AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ ГИЙМЯТЛЯНДИРМЯ ВАСИТЯЛЯРИ 4-CÜ SİNİF ŞAGİRDLƏRİ ÜÇÜN Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí 21.09.2012-úè èë òàðèõëè 1505 íþìðÿëè ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.
Lay ə ə ə : AYGÜN MƏCİDOVA Peda o elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar müəll m Müəllif: AFƏT ALLAHVERDİYEVA 2009- u l İl müəll m müsa əs al Əməkdar müəll m Rəy ə AYBƏNİZ İBRAHİMOVA 2008- l İl müəll m müsa əs al Əməkdar müəll m Áàêû, "Øÿðã-Ãÿðá" ÀÑÚ, 2013, 64 ñÿù. ISBN 978-9952-34-964- 1 GÜLNAR KƏRİMOVA 2008- l İl müəll m müsa əs al a a l tə s l s Təqdim olunan vəsait ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai sinifləri üçün Həyat l s fənn kurikulumunun məzmun standartlarına əsasən tərtib olunmuşdur. Vəsaitdə məzmun üzrə müxtəlif tipli çalışmalar verilmişdir. Hər mövzu üzrə standart və bacarıqlar təqdim olunmuş, tapşırıqlar üç səviyyədə (asan, orta, çətin) tərtib edilmişdir. Bu tapşırıqlardan qiymətləndirmənin müxtəlif növlərində istifadə oluna bilər. Vəsait ibtidai sinif müəllimləri və şagirdlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. www.eastwest.az www.fb.com/eastwest.az Azÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéè, 2013
ÖN SÖZ 2008/2009-cu tədris ilindən başlayaraq Azərbaycan Respublikasının bütün ümumtəhsil məktəblərinin ibtidai təhsil səviyyəsində Milli Kurikulum əsasında hazırlanan yeni tipli dərsliklərdən istifadə edilir. Sizə təqdim olunan bu vəsait də Milli Kurikulum əsasında yazılmış Həyat bilgisi fənninin məzmun xətlərinin tələblərinə uyğun olaraq hazırlanmışdır. Bütün fənlər üzrə qazanılan uğur şagirdin bacarıqları mənimsəmə səviyyəsinin dərəcəsindən asılı olur. Müasir təhsil prosesində müstəqil düşünmə, qazandıqları bilikləri tətbiq, təqdimetmə, mühakimə yürütmə, onu əsaslandırma, qarşılaşdıqları problemləri həlletmə, həyat hadisələri ilə ədəbi hadisələri müqayisəetmə, nəticələr çıxarma, ünsiyyət mədəniyyəti nümayiş etdirmə, nitq bacarıqları aşılama Həyat bilgisi fənninin məqsəd və vəzifələrinə daxildir. Məhz buna görə də sadalanan şagird bacarıqlarının monitorinqi məqsədi ilə tərtib olunan sual və tapşırıqların hazırlanmasında yeniliklərin tətbiqi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Belə ki, bu vəsaitdəki sual və tapşırıqlar Həyat bilgisi fənninin məzmun standartlarını əhatə edir. Standartlar əsasında ümumiləşmiş mövzularla əlaqədar 5-i sadə, 5-i orta, 5-i çə tin olmaqla 15 sual və tapşırıq təklif olunmuşdur. ( yaşıl rəngdə sadə, göy rəngdə orta, qırmızı rəngdə isə çətin tapşırıqlardır.) Qapalıtipli klassik test tapşırıqlarından fərqli olaraq, bu sual və tapşırıqla rın əksəriyyəti açıqtiplidir. Çoxseçimli və ya qapalıtipli test tapşırıqlarının bir düzgün cavabı olduğu halda, yazılı şəkildə əsaslandırma tələb edən bəzi açıqtipli test tapşırıqlarının bir neçə düzgün cavabı da ola bilər. Hətta klassik test nümunəsində təqdim olunan bəzi test tapşırıqlarının doğru he sab olunan cavabı da əsaslandırma tələb edir. Bu, bir növ, əzbərçiliyin, təsadüfi yanaşmanın intellektə əsaslanan yanaşma ilə müqayisədə o qədər də inandırıcı olmadığını sübut edir. İbtidai siniflərdə ilk dəfə tətbiq olunan bu yoxlama və qiymətləndirmə vasitələrinin hazırlanmasında beynəlxalq qiymətləndirmənin də tələbləri nəzərə alınmışdır. Hər bir sualın fərdi qiymətləndirilməsi qaydası da təklif olunur: 1) Sadə sualların hər biri 1 balla qiymətləndirilir. 2) Orta səviyyəli sualların hər biri 2 balla qiymətləndirilir. 3) Çətin səviyyəli sualların hər biri isə 3 balla qiymətləndirilir. 3
Bütün cavablar doğru olduğu halda, ümumi balların cəmi 30 olur. 5 ballıq şkala ilə qiymətləndirilən təhsil müəssisələrində toplanılan balların cəmi 6-ya, 10 ballıq şkala ilə qiymətləndirilən təhsil müəssisələrində isə toplanılan balların cəmi 3-ə bölünür. Əməliyyat zamanı cavablar kəsrlə alındıqda yuvarlaqlaşdırma aparılır. Müxtəlif növ qiymətləndirmə üçün nəzərdə tutulmuş tapşırıqların ardıcıl olaraq icrasından, yoxlanılmasından və qiymətləndirilməsindən sonra həm müəllimlər, həm də şagirdlər təhlil apararaq aşağıdakı nəticələri çıxara bilərlər: Geriləmənin səbəbi nədir? Hansı mövzunun tədrisinə əlavə vaxt ayrılmalıdır? Hansı şagirdə fərdi yanaşılmalıdır? İrəliləyişə nail olmaq üçün hansı vasitələrdən istifadə etməliyəm? Hansı sahələrdə öz fəaliyyətimdə irəliləyişə nail olmuşam? Bunun əsas səbəbləri nədir? Hansı forma və məzmunda olan qiymətləndirmə vasitələri daha əlveriş lidir? Ümid edirik ki, pedaqoji fəaliyyətində öz təşəbbüskarlığı və novatorluğu ilə seçilən müəllimlər bu tipli yeni sual və tapşırıqların hazırlanmasında daha fəal olacaqlar. Vəsaitdən səmərəli istifadə edən, faydalı rəy və təkliflərini əsirgəməyən hər kəsə öncədən minnətdarlığımızı bildirir, uğurlar diləyirik. Təhsil hər bir dövlətin, ölkənin, cəmiyyətin həyatının, fəaliyyətinin mühüm bir sahəsidir. Heydər Əliyev 4
VARLIQ VƏ HADİSƏLƏRDƏN FAYDALANMAQDA ELMİN ROLU Standartlar 1.1.1. Varlıq və hadisələrin mahiyyəti haqqında kiçik təqdimatlar edir. 1.1.2. Təbii resurslardan, təbiət hadisələrindən ( işıq, səs və enerji ) istifadədə elmin rolunu izah edir. 1.1.3. Azərbaycanda mövcud olan enerji mənbələri haqqında kiçik təqdimatlar edir. Bacarıqlar Əvvəlki siniflərdə varlıq və hadisələrlə bağlı əldə etdikləri biliklərə istinad edərək kiçik təqdimatlar edir. Yel dəyirmanlarının, su-elektrik stansiyalarının, sadə elektrik dövrəsinin əhəmiyyətini izah edir. Çayların üzərində qurulmuş elektrik stansiyalarının suyun enerjisinin, yel dəyirmanlarının küləyin hesabına işləmə prinsipini izah edir. 1 Kəsilmiş ağaclar hansı nəqliyyat vasitəsilə daşınsa, ona az xərc sərf olunar? 2 Keçmişdə insanlar işıqsız necə yaşayırdılar? İndi niyə yaşamaq olmur? 5
3 Telefon nə üçün lazımdır? Onun faydası haqqında bildiklərinizi yazın. 4 Unu nədən alırlar və xammal harada una çevrilir? 5 Havanın bəzi yerlərdə isti, bəzi yerlərdə soyuq olmasına səbəb nədir? Bunu necə izah edərsiniz? 6
1 Bakı niyə küləklər şəhəri adlanır? 2 Küləyin əhəmiyyəti nədir? 3 Su-elektrik stansiyası deyəndə nə başa düşürsünüz? 7
4 Yağış necə əmələ gəlir? 5 Təbii hadisələrdən olan yağış niyə yağır? Təbiətin buna ehtiyacı varmı? 1 Niyə küləyin buludları qovmasını əhəmiyyətli sayırıq? 8
2 Təbii fəlakətlər deyəndə nə başa düşürsünüz? Onların qarşısını almaq olar mı? 3 Nə üçün günəşin istisindən dənizə və okeanlara nisbətən torpaq tez qızır? 4 İşığı nələrdən almaq olar və ona qənaət nə üçün lazımdır? 5 Azərbaycanın hansı bölgələri faydalı qazıntılarla zəngindir və hansı faydalı qazıntıları vardır? 9
TƏBİİ ZONALAR Standartlar 1.2.1. Coğrafi obyektləri xəritədə göstərir. 1.2.2. Yerin təbii zonalarını sadə şəkildə təsvir edir. 1.2.3. Yaşadığı ərazinin, məhəllənin planını çəkir. Bacarıqlar Coğrafi obyektləri xəritədə göstərə bilir. Yerin təbii zonalarını göstərir və şəklini çəkir. Yaşadığı ərazinin planını təsvir edir. 1 Yer kürəsinin çox hissəsini nə təşkil edir? Həmin hissə qlobusda hansı rənglə göstərilib? 2 Xəritədə dağlıq ərazini rənginə görə necə tapmaq olar? 10
3 Sizcə, ovalıq-düzənlik hansı rənglə təsvir olunur? 4 Azərbaycanda dağlıq ərazi haradır? 5 Sizcə, ölkəmizin ərazisində ada varmı? Nə üçün o, ada adlanır? 11
1 Ada ilə yarımadanın fərqi nədir? 2 Respublikamızı hansı dağ sıraları əhatə edir? 12
3 Azərbaycanda ən yüksək dağ hansı bölgədədir? 4 Yer kürəsində ən yüksək dağ haradadır və hündürlüyü nə qədərdir? 13
5 Sizcə, ölkəmizdə ən yüksək zirvə haradadır və kimin adını daşıyır? 1 Plan nə üçün lazımdır? Fikirlərinizı izah edin. 2 Nə üçün xəritədə dəniz açıq-mavi rəngdə göstərildiyi halda, mərkəzə doğru tünd-göy rəngdə verilir? Buna səbəb nədir? 14
3 Yaşadığınız yerin təbii zonalarının şəklini çəkin. 15
4 Kompüterdən istifadə edərək yaşadığınız evin planını çəkin. 5 Şəhərinizə (kəndinizə) gələn turist səndən görməli yerlərin planını çəkməyi xahiş edir. Ona bu işdə yardım edin. 16
CANLI VƏ CANSIZ TƏBİƏTİN VƏHDƏTİ Standartlar 1.3.1. Canlı və cansız təbiət arasındakı əlaqələri izah edir. 1.3.2. Bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin insan həyatında rolunu izah edir. 1.3.3. İnsan orqanlarının funksiyalarını sadə şəkildə izah edir. 1.4.1. Yaşadığı ərazidə eko logiyanın sağlamlaşdırıl ma sı üçün kiçik layihələr hazırlayıb təqdim edir. 1.4.2. Ekologiyanın qorunması ilə bağlı kiçik təqdimatlar edir. Bacarıqlar Yer kürəsində mövcud olan hər bir varlığa insanın (ən ali varlıq) təsiri, eləcə də insana Yer kürəsindəki varlıqların təsirini izah edir. Torpağın münbitləşməsi üçün bitki və heyvan çürüntülərinin vacibliyini, xəmirin qıcqırması üçün vacib olan mikroorqanizmlərin əhəmiyyətini izah edir. İnsan skeletinin quruluşunu, insanın daxili orqanlarını tanıyır və onların əhəmiyyətini sadə şəkildə təsvir edir. Dənizin, torpağın, havanın qorunması üçün təkliflər hazırlaya bilir. Ekologiya sözünün mənasını dərk edir, ekoloji problemləri araşdırır, insan la - rın ətraf aləmi qorumamaqla özlərinə ziyan vermələrini təqdimatlarla nü mayiş etdirir. 1 Ətrafınızda olan cansız varlıqları sadalayın. 17
2 Əvvəl heyvan mənşəli, sonra bitki mənşəli ərzaqların adlarını sada la yın. 3 Gözlərin əhəmiyyəti nədir? Bəs qulaqların əhəmiyyəti nədir? 4 Hərəmiz bir ağac əkək sözləri kimə məxsusdur? Bunu siz necə başa dü şürsünüz? 18
5 Ekologiya nədir, bunu necə başa düşürsünüz? 1 Bitki və heyvan mənşəli məhsulları qidamızdan çıxardarıqsa, hansı problemlər baş verər? 2 C vitamini nələrdə var? Qəbul etməsək, nə olar? 19
3 Skeletin əsasını nə təşkil edir? Sizcə, hansı orqan olmasa, insan yaşaya bilməz? 4 Sizcə, ağacdan nələr alınır? 20
5 Daxili orqanlar hansılardır? 1 Münbit torpaq deyəndə nə başa düşürsünüz? Azərbaycanın hansı bölgəsi mün bit torpaqlarla zəngindir? 2 Nə üçün mikroorqanizmlərin hamısını ziyanlı saymaq olmaz? 21
3 Yaşıllığı qorumaq üçün yoldaşlarınıza hansı məsləhəti verərdiniz? Yaşıllıq nə üçün lazımdır? 4 Torpağın aşınmasının qarşısını almaq üçün nə lazımdır? Siz daha hansı yolları məsləhət görərdiniz? 5 Canlı və cansız varlıqların qarşılıqlı fərqləri nədir? İnsanın cansız varlığa təsirini izah edin. 22
İNSANIN SOSİAL VARLIQ KİMİ İQTİSADİ BACARIĞI Standartlar 2.1.1. Cəmiyyətdə fərd, ailə, kollektivin rolunu sadə şəkildə izah edir. 2.1.2. İnsanı sosial varlıq kimi səciy yə lən di rən cəhətlər barədə kiçik təqdimat ha zır la yır. 2.1.3. Ailə və kol lek tiv də üzərinə dü şən və zifələr haqqında təq di matlar hazırlayır. 2.2.1. Qənaət və israf anlayışlarını müqayisə edir. 2.2.2. Vergi, dövlət büdcəsi və sığorta anlayışlarını sadə şəkildə izah edir. 2.2.3. Milli pul nişanları ilə digər dövlətlərin pul nişanlarını fərqləndirir. Bacarıqlar Cə miy yə tin inkişafının şəxs dən, ailədən, kol lek tiv dən asılı olduğunu anlayır. İnsanın ağlı, düşüncəsi, biliyi, əmə yi sayəsində özü də inkişaf edir, cəmiyyəti də inkişaf etdirdiyini izah edir. Mənim ailədəki və si nif dəki vəzifələrim ad lı inşa yazır. Qənaət və israf sözlərinin mənasını izah edir, bu anlayışları fərqləndirir. Dövlət büdcəsini formalaşdıran xərcləri izah edir, təbii fəlakət və ya bədbəxt hadisələr nəticəsində zərərçəkmiş şəxsə və yaxud təşkilata xüsusi təşkilat tərəfindən verilən pulun sığortanı təşkil etdiyini izah edir. Milli pullarla bəzi digər dövlətlərin pul vahidləri arasındakı quruluş, forma, rəng, dəyər fərqlərini izah edə bilir. 1 İnsanın formalaşmasında ailənin rolunu izah edin. 23
2 Evdə valideyninizə kömək üçün hansı işləri görürsünüz? Yoldaşlarınıza məsləhətiniz. 3 Qənaət dedikdə nə başa düşürsünüz? Nəyə qənaət etmisiniz? 4 Evdə sizə verilən pulu həmin gün xərcləyirsiniz? Əgər xərcləmirsinizsə, onda nə edirsiniz? 24
5 Ən böyük milli pul vahidimiz hansıdır? Bəs ən kiçik pul vahidi hansıdır? Onlar arasındakı fərqi tapın. 1 Meşədə tək yaşayan insanla ailədə yaşayan insanın fərqi nədir? 25
2 İnsan nə zaman inkişaf edər? Çox çalışanda, yoxsa daha çox yatanda? 3 Öz anasını sevməyən özgə anasını sevməz atalar sözünü necə başa dü şür sü - nüz? 4 Nəyi sığorta etdirmək lazımdır? 26
5 Hansı dövlətin pullarını tanıyırsınız? Həmin pullar necə adlanır? 1 Hər bir şəxsin inkişafı üçün nələr lazımdır? 2 Savadlı, ağıllı insanın cəmiyyətə hansı xeyri var? 27
3 Milli pul vahidimiz olan 100 manatlıqda hansı simvollar var? Onları izah edin. 4 Deyirlər dövlət büdcəsində pul nə qədər çox olarsa, o qədər yaxşıdır? Siz bunu necə başa düşürsünüz? Necə izah edərsiniz? 28
5 Sığorta nə üçün lazımdır? Nə vaxt insanların köməyinə çatar? 6 Mənim ailədə və sinifdə vəzifələrim adlı inşa yazın. Mənim ailədə və sinifdə vəzifələrim 29
İNSAN VƏ CƏMİYYƏT Standartlar 2.3.1. Dövlət orqanlarının (təhsil, səhiyyə, vergi, daxili işlər, məhkəmə) funksiyalarını izah edir. 2.4.1. Müvafiq situasiyalarda qanun və qaydalara əməl edir. 2.4.2. Öz hüquqlarını uşaq hüquqları haqqında müvafiq sənədlər baxımından şərh edir. Bacarıqlar Təhsil, səhiyyə, vergi, daxili işlər, məhkəmə orqanlarını tanıyır, funksiyalarını, onlar haqqında biliklərini əks etdirir. Müvafiq situasiyalarda qanun və qaydalara əməl edir. Uşaq Hüquqları Konvensiyası, Uşaq Hüquqları haqqında Azərbaycan Respub lika sının Qanunu, Uşaq Hüquqları Bəyannaməsi baxımından öz hüquqlarını şərh edir. 1 İnsan sağlamlığı hansı orqan tərəfindən qorunur? Nə üçün sağlamlığı qorumaq lazımdır? 30
2 Vergi nədir? Nə üçün vergi vermək lazımdır? 3 Oğurluq edən insanlar hansı orqanlar tərəfindən cəzalandırılır? Cəzalandırmaq lazımdırmı? 4 İstehsalçı vergi verməsə, cəzalana bilərmi? Hansı orqan onu cəzalandırar? 31
5 İstehlakçının hansı hüquqları vardır? 1 İstehlakçının hüquqları pozularsa, nə etməlidir? 32
2 Öz hüqüqlarını bilmək nə üçün lazımdır? 3 Sizin hüquqlarınıza nələr daxildir? Bu hüquqlar pozularsa, nə edərsiniz? 4 Bütün dünyada uşaq hüquqlarını qoruyan təşkilatın adı nədir? Bu təşkilatın faydası nədir? 33
5 UNİCEF Azərbaycanda neçənci ildən fəaliyyət göstərir? 1 Vergi verməyin əhəmiyyətini bilərək bu işdən yayınanlara nə məsləhət ve rərdiniz? 34
2 Məsuliyyətli insan məfhumunu necə başa düşürsünüz? 3 Məktəbli üçün məsuliyyəti əks etdirən hansı fəaliyyətləri söyləyərdiniz? 35
4 Hüquq və vəzifələrinizi yazın. Nəyi əlavə edərdiniz? 5 İdmanda uğurlar qazanmaq üçün özünüzdə hansı müsbət keyfiyyətləri formalaşdırmalısınız? 36
ƏXLAQ VƏ DİN Standartlar 3.1.1. Tənqidi münasibətdə nəzakət qaydalarına (şəxsiyyətə toxunmamaq, kobud ifadələr işlətməmək, sərt formada etiraz etməmək, qəbuledilməz təkliflərə yox demək) riayət edir. 3.1.2. Ünsiyyət mədəniyyətinə həsr olunmuş kiçik təqdimatlar edir. 3.2.1. Bədii əsər, film və tamaşa qəhrəmanlarının nümunəsində mənəvi keyfiyyətləri izah edir. 3.2.2. Yiyələnmiş olduğu mə nə vi keyfiyyətləri müzakirə və diskussiyalarda nümayiş etdirir. 3.3.1. İslam dininin böyük şəxsiyyətlərini tanıyır. 3.3.2. İslam peyğəmbərinin həyat və fəaliyyəti haqqında kiçik təqdimatlar edir. 3.3.3. Dini dəyərlərlə xurafatı fərqləndirir. Bacarıqlar Hər hansı məsələni qiymətləndirərkən nəzakət qaydalarına əməl edir. Əlamətdar gün münasibəti ilə təbrik söyləyir. Oxuduğu əsər, baxdığı film və tamaşalarda müsbət halları qeyd edir. Mənəviyyata zidd xüsusiyyətlərin mənfi təsirini bilir və öz mənəvi keyfiyyətlərini inkişaf etdirir. Dinin böyük şəxsiyyətlərinin adlarını sadalayır. Məhəmməd peyğəmbərin həyatı və gördüyü işlər barəsində məlumat verir. Müxtəlif dini kitablarda təbliğ olunan dini dəyərləri subyektiv yanaşmalardan fərqələndirir. 1 Yoldaşınız səhv edərsə, ona səhvini necə başa salardınız? 37
2 Nəzakət qaydaları deyəndə nə başa düşürsünüz? Nəzakət qaydaları nə üçün lazımdır? 3 Səhər tezdən rastlaşdığınız dostunuza ilk olaraq nə demək lazımdır? 38
4 Oxuduğunuz nağıllarda və ya baxdığınız filmlərdə müsbət obrazların hansı keyfiyyətləri sizin xoşunuza gəlir? 5 İslam dininə kimlər ibadət edir? İslam dini bizə nə öyrədir? 39
1 Məhəmməd peyğəmbər nə vaxt və harada anadan olub? 2 Ataya üsyan Allaha üsyandır fikrini necə başa düşürsünüz? 40
3 İslam dininin müqəddəs kitabı hansıdır? Bu din insanlarda hansı keyfiyyətlərin olmasını vacib sayır? 4 Dini bayramlarda sizə yaxın olan insanları təbrik edərkən hansı arzuları söyləyirsiniz? 41
5 İnsan xarakterinə zidd olan xüsusiyyətlər deyəndə nə başa düşürsünüz? 1 Məhəmməd peyğəmbərin kəlamlarından hansıları bilirsiniz? Mənasını açıqlayın. 42
2 Peyğəmbərlərimiz haqqında hansı rəvayəti bilirsiniz? 3 Mənəviyyata zidd xüsusiyyətlər deyəndə nə başa düşürsünüz? Özünüzdə hansı mənfi keyfiyyətləri hiss edirsiniz? 4 Yoldaşınızda olan mənfi keyfiyyəti necə deyərsiniz ki, onun şəxsiyyətinə toxun m asın? 43
5 Dindar insanla həmsöhbət olsanız, ondan nə öyrənmək istərdiniz? İlk sua lınız nə olardı? 44
EKSTREMAL VƏZİYYƏTLƏRDƏ MÜHAFİZƏ Standartlar 4.3.1. Fövqəladə halların nəticələrinə dair kiçik təqdimatlar edir. 4.3.2. Qəza zamanı ilkin tibbi yardım barədə biliklərini şərh edir. 4.3.3. Yerli şəraitə uyğun süni yaradılmış ekstremal vəziyyətlərdə mühafizə və tibbi ya r dım bacarıqları nümayiş etdirir. Bacarıqlar Fövqəladə halların nəticələrinə dair kiçik təqdimatlar edir. Hava zəhərlənməsi, zədələnmə, suda boğulma zamanı ilkin tibbi yardım göstərmə qaydalarını bilir. Sinifdə və yaxud məktəb daxilində müəllim tərəfindən süni yaradılmış ekstremal vəziy yət lərdə özünümühafizə və tibbi yardım baca rıq ları nümayiş etdirir. 1 Fövqəladə hal nədir? 45
2 Zəlzələ olarsa, nə edərsiniz? _ 3 Zəlzələ zamanı nə üçün qaçmaq olmaz? _ 46
4 Yanğın zamanı hara müraciət edilməlidir? 5 Fövqəladə hallar zamanı dostuna hansı ilk tibbi yardımı göstərərsiniz? 47
1 Hava zəhərlənməsi dedikdə nə başa düşürsünüz? 2 Suda boğulmamaq üçün nələri etmək lazımdır? 48
5 Zəlzələ zamanı təhlükədən qorunmaq üçün nə etmək lazımdır? 1 Yaralanan adam üçün ilk tibbi yardım nə nəzərdə tutulur? 2 Nə üçün ilk tibbi yardımdan sonra həkimə müraciət etmək lazımdır? 50
3 Qida zəhərlənməsinə səbəb nədir? Necə qorunmaq olar? 4 İstər hava, istərsə də qida zəhərlənməsi zamanı hadisələr nə ilə nəticələnir? 5 Zəhərlənmənin əlaməti nədir? 51
SAĞLAMLIĞA TƏHLÜKƏ TÖRƏDƏN MƏNBƏLƏR VƏ TƏHLÜKƏSİZLİK QAYDALARI Standartlar 4.1.1. Əsəbi halların və digər emosional gərginliklərin insan sağlamlığına mənfi təsirini izah edir. 4.1.2. Nümunələr əsasında sağlamlığın qorunmasına aid kiçik təqdimatlar edir. 4.2.1. Məişətdə istifadə olunan qaz və elektrik avadanlıqlarından, habelə alışdırıcı, deşici və kəsici alətlərin qaydalarını izah edir. 4.2.2. Müvafiq nişanlara (yüksək gərginlik, minalanmış sahə, yanğın təhlükəsi, radioaktivlik, zəhərli maddə, torpaq sürüşməsi, uçqun, daşqın və çimərlik nişanları) görə həyat üçün təhlükə mənbələrini fərqləndirir. 4.2.3. Yol hərəkəti və nəqliyyatdan istifadə qaydaları ilə bağlı kiçik təqdimatlar edir. 4.2.4. Nəqliyyat vasitələrindən istifadə zamanı təhlükəsizlik qaydalarına riayət edir. Bacarıqlar Stress, gərginliyin baş ağrıları və diqqətsizliyə gətirib çıxardığını izah edir. Əvvəlki siniflərdə sağlamlığın qorunmasına dair əldə etdiyi biliklərə istinad edərək kiçik təqdimatlar edir. Nəzarət altında istifadə, ehtiyatla davranış qaydalarını sadalayır və həyatla əlaqələndirərək izah edir. Tikinti olan yerləri, elektrik və qaz çəkilən əraziləri ayırd edir və fərqləndirir. Yol hərəkəti və nəqliyyatdan istifadə qaydaları ilə bağlı kiçik təqdimatlar edir. Nəqliyyat növündən asılı olaraq təhlükəsizlik qaydalarını sadalayır və onlara riayət edir. 1 Əsəbiləşmək insan sağlamlığına ziyandır? söyləyirlər. Sizcə, niyə? 52
2 İnsan çox əsəbi olarsa, gərginlik günlərlə davam edərsə, stress olarsa, nə baş verər? 3 Sizcə, insanlar həyatda olan problemlərdən müvəqqəti də olsa qurtarmaq üçün nə etməlidir? 4 Bizi əhatə edən əşyalardan düzgün istifadə etməsək, nələr baş verər? Kəsici alətlərdən niyə qorunmaq lazımdır? 53
5 Evdə heç kim olmayanda kəsici və ya deşici alətlərdən istifadə edərkən təhlükəli hallar baş verərsə, nə edərsiniz? 1 Tikinti gedən yerlərin yaxınlığından keçərkən hansı qaydalara riayət etmək lazımdır? 2 Minalanmış sahə deyəndə nəyi başa düşərsünüz? Minalanmış sahə yə harada rast gəlmək olar? 54
3 Dənizdə müəyyən məsafədən sonra işarələr qoyurlar ki, buradan o tərəfdə çimmək qorxuludur. Bu nəyə lazımdır? 4 Müvafiq nişanlara məhəl qoymamaq nə ilə nəticələnər? 5 Piyadalara hansı məsləhətləri verərdiniz? 55
3 Piyadalar işıqforun hansı rəngində yolu keçə bilər? Nə üçün? Bəs digər rənglər nədən xəbər verir? 4 Niyə maşın yolunda velosipedlə hərəkət etmək olmaz? 5 Əgər sürücü olsaydınız, hansı sürətlə hərəkət etməyi vacib sayardınız? 57
İL BOYU KEÇİLƏNLƏRİN TƏKRARI 1 Sizin fikrinizcə, bu hadisədə günahkar kimdir: yol nizamlayan, yoxsa sürücü? 2 Külək enerjisindən necə istifadə edərdiniz? 3 Səhralaşmanın qarşısını almaq üçün nə edərdiniz? 58
4 Ozon qatı haqqında nə bilirsiniz? 5 Okean sularının səviyyəsini qaldıran nədir? 6 Ekoloji böhran nədir? Yer kürəsi hansı halda ekoloji böhran qarşısında qala bilər? 7 Planetdə oksigenin azalmasına nə səbəb olur? 8 Tullantılardan necə istifadə etsək, cəmiyyətə fayda dəyər? Öz fi kir lərinizi yazın. 59
9 Ətraf mühitin çirklənməsi (havanın, suyun və torpağın) sağlamlığa necə təsir göstərir? 10 Azərbaycanda hansı enerji mənbələri vardır? 11 Günəş enerjisi ilə işləyən dayanacaq dedikdə nə başa düşürsünüz? 60
12 Təsəvvür edin ki, sizə günəş enerjisi ilə işləyən bir məişət avadanlığı yaratmağı tapşırıblar. Həmin əşyanın rəsmini çəkin. 61
13 Yol hərəkəti qaydalarını bilmək nə üçün lazımdır? Yol hərəkəti üçün daha hansı qaydanı yaradardınız? Fikirlərinizi yazın. 62
MÜNDƏRİCAT Varlıq və hadisələrdən faydalanmaqda elmin rolu...5 Təbii zonalar... 10 Canlı və cansız təbiətin vəhdəti... 17 İnsanın sosial varlıq kimi iqtisadi bacarığı... 23 İnsan və cəmiyyət... 30 Əxlaq və din... 37 Ekstremal vəziyyətlərdə mühafizə... 45 Sağlamlığa təhlükə törədən mənbələr və təhlükəsizlik qaydaları... 52 İl boyu keçilənlərin təkrarı... 58 63
Müəllif: AFƏT ALLAHVERDİYEVA 2009- İ Áóðàõûëûøà ìÿñóë ÑÅÂÈË ÈÑÌÀÉÛËÎÂÀ Äèçàéíåð ÍßÐÝÈÇ ßËÈÉÅÂÀ Ñÿùèôÿëÿéèúè ÑßÀÄßÒ ÙßÑßÍÎÂÀ Êîððåêòîð ÝÖËÒßÊÈÍ ÉÓÑÈÔÎÂÀ Íÿøðèééàò äèðåêòîðó ÐÀÑÈÌ ÌÖÇßÔÔßÐËÈ àïà èìçàëàíìûøäûð: 20.12.2013. Ôîðìàò 57õ82 1/8. Îôñåò àïû. Ôèçèêè àï âÿðÿãè 8. Ñèôàðèø 13 051. Tiraj 14984 Øÿðã-Ãÿðá ÀÑÚ-íèí ìÿòáÿÿñèíäÿ àï îëóíìóøäóð. ÀÇ1123, Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö ÿñè, 17 Òåë.: (+99412) 374 83 43, Ôàêñ: (+99412) 370 18 49 64