Türkiye 2.Ekolojik Tarım Sempozyumu, Kasım, 2001, Antalya. Sayfa, 69-77

Transkript

1 Türkiye 2.Ekolojik Tarım Sempozyumu, Kasım, 2001, Antalya. Sayfa, FARKLI ORGANİK GÜBRE UYGULAMALARININ MARULDA VERİM, KALİTE VE BİTKİ BESİN MADDELERİ ALIMINA ETKİLERİ Ersin POLAT 1 Sahriye SÖNMEZ 2 Halil DEMİR 1 Mustafa KAPLAN 2 1. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, ANTALYA 2. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü, ANTALYA Özet: Bu araştırma; farklı organik gübre çeşitleri ve dozlarının marulda verim, kalite ve bitki besin maddeleri alımı üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır yılında yapılan denemede organik gübrelerden sıvı tavuk gübresi1 (ST1) (500 kg/da), sıvı tavuk gübresi2 (ST2) (750 kg/da); katı tavuk gübresi1(kt1) (200 kg/da) + sıvı tavuk gübresi (ST) (300 kg/da), katı tavuk gübresi2 (KT2) (300 kg/da) + sıvı tavuk gübresi (ST) (300 kg/da); kan unu1 (KU1) (50 kg/da) + sıvı tavuk gübresi (ST) (300 kg/da), kan unu2 (KU2) (75 kg/da) + sıvı tavuk gübresi (ST) (300 kg/da) dozlarında uygulanmıştır. Deneme sonucunda marul bitkisinde baş boyu, kök boğazı çapı, C vitamini, suda çözünebilir katı madde (SÇKM), ph, baş ağırlığı ve verim belirlenmiştir. Ayrıca bitkide azot (N), fosfor (P), potasyum (K), kalsiyum (Ca), mağnezyum (Mg), demir (Fe), mangan (Mn), çinko (Zn) ve bakır (Cu) analizleri yapılmış, topraktan kaldırılan bitki besin maddesi miktarları hesaplanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre; tüm organik gübre uygulamaları verimde kontrole göre % oranlarında değişmekle birlikte önemli düzeyde etkili olmuştur. KT2 + ST uygulamasının diğer uygulamalarla kıyaslandığında baş boyu, kök boğazı çapı, baş ağırlığı ve verim üzerine etkisi en yüksek düzeyde gerçekleşmiştir. Gübre uygulamalarının marul bitkisinin C vitamini içeriği, SÇKM ve ph'ya etkisi ise önemsiz bulunmuştur. Organik gübre uygulamalarının, topraktan kaldırılan bitki besin maddeleri (N, P, K, Ca, Mg, Fe, Mn, Zn ve Cu) miktarı üzerine etkisi de istatistiksel olarak önemli bulunmuş, uygulanan organik gübre dozları içinde KT2 + ST uygulamasında kaldırılan bitki besin maddeleri miktarları genellikle diğer uygulamalardan daha yüksek olmuştur. Bunu KT1 + ST ve ST2 uygulamaları takip etmiştir.uygulanan organik gübreler arasında yapılan ekonomik analiz sonucunda da; en düşük maliyeti KT2 + ST uygulaması vermiş, ancak kimyasal gübreyle kıyaslandığında maliyet yüksek bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Marul, Verim, Kalite, Bitki Besin Maddesi,Organik Gübreler, Kan Unu, Tavuk Gübresi. Abstract: In this research; the effects of different organik fertilizers and their dosages on yield, quality and uptake of nutrition elements were investigated. In the experiments, different organic fertilizers were used as follows; liquid poultry manure 1 (LPM 2) (500 kg/da), liquid poultry manure 2 (LPM2) (750 kg/da), solid poultry manure 1 (SPM 1)

2 (200 kg/da)+ liquid poultry manure (LPM) (300 kg/da), solid poultry manure 2 (SPM 2) (300 kg/da) liquid poultry manure (LPM) (300 kg/da), blood meal 1 (BM 1) (50 kg/da)+ liquid poultry manure (LPM) (300 kg/da), blood meal 2 (BM 2) (75 kg/da)+ liquid poultry manure (LPM) (300 kg/da). At the end of the experiments; plant height, trunk diameter, vitamin C, total soluble solid (TSS), ph, plant weight and yield were determined in lettuce. Furthermore, N, P, K, Ca, Mg, Zn and Cu were analysed in plants and amounts of nutrition elements uptake from soils were calculated. According to the results, effect of all organic fertilizer applications on yield ranged from % in comparison with to the control application. The SPM 2+LPM application had the highest effect on plant height, trunk diameter, plant weight and yield when compared to other applications. Organic fertilizer applications had no effect on vitamin C, TSS and ph in lettuce. The effect of Organic Fertilizer application on uptake of nutrition elements (N, P, K, Ca, Mg, Fe, Mg, Zn and Cu) from soils was statistically significant. Amounts of nutrition elements uptake from soils in SPM 2+ LPM application had generally the highest effect. According to the economic analyis results; the SPM 2+LPM application had the least cost amoung the applicated organic fertilizers, but the cost was increased when compared to chemical fertilizer. Key words: Lettuce, Yield, Quality, The Nutrition Elemenets, Organic Fertilizers, Blood Meal, Poultry Manure. GİRİŞ Salata ve marullar bütün yıl boyunca açık alanda ve örtüaltında yetiştirilebilen, salata olarak tüketilen sebzelerdir. Ülkemizin bütün bölgelerinde genellikle ev bahçelerinde yetiştirilebilen salata ve marulun ticari boyuttaki üretimi; Ege, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde Haziran- Ağustos arasındaki aylar hariç, yılın her mevsiminde yapılabilmektedir. Önceleri tarla koşullarında yapılan üretim, özellikle kış mevsimindeki yüksek fiyatlardan yararlanmak amacıyla sera ve alçak plastik tünellerde de yapılmaya başlamıştır. Üretim dönemi oldukça kısa olan (2-3 ay) salata ve marullar ülkemizde genellikle ikinci ve üçüncü ürün olarak ana sebze üretiminin öncesi veya sonrası yapılmaktadır. Ancak en fazla gelirin sağlandığı Aralık- Şubat aylarında üretim Ege ve Güney bölgelerinde açık tarla koşullarında, diğer bölgelerde ise sera ve tünel altında yapılmaktadır. Son yıllardaki sebze fiyatları göz önüne alındığında salata ve marulun en yüksek gelir sağlayan sebzeler grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Ülkemizde ton salata ve marul üretimi yapılmaktadır (Anonim, 1998). Bitkisel üretimde amaç, birim alandan maksimum verim ve en iyi kalitede ürün elde etmektir. Başarılı bitki yetiştiriciliği için ön koşul; üretimi yapılacak ürün isteklerine uygun bir toprağın varlığıdır. Çoğu kez toprağın fiziksel ve kimyasal yapısının bozukluğu, organik madde ve mikroorganizma yetersizliği, toprak yorgunluğu, tuzluluk, uygun olmayan ph, toksik maddeler, dengesiz gübreleme ve sulama gibi nedenler toprak verimliliğini azaltır (Karataş ve Demiraslan, 2000). Kimyasal gübrelerin, sağlığımız üzerine olumsuz etkileri yapılan araştırmalarla ortaya konmuştur. Nitekim, aşırı kimyasal azotlu gübreleme, bitki bünyesine insan

3 ph sağlığına zararlı olan nitrat birikimini artırmaktadır. Oysa, organik kökenli gübreler, bitkilerdeki nitrat içeriğini kontrol (hiç gübre yapılmamış) bitkilere göre fazla değiştirmemiştir (Şensoy ve ark., 1996; Demir ve ark., 1996). Günümüzde önemi gittikçe artan ekolojik tarım, bitkisel ve hayvansal üretimin doğanın dengesini bozmadan yapmak amacıyla uygun ekolojilerde yapay kimyasal girdi kullanmadan sadece kültürel önlemler, biyolojik mücadele ve organik kökenli girdiler kullanılarak yapıldığı bir tarım şeklidir. Organik tarımın amacı, toprak ve su kaynakları ile çevre, bitki, hayvan ve insan sağlığını korumaktır (Er, 1999; Yanmaz, 1996). Ancak, ekolojik tarımın aynı zamanda ekonomik olabilmesi organik gübreler ve toprak düzenleyicilerinin etkin kullanımına da bağlıdır (Aydeniz ve Brohi, 1993). Salata ve marul bitkileri organik maddeyi sever. Organik maddece zengin topraklarda hızlı gelişerek kısa sürede hasat olgunluğuna gelir (Vural ve ark., 2000). Bu çalışma ile üretimi son yıllarda giderek yaygınlaşan ve yetiştiriciliğinde kimyasal gübreleme yerine organik gübrelerin kullanımının önerildiği marul bitkisinde, açık tarla koşullarında farklı organik gübre uygulamalarının verim, kalite ve bitki besin maddeleri alımına etkisi araştırılmıştır. MATERYAL VE METOD Araştırma, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama arazisinde bulunan, daha önce yetiştiricilik yapılmamış bir alanda yürütülmüştür. Deneme materyali olarak Lital marulu çeşidi kullanılmıştır. Tohumlar, torf kullanılarak çimlendirme kasalarına ekilmiş, daha sonra viollere şaşırtılmıştır. Dikim büyüklüğüne gelen fideler sıra arası ve sıra üzeri mesafeler 30 cm olacak şekilde araziye dikilmiştir. Tesadüf parselleri deneme desenine göre 3 tekrarlı kurulan denemede parseldeki bitki sayısı 20 adet, parsel büyüklüğü 1.8 m 2 olarak belirlenmiştir. Deneme alanı toprağının fiziksel ve kimyasal analiz sonuçları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. Deneme Alanı Toprağının Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları EC ds/m CaCO 3 (%) O.M (%) Bünye Tot. N (%) P me/100 g ppm (ppm) K Ca Mg Fe Mn Zn Cu Killi Tablo 1 de de görüldüğü gibi, deneme toprağı hafif alkali tepkimeye sahip, kireç kapsamı yüksek, tuzsuz, organik madde yönünden az humuslu ve killi bir bünyeye sahiptir. Total N yönünden çok iyi, bitkiye yarayışlı P bakımından düşük, değişebilir K, Ca ve Mg yönünden yüksek, alınabilir Fe bakımından noksanlık göstermesi mümkün, alınabilir Mn, Zn ve Cu yönünden ise iyi düzeydedir. Denemede organik gübre olarak tavuk gübresi ve kan unu, kimyasal azot kaynağı olarak da amonyum nitrat (% 33 lük) kullanılmıştır. Kullanılan tavuk gübresi ve kan ununun içerikleri Tablo 2 de verilmiştir.

4 Tablo 2. Tavuk Gübresi ve Kan Ununun İçerikleri Örnek Cinsi % Ppm N P K Ca Mg Fe Mn Zn Cu Kan Unu Sıvı Tavuk Gübresi Katı Tavuk Gübresi Denemede 8 farklı konu uygulanmıştır. Deneme Konuları ST1 : Sıvı Tavuk Gübresi(500 kg/da) ST2 : Sıvı Tavuk Gübresi (750 kg/da)) KT1 + ST : Katı Tavuk Gübresi (200 kg/da) + Sıvı Tavuk Gübresi (300 kg/da) KT2 + ST : Katı Tavuk Gübresi (300 kg/da) + Sıvı Tavuk Gübresi (300 kg/da) KU1 + ST : Kan Unu (50 kg/da) + Sıvı Tavuk Gübresi (300 kg/da) KU2 + ST : Kan Unu (75 kg/da) + Sıvı Tavuk Gübresi (300 kg/da) K : Kontrol (Hiç Uygulama Yapılmamış) KG : Kimyasal Gübre (15 kg N/da) uygulanmıştır. Araştırmada sulama, damla sulama sistemi ile yapılmıştır. Marul bitkileri hasadı yapılmadan önce uygulamalar arasındaki renk farklılıkları 5 kişi tarafından 5 puan üzerinden değerlendirilerek tespit edilmiştir. Puanlamalar; 1 puan : Sarı yeşil 2 puan : Çok açık yeşil 3 puan : Açık yeşil 4 puan : Yeşil 5 puan : Koyu yeşil olacak şekilde sınıflandırılmıştır. Tüm bitkilerin hasadı yapıldıktan sonra; baş boyu (cm), kök boğazı çapı (cm), C vitamini içeriği (mg/100 g), suda çözünebilir kuru madde (SÇKM) oranı, ph, ortalama baş ağırlığı (g/bitki) ve verim (kg/da) değerleri saptanmıştır. Her bir uygulamadan üçer tane olmak üzere bitkiler ayrılmış, laboratuarda Kacar (1972) ın bildirdiği gibi analize hazırlanmıştır. Yaprak örneklerinin N içeriği modifiye Kjeldahl metoduna göre (Kacar, 1972); P, nitrik-perklorik asit karışımı ile yaş yakılarak elde edilen çözeltide vanado molibdo fosforik asit sarı renk metoduna göre analiz edilmiştir (Kacar ve Kovancı, 1982). Aynı çözeltide K, Ca, Mg, Fe, Mn, Zn ve Cu atomik absorbsiyon spektrofotometre ile belirlenmiştir (Kacar, 1972). Araştırmanın analiz sonuçları varyans analizi ve Duncan testine tabii tutulmuştur. BULGULAR VE TARTIŞMA

5 Farklı organik gübre uygulamalarının marulun verim ve kalitesi üzerine ait ortalama değerler Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Farklı Organik Gübre Uygulamalarının Marulun Verim ve Kalitesine Etkisi Uygulamalar Verim (kg/da) Baş Ağırlığı (g/bitki) Baş Boyu (cm) Kök Boğazı Çapı (cm) Renk Değerleri C Vitamini mg/100g SÇKM (%) K c 75 c 15.6 b 14.0 c 3.1 bc ST bc 146 bc 18.5 a 15.6 bc 3.1 bc ST ab 180 ab 19.6 a 17 bc 2.8 bc KT 1 + ST ab ab 19.6 a 18.3 ab 2.1 cd KT 2 + ST a a 19.1 a 21.3 a 1.3 d KU 1 + ST bc bc 17.3 ab 15.3 bc 3.8 ab KU 2 + ST ab ab 19 a 17.3 bc 4.5 a KG bc bc 15.3 b 15.6 bc 3.8 ab LSD (p<0.05) ÖD ÖD ÖD ÖD: Önemli değil Tablo 3 den de anlaşılacağı gibi, marul bitkilerinin verim değerleri incelendiğinde gübre uygulamalarının tamamının kontrolle kıyaslandığında artışa sebep olduğu görülmektedir. Bu artış % arasında değişmekte olup, en yüksek artışı KT2+ST uygulaması vermiştir. Gübre dozlarının verim üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yapılan istatistik analiz sonucunda da kontrol ile aralarındaki fark % 5 düzeyinde önemli bulunmuş, araştırmada katı tavuk gübrelerinin sıvı tavuk gübreleriyle birlikte uygulandığı uygulamalar diğer uygulamalardan daha iyi sonuç vermiştir. Marul bitkilerinin baş ağırlıkları incelendiğinde, gübre dozlarının artışı baş ağırlıklarında artışa sebep olmuştur. Artan gübre dozlarının etkisini belirlemek amacıyla yapılan istatistik analiz sonucunda kontrol ile aralarındaki fark % 5 düzeyinde önemli bulunmuş, en iyi sonucu g/bitki baş ağırlığı ile KT2+ST uygulaması vermiştir. Tablo 3 den de görülebileceği gibi; gerek ST uygulamalarının gerekse KT + ST uygulamalarının artan dozlarının yeşil renk tonunu azalttığı, KU1 + ST uygulamasında yeşil rengin artmaya başladığını ve KU2 + ST uygulamasında en yüksek değere ulaştığı anlaşılmaktadır. Bunun sebebinin kan unu uygulamalarının bitkiye sağladığı N/P oranının diğer organik gübre uygulamalarından daha yüksek olmasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Çünkü fosfor yetersizliği arttıkça bitkilerde yeşil rengin daha koyulaştığı bildirilmektedir (Aktaş, 1991). Ortalamaları alındığında en yüksek verimin elde edildiği ( kg/da) KT+ST (250 kg/da +300 kg/da) uygulamasında renk değeri 1.7 iken, KU+ST (62,5 kg/da +300 kg/da) uygulamasında verim kg/da, renk değeri ise 4.2 olarak saptanmıştır. Her iki uygulamada da verim kontrolden (738.6 kg/da) yüksek çıkarken, renk değerleri kontrolden (3.1) KU+ST uygulamasında yüksek, KT+ST uygulamasında düşük bulunmuştur. Yukarıda da belirtildiği gibi Kan ununun N/P sağlama oranı yüksek olduğundan renk koyu olmuş olabilir. KT+ST uygulamasında ise renk açık kalmıştır, bu durum uygulamada azotun sınırlayıcı olduğunu düşündürmektedir. Araştırmada uygulanan organik gübre dozlarının marul bitkisinin C vitamini, SÇKM ve ph üzerine etkisi, istatistiki olarak önemsiz bulunmuştur. PH

6 Varyans analiz sonuçlarına göre gübre uygulamalarının; renk değerleri (p<0,001), baş boyu (p<0,01), kök boğazı çapı, baş ağırlığı ve verim (p<0,05) üzerine etkileri önemli bulunmuştur. Marul bitkisinin farklı organik gübre uygulamarına bağlı olarak topraktan kaldırmış olduğu bitki besin maddeleri miktarına ait ortalama değerler Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4. Farklı Organik Gübre Uygulama Dozlarının Marulun TopraküstüAksamıyla Kaldırmış Olduğu Bitki Besin Maddelerinin Miktarlarına Etkileri Uygulamalar N (kg) P (kg) K (kg) Ca (kg) Mg (kg) Fe (gr) Mn (gr) Zn (gr) Cu (gr) ST1 2.07c 0.27bcd 4.48c 1.32bc 0.24abc 13.81cd 7.55c 2.63cd 2.00bc ST2 3.17a 0.32abc 6.81ab 1.91ab 0.34ab 19.07bc 11.70ab 4.96a 2.41bc KT1 + ST 2.72b 0.34ab 6.19b 1.69ab 0.29abc 27.22a 10.48b 4.26ab 2.22bc KT2 + ST 2.99ab 0.46a 7.73a 2.09a 0.36ab 24.04ab 12.56a 5.08a 3.92a KU1 + ST 1.33d 0.15cd 3.17d 1.31bc 0.31abc 16.08c 4.26d 3.37bc 1.41cd KU2 + ST 3.13ab 0.34ab 6.64ab 1.77ab 0.43a 20.15bc 11.00ab 5.30a 2.78b K 1.23d 0.19bcd 2.43d 0.80c 0.14c 6.89e 3.96d 1.52d 0.78d KG 1.92c 0.11d 2.7d 0.93c 0.19bc 8.45de 3.55d 2.85bcd 2.11bc LSD (p<0.05) Tablo 4 de görüldüğü gibi, KT2 + ST gübre uygulaması yapılan parsellerde topraktan kaldırılan P, K, Ca, Mn, Zn ve Cu miktarları diğer uygulamalardan daha yüksek bulunmuştur (Tablo 4). N yönünden incelendiğinde; ST2 gübre dozu diğer uygulamalardan daha yüksek sonucu vermiş, bunu KT2 + ST ve KT1 + ST uygulamaları izlemiştir. Gerek sıvı tavuk gübresi gerekse katı tavuk gübre uygulamalarının yapıldığı parsellerde bitkilerin N u daha fazla miktarda kaldırması, tavuk gübrelerinin kan ununa göre daha kısa bir sürede mineralize olmasından kaynaklanmaktadır. Nitekim Kacar (1986); kan ununun yüksek düzeyde azot içermesine karşın, organik formda bulunduğundan dolayı bitkilerin bundan kolayca yararlanamadıklarını belirtmiştir. Topraktan kaldırılan Mg miktarı; KU2 + ST gübre uygulamasında diğer uygulamalardan daha yüksek belirlenmiştir. Fe miktarı ise KT1 + ST uygulamasında bulunmuş, bunu KT2 + ST gübre uygulaması takip etmiştir. Genel bir değerlendirme yapılırsa KT2 + ST gübre uygulamasının topraktan kaldırılan bitki besin maddelerinin miktarını en yüksek düzeye ulaştırdığı görülmektedir. Uygulanan farklı organik gübrelerin etkilerini daha iyi anlayabilmek için doz farklılıklarının ortalamaları hesaplanarak Tablo 5 de verilmiştir. Varyans analiz sonuçlarına göre; gübre uygulamaları, topraktan kaldırılan N, K, Fe, Mn, Zn ve Cu miktarlarına (p<0,001), P ve K miktarlarına (p<0,01) ve Mg miktarına (p<0,05) önemli düzeyde etkili olmuştur. Yapılan bu araştırma da dikkat edilmesi gereken en önemli husus; gübre uygulamaları ile bitkiye sağlanan N-P kombinasyonudur. Tablo 5 de görüldüğü gibi;

7 kan unu ve sıvı tavuk gübresi daha yüksek azot ve daha düşük fosfor, katı tavuk gübresi ise daha yüksek azot ve daha yüksek fosfor içermektedir. Nitekim bitkiyle kaldırılan azota bakıldığında, sıvı tavuk gübresinin kısmen azotu sağlayabildiği ancak P sağlamada yetersiz kaldığı düşünülmektedir. Katı tavuk gübresinin ilavesi P miktarını kısmen artırmaktadır, fakat yeterli düzeyde değildir. Tablo 5. Kan Unu, Sıvı Tavuk Gübresi ve Katı Tavuk Gübresinin Toplam N ve Toplam P 2 O 5 İçerikleri Uygulamalar Toplam N Toplam P 2 O 5 Bitkiyle Kaldırılan (%) (%) N (%) P (%) KU+ST ST KT+ST Kimyasal Gübre (15 kg/da) Deneme sonucunda; farklı organik gübre uygulamaları içerisinde KT2+ST uygulamasının gerek verim ve kalite, gerekse topraktan kaldırılan bitki besin maddelerinin miktarı üzerine etkili olduğu belirlenmiştir. Bütün bu sonuçlardan sonra; uygulanan farklı organik gübrelerin ekonomik analizi yapılarak Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. Farklı organik Gübre Uygulamalarının Verime Göre Ekonomik Analizi Uygulamalar (da) Verim (kg/da) Gübre Maliyeti ( 1kg Marul için) ( Bin TL.) Kontrol KU1 (50kg)+ ST (300kg) ST1 (500kg) KU2 (75kg)+ST (300 kg) ST2 (750 kg) KT1 (200 kg)+st (300 kg) KT2(300 kg)+st (300 kg) Kimyasal Gübre (N) Tablo 6 dan da görüldüğü gibi, organik gübreler içerisinde en düşük maliyeti TL ile KT2+ST uygulaması vermiş, ancak kimyasal gübre ile kıyaslandığında maliyet oldukça yüksek bulunmuştur. Bu nedenle hem en yüksek verimi verecek, hem de en düşük maliyeti sağlayacak uygun organik gübrelerin üretilmesi gerekmektedir. Ancak gübre maliyetlerinde karşılaştırma yaparken organik gübrelerin çok yıllık etkilerinin önemli olduğunu da gözden uzak tutmamak gereklidir. SONUÇ VE ÖNERİLER 1. Kontrole göre gerek verim ve kalitede gerekse topraktan kaldırılan bitki besin maddeleri miktarları üzerine tüm uygulamalar etkin bulunmuştur. Ancak en iyi sonucu KT2+ST uygulaması vermiştir.

8 2. Kimyasal gübrelerde olduğu gibi organik gübrelerde de denge zorunluluğu sözkonusudur. 3. Araştırmada uygulanan organik gübre doz ve kombinasyonları yeterli ve dengeli besleme için yetersiz kalmıştır. Buna rağmen birim ürüne düşen gübre maliyeti yüksek bulmuştur. 4. Organik gübrelerin etkinlik çalışmaları ekonomik analizlerle de desteklenmelidir. 5. Organik gübrelerin etkinliklerini artırmak için hazırlanmalarında ideal karışımlar geliştirilmelidir. KAYNAKLAR Aktaş,M., Bitki Besleme ve Toprak Verimliliği. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları: 1202, Ders Kitabı: 347, Ankara. Anonim, Türkiye İstatistik Yıllığı. Yayın No: 2240, Ankara. Aydeniz, A., Brohi, A., Kümes Artıkları ve Kuş Dışkısı- Gülle, Gübreler ve Gübreleme. Gazi Osman Paşa Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No : 1, Ders Kitapları Serisi Yayınları No: 1 (2. Baskı), Tokat. Demir, K., Yanmaz, R., Özçoban, M., Kütük, A.C., Ispanakta Farklı Organik Gübrelerin Verimlilik ve Nitrat Birikimi Üzerine Etkileri. GAP I. Sebze Tarımı Sempozyumu 7-10 Mayıs 1996, Şanlıurfa. Er, C., Organik Tarım Ders Notları, Ankara. Kacar, B., Bitki ve Toprağın Kimyasal Analizleri. II. Bitki Analizleri. A.Ü. Z.raat Fak. Yayınları: 453, Ankara. Kacar, B., Gübreler ve Gübreleme Tekniği. T.C. Ziraat Bankası Kültür Yayınları No: 20, Ankara. Kacar, B., Kovancı, İ., Bitki, Toprak ve Gübrelerde Kimyasal Fosfor Analizleri ve Sonuçlarının Değerlendirilmesi. Ege Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No: 354. Karataş, A., Demiraslan, R., Toprak Düzenleyicisi Terralyt Plus Elektrolitinin Marulda Bitki Gelişimi ve Bazı Toprak Özelliklerine Etkileri. III. Sebze Tarımı Sempozyumu 2000, Eylül, Isparta. Şensoy, S., Abak, K., Daşgan, H.Y., Eşdeğer Miktarda Mineral ve Organik Gübre Uygulamalarının Marulda Nitrat Birikimi, Verim ve Kaliteye Etkileri. GAP I. Sebze Tarımı Sempozyumu 7-10 Mayıs 1996, Şanlıurfa. Vural, H., Eşiyok, D., Duman, İ., 2000.Kültür sebzeleri (Sebze Yetiştirme). Ege Üniv. Ziraat Fak. Bahçe Bitkileri Bölümü, Bornova-İzmir. Yanmaz, R., 1996.Organik Tarım. Türk- Koop 286, Sayfa 5.