Kütahyalı Bilge Şair Sunullah-ı Gaybi ve Dönemi

Kütahyalı Bilge Şair Sunullah-ı Gaybi ve Dönemi

DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ Dumlupınar Üniv. Merkez Kampüs Kamu Yönetimi Bölümü Binası Tavşanlı Yolu 10. km KÜTAHYA Tel: 0 (274) 265 22 29 Faks: 0 (274) 265 22 30 e-mail: ilahiyat@dpu.edu.tr Kütahyalı Bilge Şair Sunullah-ı Gaybi ve Dönemi Editör: Bilal Kemikli Ergin Ögcem ISBN 978-605-9955-86-7 1. Basım Mayıs 2016 Yayına Hazırlık: EMİN YAYINLARI Fethiye Mah., Kırlangıç Sok. No:2 16140 Nilüfer / BURSA Tel: (0224) 242 28 98, Fax: (0224) 241 25 69 www.eminyayinlari.com Baskı: Stüdyo Star Ajans Matbaacılık Ltd. Şti Nilüfer Ticaret Merkezi Bursa Sertifika No:15366

Halvetî ve Melâmî Geleneği Bağlamında Gaybî Süleyman Uludağ 1 Öncelikle Sayın Valimize, Belediye Başkanımıza, Rektörümüze, çok değerli meslektaşlarıma ve sevgili talebelerime en derin, en kalbî sevgilerimi ve saygılarımı arz ediyorum. Bu vesileyle bu sempozyumu düzenleyen ekibe teşekkür ediyor ve böyle güzel faaliyetlerin devam edebilmesi için de Rabbime dua ediyorum. Geçmişimizde var olan değerler günümüzde de meydana getirilmeye, gelecek nesiller için birtakım hazırlıklar yapılmaya çalışılmaktadır. Kütahya buna fazlasıyla lâyıktır. Kütahya nın şanlı bir geçmişi vardır ve bundan dolayı ben geleceğinin de daha parlak olacağını düşünüyor ve ümit ediyorum. Sayın Dekanımız Prof. Dr. Bilal Kemikli ile dostluğumuz epey eskilere dayanmaktadır. Bu vesile ile burada yapmış olduğu üç yıllık hizmetinden dolayı da kendisine teşekkür ediyorum. Buraya dekan olarak tayin edileceği sırada kendisi ile yaptığımız görüşmelerde, kuruluş döneminde bulunan bir fakülte de görev almanın o fakülteyi kurma adına çok önemli olduğunu söyleyerek kendisine tavsiyelerde bulunmuştum. O da bu istişarelerimize uyarak gerek Ahterî gerek Ergun Çelebi sempozyumları ile güzel faaliyetlerde bulundu. Düzenlediği sempozyumların üçüncüsü olan Sunullah-ı Gaybî de daha önce katılmış olduğum Ergun Çelebi gibi benim çalışma alanıma dâhildir. Bu ayrıntıyı göz önünde bulundurup beni davet ettikleri için kendisine teşekkür ediyor bundan sonraki ilmî faaliyetlerinde de başarılar diliyorum. Sun ullah-ı Gaybî hakkında geniş bilgiler verildiği için ben bunun üzerinde çok durmayacağım. Çeşitli vesilelerle sempozyumun diğer oturumlarında arkadaşlar belki yine temas edeceklerdir. Ancak İslâm âleminde, başlangıçtan bugüne kadar geçen bir zamanda yani Hz. Peygamber e (s.a.v) vahyin geldiği milâdî 610 tarihinden bugüne kadar geçen 1405 senelik bir zaman içerisinde İslâm âlemindeki dinî, ilmî, fikrî 1 Prof. Dr., Emekli Öğretim Üyesi. 35

KÜTAHYALI BİLGE ŞAİR SUNULLAH-I GAYBİ VE DÖNEMİ ve sanatsal faaliyetler hakkında çok özet bazı konulara temas etmek istiyorum. Böylece Gaybî yi ve Ergun Çelebi yi ortaya çıkaran bu çevrenin tarihsel arka planını, geçmişini, gelişme seyrini ve bu yola girildikten sonra aşama aşama nasıl mesafe kat edildiğini kısaca ifade etmek istiyorum. Öncelikle bir âlimin yetişmesi için sosyal ortamın müsait olması ve geçmişinden gelen sağlam bir geleneğinin bulunması gerekmektedir. Sunullah-ı Gaybî için bu durum mevcuttur. Evvela iyi bir geçmişi vardır. Yaşadığı dönem ise Sunullah-ı Gaybî gibi birinin yetişmesi için son derece müsaittir. Şunu söylemek istiyorum ki Hz. Peygamber (s.a.v) 13 ü Mekke de 10 senesi ise Medine de olmak üzere 23 sene Cenâb-ı Hakk ın kendisine gönderdiği vahyi insanlara tebliğ etti. Sonrasında yerine halifeler geldi ve otuz sene İslâm ümmeti halifeler tarafından idare edildi. Daha sonra Emeviler, Abbasiler, Selçuklular, Osmanlılar şeklinde günümüze kadar geldi. Fakat ilmî, fikrî ve sanat faaliyetleri birdenbire olmadı. İslâm âleminde başlangıçta olmayan birtakım ilimler ikinci asırdan itibaren ortaya çıkmaya başladı. Bu ilimler ana hatlarıyla Kur an ile ilgili olmak üzere tefsir ve kıraat ilmi; hadis ile ilgili olmak üzere hadis ve usûl ilmi; İslâm hukuku dediğimiz fıkıh ilmi; inançlarla ilgili olmak üzere kelâm ilmi; bunun dışında ahlak ve siyer gibi ilimler ortaya çıktı. Bunlar tamamıyla İslâmî ilimlerdir. Bu ilimlerin kaynağı ise Kur an-ı Kerim, Hz. Peygamber in (s.a.v) hadisleri ve hayatıdır ki bunlar zamanla gelişerek ilim halini almışlardır. Nakle dayanan bu ilimler için referans kaynağı Kur an ve hadislerdir. Bu ilimlerden biri de tasavvuftur. Tasavvufta aynı ilim grubunun bir dalıdır. Fıkıh, tefsir, hadis ve kelâm ilmi ne kadar İslâmî ise tasavvuf ilmi de o derece İslâmî dir. Bu ilimler arasında zıddıyet yoktur aksine uyum vardır ve bu ilimler birbirini desteklemektedir. Yukarıda saydığımız ilimlere zâhirî ilimler derken tasavvufa ise bâtınî ilim denilmektedir. Çünkü tasavvuf sadece bir ilim olmaktan ibaret değildir. Tasavvuf aynı zamanda ahlak ve edebi de içeren bir yaşam şeklidir. Hz. Peygamber in (s.a.v) yaşadığı mânevî hayatın ümmeti arasında belli kişiler tarafından devam ettirilmesidir ki onun vârisleri de Hz. Peygamber in (s.a.v) mânevî mirasçılarıdır. Sun ullah-ı Gaybî den hangi vesile ile bahsedilse özellikle Halvetî ve Melâmî iki tarikat isminin ön plana çıktığını görürüz. Bu konuya biraz temas etmek gerekirse evvela şu husus dile getirmek gerekir: Tarikatlar tasavvufun gelişimiyle birlikte ortaya çıkmış yapılardır. Bu yapıların ortaya çıkmasının ardından tekke ve zaviye dediğimiz birtakım müesseseler de ortaya çıktı. Yine Sunullah-ı Gaybî den bahsedilirken tasavvuf, irfan, bilge gibi kavramlar kullanıldı. Halvetî ve Melâmî gibi 36

HALVETÎ VE MELÂMÎ GELENEĞİ BAĞLAMINDA GAYBÎ kavramlara da değinilerek Melâmet meşreb bir zât olduğu ve Halvetî yolunu benimsediğinin bilgisi verildi. Ben önce Melâmet kavramından bahsetmek istiyorum. Arapça bir kelime olan Melâmet kavramını en iyi karşılayabilecek Türkçe kelime kınamaktır. Yani Melâmet kelime anlamı itibariyle kınamak demektir. Bu manada Melâmet kelimesi Kur an-ı Kerim de nefsi levvâme (Kıyame, 75/2.) şeklinde geçmektedir. Yani her insanda bir nefis vardır ve bu nefsin çeşitli fonksiyonları vardır. Bunlardan biri de nefsin insanı kınamasıdır ki buna özeleştiri de diyebiliriz. Veya başka bir ifade ile başkaları tarafından bu nefsin kınanması yani eleştirilmesidir ki insanların buna tahammül göstermesi lazımdır. Başka bir ayette, Allah yolunda yürüyen müslümanlardan bahsedilirken Bunlar Allah yolunda cihat ederler ve kınayıcının kınamasından korkmazlar. (Maide, 5/54.) deniliyor ki bu da kınamanın bir şeklidir. İnsanın dinî ve ahlakî görevlerini yerine getirirken başkalarının kendisini kınamasına dair duyduğu korku İslâm da makbul değildir. İnsan dinî ve ahlakî faaliyetlerine o korku olmadan devam etmelidir. Başkası ne derse desin hak olan yolda yürümelidir. Hak olan yolda yürürken başkalarının dediklerini, manipülasyonlarını dikkate almamalıdır. Bunun en güzel örneği de Hz. Peygamber (s.a.v) dir. Hz. Peygamber (s.a.v) İslâm ı tebliğ etmeye başladığı zaman Mekke deki müşriklerin hepsi Bu dini nerden çıkardın, atalarımızın dinini niye kötülüyorsun, bu dini sana cinler mi şeytanlar mı öğretti? şeklindeki ifadelerle onu kınadılar. Kendisine bu yoldan vazgeçmesini tavsiye eden amcasına Hz. Peygamber (s.a.v) bir elime güneşi bir elime ayı verseniz yine de vazgeçmem diyerek karşılık verdi. Hz. Peygamber (s.a.v) bu sözleriyle kınayıcıların kınamasından korkmadığını dile getirmiştir. Melâmet yolu işte budur. Melâmet yolunun üç aşaması vardır. Bunlardan birincisi teşkilatlanmaya yönelik bir meşrep olarak karşımıza çıkıyor ki zaten ilk sûfilerde bunu görüyoruz. İslâm toplumunda melâmete öncelik vermek suretiyle ortaya çıkan bu gruba ehl-i Melâmet, Melâmiyye veya Melâmiyyûn gibi isimler verilmiştir. Fudayl b. Iyâz ile başlamış bir yol olmasına rağmen Melâmîliğin kurucusu olarak hicrî 272 tarihinde vefat eden Hamdûn el- Kassâr gösterilir. Bu dönemde, dine adeta dört elle sarılmış, kendini bu yolda feda eden, ahlaka ve ibadete öncelik veren insanlar tarafından oluşturulan bir Melâmîlik anlayışı mevcuttur. Bunlara Horasan Melâmîleri ya da ilk Melâmîler denilmektedir. Bu arada her iyinin taklidi olduğu gibi Melâmet ehlinin de mukallitleri ortaya çıkmıştır. Melâmet ehli olduğu iddiasında bulunup Melâmîlik ile hiçbir ilgisi bulunmayan birtakım zümrelerinde Horasan 37

KÜTAHYALI BİLGE ŞAİR SUNULLAH-I GAYBİ VE DÖNEMİ tarafında ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu durum Hacı Bayrâm-ı Velî dönemine kadar devam etmiştir. Hacı Bayrâm-ı Velî vefat ettiğinde yerine geçecek birtakım halifeler bırakıyor ki bunlardan iki isim önemlidir. Bunlardan birisi İstanbul un fethinde Fatih Sultan Mehmet ile birlikte olduğuna dair menkıbelerin bulunduğu Akşemsedin dir. İkincisi ise Bıçakçı Ömer Dede diye anılan Ömer Sikkînî Dede dir. Hacı Bayrâm-ı Veli nin vefatıyla birlikte biri Akşemseddin in temsil ettiği Şemsiyye kolu, diğeri ise Bıçakçı Ömer Dede nin temsil ettiği Melâmiyye-i Bayrâmiyye kolu olmak üzere iki grup karşımıza çıkmaktadır. Bayrâmî- Melâmî dediğimiz bu kol, Bayrâmî tarikatının esaslarını taşımakla birlikte aynı zamanda Melâmet ehlinin de yoludur. İşte böyle başlayan bu yol daha önce de bahsedildiği gibi Oğlanlar Şeyhi İbrahim Efendi, onun şeyhleri veya halifeleri vasıtasıyla Sunullah-ı Gaybî ye kadar gelmiştir. Dedesinden, babasından ve Oğlanlar Şeyhi diye adlandırdığımız hocası İbrahim Efendi den Sunullah-ı Gaybî ye intikal eden bu Melâmet anlayışı XIX. asra kadar devam etmiştir. XIX. yüzyılda Muhammed Nuru l- Arabî isimli bir zât ortaya çıkmış ve Melâmîliğin üçüncü dönemini başlatmıştır. Hacı Bayrâm-ı Velî den bu zamana kadar olan Melâmîlik anlayışına, Melâmeti Bayrâmiyye veya Hamzeviyye denilmektedir. İşte Sunullah-ı Gaybî de bu grupta yer alarak bu zincirin bir halkasını oluşturmaktadır. Muhammed Nuru l- Arabî ise nakşî olması dolayısıyla Melâmîlik ile Nakşilik birleşerek günümüze kadar gelmiştir. Hâlâ Balkanlar da, Bursa da ve İstanbul da bu yolu devam ettirenler mevcuttur. Sunullah-ı Gaybî açısından ikinci yol Halvetîlik tir. Halvetîlik hicrî 800 tarihinde vefat etmiş olan Ömer Halvetî tarafından Harezm bölgesinde kurulmuş olan bir tarikattır. Bu tarikat Yahya Şirvânî vasıtasıyla Anadolu ya intikal etmiştir. Birçok kolu bulunan bu tarikat Anadolu ve Balkanlarda yayılmakla kalmamış Suriye, Mısır ve Kuzey Afrika ya kadar ulaşmıştır. Halvetîlik dediğimiz zaman Sunullah-ı Gaybî ile alakası bulunan Elmalılı Ümmî Sinan da akla gelmektedir. İstanbul daki Halvetîlerin Sümbüliye kolunun kurucusu olan Sümbül Sinan vasıtasıyla bu hareket Sunullah-ı Gaybî ye intikal etmiştir. Bir taraftan Halvetîlik diğer taraftan Melâmîlik intisabında bulunan Sunullah-ı Gaybî, bu iki hareketin temsilcisidir. Az önce Melâmîlikten bahsederken hatırlanacağı üzere Kur an ve hadisteki kaynağını gösterdik. Şimdi de Halvetîliğin Kur an ve hadisteki kaynağına kısaca değinelim. Öncelikle halvet kelimesinin ne olduğu üzerinde duracak olursak; halvet kelime manası olarak yalnızlık demektir. İnsanın toplumdan ayrılıp kendi başına kalmasıdır. Bu da karşımıza iki şekilde çıkar. Bunlardan birincisine değinecek olursak; öyleleri vardır 38

HALVETÎ VE MELÂMÎ GELENEĞİ BAĞLAMINDA GAYBÎ ki toplumdan ayrılıp bir köşeye çekilir ve ömür boyu tek başına yaşar. İkinci olarak ise Halvetiyye tarikatında olduğu gibi toplumda yaşayan ama senenin belli günlerinde veya bu yolda bulunduğu sürece kırk gün kendini toplumdan soyutlar. Bu tarikatın tek başlarına yaşadığı küçük hücre şeklinde halvethaneleri vardır. Bu hücrelerde kırk gün çile çıkarırlar ve buna erbain çıkarma derler. Bu süreç de bir şeyhin nezaretinde gerçekleştirilir. Anadolu da birçok yerde tekkelerin bitişiğinde bu hücreler vardır. Çile çekme yeri olan bu hücreler Bursa da İsmail Hakkı Bursevî de, İstanbul da ve Kastamonu da Şâbâniye tarikatının çilehanelerinde de vardır. Halvet meselesine tekrar dönecek olursak, geçici olarak zaman zaman insanın kendini toplumdan soyutlayıp kendini dinlemesi ve kendini ibadete, tefekküre ve nefs muhasebesine yöneltmesi bütün tarikatlarda var olan bir durumdur. Halvetîliğin diğerlerinden farkı ise bunun bir esasa bağlanmış olmasıdır. Bunun dindeki yerine baktığımızda ise Hz. Peygamber in (s.a.v) kendisine henüz vahiy gelmeden önce zaman zaman Mekke de toplumu terk edip hira mağarasında günlerce tefekkür ve tezekkür ettiğini biliyoruz. Bu durumu ele alan hadis kitaplarında ona yalnızlık sevdirildi şeklinde ifadeler geçmektedir. Bunun neticesinde Hz. Peygamber (s.a.v) e orada vahiy gelmiştir. O dönemde henüz vahiy gelmediği için kendisi de nasıl ibadet edileceğini bilmediği halde kendisini halvette tefekküre, ibadette ise taate veriyordu. İşte Hz. Peygamber (s.a.v) bu şekilde kendisini Allah a vermesi ve tefekküre yönelmesi sebebiyle vahye nail olmuştur. Böyle bir halvet var mı? diye soracak olursak, Hz. Peygamber in (s.a.v) hayatında var. İkinci bir örnek verecek olursak; daha sonraki dönemlerde Hz. Peygamber (s.a.v) Mekke de veya Medine ye geldiğinde ramazan ayının son on gününde dünya ile olan ilişkisini zaruret miktarına indirir mescidin bir köşesine çekilip orada tefekkür ve tezekkürle meşgul olurdu. Burada ibadet ve taate yönelir ve bütün vaktini namaz, oruç ve Kur an okumakla geçirirdi ki buna itikâf adı verilmektedir. İtikâf bütün hadis kitaplarında geçen bir kavramdır. Hz. Peygamber (s.a.v) halvet hayatını başkalarına da tavsiye ederdi. Kur an-ı Kerim de de Hz. Musa dan bahsederken kırk gün mikatta kaldı (Araf, 7/142.) şeklinde buna işaret eden bir ayet vardır. Buradan halvetin de dinde bir temeli olduğunu anlıyoruz. Ayrıca böyle bir toplumda yaşayan insan olarak düşündüğünüz zaman, gereğinden fazla toplum içerisinde kalırsanız toplumun insanı boş şeylerle meşgul ettiğini görürsünüz. Bu sebeple gereğinden fazla toplum içerisinde kalınmaması bütün tarikat ehli tarafından kabul edilir ve İslâm dini tarafından da teşvik edilir. İşiniz olmadığı zaman bir köşeye çekilin ve kendinizi dinleyin şeklindeki bu teşvik kitap okuyarak, Kur an okuyarak, vaz din- 39

KÜTAHYALI BİLGE ŞAİR SUNULLAH-I GAYBİ VE DÖNEMİ leyerek, tefsir okuyarak ve hadis okuyarak insanın kendini geliştirmesine yapılan bir vurgudur. Bahsettiğimiz bu halvet meselesi de Ömer Halvetî tarafından tarikatın bir esası haline getirilmiştir. Yahya Şirvânî tarafından ise Anadolu ya yayılmış ve gerek Ümmî Sinan veya Sümbül Sinan vasıtasıyla Sunullah-ı Gaybî ye intikal etmiştir. Burada asıl söylemek istediğim hususlardan birisi ise, Muhyiddin İbn-i Arabî den sonra vahdeti vücut diye ifade ettiğimiz tasavvufun farklı bir yüzü ortaya çıkmış ve İslâm âleminde hızlı bir şekilde yayılmıştır. Halvetîlik ve Melâmet ehli de dâhil olmak üzere bütün tarikatler vahdeti vücut dediğimiz bu düşüncenin etkisi altına girmiştir. Farklı bir yaklaşım tarzı olan bu düşünceye kendini kaptıran tarikatler coştukları ve sekr halinde oldukları zaman ilahî aşkın etkisiyle başkaları tarafından garip karşılanan birtakım aşırı beyanlarda bulunmuşlardır. Bu durum Gaybî de de, İbrahim Maşûkî de de, Hamza Balî de de vardır. Bu zâtlardan biri şeyhulislâm Kemal Paşazâde nin, diğeri ise Ebus-suûd Efendi nin fetvasıyla idam edilmiştir. Toplumda birtakım çekişmelere sebebiyet verdiği için bu hocalar bu şekilde fetva vermişlerdir. Bu konuda tenkit edilen ve dine uzak kalmakla, zındık olmakla suçlananlardan biri de Sunullah-ı Gaybî dir. Bu ne ilktir ne de sondur. Tasavvuf tarihinde böyleleri çoktur. Zamanla bunlar daha doğru anlaşılmıştır. Son olarak eklemek gerekirse, Sunullah-ı Gaybî tasavvuf tarihi açısından önemli bir şahsiyettir. İster şiirleri isterse nesir olarak yazdığı eserler bakımından olsun başta Sohbetname olmak üzere diğer eserleri ile birlikte ihmal edilmemesi ve istifade edilmesi gereken büyük tasavvuf şairlerinden birisidir. Yaşadığı dönem olan 17. asırdan itibaren günümüze gelinceye kadar özellikle Anadolu ve Balkan Müslümanları kendisinden geniş ölçüde istifade etmişlerdir. 40