Mantar Kompostu Kullanımının Örtüaltı Domates Yetiştiriciliğinde Bitkinin Potasyum ile Beslenmesi ve Verim Üzerine Etkisi E Işıl Demirtaş 1 Nuri Arı 1 Ahmet E. Arpacıoğlu 1 Cevdet F. Özkan 1 Harun Kaya 1 ÖZET Bu çalışmada, örtüaltı domates yetiştiriciliğinde farklı dozlarda (0-2-4-6-8-10 ton/da) uygulanan mantar kompostunun bitkinin potasyumca beslenme durumuna ve verime olan etkisi araştırılmıştır. Deneme cam sera koşullarında 2003-2005 tek ürün domates yetiştirme döneminde tesadüf blokları deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Deneme süresince mantar kompostu uygulanan parsellerden yaprak, toprak ve meyve örnekleri alınarak analizleri yapılmıştır. Analiz sonuçlarına göre alınan örneklerin potasyum içerikleri uygulamalar arasında farklılıklar göstermiştir. Mantar kompostu uygulanan parsellerden alınan verimin de kontrole göre daha yüksek ve kaliteli olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Domates, mantar kompostu, organik gübreleme, potasyum The Effect of Mushroom Compost on Yield and Potassium Nutrition of Tomatoes Grown Under Greenhouse Condition ABSTRACT In this research, the effect of mushroom compost and their dosages (0-2-4-6-8-10) on yield, quality and uptake potassium (K) was investigated. The experiment was carried out under greenhouse conditions beetween 2003-2005. Experimental design was randomized complete block design with six treatments and four replications. During the experiment soil, plant and fruit samples were analyzed and potassium content s of samples were determined different for each application. The yield and quality of tomotoes on compost applied blocks were better than control. Key Words: Mushroom compost, organic fertilizer, potassium, tomato 1 Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Antalya 130
GİRİŞ Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı karşısında tarım alanlarının da aynı oranda artırılması mümkün olmadığından, elimizdeki sınırlı arazilerden daha fazla ürün ve gelir elde etmek amacıyla bir takım kültürel önlemlerin alınması kaçınılmazdır. Tarımsal üretimde birim alanda verimi artırmak için alınması gereken en önemli kültürel önlemlerin başında gübre kullanımı gelmektedir. Gübre olarak kullanılan materyaller kimyasal ve organik olmak üzere iki guruba ayrılmaktadır. Ülkemizde üreticilerin kullanmakta olduğu çeşitli kimyasal gübreler mevcuttur. Fakat organik gübre olarak kullanılan hemen hemen tek materyal çiftlik gübresidir. Çiftlik gübresi de yeterli miktarda olgunlukta ve uygun periyotta uygulanamadığı gibi oldukça pahalı olması nedeniyle de yetiştiriciyi başka arayışlara yöneltmektedir. Bu durumda çiftlik gübresinin yerini tutabilecek organik atıkların kompostlaştırılarak tarım topraklarına kazandırılması sağlanmalıdır. Ülkemizde son yıllarda mantar yetiştiriciliği büyük ölçüde artmıştır. Bu artıştaki en büyük pay Antalya iline bağlı Korkuteli ilçesi mantar yetiştirme tesislerine aittir. Türkiye nin mantar ihtiyacının yaklaşık %50-60 ını karşılayabilecek orta ve büyük ölçekli mantar üretim işletmeleri bu ilçemizde mevcuttur. Söz konusu tesislerde mantar kompostu, parçalanmış samana genellikle tavuk yada at gübresi, su, jips ve gerekli gübreler ilave edilerek kompostlaştırılmasıyla elde edilmektedir. Söz konusu materyale misel aşılandıktan sonra üzerine genellikle belirli ölçüde kireçlenmiş peat tabakası serilerek üretim yapılmaktadır. Mantar yetiştiriciliğinde üretim sonrası mantar kompostu atığı açığa çıkmaktadır. Bu materyalin yani Mantar kompostunun yüksek organik madde kapsamı ve zengin mineral bileşimi nedeniyle toprak fiziksel özelliklerinin gelişimine ve bitki beslenmesine önemli katkılar sağlayabilecek nitelikte olduğu da yapılan çalışmalarla tespit edilmiştir (Tüzel ve ark., 1992, Szmidt ve Convay, 1995). Bu çalışmada, bitki besin elementlerince oldukça zengin mantar kompostunun tarımda kullanılabilirliğini araştırmak amacıyla örtüaltı domates yetiştiriciliğinde bitkinin potasyum ile beslenmesi ve verim üzerine etkileri araştırılmıştır. 131
MATERYAL ve YÖNTEM Antalya-Korkuteli Bölgesi nde üretim yapan mantar üretim tesisinin üretim sonrası oluşturduğu mantar kompostu materyal olarak kullanılmıştır. Söz konusu mantar kompostu farklı dozlarda (0-2-4-6-8-10 ton/da) 2003-2005 yılları tek ürün domates yetiştirme döneminde tesadüf blokları deneme desenine göre dört tekerrürlü olarak parsellere uygulanmıştır. Denemenin başlangıcında ve sonunda toprak örnekleri, deneme süresince yaprak ve meyve örnekleri alınarak, Batem (Batı Akdeniz Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü Müdürlüğü) Bitki Besleme laboratuarında aşağıdaki fiziksel ve kimyasal analizler yapılmıştır. Toprak analiz metotları; Tekstür: Hidrometre yöntemi (Bouyoucos, 1951), PH ve EC 1:2,5 Toprak-su karışımında (Jackson, 1967), Kireç: (% CaCO 3) Kalsimetre yöntemi (Çağlar, 1949), Organik madde: Walkey Black metodu (Jackson, 1962), Toplam N: Kjeldahl yöntemi (Brammer, 1965), Alınabilir P olsen metodu (Olsen ve ark., 1982), Alınabilir K, Ca, Mg: (Kacar, 1995). Kompost analiz metotları; ph ve EC: 1:5 (Jackson, 1967), Kireç (% CaCO 3) Kalsimetre yöntemi (Çağlar, 1949), Organik madde: Kuru yakma yöntemi (Kacar, 1994), Toplam N: Kjeldahl yöntemi (Brammer, 1965), K, Ca, Mg, Zn Cu, Mn, Fe: Yaş yakma (Kacar, 1972), Alınabilir P: Vanado molibdo fosforik sarı renk metodu (Kacar, 1972). Bitki analiz metotları; Toplam N: Kjeldahl yöntemi (Brammer, 1965), K, Ca, Mg, Zn, Cu, Mn, Fe: Yaş yakma Alınabilir P: Vanado molibdo fosforik sarı renk metodu ( Kacar, 1972). Deneme süresince hasat edilen meyvelerin verimleri alınarak, meyve büyüklükleri en, boy (mm) olarak ölçülmüştür. Meyve örneklerinden elde edilen meyve suyunda ise titre edilebilir asitlik (% ) ve suda çözünebilir kuru madde (%) analizleri yapılmıştır. Denemede elde edilen verilere varyans analizi uygulanmış ve uygulamalar arası farklılık Duncan testi ile belirlenmiştir. BULGULAR ve TARTIŞMA Araştırmada materyal olarak kullanılacak mantar kompostuna ait analiz sonuçları Çizelge 1 de verilmiştir. Analiz sonuçlarından da anlaşılacağı gibi organik madde ve besin elementlerince oldukça zengin mantar kompostunun tuz değeri yüksektir. Fakat söz konusu materyal direk 132
yetiştirme ortamı değil de toprak ile karıştırılarak, organik gübre kapsamında kullanıldığından yetiştiricilik açısından problem oluşturmamıştır. Topçuoğlu ve ark, (2004) tarımsal kullanım yönünden ph sı uygun aralıkta görülen Korkuteli yöresi mantar kompostlarında mineral maddelerin bitkisel gelişimi olumsuz etkileyecek düzeyde olmadığı, yüksek tuzluluğun uygun bir işleme ile tolere edilebilecek düzeye getirilebileceğini belirtmişlerdir. Çizelge 1. Mantar kompostu analiz sonuçları. I. Yıl Mantar kompostu II. Yıl Mantar kompostu ph 7,3 7,2 EC (micromhos /cm) 10106 10725 % Kuru Madde 61,0 63,0 % Nem 39,0 37,0 % Kül 57,6 60,5 % Org Madde 42,0 39,5 % N 1,8 2,2 C/N 13,4 16,4 % C 24,4 36,5 Fe (ppm) 8550 6257 Mn ( ppm) 400 198 Zn ppm 121 98 K (%) 1,0 0,9 Mg (%) 1,0 0,7 P (%) 0,57 0,50 Ca (%) 5,4 3,6 Analiz sonuçlarına göre yöremiz mantar kompostunun Potasyum içeriği (% 0,96-1,01) 9600-10100 ppm, azot % 1,8, organik madde miktarı yaklaşık % 40 civarındadır. Kanada ve Nova Scotia Çevre Bölümünün önerdiği tarımda kullanılabilecek mantar kompostunun arzu edilen potasyum içeriği 2000 ppm, azot % 0,6 organik madde % 30 dan fazla olmalıdır (Anonymous, 1995). Söz konusu sonuçlar, yapılan çalışmada kullanılan materyalin içeriğinin literatür ile uyumlu olduğunu göstermektedir. Toprağın Potasyum İçeriği: Denemenin yürütüldüğü seranın uygulama yapılmadan önceki toprak analiz sonuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Dikim öncesi sera toprağının potasyum içeriğinin 435 ppm olduğu görülmektedir. Hasat sonrası alınan toprak örneklerinde farklı dozlarda kullanılan antar kompostunun toprağın potasyum içeriğini önemli oranda artırdığı belirlenmiştir (Çizelge 3). 133
Çizelge 2. Sera Toprağının fiziksel ve kimyasal analiz sonuçları. ph 7,9 % Kireç 25,7 EC micromhos/cm 520 % Org.M. 1,8 K. ppm 435 Ca. ppm 3625 Mg ppm 470 % Kum 48 % Kil 20 % Mil 32 Yaprak potasyum içeriği: Meyveler ceviz iriliğine geldiğinde alınan yaprak örneklerinde, mantar kompostunun bitkinin beslenme durumunu nasıl etkilediği araştırılmıştır. Sonuç olarak uygulama parsellerinden alınan yaprak örneklerinin potasyum içerikleri kontrole göre önemli oranda artış göstermiştir. Birinci yıl uygulamaların etkisi ile yaprak potasyum içeriklerinde kontrole göre artış, ikinci yıl ise 5. ve 6. doz uygulamalarında kontrole göre artışlar tespit edilmiştir (Çizelge 3). Verim değerleri : Hasat başlangıcından hasat sonuna kadar her parsel kendi içinde sınıflara ayrılarak verim değerleri alınmıştır. Her iki yıl için alınan verim değerleri istatistiki olarak değerlendirildiğinde, farklı dozlar uygulanan parsellerin verimleri dozlar arttıkça artmıştır (Çizelge 3). Ayrıca uygulanan materyalin eklemeli etkisi nedeniyle ikinci yılın verim değerleri birinci yıla kıyasla daha yüksektir. Özgüven (1997) Çilek yetiştiriciliğinde mantar kompostu kullanımının erkencilik verim ve kaliteyi olumlu etkilediğini, çiftlik gübresinin yerine alternatif olabileceğini belirtmiştir. Çalışkan ve Özenç (2000) Fındık yetiştiriciliğinde fındık zurufu kompostu kullanımının verim ve kaliteyi artırdığını tespit etmişlerdir. Anaç ve ark. (1999) Domates yetiştiriciliğinde tarımsal atık kompostu kullanımının verimi (% 20) toprağın hacim ağırlığını, poroziteyi ve katı madde hacmini artırdığını belirtmişlerdir. Meyvelerin potasyum içerikleri: Her bir farklı dozun uygulandığı parsellerden alınan meyve örneklerinin potasyum içerikleri incelendiğinde, %1 düzeyinde önemli bulunurken, istatistiki anlamda 6 ton/da uygulamasından sonraki farklar önemsiz bulunmuştur (Çizelge 3). 134
Çizelge 3. 2003-2005 Mantar kompostunun farklı dozlarda örtüaltı domates yetiştiriciliğinde kullanımın yaprak, meyve, toprak potasyum içeriklerine ve verime ait ortalama değerleri ve Duncan grupları 1.Yıl Mantar Kompostu uygulama dozları Toprak Potasyum içeriği (ppm) Meyve Potasyum İçeriği ( %) Yaprak potasyum içeriği (%) Verim değerleri (ton/da) kontrol 351,250 f 3,900 f 3,075 c 8,033 d 2ton/da 446,500 e 4,325 e 3,150 c 8,716 c 4ton/da 567,750 d 4,375 de 3,325 b 8,866 b 6ton/da 659,750 c 4,450 c 3,400 b 9,110 a 8ton/da 802,500 b 4,825 b 3,650 a 9,166 a 10ton/da 977,500 a 5,000 a 3,750 a 9,290 a ** ** ** ** 2.Yıl kontrol 683,250 f 3,155 d 3,533 c 12,366 d 2ton/da 877,500 e 3,715 c 3,592 c 13,509 c 4ton/da 1087,500 d 3,877 b 3,753 c 14,258 b 6ton/da 1331,250 c 3,932 b 3,790 c 14,861 a 8ton/da 1446,250 b 3,995 b 4,235 b 14,945 a 10ton/da 1556,750 a 4,225 a 4,615 a 14,990 a ** ** ** ** Aynı harflerle gösterilen ortalamalar arasında farklar önemsizdir. ** p %1 düzeyinde önemli Meyvelerin bazı kalite değerleri: Uygulamalardan alınan meyve örneklerinin iki yıllık ortalama en, boy ölçümleri, suda çözünebilir kuru madde ve titre edilebilir asitlik miktarları tespit edilmiştir (Çizelge 4). İstatistiki anlamda meyve eni önemsiz bulunurken, meyve boyu %1 düzeyinde, suda çözünebilir kuru madde miktarı %5 düzeyinde, titre edilebilir asitlik miktarı % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Özgüven (1998), çilek yetiştiriciliğinde çiftlik gübresine alternatif olarak uygulanan çay atıklarının verimi, meyve ağırlığını ve suda çözünebilir kuru madde miktarını çiftlik gübresine kıyasla daha fazla artırdığını belirtmiştir. 135
Çizelge 4. Meyvelerin bazı kalite özelliklerine ait sonuçları Mantar kompostu dozl. Eni (mm) Boyu (mm) SÇKM (%) T.E Asitlik (%) kontrol 48,75 58,75b 3,800b 0,23 d 2ton/da 52,75 63,00ab 3,850b 0,28 c 4ton/da 53,00 71,00 a 4,050ab 0,30 bc 6ton/da 53,75 64,25ab 4,500a 0,30 bc 8ton/da 55,50 63,00ab 4,550a 0,31 b 10ton/da 50,00 62,25ab 4,300ab 0,35 a ÖD ** * ** *: p %5 düzeyinde önemli ** p %1 düzeyinde önemli ÖD: önemli değil SONUÇ ve ÖNERİLER Mantar kompostu, yüksek organik madde kapsamı ve başta potasyum olmak üzere zengin mineral bileşimi nedeniyle toprağın fiziksel kimyasal özelliklerini olumlu yönde etkilemiş ve bitki beslenmesine önemli katkılar sağlamıştır. Sonuç olarak, yapılan çalışmada mantar kompostu artan dozları oranında bitkinin potasyum ile beslenme durumunu, toprağın potasyum içeriğini ve verimi artırmıştır. KAYNAKLAR Anaç, D., Okur, B., Tüzel, Y., Toksöz, S., 1999. Organik Tarımda Kompost kullanımın Domates Üretimi ve Toprağın Fiziksel Özellikleri Üzerine Olan Etkileri, E:Ü:Z:F. Toprak Bahçe Bölümü, Bornova- İzmir Anonymous, 1995. Guidelines for Compost Quality. The canadian Council of Ministers of the Environment. Bouyoucos, G. J., 1951. A. Recalibration of the Hidrometer Metot for Making Mechanical Analysis of Soil. Agronomy Jour. 43: 434-438. Bremner, J. M., 1965. Methods of Soil Analysis Part 2. Chemical and Microbiological Properties. In Ed. Black American Society of Agronomy, Inc.Pub. Argon Series, No.9 Madison. Wisconsin, U.S.A. Çağlar, K.Ö., 1949. Toprak Bilgisi. A.Ü.Z.F.Yayınları. No:10 Çalışkan, N., Özenç, N., 2000. Zuruf Kompostunun Fındıkta Verim ve Kaliteye Etkileri. Tagem Fındık Araştırma Enstitüsü Md. Giresun 136
Jackson, M. L., 1962. Soil Chemical Analysis. Prentice-Hal, Inc.Ang. Cliffs, U.S.A. Jackson, M. L., 1967. Soil Chemical Analysis. Prentice-Hall of India Private Limt. NewDelhi Kacar, B., 1972. Bitki ve Toprağın Kimyasal Analizleri II. Bitki analizleri. Ank. Üniv.Basımevi, Ankara 646 s. Kacar, B., 1994. Bitki ve Toprağın Kimyasal Analizleri III Ank. Üniv. Ziraat fak. Yayınları No:3. Ankara Özgüven, A., 1997. The Opportunities of Using Musshroom Compost Waste Wesk in Strawberry Growing. Doğa Bilim Dergisi. Özgüven, A., 1998. Çay Atıklarının Çilek Yetiştiriciliğinde Kullanımı Bahçe (1-2), 47-53. Yalova. Szmidt, R. A. K., ve Convay, P. A., 1995. Leaching of Recomposted Spent Musshroom Substrates (SMS). Science and Cultivation of Ediple Fungi Vol. II, p: 901-905. Topçuoğlu, B., Arı, N., Önal, K. 2004. Korkuteli Yöresinde Mantar Kompost Atığının Bazı Kimyasal Özellikleri ve Bitki Besin İçerikleri. III. Ulusal Gübre Kongresi. syf 787-793.11-13 Ekim Tokat. Tüzel, Y., Boztok, K., Eltez, R. Z., 1992. Atık Kompostun Kullanım Alanları. Türkiye IV. Yemeklik Mantar Kongresi, Cilt II, s:5. 137