, ts., III, s. 1817; Metîrât, Âdil Mübârek, Ahkâmu'l-Cevâih fi'l-fıkhi'l-islâmî ve Sılatuha bi Nazariyyeteyi'z-Zarura ve'z-zurûfi't-târie, Câmiatü'l-Kâhire Küllîyetü'l-Ulûm, Kısmu'ş-Şerîati'l- İslâmî, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kâhire 2001, s. 380; Nezzâr Ahmed İsa Uveydât, Eseru'l-Özr ve'l-câiha fi Akdeyi'l-Bey' ve'l-icâre ve ma Yukâbiluha fi'l- Kânûni'l-Medenî, yy., 2003, s. 49. 26 İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-cemmâîlî el-makdisî, el-muğnî, I-X, Mektebetü'l-Kâhire, 1968, III, s. 12; Metîrât, Ahkâmu'l-Cevâih, s. 382. 27 Bkz., Mevvâk, et-tâc ve'l-iklîl, III, S. 136; İbn Kudâme, Muğnî, III, s. 12, 16 ; Mâlik b. Enes, Muvatta, I-II, Çağrı Yay., İstanbul 1992, I, s. 270; Nezzâr, Eseru'l-Özr ve'l- Câiha, 48-49.

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi çıkarıp ayırma hususunda lakayt davranması durumunda da yine bütün malın zekâtının verilmesi gerekecektir. Bu durum, zekât mükellefi olan şahsın, kendisine zekât verilecek olan hak sahibinin hakkını vermeyip alıkoymasından kaynaklı kusurunun bir neticesidir. 28 Şâfiî hukukçular da Mâlikîlerin görüşüyle paralel olarak, olgunlaşmış mahsulün semâvî bir âfete uğraması, dalında veya harman yerinde iken çalınması ve böylece tümünün mal sahibinin teaddî ve taksîri olmaksızın yok olması durumunda artık îfâ/vermek imkansızlaşacağından, mal sahibinden zekât mükellefiyetinin düşeceği kanaatindedirler. Ne var ki İmam Şâfiî'nin kavl-ı kadîm'ine göre mal sahibinin zimmetinde bu zekât vacip olduğu gerekçesiyle mal sahibinin teaddî ve taksîriyle zekât mükellefiyetinin düşmeyeceği de ifade edilmiştir. 29 Kısaca ifade etmek gerekirse Mâlikî ve Şâfiîlere göre eğer nisab, edaya temekkünden önce telef olmuşsa zekât sakıt olur; sonra telef olmuşsa sakıt olmaz. Ne var ki İmam Mâlik, hayvanları/mâşiyeleri bundan istisna etmiştir. Zekât tahsilat memuru (musaddık 30 ) gelinceye kadar herhangi bir şey gerekmez. Dolayısıyla tahsilat memuru gelmeden önce helak olursa hiçbir şey gerekmez. Zira zekât vucûbiyeti mala bağlı olan bir ibadettir. Dolayısıyla hacda olduğu gibi, eda imkanından önce bu malın telef olması suretiyle sakıt olur. Sonrasında ise şayet edasın- 28 İbn Rüşd, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü'l-Müctehid ve Nihâyetü l-muktesid, I-IV, Dâru'l-Hadîs, Kâhire 2004, II, s. 9; Desûkî, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetü'd-Desûkî ale'ş-şerhi'l-kebîr, I-IV, (Derdîr'in Şerhu'l-Kebîr'i ile birlikte), Dâru'l-Fikr, yy., ts., I, s. 503; Zuhaylî, el-fıkhu'l- İslâmî ve Edilletühü, III, s. 1819; Metîrât, Ahkâmu'l-Cevâih, s. 381. 29 Bkz., Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-hatib, Muğni'l-Muhtâc ila Ma'rifeti Meâni Elfâzi'l-Minhâc, I-VI, (1. Baskı), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1994, II, s. 90, 102; İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid, II, s. 9; Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris, el-ümm, I-VIII, (thk. Rıfat Fevzi Abdülmuttalib), Dâru'l-Marife, Beyrut 1990, II, s. 56; Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, el-mecmû' Şerhu'l- Mühezzeb, I-XX, (Subkî ve Mutîî'nin "et-tekmile"si ile birlikte), Dâru'l-Fikr, ts., V, s. 377; Metîrât, Ahkâmu'l-Cevâih, s. 381; Nezzâr, Eseru'l-Özr ve'l-câiha, 48. 30 Fıkıh kaynaklarımızda yer alan " مصدق / Musaddık" ve " ساعي / Sâî" kavramları zekat tahsil memurlarını ifade etmektedir. Bkz., Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, s. 400, 491. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 159

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University da ifrat gösterilmemişse sahih olan görüşe göre telef olan malda zekât mükellefiyeti düşecektir. 31 Hanbelîlere göre ise mahsulün zekâtı ancak harman veya harman yerine geçecek yerlere getirilmekle vacip olur. Dolayısıyla harman yerine getirilmeden önce mal sahibinin kusuru olmaksızın yok olması durumunda zekât mükellefiyeti düşecektir. Mâlikîlerde olduğu gibi Ahmed b. Hanbel de buradaki durumu mahsulü satın alan birinin henüz kabzetmeden önce mahsulünün âfete uğraması durumunda müşterinin meydana gelen zarar oranında satıcıya rücû' edebilmesine benzetmiştir. 32 Binaenaleyh henüz zekât vacip olmadan önce zekât verilecek malda ve özellikle mahsullerde zekâta konu olan mal ister mal sahibinin kusur ve telefi ile olsun isterse de bunun dışındaki sebeplerden dolayı yok olursa bu maldan zekât mükellefiyeti kalkar. 33 Fakat malın telef olmasıyla zekât mükellefiyeti kalkmayacağı için zekât vacip olduktan sonra telef olan her malın zekâtı verilmelidir. Hatta havlden/bir yılını tamamladıktan sonra zayi olsa yine durum aynı olur ve zekât, mal sahibinin zimmetinde kalmış olur ve ancak eda edilmek suretiyle sakıt olur. Zira bu fakirlerin hakkıdır. 34 Sonuç İslâm hukukçularının mevzu ile ilgili görüşleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde öngörülemeyen ve karşı konulamayan mahiyette olup muhtelif isimler ile zikredilen âfetlerin zekât mükellefiyeti üzerinde bir takım neticelerinin olduğu görülür. Buna göre Hanefî hukukçular, zekâta konu olan malların bu tür sebeplerden dolayı telef olması durumunda zekât mükellefiyetinin de Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 160 31 İbn Kudâme, Muğnî, III, s. 12-16; Zuhaylî, el-fıkhu'l-islâmî ve Edilletühü, III, s. 1818; Metîrât, Ahkâmu'l-Cevâih, s. 382. 32 İbn Kudâme, Muğnî, III, s. 12-13; Nezzâr, Eseru'l-Özr ve'l-câiha, s. 48-49. 33 İbn Kudâme, Muğnî, III, s. 12, 14, 16. 34 Merdâvî, Alaudin Ebu'l-Hasan Ali b. Süleyman, el-insâf fi Ma'rifeti'r-Râcih mine'l- Hilâf, I-XII, (2. Baskı), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts., VI, s. 534-535; Suyutî, Mustafa b. Sa'd b. Abduh, Metâlibu Uli'n-Nuha fi Şerhi Ğayeti'l-Münteha, I-VI, Mektebü'l- İslâmî, 1994, II, s. 26-27; İbn Kudâme, Muğnî, III, s. 12-13; Metîrât, Ahkâmu'l-Cevâih, s. 381-382.

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi ortadan kalkacağı kanaatindedirler. Çünkü zekât mahallinin nisabı sağlayan oranı ortadan kalkmıştır. Mâlikî ve Şâfiî hukukçulara göre ise mahsul olgunlaştıktan fakat henüz toplanmadan önce âfete maruz kalıp tamamen yok olması durumunda zekât mükellefiyeti düşer. Zira hasattan önce kişinin bu mala henüz sahip olunmadığı düşünülür. Fakat zekât mükellefinin kusur ve ihmali söz konusu olduğu zaman ise zekât mükellefiyeti düşmeyecektir. Mâlikî ve Şâfiî mezhebine göre zekât için gelen tahsilat memuru mükelleften zekât talebinde bulunduktan sonra zekât malı âfetlerden dolayı yok olursa zekât mükellefiyeti sakıt olmayacaktır. Bundan önce meydana gelen teleflerde ise mükellefiyet kalkacaktır. Hanbelîlere ise bu hususta diğer hukukçulardan farklı bir görüş beyan etmişlerdir. Şöyle ki mahsulün zekâtı ancak harman veya harman yerine geçecek yerlere getirilmekle vacip olur. Dolayısıyla harman yerine getirilmeden önce mal sahibinin kusur ve ihmali söz konusu olmaksızın telef olması durumunda zekât mükellefiyeti düşecektir. Fakat zekât vacip olduktan sonra yani mahsul harman veya harman yerine geçecek yerlere getirildikten sonra malın telef olmasıyla zekât mükellefiyeti kalkmayacağı için telef olan her malın zekâtı verilmelidir. Anlaşılacağı üzere Hanbelî mezhebi dışındaki hukukçular zekât tahsil memurunun talebinden sonra meydana gelen telefler hariç, zekâtın vucubiyetinden sonra zekât malının, mal sahibinin kusur ve ihmali dışında bir sebep ile yok olmasını zekât mükellefiyetinin kalkması için yeterli bir sebep olarak kabul ederken Hanbelî hukukçular bu tür durumların mükellefiyeti kaldırmayacağı kanaatindedirler. Kaynakça Ali Haydar, Hâce Emin Efendi, Dürerü'l-Hükkâm fî Şerhi Mecelleti'l-Ahkâm, I-IV, (1. Baskı), Dâru'l-Cîl, yy., 1991. Atalay, Arif, İslâm Hukukunda Kabz, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2012. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 161

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 162 Bâcî, Ebû l-velîd Süleyman b. Halef b. Sa d b. Eyyûb, el- Muntekâ Şerhu'l-Muvatta, I-VII, (1. Baskı), Matbaatu's-Saâde, yy., h. 1332. Celâluddin Muhammed b. Ahmed el-mahallî, Tefsîru'l- Celâleyn, 1. Baskı, Dâru'l-Hadis, Kahire h. 911. Desûkî, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetü'd-Desûkî ale'ş-şerhi'l-kebîr, I-IV, (Derdîr'in Şerhu'l-Kebîr'i ile birlikte), Dâru'l- Fikr, yy., ts. Doğan, Ahmet, Âfet Acil Müdahale Dönemleri İçin İnsangücü Planlaması Yapmak, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007. Ebû Abbâh, Muhammed b. Abdülaziz, et-ta vîd ani'd-darar fî Fıkhi'l-İslâmî ve Alâkatuhu bi Ta vîzi Edrâri'l-Kevârisi't-Tabîiyye fi'n- Nizâmi's-Suûdî, Nâyif el-arabîyye Üniversitesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Riyad 2011. Erkal, Mehmet, DİA, "Zekât" md, XXXXIV, 2013, (197-207). Erdoğan, Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, 5. Baskı, Ensar Yay., İstanbul 2015. Ergünay, Oktay, Âfete Hazırlık ve Âfet Yönetimi, Türkiye Kızılay Derneği, Ankara 2002. Ezherî, Muhammed b. Ahmed b. el-ezherî el-herevî, Tehzîbu'l-Luğa, I-VIII, (thk. Muhammed İvaz Mur ib), Dâru İhyâi't- Türâsi'l-Arabî, Beyrut 2001. Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-misbâhu'l-münîr fî Ğaribi'ş-Şerhi'l-Kebîr, I-II, Mektebetü'l-İlmiyye, Beyrut, ts. Gökçe, Oktay-Özden, Şenay-Demir, Ahmet, Türkiye'de Âfetlerin Mekansal ve İstatiksel Dağılımı Âfet Bilgileri ve Envanteri, Ankara 2008. Hattâb er-ruaynî, Şemsüddin Ebû Abdillah b. Muhammed b. Abdurrahman, Mevâhibu'l-Celîl fî Şerhi Muhtasari Halîl, I-VI, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, 1992. İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulaziz, Red-

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi dü'l-muhtâr ale'd-dürri'l-muhtâr, I- VI, (2. Baskı), Dâru'l-Fikr, Beyrut 1992. İbn Fâris, Ebû l-hüseyin Ahmed b. Zekeriyya el-kazvînî er- Râzî, Mu cemu Mekâyîsi l-luğa, Muhammed Harun), Dâru'l-Fikr, 1979. I-VI, (2. Baskı), (thk. Abdüsselam İbn Hacer el-askalânî, Ebû l-fadl Şihâbüddin Ahmed b. Ali, Fethü l-bârî Şerh-u Sahîhi l- Buhârî, I-XIII, (1. Baskı), (Ta lik: Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz), Dâru'l-Ma rife, Beyrut 1379. İbn Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdülvahid b. Abdülhamid, Fethu'l-Kadîr, I-X, Dâru'l-Fikr, ts. İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-cemmâîlî el-makdisî, el- Muğnî, I-X, Mektebetü'l-Kâhire, 1968. İbn Manzûr, Ebû l-fadl Cemaluddîn el-ensârî er-rüveyfiî el- İfrikî, Lisânu l-arab, I-XV, (2. Baskı), Dâru Sâdır, Beyrut 1994. İbn Rüşd, Ebû l-velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, Bidâyetü l-müctehid ve Nihâyetü l-muktesid, I-IV, Dâru l- Hadîs, Kâhire 2004. Kadı Abdulvehhâb, Ebû Muhammed Abdulvehhâb b. Nasr es- Sa lebî el-bağdâdî, Uyûnu'l- Mesâil, (1. Baskı), (thk. Ali Muhammed İbrahim Bûrûye), Dâru İbni Hazm, Beyrut 2009. Kâsânî, Alâaddün Ebî Bekir b. Mesud b. Ahmed, Bedâiu's- Sanâi' fî Tertîbi'ş-Şerâi', I-VII, (2. Baskı), Beyrut 1986. Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Kıylık, Mustafa Harun, "Genel Olarak Âfet ve İslâm Hukukunda Âfet Olgusunun Kavramsal Çerçevesi", Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7, Nisan 2016. Kisbet, Mustafa, İslâm Hukukuna Göre Satım Akdinde Malın Kabz ve Teslimi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2010. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, el-câmi' li Ahkâmi'l-Kur'ân, I-XX, 2. Baskı, thk. Ahmed el-burdûnî, Dâru'l- Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 163

International Workshop on Religious Sciences / Iğdır University Kutubi'l-Mısriyye, Kahire 1964. Mâlik b. Enes, Muvatta, I-II, Çağrı Yay., İstanbul 1992. Int. Workshop on Religious Sciences 30 December 2017 164 Mâverdî, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed, el-ahkâmu's- Sultâniye, Dâru'l-Hadîs, Kâhire, ts. Merdâvî, Alaudin Ebu'l-Hasan Ali b. Süleyman, el-insâf fi Ma'rifeti'r-Râcih mine'l-hilâf, I- XII, (2. Baskı), Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts. Merğînânî, Ebû'l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr, el-hidâye fi Şerhi Bidâyeti'l-Mübtedî, (thk. Tallâl Yûsuf), Dâru İhyâi't- Türâsi'l-Arabî, Beyrut, ts. Metîrât, Âdil Mübârek, Ahkâmu'l-Cevâih fi'l-fıkhi'l-ġslâmî ve Sılatuha bi Nazariyyeteyi'z- Zarura ve'z-zurûfi't-târie, Câmiatü'l- Kâhire Küllîyetü'l-Ulûm, Kısmu'ş-Şerîati'l- İslâmî, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kâhire 2001. Mevsilî, Ebû l-fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd, el-ihtiyâr li-ta lîli l- Muhtâr, I-V, (thk. Şeyh Mahmud Ebû Dakika), Tab atü'l-halebî, Kâhire 1937. Mevvâk, Ebû Abdillah Mu-hammed b. Yûsuf b. Ebi'l-Kasım b. Yûsuf el-abderî el-ğırnâtî, et-tâc ve'l-iklîl li Muhtasari Halîl, I-VIII, (1. Baskı), Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1994. Nesefî, Ebu'l-Berekât, Medâriku't-Tenzîl ve Hakâiku't-Te'vîl, I- III, (1. Baskı), Dâru'l- Kelimu't-Tayyib, Beyrut 1998. Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref, Ravzâtü t- Tâlibîn ve Umde-tü'l-Müftîn, I- XII, (3. Baskı), (thk. Züheyr eş- Şâvîş), el-mektebu'l-islâmî, Beyrut 1991., el-mecmû' Şerhu'l-Mühezzeb, I-XX, (Subkî ve Mutîî'nin "et-tekmile"si ile birlikte), Dâru'l-Fikr, ts. Nezzâr Ahmed İsa Uveydât, Eseru'l-Özr ve'l-câiha fi Akdeyi'l- Bey' ve'l-icâre ve ma Yukâbiluha fi'l-kânûni'l-medenî, yy., 2003. Özel, Ahmet, "Âfet", md., I, DİA, İstanbul 1988, (399). Suyutî, Mustafa b. Sa'd b. Abduh, Metâlibu Uli'n-Nuha fi Şerhi Ğayeti'l-Münteha, I-VI, Mektebü'l-İslâmî, 1994. Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris, el-ümm, I-VIII, (thk.

Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı / Iğdır Üniversitesi Rıfat Fevzi Abdülmuttalib), Dâru'l-Marife, Beyrut 1990. Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed el-hatib, Muğni'l- Muhtâc ila Ma'rifeti Meâni Elfâzi'l-Minhâc, I-VI, (1. Baskı), Dâru'l- Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1994. Tâberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu'l-Beyân fî Te'vîli'l-Kur'ân, I-XXIV, 1. Baskı, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetu'r- Risale, yy., 2000. Türcan, Talip, "İslâm ve Türk Borçlar Hukukuna Göre Satım Sözleşmesinde Hasarın Geçişi Sorunu", İslâm Hukuku Araş-tırmaları Dergisi, sy. 1, 2003. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 1969. Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa, el-fıkhu'l-islâmî ve Edilletühü, I-X, (3. Baskı), Dâru'l-Fikr, Dimaşk, ts.,, Nazariyyetu'z-Zarûrati'ş-Şeriyye, Mukârane mea l- Kânûni'l-Vad î, (4. Baskı), Beyrut 1985. Uluslararası Din Bilimleri Çalıştayı 30 Aralık 2017 165