Kış/Winter 2014 Sayı/Volume 8 Uluslararası Hakemli Bilimsel Akademik Süreli Yayın
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ The Journal of Alevi Studies
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ The Journal of Alevi Studies HAKEMLİ DERGİ Kış/Winter 2014, Sayı/Volume 8 Uluslararası Süreli Yayın - 6 ayda bir yayımlanır - Ücretsizdir. ISSN 2146-4421 Ankara, Aralık - 2014
MİZANPAJ-DİZGİ Serap ÜÇPINAR TÜRKÇE-DÜZELTİ Coşkun KÖKEL - Sibel KUŞCA İNGİLİZCE ÇEVİRİ SORUMLUSU Sibel KUŞCA
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ İMTİYAZ SAHİBİ Özgür Savaş ÖZÜDOĞRU YÖNETİM KURULU Alaattin ATEŞ Ali DİRİL Dursun DİRİL Fikret MİRZAOĞLU Halil ŞAHİN Muzaffer BİLGİN Önder YILMAZ Özgür Savaş ÖZÜDOĞRU Tarkan YILMAZ Teoman TÜRKOĞLU Yılmaz KAYAASLAN SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ VE EDİTÖR Coşkun KÖKEL ÜLKE TEMSİLCİLERİ ALMANYA YUNANİSTAN Hasan Gazi ÖĞÜTCÜ Ahmet KARAHÜSEYİN ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ YÖNETİM MERKEZİ ADRESİ ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Adres: 1201 Sokak No: 55 Ostim-ANKARA/TÜRKİYE Tel: +90.312 267 35 51 Belge Geçer: +90.312 267 35 59 www.aadergisi.com Elektronik Posta: info@aadergisi.com V
BASKI Hermes Tanıtım Ofset Ltd. Şti. Büyük Sanayi 1. Cad. No: 105 İskitler-ANKARA/TÜRKİYE Tel: +90.312 384 34 32 Belge Geçer: +90.312 341 01 98 Haziran - 2015 / 1.500 Adet Gönderilen yazılar yayın yönergesi esaslarına göre değerlendirilir ve iade edilmez. Yazı, sahibinin sorumluluğundadır. Dergideki yazılar kaynak gösterilerek aktarılabilir. * Arka kapaktaki duvaz imam Tokat-Almus-Görümlü beldesinde (eski adı Varzıl köyü) yerleşik Kul Himmet Ocağı dedelerinden Hasan Şahin (Tombul Dede) den alınmıştır.
BİLİM-DANIŞMA VE HAKEM KURULU Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. Ali TORUN Prof. Dr. Aynur KOÇAK Prof. Dr. Bilgehan ATSIZ GÖKDAĞ Prof. Dr. Harun YILDIZ Prof. Dr. İbrahim YILMAZÇELİK Prof. Dr. İsmail GÖRKEM Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ Prof. Dr. Kurtman ERSANLI Prof. Dr. M. Esat HARMANCI Prof. Dr. Medine SİVRİ Prof. Dr. Mehmet AÇA Prof. Dr. Mehmet Fatih KÖKSAL Prof. Dr. Pakize AYTAÇ Prof. Dr. Saffet SARIKAYA Prof. Dr. Saim SAVAŞ Prof. Dr. Yusuf TEPELİ Prof. Dr. Zekeriya KARADAVUT Doç. Dr. Ali Kemal ÖZCAN Doç. Dr. Alpaslan DEMİR Doç. Dr. Banu MUSTAN DÖNMEZ Doç. Dr. Bayram DURBİLMEZ Doç. Dr. Beyhan KESİK Doç. Dr. Bülent BAYRAM Doç. Dr. Caner IŞIK Doç. Dr. Erdal YILDIRIM Balıkesir Üniversitesi Dumlupınar Üniversitesi Yıldız Teknik Üniversitesi Kırıkkale Üniversitesi Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fırat Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Ondokuz Mayıs Üniversitesi Kocaeli Üniversitesi Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Ahi Evran Üniversitesi Gazi Üniversitesi Süleyman Demirel Üniversitesi Uşak Üniversitesi Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Üniversitesi Tunceli Üniversitesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi İnönü Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Giresun Üniversitesi Kırklareli Üniversitesi Adnan Menderes Üniversitesi Tunceli Üniversitesi VII
Doç. Dr. Fatih USLUER Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN Doç. Dr. İsrafil BABACAN Doç. Dr. Murat Cem DEMİR Doç. Dr. Mustafa ŞEN Doç. Dr. Özer ŞENÖDEYİCİ Doç. Dr. Sadullah GÜLTEN Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kerim GÜLTEKİN Yrd. Doç. Dr. Berna AYAZ Yrd. Doç. Dr. Betül AYDOĞDU Yrd. Doç. Dr. Birol AZAR Yrd. Doç. Dr. Fahri MADEN Yrd. Doç. Dr. Fevzi RENÇBER Yrd. Doç. Dr. Gülay Karadağ ÇINAR Yrd. Doç. Dr. Hulusi YILMAZ Yrd. Doç. Dr. İbrahim TOSUN Yrd. Doç. Dr. Mahmut SARIKAYA Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Galip ALÇITEPE Yrd. Doç. Dr. Murat HANİLÇE Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜLTEKİN Yrd. Doç. Dr. Nermin ÖZCAN ÖZER Yrd. Doç. Dr. Recep TEK Yrd. Doç. Dr. Salih GÜLERER Yrd. Doç. Dr. Servet YAŞAR Yrd. Doç. Dr. Yaşar ACAT Yrd. Doç. Dr. Zekeriya KAPTAN Dr. Doğan KAYA TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Balıkesir Üniversitesi Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tunceli Üniversitesi Ortadoğu Teknik Üniversitesi Karadeniz Teknik Üniversitesi Ordu Üniversitesi Tunceli Üniversitesi Bülent Ecevit Üniversitesi Erciyes Üniversitesi Fırat Üniversitesi Kastamonu Üniversitesi Şırnak Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Tunceli Üniversitesi Ahi Evran Üniversitesi Celal Bayar Üniversitesi Gaziosmanpaşa Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Marmara Üniversitesi Karabük Üniversitesi Uşak Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Şırnak Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi Cumhuriyet Üniversitesi VIII
İÇİNDEKİLER İLİM YOLUNDA DEVAM EDERKEN... XI Özer ŞENÖDEYİCİ ORDU BÖLGESİNDE YERLEŞİK GÜVENÇ ABDAL OCAKLILARI...XIII Celal GÖKTEPE EDİTÖRÜN KALEMİNDEN...XV Coşkun KÖKEL SUFİLİK ALGISININ TÜRK YÖRESEL MÜZİĞİ SÖZLERİNDEKİ VARLIĞI... 1/12 Banu MUSTAN DÖNMEZ ALEVİ İNANCINDA KADIN; RUHSAL KABULLERDEN GÜNDELİK YAŞAMA... 13/34 Caner IŞIK NESÎMÎ ŞİİRİNE GÖRE HURUFİ GÜZELİ PORTRESİ... 35/48 Özer ŞENÖDEYİCİ EYÜP-İDRİSKÖŞKÜ NDE BİR ERENLER DURAĞI:... 49/116 KARYAĞDI BABA-HAFIZ BABA BEKTAŞİ TEKKESİ Fahri MADEN İTİKAT, AMEL VE AHLAK BAĞLAMINDA ALEVİ-BEKTAŞİ... 117/130 VE SÜNNİ İNANÇLARIN KARŞILAŞTIRILMASI İbrahim GÜL HACI BEKTAŞ-I VELÎ NİN HALİFELERİNDEN HACIM SULTAN IN HAYATI... 131/170 Salih GÜLERER IX
BUGÜNE KADARKİ YARALARIMIZ HEP ONDAN, DERSİMLİ (TUNCELİLİ)... 171/194 OLMAK VE TEZAHÜRLERİ Yaşar SUVEREN / Murat Cem DEMİR ÂŞIK EDEBİYATI HALK ŞİİRİNİN TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ... 195/212 Zekeriya KAPTAN / Yasemin YURDUŞEN OSMANLI DEVLETİ NDE NAKÎBÜ L-EŞRÂFLIK MÜESSESESİ VE MEŞÎHAT... 213/286 ARŞİVİNDEKİ NAKÎBÜ L-EŞRÂF DEFTERLERİ Ayhan IŞIK İKİ YENİ ŞİİRİ ÜZERİNDEN TESLİM ABDÂL IN DÜŞÜNCE DÜNYASI... 287/296 Mehmet Furkan ÇELİK X
İLİM YOLUNDA DEVAM EDERKEN Doç. Dr. Özer ŞENÖDEYİCİ Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Merhabâ hoş geldin ey rûh-ı revânım merhabâ Ey şeker-leb dilber-i şîrîn-zebânım merhabâ diyor Şehitler Şahı Nesîmî Biz de değerli canlara, can u başını bu yola koyanlara merhaba diyoruz. Alevilik Araştırmaları Dergisi, büyük bir kültürel zenginliğe sahip Alevi toplumunun tarihî mirasına akademik perspektiften bakma amacıyla çıktığı yolda sekizinci sayısına ulaştı. Akademik camia için bir kazanç olarak nitelenebilecek bu eserin yayımlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ediyorum. Çünkü asırlar önce uyanan bir çerağın aydınlattığı gönüllerde demlenen hissiyatı terennüm eden bu büyük birikimin, günümüz insanına da yol gösterecek biçimde işlenmesi gerekmektedir. Alevi duyuş ve düşünüşünün temelinde yatan insanî ve evrensel değerlerin, tüm insanlığın hizmetine sunulabilmesi için bu gibi yayınların varlığına ihtiyaç vardır. Orijinal kaynaklara ve belgelere gidildiğinde Aleviliğin, kendisini bu adla tanımlayan fertleri bir arada tutan güçlü bir gelenek olduğu gibi dünyanın bugün ihtiyaç duyduğu barış ve huzuru tesis edecek insanî değerlere de sahip olduğu görülebilir. Bu güzelliklerin keşfedilebilmesi, akademik süreçlere riayet eden bilim adamlarının Aleviliğe gösterecekleri ilgiye bağlıdır. Popüler kültürde, herhangi bir dayanağı olmayan söylemlere istinat eden iddiaları ve bağlı olduğu inancın tarihî gelişiminden habersiz kimselerin hezeyanlarını gerçek bilgiden arındırmanın sırrı Hünkâr Hacı Bektaş ın İlimden gidilmeyen yolun sonu karanlıktır. sözüyle kendisini ifşa etmektedir. Bu sözün üzerine bir diğer yol ulusu Mustafa Kemal Atatürk ün de Hayatta en hakikî mürşit ilimdir. vecizesini ilave ettiğimizde eteğine sarılmamız gereken yüce mercinin ilim olduğu hükmüne ulaşırız. Hazreti Ali, İlim bir nokta idi. Cahiller onu çoğalttı. buyurmuştur. İşte hakikî âlimlerin yapması gereken şey, o tek noktanın peşinde koşmaktır; yani çokluğu vahdete ulaştırmaktır. Bu da bize, bilgi kirliliğinden arındırılmış saf bilgiyi elde etmek için çalışmamız gerektiğini haber verir. Hazreti Peygamber de Ben ilim şehriyim, Ali ise onun kapısıdır. diyor. Buradan hareketle Ali ye yaklaşmanın, ilme yaklaşmak olduğunu ve gerçek bilgi peşinde koşmanın kutsiyetini anlayabiliriz. Alevi toplumunun kendi dinamikleri içinde yer alan gerçek bilgiyi arama çabası, yine Alevi felsefesinin en temel unsuru olan sevgi ile birleştiğinde tüm dünyanın ihtiyacı olan bir yapılanmaya vücut XI
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ verilebilir. Bu değerlerin işlevsel hâle gelmesi, temelleri sağlam ve geleceğe güvenle bakan bir toplumun oluşabilmesine de katkı sağlayacaktır. Bilgi ve sevgi üzerinde yükselen böyle bir nesil, insanoğlunun dünya üzerindeki macerasına yön verecek kudrete sahip olacaktır. Bu anlamda Aleviliğin söz konusu değerlerine bağlı bireylerin yetiştirilmesi son derece önem arz etmektedir. Çünkü mesele, küçük bir camiayı ilgilendiren basit bir husus değil, bütün insanlığı şekillendirecek ciddi bir durumdur. Öyleyse raflar dolusu Alevi eserinin, günümüz insanlarının anlayabileceği şekilde güncellenmesi ve insanlığın hizmetine sunulması gerekir. Bunun ardından ilgili metinler, onların ait oldukları çağlar dikkate alınarak tahlil edilmeli, ortaya çıkan veriler her kültür ve milletten insanlarla paylaşılmalıdır. Bu şekilde Alevilik sahip olduğu cihanşümul değerleri ile bütün insanlığın bir sığınağı olarak yücelir. Bilimsel gelişmelerin her gün yeni bir icada imza attığı, insan nüfusunun saniye saniye arttığı, mekaniğin duyguların yerini aldığı modern dünyada insan ruhunu yücelten, ahlâkî erdemleri önemseyen Aleviliğin hak ettiği ilgiyi görmesi ve insanlığa tanıtılması gerekir. Bu açıdan bakıldığında Alevilik Araştırmaları Dergisi, son derece önemli bir vazifeyi ifa etmektedir. Yaşayan kültür ile tarihî verileri bir arada sunan, akademik camia ile inanç önderlerini buluşturan bu gibi fedakârlık mahsulü eserlerin çoğaltılması ve desteklenmesi elzemdir. Bunca sayıyı sırtlayan ve gelecek sayıların yükünü omuzlamayı bir vazife sayan tüm emek sahiplerine bu vesile ile teşekkür ederim. Hak erenler hizmetinizi kabul buyursun. XII
ORDU BÖLGESİNDE YERLEŞİK GÜVENÇ ABDAL OCAKLILARI Celal GÖKTEPE Güvenç Abdal Ocağı Dedesi / Gülgentepe-ORDU Daldıran kayırsın Güvenç Abdal Hacı Bektaş Veli Velayetnamesi nde Dünya Güzeli Menkıbesi olarak bilinen tasavvufi metinde adı geçen Güvenç Abdal Hacı Bektaş Veli nin dervişlerinden olup 13. yüzyılda yaşamıştır. Horasan kökenli olup Hazreti Hünkar ile de akrabadır. Anadolu da Alevi-Bektaşi inancının tarihi-karizmatik temsilcilerindendir. Hacı Bektaş Veli Dergahı nda eğitim almış daha sonra Karadeniz bölgesine Alevi-Bektaşi inancını örgütlemek ve temsil etmek üzere gönderilmiştir. Güvenç Abdal Karadeniz bölgesinde 13. yüzyılda önemli bir etkinliğe sahip olan Çepni boyu mensubu Türkmenlerin yurduna, Gümüşhane-Kürtün-Harşit vadisine varmış ve erenlerin yolunu bu asil boya ve coğrafyaya aktarmıştır. Zaman içerisinde Güvenç Abdal ocaklıları tarihi yurtları Kürtün den Karadeniz bölgesinin farklı illerine göç etmiştir. Günümüzde Trabzon, Giresun, Tokat illerine bağlı onlarca köyde Güvenç Abdal Ocağı na bağlı Alevi topluluk yaşamaktadır. Güvenç Abdal ocaklılarının Karadeniz bölgesinde yoğunluklu olarak iskan olduğu illerin başında Ordu gelmektedir. Ordu ili Güvenç Abdal ocaklılarının Kürtün den sonra ikinci tarihi merkezidir. Dede ve talip olarak ocağa ait büyük bir nüfus Ordu çevresinde iskan olmuştur. Tarihi belgelerde 16. yüzyılda Alevi-Kızılbaş gruplarının Ordu çevresinde iskan olduğu görülmektedir. Nitekim tarihi kroniklerde Ordu ili nefs-i Alevi adıyla anılacak kadar Alevi inancıyla ve Alevi topluluklarla iç içedir. Yüzlerce yıldan beri Aleviler, Güvenç Abdal ocaklıları Ordu coğrafyasında kimlikleriyle varlıklarını devam ettirmektedir. Karadeniz bölgesinde Güvenç Abdal Ocağı na bağlı Aleviler dip memleketleri Kürtün sebebiyle Kürtünlüler namıyla tanınmaktadır. Kürtünlü ifadesi Karadeniz bölgesinde Kürtün den göç etmiş olan Güvenç Abdal ocaklısı Alevi anlamında kullanılmaktadır. Nitekim Ordu da onlarca Kürtünlü köyü bulunmakta olup bu yerleşim birimlerinde geleneksel-tarihsel Alevilik tüm dinamizmi ile devam ettirilmektedir. Ordu nun Gürgentepe, Ulubey, Gölköy, Mesudiye, Korgan, Çatalpınar, Ünye, Fatsa ve Merkez ilçelerindeki köylerce Güvenç Abdal Ocağı na bağlı Kürtünlüler yerleşiktir. Ordu da Güvenç Abdal ocaklısı Kürtünlüler, Ünye ve Fatsa bölgelerinde ata meslekleri olan demircilik-nalcılık nedeniyle Nalcılar namıyla da tanınmaktadır. Güvenç Abdal Ocağı örneğinde de görüldüğü gibi Anadolu da Alevi inancı dervişler ve onların kurduğu ocaklar aracılığı ile temellenmiş ve yüzyılları aşıp günümüze ulaşmıştır. Bu sebeple Alevi inancının Anadolu daki XIII
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ yüzlerce yıllık tarihini ortaya koymak için ocaklar üzerine bilimsel-akademik çalışmalara büyük ihtiyaç bulunmaktadır. Ocaklar merkezli araştırmalarla Alevi inancının tarihsel-inançsal dinamikleri doğru perspektifle tanıtılmış olacaktır. İşte bu temel bilimsel ihtiyacı göz önüne alarak yayımlanmaya başlanan Alevilik Araştırmaları Dergisi 2011 yılından beri çalışmalarını arttırarak devam ettirmektedir. Alevilik Araştırmaları Dergisi geçen süre içerisinde Anadolu nun farklı birçok yöresinde yerleşik Alevi topluluk ve ocakla ilgili son derece önemli bilgiler içeren metinleri neşrederek topluma ulaştırmıştır. Temennimiz önümüzdeki dönemde de çalışmalarını aynı doğrultuda devam ettirmesidir. Bu vesile ile bu kıymetli yayım faaliyetine makaleleri ile destek veren bilim insanlarını, bilim-danışma kurulunun üyesi kıymetli akademisyenleri, bu hizmeti beraber göğüsleyen, maddi ve manevi desteğini ortaya koyan değerli yönetim kurulu üyelerini, derginin yayımında görev alan tüm canları hürmet ve muhabbetle selamlar, teşekkür ederim. Cümle hizmetler Hak katında kabul olsun. XIV
EDİTÖRÜN KALEMİNDEN Yrd. Doç. Dr. Coşkun KÖKEL Düzce bölgesi, Batı Karadeniz bölgesinde Alevi-Bektaşi inançlı toplulukların yerleşik olduğu bir yöredir. Düzce ilinin Gölyaka ilçesine bağlı Yunusefendi, Çamlıbel, Hacıyakup ve Açma köylerinde Alevi- Bektaşi inançlı topluluklar yaşamaktadır. Ayrıca Düzce ilinin Merkez ilçeye bağlı Kazıkoğlu ve Çakırlar mahalleleri arasında kalan Tepecik mevkisinde de Alevi-Bektaşi nüfus yerleşiktir. Adlarını verdiğimiz yerleşim birimlerindeki Alevi kitle aslen Trabzon-Akçaabat kökenli olup 19. yüzyılın sonlarında bölgeye göç etmiştir. İlk kurulan köy Yunusefendi köyü olup zaman içerisinde Aleviler diğer yerleşim birimlerine dağılmıştır. Bölgede yerleşik olan Alevi-Bektaşi kitle, Güvenç Abdal Ocağı mensubu olup Çepni boyuna bağlı Türkmenlerdir. 20. yüzyıl ortalarında Gölyaka Alevilerinden bir kol Kocaeli-Kandıra-Ballar köyüne göç etmiştir. Günümüzde Düzce Alevilerinin hem Trabzon ham de Kandıra yöresinde yerleşik gruplarla sosyal ve inançsal irtibatları devam etmektedir. Gölyaka Alevileri tarihsel-geleneksel Aleviliğe ait olan ritüel ve inanç pratiklerini tüm otantizmi ve dinamizmi ile devam ettirmektedir. Bölgede Hacı Bektaş Veli Dergahı ndan icazetle görevlendirilmiş köy babaları inanç önderliğini devam ettirmektedir. Ayrıca Gümüşhane-Kürtün ve Giresun-Dereli bölgelerinde yerleşik Güvenç Abdal ocaklısı dedeler de Gölyaka Alevilerinin halifeliğini yapmaktadır. Halifelik kurumu, günümüzde etkinliği kaybetmiş olup inançsal varlığı kalmamıştır. Yörede hizmet veren köy babaları Hacı Bektaş Veli Dergahı çelebi kolunu temsil eden makamdan icazetle görevlendirilmekte ve inanç önderliğini yürütmektedir. Gölyaka Alevileri günümüzde ocak aidiyet bilincini koruyan, dede-talip bağlantısını devam ettiren, cem ibadeti başta olmak üzere musahiplik benzeri temel inanç ve gelenekleri yaşatan sayılı topluluklardandır. Alevilik Araştırmaları Dergisi olarak bizlerin amacı da Gölyaka Alevileri örneğinde olduğu gibi kadim Alevi-Bektaşi inanç erkanını devam ettiren ocak ve sürek mensupları ile ilgili inançsal değerleri kayıt altına almaktır. Bu amacımız bağlamında yayımladığımız her sayımızda bu içerikteki bilimsel-akademik çalışmaya yer verdik. Bu sayımızda da genel amacımıza uygun makaleleri neşrettik. Sufilik Algısının Türk Yöresel Müziği Sözlerindeki Varlığı adlı ilk makalemizde Alevi ritüel müziği üzerine değerlendirmeler yer almakta olup Alevi İnancında Kadın; Ruhsal Kabullerden Gündelik Yaşama adlı ikinci çalışmada ise Alevi inancında kadının yeri irdelenmektedir. Nesîmî Şiirine Göre Hurufi Güzeli Portresi başlıklı metinde de Seyyid Nesimi nin şiirlerindeki Hurufi güzeli algısı işlenmektedir. Eyüp-İdrisköşkü nde Bir Erenler Durağı: Karyağdı Baba-Hafız Baba Bektaşi Tekkesi adlı makalede de İstanbul daki önemli Bektaşi tekkelerinden Karyağdı Baba Tekkesi hakkında arşiv belgelerine dayalı bilgiler verilmektedir. İtikat, Amel ve Ahlak Bağlamında Alevi-Bektaşi ve Sünni İnançların Karşılaştırılması adını taşıyan XV
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ araştırmada ise Alevi ve Sünni inançlarının inançsal ve düşünsel boyutlarıyla karşılaştırılması yapılmaktadır. Devamındaki metin Hacı Bektaş-ı Velî nin Halifelerinden Hacım Sultan ın Hayatı başlıklı olup Alevi-Bektaşi inancının tarihi-karizmatik temsilcilerinden Hacım Sultan hakkında detaylı bilgiler verilmektedir. Bugüne Kadarki Yaralarımız Hep Ondan, Dersimli (Tuncelili) Olmak ve Tezahürleri adını taşıyan makalede de Tunceli yöresi ile ilgili sosyolojik temelli bir inceleme yer almaktadır. Devamında da Âşık Edebiyatı Halk Şiirinin Tarihsel Gelişim Süreci başlıklı metin bulunmakta olup âşık edebiyatının tarihsel gelişim süreci işlenmektedir. Osmanlı Devleti nde Nakîbü l-eşrâflık Müessesesi ve Meşîhat Arşivindeki Nakîbü l-eşrâf Defterleri başlıklı makalede de Nakîbü l-eşrâf arşivi hakkında son derece önemli ve detaylı bilgiler verilmektedir. Bu sayımızda yer alan son makalemiz ise İki Yeni Şiiri Üzerinden Teslim Abdâl ın Düşünce Dünyası adını taşımakta olup Teslim Abdal ın şiir dünyası iki örnek üzerinden analiz edilmektedir. Önümüzdeki sayıda buluşmak dileğiyle XVI
SUFİLİK ALGISININ TÜRK YÖRESEL MÜZİĞİ SÖZLERİNDEKİ VARLIĞI THE EXCIXTENCE OF SUFISM PERCEPTION IN THE WORDS OF TURKISH FOLK MUSIC Banu MUSTAN DÖNMEZ 1 Ben gizli bir hazineydim, istedim ki bilineyim... 2 ÖZET Bu çalışmada, Türk yöresel müziği geleneği içerisindeki sufilik algısı ele alınmıştır. Öncelikle sufi ve mutasavvıf sözcükleri, etimolojik kökenleri ve tanımlarıyla beraber ele alındı. Kavramın çok genel olarak: Evrende yaratan-yaratılan ikilemi görmeksizin, tüm canlıların tek bir varlıktan sudur ettiğine inanmak, dolayısıyla insanı Hakla özdeş görmek anlamında kullanıldığı vurgulandı. Ardından sufilik, panteizm ve Enel hak kavramları arasındaki algı ve anlam paralelliği analiz edildi. Sufilik halk edebiyatı, divan edebiyatı, Türk yöresel müziği sözleri ve Türk sanat 1 Doç. Dr., İnönü Üniversitesi, Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi, Müzikoloji Ana Bilim Dalı. 2 Muhyiddin Arabî nin hadis olduğunu iddia ettiği ve hadis olup olmadığı tartışılan bu söze, daha çok sufiler sahip çıkmaktadır. müziği sözlerine sinmiş ve türlerin içeriğine göre sözlerde dağınık ya da yoğun bir biçimde işlenmiştir. Sözlerdeki bu işlenişin nedeni, Anadolu ve Yakın Doğu halklarının kolektif belleğidir. Bu çalışmada, Anadolu ozanlık geleneği içerisinde yer bulmuş, varlığını sürdürmüş dinsel ve dünyasal Türk yöresel müziği sözleri içerisindeki sufilik algısı, felsefi ve tarihsel bilgiler ışığında söz örnekleriyle gösterildi. Tasavvufa ait olan fenafillâh, fenafilaşk ve insanı-ı kâmil kavramlarını ifade eden dizelerden örnekler gösterildi. Ancak bu çalışma, sufilik alanının tamamını ve tüm türkü sözlerini kapsayamaz. Hem sufilik alanı, hem de halk türküleri, tarihsel ve felsefi bir derinliğe sahiptir ve bu çalışmada, yalnızca konuya ilişkin örnekler gösterilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sufilik, Panteizm, En-el Hak, Türk Yöresel Müziği Sözleri. ABSTRACT In this study, sufism perception of Turkish folk music tradition was handled. First of all, sufi and mutasavvıf words were handled in the way of etymologic origin 1
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ and their definitions. Sufism is defined in general as Believing that all the living beings emerge from One Creator and not to believe in separation of creator-created, accordingly thinking that Creator and human are superposable. Than, notions of sufism, pantheism and en-el hak (I m the creator) was analysed in terms of their perception and meaning similarity. Sufist thought pervaded to Turkish folk and divan literature, pervaded to the lyrics of Turkish folk and art music; it was treated disconnectedly or intensively in lyrics according to musical genre. The reason of this sufistic treatment of lyrics is the collective memory of Anatolian and Near Eastern peoples. Sufistic perception was denoted through instances of sacred and secular Turkish folk music lyrics, which have subsisted by means of Anatolian bard tradition, and it was denoted in the light of philosophical and historical knowledge in this study. Some verses were exemplified which comprised sufistic thought such as fenafillâh/ fenafilaşk (divine love) and insan-ı kâmil (perfect human being). But this study cannot include all the sufistic thoughts and lyrics. Both sufistic philosophy and folk songs have a historical and philosophical depth and only some lyrics samples which relating to this matter were exemplified in this study. Keywords: Sufism, Pantheism, En-el Hak (I m the creator), Turkish Folk Music Lyrics. 1. Sufi ve Tasavvuf Sözcüklerinin ve Bu Sözcük Köklerinden Türeyen Benzer Anlamlı Diğer Sözcüklerin Etimolojik Kökeni Arapça kökenli sufi sözcüğü Türkçeye 1. Tasavvuf erbabı, mutasavvıf. 2. Sofu biçiminde geçmiştir (Doğan, 2008: 1497). Buradan da sofu ve sufi kelimelerinin ortak bir kökten geldiğini anlamaktayız. Sufi, etimolojik olarak Eski Yunancadaki sophos (bilge) ve sophia (bilgelik) kelimeleri ile ortak bir köke sahiptir (Nişanyan, 2009: 574). Antik Yunan daki paralı eğitmenler anlamına geçen sofist (bilgin/bilgici anlamında) sözcüğünün kökü de sophos (bilge) ve sophia (bilgelik) sözcüğünden gelmektedir. O halde sofu, sufi ve sophia ya da sofi sözcükleri ortak bir kökten gelmektedir. Dolayısıyla Doğu da tasavvufçu/mutasavvıf anlamına gelen sözcük, Batı da bilge anlamında kullanılmaktadır. Sufi yle eşanlamlı olan mutasavvıf ya da tasavvuf ehli sözcüğünün anlamını tanımlamadan önce, tasavvuf ve sufi kelimeleri arasındaki köken ilişkisine de bakmak gerekir. Tasavvuf, sufilik felsefesi anlamına geçen bir sözcük olup, Arapça-Farsça kökenli sufi sözcüğünden türetilmiştir. Tasavvuf ehli anlamına geçen mutasavvıf da Arapça kökenli tasavvuf sözcüğünden türetilmiştir. O halde sofi, sofu, sufi, tasavvuf ve mutasavvıf sözcükleri arasındaki etimolojik ve anlamsal ilişkiyi, bu minval üzere düşünmek gerekmektedir. 2
2014 / Yıl: 4 Sayı: 8 2. Mutasavvıflık (Sufilik)- Panteizm-En-el Hak Düşüncesi İlişkisi ve Halk Şiirlerine ve Türk Yöresel Müziğine Yansıması Mutasavvıf, tasavvuf ehli olan, eş deyişle tasavvufi felsefeyi idrak edebilen, algılayabilen ve yaşayabilen kişi anlamındadır. O halde tasavvuf nedir? Tasavvuf vahdet-i vücut düşüncesidir: Evrende yaratan-yaratılan ikilemi görmeksizin, tüm canlıların tek bir varlıktan sudur ettiğine inanmaktır (Ünver, 2009: 538). Başka bir deyişle vahdet-i vücut, kendini Hakla bir görme, özdeş görme düşüncesidir. Bu düşünce hem halk edebiyatında, hem de divan edebiyatında bolca işlenmiştir: İnsan Hakta Hak İnsanda Ne Ararsan Var İnsanda Çok Marifet Var İnsanda Mademki Ben Bir İnsanım Âşık İsmail Daimi, (http://www.turkuler.com/sozler/turku_madem_ki_ben_bir_insanim.html. 26.02.2015) Anadolu da bu düşüncenin edebiyat aracılığıyla sürekli işlenmesinin nedenini, yalnızca tarikatlara ya da dergâhlara bağlamak doğru değildir. Bu düşünce, aynı zamanda Anadolu ve yakın Doğu halklarının kolektif belleğini yansıtır. Bu düşünceyi, halk edebiyatı (Yunus Emre) ve divan edebiyatı (Edip Harabi) ile dile getirmiş iki ozandan burada örneklemek gerekir: Evvel benem ahir benem canlara canolan benem Azup yolda kalanlara hazır meded iden benem. Yunus Emre (Tatçı, 1998: 199) Ben bu yiri yaraducak yir üstine gök turıcak Ulu deniz mevc urıcak Nuh'a Tufan viren benem... Yunus Emre (Tatçı, 1998: 200) Herkes sanır Harabi Allah'ı la mekândır Vardır anın mekânı bak işte biz eviyüz Ahmed Edip Harabi Baba (Üçüncü, 2012: 295) Güş eyleyin erenler/ Bu başka bir beyandır İrfan olanlar anlar/zira sözüm ayandır Ahmed Edip Harabi Baba (Üçüncü, 2012: 297) Mutasavvıflık, Batı felsefesinde de etki alanı bulmuştur ve panteizm olarak geçmektedir, her ikisi de benzer dünya görüşleridir. Pan tüm, teizm tanrıcılık ya da bir yaratanın varlığına inanma anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Türkçeye tümtanrıcılık olarak çevrilir. Kavramın tanımı da zaten etimolojisiyle uyumludur: Pantezim, Tüm evreni kapsayan tanrısallık. Doğa ile Tanrının birlikteliği, canlı ve cansız tüm varlıkların Tanrı ya bağımlılığı ilkelerini içeren öğreti biçiminde tanımlanır (Yıldırım, 2004: 154). Burada canlı-cansız tüm varlıklar demişken, Âşık Büryani nin bir dörtlüğü ile panteizm ve vahdet-i vücut düşüncesinin eşdeğerliğini örneklemek gerekir: Canlı cansız cümlemiz bir nesneden Var oluyor bu bir hikmet sultanım Canana akıtır bu can-ı beden Kabul etmek cana minnet sultanım... Âşık Büryani, (http://www.turkuler.com/sozler/turku_canli_cansiz_cumlemiz_bir_nesneden.html. 03-03- 2015) 3
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Tasavvufi düşüncenin ve panteizmin algılanabilmesi için, evrene holistik bir felsefeyle bakılması gerekmektedir. Holistik bakış ise, ancak insani melekelerle elde edilebilecek, egosantrizm ve bencillikten uzak bir bakıştır. Başka bir deyişle, tasavvufu yine tasavvufla anlatmak gerekirse, bu düşüncenin algılanabilmesi için, insanın kendi benliğinde eriyerek fenafillâh a 3 ve fenafilaşk a 4 ulaşması gerekmektedir. Bu fenafillâh ve fenafilaşk durumları, Seyit Nizamoğlu nun dizelerinde adeta özetlenmiştir. Nizamoğlu nun aşağıdaki dizeleri, birer halk edebiyatı eseri olmakla kalmayıp, Alevi cemlerindeki semah ibadetinin de sözlerini oluşturmaktadır: Koma hiç benliğin bende Varlığım yok eyle sende Seni görüp her mekânda Hü diyeyim döne döne... Seyyid Nizamoğlu, (www.alevi.dk/kultur/dabf%20semah%20 sozleri.doc. 20.02.2015) Tüm sevgiler, kendi benliğinden geçerek başka bir benliğin içinde erime, kendi nefsini bırakma halini ifade etmektedir. Ana-babanın evladını sevmesi, askerin va- 3 Fenafillâh, Arapça Allah ta fani olmak demektir... Sufi bu makama ulaşmak için, her şeyi terk eder, tıpkı bir ölünün dünyayı terk edişi gibi, buna ölmeden önce ölmek denir (Cebecioğlu, 2009: 210). 4 Fenafilaşk, fenafillâh mertebesinin ilhamıyla ulaşılabilen bir noktadır: Cemal aşkı doğurur ve cemalsiz aşk olmaz, dünya üzerinde gördüğümüz her güzel mutlak güzelden parçadır. Bu sebeple güzel olanı sevmek, cemal-i mutlak ı sevmek demektir (Cebecioğlu, 2009: 209). Mecnun un Leyla aşkıyla Tanrı ya ulaşmasıyla anlatılmak istenen de budur. tanını sevmesi, aşığın maşukunu sevmesi gibi birçok örnek, fenafillâhın bir aksidir. Bu bağlamda, dünyevi olan sevgiler de Tanrısallıktan pay almayı gerektirdiğinden, kendi benliğinden geçmenin birer örneğidir. Aşağıdaki dizeler, Tanrısallıktan pay almış bir annenin hüzünlü feryadını yansıtmaz mı? Eledim Eledim Höllük Eledim, Aynalı Beşikte Canan Bebek Beledim. Büyüttüm Besledim Asker Eyledim, Gitti De Gelmedi Canan Buna Ne Çare, Yandı Ciğerim De Canan Buna Ne Çare. Anonim/ Erzurum Yöresi Kaynak: Muharrem Akkuş (http://www.turkuler.com/sozler/turku_eledim_eledim_holluk_eledim.html.26.02.2015) Fenafillâh ve fenafilaşk mertebeleri, tasavvufa göre İnsan-ı Kâmil e (olgun insan) götüren aşamalardır. İnsan-ı Kamil düşüncesinin tasavvufa sistematik olarak girişi, Durak a göre, 13. yy. İslam filozofu Muyiddin Arabî yle gerçekleşmiştir (Durak, 2010: 108). Yazar, Sufilerin hazaratı-ı hams denilen varlık dairesinde Tanrıyı başlangıç, insanı da bitiş noktası olarak aldıklarını söyler. Bu yaklaşıma göre İnsan-ı Kamil, Tanrı nın yeryüzündeki halifesidir (Durak, 2010: 108). Alevilikte ise bu düşüncenin adı devriyedir ve devriyeyi anlatan birçok ibare vardır. Devriye düşüncesi, Batıdaki modern evrim kuramının daha ilkel halidir. Devriye, ruhu insan-ı kâmile götürmeyi hedefler. Anadolu türkülerinde insan-ı kâmil e çok büyük bir değer ve kutsiyet atfedilmiştir: 4
2014 / Yıl: 4 Sayı: 8 Pir Sultan Abdal ım Sürem Bu Yolu İnsan-ı Kâmilin Olmuşam Kulu İster Yağmur Yağsın İsterse Dolu Nidem Ben Ummana Daldıktan Sonra Pir Sultan Abdal, (http://www.turkuler.com/sozler/turku_nasil_yar_diyeyim_ben_boyle_yare.html. 2.02.2015) Yukarıdaki sözlerde de görüldüğü üzere kula kulluk etmeyen, onuru için yaşayan sufi, söz konusu insan-ı kâmil olduğunda, onuru bir tarafa bırakır ve onun kulu kölesi olur, çünkü insan-ı kâmil Tanrının yeryüzündeki halifesidir, erendir. Aslında Tanrı, ham insanda değil, insan-ı kâmilde görünürlük kazanmaktadır. Erdemli olmak zor olduğu için de, o mertebeye acı ve ızdırapla ulaşılmaktadır. Bu nedenle tekkelerde, ham insanı, insan-ı kâmil mertebesine ulaştırmak için çilehaneler bulunmaktadır. İnsan olarak hamlıktan olgunluğa ulaşma durumu Mevlana tarafından Hamdım Piştim Yandım ifadesiyle özetlenir. Tanrının insanda görünürlük kazandığı düşüncesi, Alman idealisti Hegel in felsefesi için de geçerlidir. Hegel in idealizmi nesnel bir idealizm olup, bu idealizme göre tin (ruh/akıl), tüm evrende vardır, evrenseldir. O nun diyalektik idealizmi, sufistiktir: Tez aşamasında Geist, kendisidir, bir potansiyeldir. Kendisine fiiliyat kazandırmak ve dışlaştırabilmek için antitezi olan maddi doğayı yaratır, ancak bu andan itibaren kendine yabancılaşmıştır. Geist, bu çelişkiyi ortadan kaldırabilmek için sentez aşamasında kültür dünyasını ve insanı yaratır. Tin, kendini tekrar insanda bulur. Ardından toplumsallaşarak objektif bir Geist halini alır. Dolayısıyla devlet, hukuk ve ahlak oluşur (Çüçen; Zafer vd, 2009: 352). Şimdi Hegel felsefesine ait bu teolojik algı, sufilerin sahiplendiği bir hadis olan Ben gizli bir hazineydim bilinmek istedim... ya da yine Sufilerin Allah la insan arasındaki devriyeyi ve insan-ı kamili de içine alan ve Hazarat-ı Hams adı verilen varlık dairesiyle ele aldıkları düşüncenin aynısı değil midir? Panteizm öğretisi de, mutasavvıf görüşle birlikte kökleri çok eskilere dayanan ve kolektif bellekle bugüne taşınan bir öğretidir. Yine Batı filozofu Spinoza da, tıpkı Hegel gibi bir panteisttir. Etika adlı eserinde, mantıksal argümanlarla Tanrıyı betimlerken, O nu evrenden ve doğadan ayrı olarak ele almamakta ve bir bütün olarak görmektedir (Spinoza, 1995: 27-80). Fenafillâh a ve fenafil-aşk a ulaşan insan-ı kâmil ve o kamile ait din ve felsefe, aynı zamanda 14.-15. yüzyıldaki Rönesans- Reform düşüncesi ve 18. yy. daki aydınlanma hümanizmiyle de paralellik taşımaktadır. Aydınlanmacı filozof Hume, İnsan Zihni Üzerine Bir Araştırma adlı eserinin birçok noktasında dogmatik ve biçimci inancı, mantığa ve düşün özgürlüğüne aykırı olduğu gerekçesiyle eleştirmektedir (Hume, 1998: 53-57-147-148). İdeolojilerin ve biçimci tapınma anlayışlarının ötesindeki bu evrensel ve hümanist 5