Araştırma Dergisi GÜZ'2000 / 15
Shenimet Per Shqiperine ARNAVUTLUK NOTLARI Alemdar YALÇIN - Gıyasettin AYTAŞ Arnavutluk Cumhuriyeti ile ilişkilerimiz belgesel film projesinin Arnavutluk çekimleri sırasında başladı. Arnavutluk Cumhuriyeti en çok çekindiğimiz yerlerden biriydi. Bunun sebebi arasında demokratikleşme sürecinin tamamlanması sırasında ülkede ortaya çıkan belirsizlik ortamının getirdiklerinin film projesinin rahat bir ortamda gerçekleştirilmesini engelleyebilmesiydi. Bilindiği gibi Ba l kanların en sarp ve sert iklim şartlarına sahip olan Arnavutluk'ta gidilecek yerlerin genellikle kırsal kesimde olması da ekibimizi düşündürüyordu. Orada çekim yapan televizyon ekiplerin in karşılaştıkları olaylar da bizi düşündürmüştü. Anlatıldığına göre otorite boşluğundan yararlanan baz ı fırsatçıların Kanal D muhabirlerinin araçları ve kameraları ellerinden a lmalarıydı. Lidhjet tona nıe Republiken e Shqiperise filluan nıe filminıet per projektin e film it doku men tar. Republika e Shqeperise ishte nje nga vendet qe e mendonim shume problenıatike dhe qe do te kishim pengesa per realizinıin projektit te filnıit e per arsye se gjate kohes se denıokratizimit te vendit isht~ krijuar. nje gjendie e paqendh.ıe~h~e : Siç dit\et -~hqiperia ka.kli.m~ri : nıe te ' as!)per : ne -~~IJkan' dfie vendet ' qe. do:. te. filmohesh.in Ja~e fsha-... ti-a te thella :ose ve~de te p~banu a ra fakt ky qe bente qe grubi i xh_i"rimh te nguronte akonıa me shume. Si edhe kur mesuam problemet q e kishin hasur disa grupe te tjera si per shembull grupi i xhirimit te kanal it televiziv 'D' u kishin marre 'nga duart kamerat dhe mjetet e tjera te punes hezituam akama me shume. Shoket tane qendruan ketu per nje kohe prej pese ditesh dhe gjate kesaj kohe nuk munden qe te lidhen me ne me ane te telefon it. Por kuru kthyen na treguan qe ishin takuar nıe njerez te ngrohte qe ish in kujdesur per ta. Ne ate çast te gjitha mendimet tona negative u fshine e ne vend te tyre u krijua mendimi qe ky shtet ka shume probleme por ne te njejten kohe eshte nje vend i kentshem. Pas kesaj besimtaret Bektash i qe priten shoket tane me shume sinqeritet, dashamiresi e perkujdesje
beş Arkadaşlarımız bağlantı burada kaldıkları gün süre içinde bizimle telefonla kuramadı far. Ancak dönüşlerinde fantastik, sıcak ve yürekten bir ilgi gördüklerini anlattılar. Gözümüzde bir anda bütün olumsuzlukların yerini, zorlukları olan fakat güzel ve şirin bir ülke aldı. Arkasından arkadaşlarımıza orada içten ve samimi dostluk kucağını açan Arnavutluk Bektaşilerinin ileri gelenleri Ankara'ya geldiler. Soğuk bir hava ve Kurban bayramı arifesinde yaptıkları bu ziyaret sırasında ilişkilerimiz gittikçe daha da çok arttı. Onlarla yaptığımız konuşmalar, aramızda ilişkiyi daha da güçlendirdi. Bektaşilik Bizi 22 Eylül' de yapacakları kongresi için Arnavutluk'a davet ettiler. Arnavutluk ziyaretinin sebebi buydu. Uçağımız gecikmeli olarak Tiran havaalanına indi. Doğrusu gümrük çıkışında hava alanının pasaport kontrol merkezinin küçüklüğü, memurların gelen yolcularla ilişkisi, bu naltıcı bir erdhen ne Ankara. Viziten e bene pak para bajramit dhe koha ishte shume e ftohte e megjithate miqesia jone u shtua. Bisedat qe bem lidhjen tane akoma me te forte. me ta e bene Ata na ftuan qe te mernim pjese ne kongresin Bektashian qe do behet me 22 shtator. Kjo ishte edhe arsyja qe na beri neve ta vizitonim Shqiperine edhe nje here. Avioni u uf me vonese ne aeroportin e Rinasit. Te themi te drejten ne dalie te kufirit, qendra e vogel e kontrollit "te pasaportave, siellja e ftohte e punonjesve si edhe dielli percellues na bene shume pesimist. Une me perpara kam pare airoportet e Bukureshtit dhe te.b_udapestit. Keto airoporte me shtimin e levizjeve jame modernizuar dhe hyrjet e daljet jane zmadhuar e zbukuruar si rrjedhoje njerezit nuk besdisen. Shpresojme qe ne nje te ardhme te afert nje nga pikat kryesore te hyries ne Shqiperine mike te behet e bukur dhe bashkohese ashtu siç e meriton Shqiperia kultura dhe historia e saj. Ne dal ie te. aeroportit ne ma priste nxensja AniJa Shehu e cila eshte ne vitin te dyte te Fakultetit te Komunikimit ne degen e Radio televizionit bashke me Baba Edmontin i cifi nga besimtaret Bektashi Shqiptare eshte pranuar si udheheqes i dyte. Anila disa dite me pare ishte kthyer nga Turqia per te kaluar pushimet, ajo do te perkthente per ne. Baba Edmondi
sıcakla birleşince bizi hayal kırıklığına uğrattı. Ben daha önce Bükreş ve Budapeşte Havaalanını görmüştüm. Bu hava alanları gittikçe artan bir tempoyla modernleşmiş ve giriş çıkışlar insanı bunaltmayacak bir genişlik ve güzelliğe kavuşturulmuştu. Dost ve kardeş Arnavutluk'un en önemli giriş kapısı olan Tiran Havaalanı'nın ~da yakın bir zamanda Arnavutluk'un tarih ve kültürüne yakışır bir güzelliğe ve çağdaşlığa kavuşacağını umuyoruz. f-:!avaalanından çıkışımızda bizi İletişim Fakültesi Radyo Televizyon Bölümü'nde ikinci sınıf öğrencimiz Anila Shehu ve Arnavutluk Bektaşilerinin ikinci adamı kabul edilen Edmond Baba karşıladılar. ne na çoi ne nje hotel te vogel ku edhe do rrinim.ky hotel ngjante nıe nje pension par ne fakt ishte nje shtepi e vjeter Shqiptare e sistemuar ne formen e nje hoteli. Mu ne qender te Tiranes shtepia e kthyer ne hotel me pastertine dhe rregulin e saj i bente te gjithe klientet qe te ndiheshin rahat e mire. Gjate kohes qe qendruam atje ajo thjeshtesi, pasterti dhe dashamiresi pati nje vend te veçante. lshte e veshtire te küptoje nese fytyrat e qeshura te personel it si dhe kujdesja qe tregonin per te na bere te kenaqur vinte si rrjedhoje e ndienjes se vellazerimit apo e kurjozitetit. Me gjithe proplemet ekonomike zonjat mjaft te mbajtura dhe te rregullta pasqyronin ne fytyrat e tyre nje buzeqeshje te ngrohte e miqesore qe i ben njerezit e huaj me pak te ndrojtur. Pasi pushuam pak ne hotel "te zotet e shtepise" na çuan ne Kryegjyshaten Bektashiane qe ndodhet ne verilindje te Tiranes. Ndertesa qe mbante emrin "Kryegjyshata boterore Bektashiane" kishte nje arktitekture te bukur me kupala te larta e siperfaqe te madhe.menjhere te binte ne sy siperfaqia perpara nderteses dhe tyrbeve pran saj ku mbizoteronte e bardha dhe jeshilja. Megjithese ne kete ndertese nuk gjendeshin karakteristikat e arkitektures klasike Osmane e as ata te arkitektures fetare evropiane veçohej per bukurine dhe madheshtine e saj. Hyrja ishte e mbuluar nga nje kupole e
Anila, Tl.irkiye'den daha önce yaz tatili için Arnavutluğa dönmüştü ve bize orada tercümanlık yapacaktı. Edmond Baba bizi kalacağımız apart otele götürdü. Apaıt otel veya pansiyon da diyebileceğimiz yer eski bir Arnavutluk Evinin otel haline dönüştürülmüş biçimiydi. Tiran'ın merkezinde son derece temiz ve bakımlı bir otele dönüştürülen ev, kalan bütün konukları mutlu edebilecek düzen ve temizlik içindeydi. Orada kaldığımız sürece gördüğümüz ilgi içinde bu temiz, sade ve samimi ortam ayrı bir yere sahiptir. Personelinin güler yüzü ve bizleri memnun etmek için çabalarında bir merak, bir yakınlık duygusu veya bir kardeş yakınlığının etkisi olup olmad ı ğını kestirmek çok zordu. Ancak çekilen bütün ekonomik sıkıntılara rağmen hanımlarının titiz ve bakımlı oluşu, yüzlerin sıcak bir samimiyetle gülümsemesi insanın bir yabancı ülkede duyabileceği her türlü tedirginliği taşıyordu. azaltıcı bir özellik Otele yerleştikten sonra ev sahiplerimiz bizi alarak Tiran'ın kuzey doğu kıyısındaki Arnavut Bektaşiler Birliğine gjere. Pas hyrjes nje sallon zgjatej ~ga e majta ne te djathte e pikerishte perball deres se hyrjes ndodhej dhonıa e mejdanit, shkallet qe te çonin ne katin e dyte si edhe nje dalje tjeter. Neper nıure gjendeshin te varura portretet e profet Aliut, Haxhi Bektashit gjthashtu kishte edhe disa piktura qe ringjallnin nje histori te Kajgusuz Abdallit shkruar ne velajetname. Per sa i perket dhomes se miqve ajo ishte e madhe e mobiluar kendsheiıi me ca kolltuke te rahatshem me ngjyre jeshile. Menjehere pasi Lİ futem "ne dhomen e miqve erdhi kryegjyshi boteror Reshat Bardhi te cilin shpesh e ~herrasin Baba Reshati. Megjithese rie m_oshen 80 vjeçare mbahet i forte. Eshte pak i shendoshe por te terheq vemendien me qemdrimin,lekuren e mjekren e tij te gjate e te bardhe. Kur fliste me njerezit ai i shikonte ne sy me syte e tij te medhenj me ngjyre jeshile ne gri gje qe i bente te tjeret te ndiheshin te pafuqishem perpara fuqise se tij morale e shpirterore. Ai gjithmone mbante te veshur petkun e Kryegjyshit qe eshte nje veshje e bardhe me nje pelerine jeshile.
götürdüler. Dünya Bektaşiler Birliği adın ı n verildiği bina geniş bir alan içerisinde yüksek kubbeli ve tonozlu bir bina olaiak planlanarak yapılmıştı. Binada ve yanındaki türbelerde beyaz zemin üzerinde yeşil rengin hakim olduğu bir düzenleme hemen göze çarpıyordu. Klasik Osmanlı Mimarisine uymadığı gibi batılı dini binaların kişiliğine de sahip olmayan yapıda yükseklik ve açıklık kendisi~i hemen gösteriyordu. Giriş geniş bir kubbeye sahipti. Girişten sonra sağ ve sol tarafta iki ayrı kabul salonu bulunmakta, girişin tam karşısındaki kapıdan Meydan odası ile üst kata çıkış merdivenleri ve arka çıkış kapısı bulunmaktaydı. Duvarlar Hz. Ali, Hacı Bektaş Veli ve Kaygusuz Abdal'la ilgili Velayetname'de anlatılan menkıbelerin can landırıldığı tasvirler ası lıydı. Kabul odası geniş yeşil koltuklarla döşenmişti. Kabul odasına girmemizden hemen sonra Baba Reşat olarak anılan Arnavutluk Bektaşilerinin Dedebabası Reşat Bardhi geldi. Dede baba 80 yaşların ı aşmış ancak sağlıklı, hafif tıknaz, beyaz teni uzun ve beyaz sakalı ile dikkat çekici özeliğe sahipti. Bal rengiyle yeşil aras ı iri gözleriyle konuklarının gözlerinin içine bakarak konuşan, onlar üzerinde psikolojik ve manevi üstünlük kurmaya çalışan bir kişiliğe. sahipti. Üzerinde dedebabalık kıyafeti olarak kabul edilen yeşil pelerin altında beyaz bir kıyafet giyinmiş ve giyimi konusunda en ufak ayrıntıya titizlikle uymuştu. Atij bashke me nje pjese te filmit dokumenar ku flitej per Shqiperine i dorezuam edhe dhuratat e ministrise Turke te kultures e te institutit kerkimor. Me pas u ndame duke vendosur qe te nesermen te filloninı takimet mes pal eve. Tirana eshte. nje qytet i varfer dhe i pa sistemuar por s'mund te rri pa permendur vitrinat qe shkelqenin, resorantet te tipit evropian si edhe grate e vajzat qe visheshin aq bukur e me shije. Darken e te henes vajtem ne picarine e nje besimtari Bektashian. Restoranti ishte dy katesh plus nje kat çatie te kujtonte arkitekturen Gjermane. Ne kete vend te bukur hengrem darken e me pas u kthyem ne hotel. Tani i erdhi radha pjeses se tregimit qe ka lidhje me fushen tone pra iu afruanı bisedinıeve dy paleshe. Ne Shqiperi grupet fetare jane te lira por qeveria s'jep ndihnıe ekonomike per to prandaj edhe çdo problem ekonomik duhet ta zgjidhin vete. Ne kete shtet jetojne afersisht tre miljon shqiptar dhe 75% e kesaj popullsie eshte nıyslimane kurse 25% e saj ortodokse dhe katolige.
Kendisine Kültür Bakanlığından ve araştırma merkezimizden -götürdüğümüz hediyelerle birlikte hazırladığımız filmin Arnavutlukla ilgili kısmını verdik. Daha sonra taraflar arası görüşmeler yapmak üzere ertesi gün buluşmak üzere oradan ayrıldık. Tiran'ın bütün yoksulluğu ve bakımsızlığına rağmen buna adeta baş kaldırır gibi çırpınışını, bir bakışta göz alıcı vitrinler ve batı tarzı düzenlenmiş restoranlarını ve adeta güzel giyinmeye özen gösteren kadınlarını önemli özellikleri arasında saymalıyım. Pazartesi gecesi gittiğimiz Bektaşi asıllı bir Arnavut'a ait pizzacıda akşam yemeğini yedikten sonra otele döndük. Mühin adı verilmiş olcın restoran şık ve temiz ikinci katı ve üste yapılmış olan çekme Nga 75% e popullsise myslimane 60% e saj pranohet si popullsi bektashiane. Por meqe Shqiperia sapo ka filluar te marri veten keto shifra do te saktesohen me vone. Ne takimet e lnstitutit kerkimor "Haxhi Bektash Veli" te Univiersitetit te Gazit me Kryegjyshaten do bisedohej edhe per te forcuar lidhiet si dhe per pergatitien e listes me emrat e njerezve qe mendohej se mund te marrin pjese ne kongresin qe do behet ne shtator. Qe ne bisedimet e para u kuptua qe mes mendimeve tona per kongresin kishte shume ndryshime. Ata mendonin te benin nje kongres qe perseritet ç'do dy vjet, gje qe ngjan shume me traditat e shteteve socialiste. katı Alman mimarisini ahşap çatı sistemine göre dizayn edilmişti Bu arada yavaş yavaş Arnavutluğun bizim alanım ı zla ilgili bilgilerine ikili sohbetlerle ulaşmaya başladık. Arnavutlukta dini grupların serbestçe çalışmalar yaptığını ancak devletin onlara Prof. Dr. Sokrat Ahmataj. Zoti Sokrat eshte kryetari i institucionit te kerkimeve Atomike e nje nga hobite e tij ishte studimi i Bektashizmit. Nje nıerı mjaft serioz, punetor, me pikepamje objektive e qe perpiqet te benje nje pune shkencore.
bir tahsisat ayırmak yerine kendi içlerinde mali sık ı ntılarını çözmeleri gerektiğini öğrendik. Yakla ş ık ü_ç milyon civarında Arnavut'un yaşadığı ülkede dini yapıda ki dağılım da ortalama %75 Müslüman, %25 Ortodoks ve Katolik olmak üzere kendisini gösteriyordu. Toplam Müslüman nüfusun %75'i içinde %60! ı Bektaşi kabul ediliyordu. Ancak yeni yeni kendi doğal kimliğini bulan Arnavutluk'ta bu tarz rakamlar ilerleyen yıllarda daha gerçekçi bir hale gelecekti. Görüşmelerimiz Gazi Üniversitesi Türk l<ültl.irü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi ile Bektaşiler Birliği arasında ilişkilerin geliştirilmesi Eylül ayında yapılacak olan kongreye Türkiye' den katılması düşünülen isimlerin tespiti gibi konuları Onların düşündüğü kongre ile bizim düşündüğümüz içine almaktaydı. kongre arasında önemli farklılıklar olduğu daha ilk konuşmalarla birlikte anlaşıldı. Onlar tıp kı sosyalist ülkelerin her iki yılda bir yaptıkları gelenekselleşen bir kongre yapısı içinde düşünüyorlardı. Kongreyi düzenleme işi Bektaşiler merkezinin genel sekreterliği görevini yapan Arnavut ordusundan albaylık ~ütbesinden sonra ayrılmış olan Kuitim Ahmad.aj ile Prof. Dr. Sokrat Ahmataj yapacaklardı. Sokra~ Ahmataj Arnavutluk Atom. Araştırmaları Merkezinin Başkanı olah hobisi BektaŞilii<.araştır. malarına da kaymış bir bllinj adamı idi. Gjate kohes qe ndejtem ne shqiperi temperatura ishte 40 grade celcius. Ne na çuan ne malin i Dajtit qe dukej si nje shqiponje qe ka hapur krahet per te brojtur Tiranen e per ta mbajtur ne preher. Ne nje kohe qe ne qytet bente nje vape mbytese ne mal temperatura ulej deri ne 18 grade celcius. Bukuria natyrore, shkelqimi ne mes te erresires i dritave te Tiranes te riıahniste ete bente te kuptoje qe kur te plotesohet permisimi ekonomik ky vend do te behet nje nga shtetet me te bukura dhe fantastike ne Ballkan e mjaft e respektuar ne evrope. Pas mbarimit te takimeve nje nga te zotet e shtepise na çoi ne qytetin e Krujes. Kruja eshte vendlindja e Skenderbeut, nje udheheqes ushtarak shume i zoti edukuar ne shkollat Osmane ne kohen e Sulltan Fatih Mehmetit. Ne kete qytet ndodhet nje nga dergjahet me mahnites te Sali Saltukut. Te dhenat per kete vend i patem marre nga ekipi i xhirimit. Sapo vajtem menjehere kuptuam se sa te drejta ishin tregimet per rruget dhe udhetimet e veshtira. Ne Kruje na priti Zoti Hysen nje burre rreth te tetedhjetave, i dashur, i thjeshte ne syte e te cilit pasqyrohej besimi i tij i sinqerte. Ne fiilim na çoi ne Krujen e vjeter. Kruja e vjeter akoma i ruante karakteristikat e saj, e shtepite e medha prej betoni ngelen te zbehta para pazarit dyqanet e te cilit kishin dyer te renda druri shume te ngjashme me ndertesat e Anadollit.
Sokrat bilimsel ve olabildiği kadar objektif olmaya çalışan ciddi bir bilim adamı görünümündeydi. Arnavutluk'ta bultınduğumuz süre içinde ortalama 40 dereceyi bulan hava sıcaklığı içinde bizi Tiran'ı kucaklar gibi kanatlarını açmış bir kartala benzeyen Dayti dağına götürdüler. Boğucu yaz sıcakları içinde suyunu, havasını ve serinletici nefesini Tiran üzerinde gezdiren bu dağda, sıcaklığın gece 18 dereceye kadar düşmesi doğal güzelliği ve gece doruğundan Tiran'ın ışıklarının büyüleyici görüntüsü Arnavutluğun kalkınmasını tamamladığı zaman fantastik ve güzel bir Balkan ülkesi olarak Avrupa ülkeleri arasında saygın yerini alabileceğinin göstergesiydi. Görüşmelerden arta kalan günlerden birinde ev sahiplerimiz biri Kroye şehrine götürdüler. Kroye Fatih Döne- ı minde Enderun eğitimi gören daha sonra Arnavutluk'a giden İskender. Bey'in doğum yeri, Sarı Saltuk Dergahlarından en büyüleyicisinin bulunduğu bir kentti. Hakkındaki bilgiyi film çekim ekibimizden almıştık. Yolu ve özellikleri ile ilgili anlatılanlardan çok zor bir nokta Me gj ithe ndryshinıet e bera ne 50 vjet qytetet dhe pazaret e Anadollit kane ngelur ne kujtimet me te bukura te femirise e s'mund te harroj ajrin e paster. Brenda nje pazari dodhen dyqane ushqimore, furra,berbere etj. qe te gjitha kane dyer te renda druri e ndertesat jane ngjitur me njera tjetren e plotesojne te gjitha nevojat e popullsise.pothuajse te gjitha fytyrat e ustallareve, çirakve e te punonjesve te tjere i njihnim. Nga goja e tyre dilnin qete qete tingujt dhe vargjet e Tyrkyve dhe muzika e radiove krijonte nje atmosfere te ve çante. Perpara disa dyqaneve nje karrige ose nje kepuce e vendosur mbrabsht ben te ditur qe i zati i dyqanit do kthehet se shpejti e te tere mallrat i linte pa frike me dere hapur. Keto pazare qe hapen pa lindur dielli e mbyllen pak para perendimit na jepnin shembull me gjallerine, kulturen dhe ngrohtesine e tyre. Per kete arsye s'mund t'a shpjegoj lidhjen time shpirterore me keto vende. Sidomos kur mbi keto pazare binin rrezet e gjata qe njoftonin perendinıin e die lliı e kur olduğu anlaşılıyordu. Kroye'de bizi daha önce kendisini Ankara' da misafir ettiğimiz 80' ine yaklaşan, sevimli, sade ve samimi inancı yüzünde ve gözlerinde beliren Hüseyin Bey karşıladı. Bizi önce Eski Kroye'ye götürdü. Eski Kroye şimdi hale.n özelliğin i yitirmemiş ahşap kepenkli
çarşıları ile zevksiz beton apartman havasında soluk alınacak güvenli bir Anadolu kenti gibiydi. Hızlı değişimin başladığı SO'li yıllar Anadolu'sunun şehir ve kazalarındaki bu çarşıların çocuk olarak belleğimde bıraktığı güzellikle~i ve hoş havayı asla unutamam. Aynı çarşı içinde tahta kepenkli fırın, nalbant, bakkal, berber adeta iç içe birbirinin devamı halkın ihtiyaçlarını karşılar. Hemen tamamı tanıdık olan yüzler, usta, kalfa veya çırakların ağızlarından dökülen türküler, radyo günlerinin en canlı olduğu sıra lard a radyodan çarşıyı dolduran müzik, bambaşka bir hava verirdi. Baz dükkanların kapısının önüne ters bırakılmış olan bir sandalye veya ayakkabı sahibinin yakında geleceğini bildirir, kapısı, satılık bütün malları burada korkusuzca bırakılırdı. Gün doğmadan açılan ve gün batımına yakın kapatılan bu çarşılar canlılığın iletişimin, kültürün,ve s ıcaklı ğın bize özgü örnekleri arasındaydı. Bu yüzden bu çarşılarla ruhum arasındaki bağı açıklayamam. Hele bir ikindi güneş inin çarşıya upuzun düştüğü akşam vakitleri tahta kepenklerin kapanma sesleri buruk bir ölüm sessizliği verirdi. Bir halk Türküsünün etkili ve yanık sesi hep kulaklarımda yankılanır. "Söğüdün Çarşısına Gün doğmuş karşısına insan böyle eder mi Kapı bir komşusuna' Acaba bu çarşılarla ilglli kaç türkü vardı. Kaç şiir vardı. ulej muzgu i mbremjes, kercitjet e dyerve te renda prej druri qe sillnin nje heshtje te dhimbshur vdekjeje me si llnin ndernıend nje tyrky te vjeter. "Ne pazaıin e shelgut Die//i kisbte /indur Deres se komshise A ia beıı kesbtu njeıiu, Valle sa kenge e vjersha jane thurur per keto pazare. Ja pra ne pazarin e Krujes gjeta pazaret e femirise time te qyteteve te Anadollit ne vitet 1950. Ndjenjat m'u rizgjuan dhe u hutova pak. Kalldremet e Shqiperise akoma kishin bukurine e nje kallderemi te sapo ndertuar e kete bukuri e shtonin dyert e drurit qe ishin restauruar mjaft bukur. Strehet e dyqanave bashkoheshin me njera tjetren dhe pengonin rrezet percelluese te mesdites e krijonin nje vend te mbrojtur e te fresket par syri me zuri vetem dyqane dhuratash. Rruga na nxori perpara nje porte e cila me zgjoi mendime te thella kurbeti te cif at me morren ne krahe e me çuan 500 vjet mbrapsh ku pash me mijra njerez qe dilnin nga xhamia ne krahe, me pas duke ecur e me pas mbi shpatulla. A ishte qetesuese? A thua ne mes heshties kishte rene ne nje gjume te thelle? Nuk e di por barerat qe kishin nıbire mes gureve te kaldremit linte te kuptoje qe kjo porte nuk perdorej.
İşte Kroye çarşısında 1950'11 yıllarda Anadolu'nun şirin ilçelerinde geçen çocukluğumdaki çarşı l arı buldum. Duygulandım, etkilendim. ve şaşırdım. Tahta kepenkleri onarılmış, Arnavut kaldırımları ilk döşendiği güzelliğinde ve yeniliğinde kendisini gösteriyordu. Çarşı keskin bir öğle sonu güneşinde birbirlerini güneşten korumak için saçaklarını bir şemsiye gibi birbirine uzatmış ancak sadece hediyelik eşya satan dükkanlarla kaplıydı. Bu, bizi kucaklayarak bir anda g~çmişe götüren içimizde derin bir gurbet duygusu oluşturan ortamda, dükkanlardan yaklaşık üç metre içeriye doğru uzayan üzerinden 500 yıl doğan ve ölen insanların yürüyerek, kucakta, omuzda taşındığ ı cami ahşap kap ı s ı ile bize bakıyordu. Hüzünlü müydü? Sessizlik içinde rahat ve derin bir uykuda mıydı? Bilmiyoruz ancak merdivenlere döşenmiş kaldırım taşlarının aralıklarından fışkıran yabani otlar bu kapının artık kullan ı lmad ı ğ ı nı gösteriyordu. Çarşıda alış veriş yaparken istedik ki buraya özgü bir hediye götürelim. Ahşabı ve taşı ile ünlü olan Kroye'de ahşap iş i bir hediye almak istediğimiz dükkanda bize Arnavut milli çalgısı olarak iki telli bir bağlamanın gösterilmesi dilimizin tutulmasına sebep oldu. İsmi "Çift Telli"ydi ve 4000 yıllık bir bağlamaydı. Bizim curanın kan kardeşi olduğunu söylememe ve parmakla çal ındığın ı ilave etmemem hiç gerek yok. Duke bere pazaret deshem qe te blinim nje dhurate karakteristike. Meqe l<ruja eshte shume e njohur per gdhendiet e drurit e te gurit ne nje dyqan kerkuam qe te blinim nje punim druri e kur na treguan nje vegel muzikore te popullit Shqiptar me dy tela ngelem po mend. l<jo vegel quhej çifteli dhe ishte nje Ballama 4 mije vje çare. Nuk eshte aspak e nev~jshme te them qe ngjante shume me gjuren tone dhe i bihej me gishta. Duke ecur nga pazari per te shkuar ne kala degjuam nje zhurnıe qe vinte pas shpinave tona, pernjehere kthyem kokat e para syve na doli nje pamje e pabesueshme. Mesiguri brezi i ri nuk e di dhe ndoshta nuk do te ket rrast qe ta shikoje serislıt kete pamie por qe nıua me kujtoi fenıirine time qe e kam kaluar ne qytetet e Anadollit. Fshataret silinin nga mali dru zjari per t'i shitur ne pazarin e te premtes, ecnin te shqetesuar dhe zerat qe nxirnin per te drejtuar go nıeret bene qe adhe nje here ne l<ruje te me bashkohen dy kohe te ndryshme e te rikthehenı para duzete vjetesh duke me shperthyer serisht nostalgja. Kjo per arsye se gomeret me baren e druve nıbi shpine bashke me te zotet te jepnin pershtypien si kur kishin ardhu nga Anadolli ne rrugicat e Krujes dhe shkonin ne nje pazar te Anadollit. Madheshtia e kalase se Krujes, nıe rrugicat nıahnitese kufizuar nga nıure te larta me dyer te nıedha pas te cilave
Kroje'deki çarşıdan kaleye doğru yürürken arkamızdan gelen tıkırtı ile ansızın geri dönünce bir başka şaşırdığımız manzara ile karşılaştık. Elbette yeni kuşakların bilemedikleri ve belki bir daha yaşayamayacakları bu manzara, bir çağrış ıml a beni tekrar çocukluğumun Anadolu şehirlerine götürdü. Dağdan kestikleri meşe odunlarını Cuma pazarlarına getiren köylülerin telaşlı adımlarla ve eşeklerini yönlendirirken çıkard ıkları seslerle Kroje'de bir kere daha karşılaşmam kırk yıllın içindeki iki zaman diliminin üst üste gelmesi bir kere daha duygulanmamıza sebep oldu. Çünkü eşekler, kuşamları, ve üzerindeki odunlarla sahipleri adeta Anadolu'nun ortasından çıkarak Kroje sokaklarına gelmiş ve oradan yine Anadolu' da bir kent pazarına hissi veriyordu. gidiyormuş Kroje kalesinin gizemli havasını, so ve bu sokaklarda halen yaşa kaklarını yan fakat geniş kapılı ve yüksek duvarlı bahçe kapılarının arkas ından her an 15 ve 16 yüzyıl kıyafetleri ile çıkacak insanları bekliyorduk. Onlar oradan çıkmıyorlar, fakat sesleri de gelmediği halde onların huşu içinde eski zamanı yaşadıklarını anlıyorduk ve duyuyorduk. Kalenin topları da dahil olmak üzere bir çok şeyi halen kullanılıyor, kale sırtını tam anlamıyla bir dağa dayamış, olabildiğince enginlere bakan bir gözcüydü. Bu gözcü sözünün biz çok sık kullanıyorduk. Ama orada gözcü fshihen oborre te bukura e mbrapa ketyre dyerve ne çdo moment prisnim te shfaqej dikush i veshur me rrobet e shkulit te 15 ose te l 6'te. Ata nuk u shfaqen, as zerat e tyre nuk degjohesh in por duke u perqendruar e ndjenim qe ata jetonin. Shume gjera te kalase duke perfshire edhe topat akonıa perdoren, ajo me plot kuptimin e fjales e kishte mbeshtetur kurrizin pas malit, si nje roje qe shikon sa nıe larg qe te jete e mundur. Ne, fjalen roje e perdorninı shume por kuptimin e kesaj fjale e kuptova nıe mire atje sepse kjo kala me gjithmend ruante pllajen e. pafudme nga çdo lloj su imi e rreziku. lshte gati e pamudur qe ta rrethoje e ta pushtoje kete kala. Atje gjendeshin tre varre te Babalareve Bektashi qe kishin ardhur me qindra vjet me pare dhe plotesonin njeri tjetrin.nga shkrimet mbi mure dhe nga gurret kjo ndj enje perhapet si avull. Pjesa me e çuditese e kesaj pune ishte kur tyrbedari i cifi thoshte se vinte nga ai soj na pyeti se ne ç'gjuhe donim qe te fliste. Ai ishte ne gjendie te tregonte ne shume gjuhe se çfar kishte ndodhur aty dhe e shoqeronte tregimin e tij me levizjet e kraheve dhe te duarve duke e plotesuar me ulien dhe ngritien e zerit. Sipas te dhenave qe dinte, gjyshi i tij kishte ardhur nga Erzurumi dhe kishte qene nje nenpunes i qeverise Osnıane, me pas ishin vendosur ne Kruje. Megjithese dinte shume pak Turqisht ai dinte the tregonte disa bejde nga vellimet e divan-
kelimesinin anlamın ı bir kere daha anladım. Çünkü bu kale gerçekten önündeki uçsuz bucaksız düzlüklerden gelecek tehlike ve saldırılara karşı.gözcülük yapıyordu. Onu kuşatmak ve almak ise neredeyse imkansız gibiydi. Kalede bulunan üç yatır kaleye yüzlerce yıl önce gelmiş ve orada birbirlerinin ardası olarak yaşamış Bektaşi Babalarıydı. Duvarlardaki yazılardan ve taşlarından bu koku adeta bir buğu gibi yayılıyordu. İşin ilginç yanı ne derece doğru olduğunu bilmemize rağmen bu yatırların soyundan geldiğini söyleyen türbedar bize hangi dilde konuşmasını istediğimizi sordu. Hemen hemen bir çok dilde orada olan bitenleri tatlı üslubla anlatıyor, bir el kol hareketleri ile sesinin iniş çıkışları birbirini tamaryılıyordu. Erzurum defterdarının oğlu ol- / duğunu, sonradan Kroye'ye yerleşen babasının izinden gittiğini söylüyor, çok az Türkçe bilmesine karşılık, ailesinden öğrendiği ve artık aralarındaki izafet ve vasfı terkipleri kopmuş bir biçimde divan şiirinden du. beyitler okuyor Kroye'den Sarı Saltık'u görmeden geri döndük. Kroje ile bir bağımız var ~ dı. Bu bağ Arnavutluk'u ilk defa gören bir kimse için inanılmaz bir yakınlıktı. Kroje çarşısının bir başka önemli özelliği kilim dokumacılığı idi. Önemli ölçüde turist geldiği anlaşılan kalede ve çarşıda BM askerlerinden başka tek tük Fransız ve İngiliz turistler göze çarparken çarşının, kaleye yakın kısmında ferr Drejtori i Pergjitlıshem i arshivave na ftoi qe te shkonim ne drejtorine e pergjithsme te arshivave shqiptare, nje ndertese kjo e rrethuar me mure prej guri e dyer prej hekuri. Ai na priti bashke me ndihmesat e tij. Nga menyra se si fliste e sillej menjehere kuptohej qe i merrte punet shunıe seriozisht dhe e dinte vleren e tyre. Si specialist i gjuhes Shqipe kishte bere studime nıbi follklorin dlıe poezine popullore. Ai na foli per disa doreshkrime te vjetra ne gjuhen osmane qe ndodheshin ne arshiv e qe planifikonin t'i ekspozonin me 22 shtator. Por e kishin te veshtire t'i gruponin, gjithashtu shprehu se per shunıe çeshtie mund te bashkepunon im. Duke u futur ne depot e arshivavit ku ndodheshin afersisht 430 vellime e doreshkrime menduam qe te japim ndihmen tone per t'i grupuar. Te nesermen ne mengjes vajtem atje e filluam puneri per vleresimin e grupimin e tyre. Veprat konkuronin njera tjetren per vlerat e tyre e gati gati te tera ishin te shkruara ne Turqisht. Ne mes tyre kishte Kuran-e, xhynke, permbledhje hadithesh e rregu llore te fese. Gjate kohes qe po kontrollonim keto vepra vume re se nje pjese e madhe e tyre i perkiste kultures dhe tarikatit Bektash ian. Arshivi shteteror kishte mbledhur vellinıet e shume dergjaheve Bektashiane te qyteteve te ndryshme te Shqiperise. Nje pjese eshte djegur e nje Ilı-----
dükkanlarda kadınlar kilim dokuyorlardı. Orada yatay tezgahlarda dokunan kilimlerin motifleri Anadolu kilimlerinden farklı değildi. Her ne kadar dükkan sahibi İngilizce olarak Anadolu kilimlerinin dikey tezgahlarda, Kroje kilimlerinin ise yatay tezgahlarda dokunduğunu anlatsa da, o iki başlı ejderha motifleri, koç başları, suya giden kız motiflerinin arasındaki benzerliğin sebebini açıklayamadı. Tezgahın türü değil kilimin dili önemliydi, bize çok büyük yakınlıkla gülümsüyor, tanıdık olduğunu söylüyordu. Görüşmelerimizden biri de Arnavutluk Devlet Arşivleri genel müdürü ileydi. Programımızı Perşembe günü tamamlayacak, Cuma günü alış veriş yapacak daha sonra Cumartesi günü saat 13. 30'da Arnavutluk'tan ayrılacaktık. Devlet Arşivleri genel Müdürü bizi arşivin de.mir kapılı derin ve taş duvarlı binasında yine Tiran"n cehennem sıcağında kabul etti. Yardımcılarıyla birlikte bizi karşıladı. İşini ciddiye aldığı ve önemini bildiği konuşmasında ve tavırlarından anlaşılıyordu. Arnavut Dili ve Edebiyatı uzmanı, Arnavut halk edebiyatı ve folklörü üzerinde çalışmış bir uzmandı. Arşivde bulunan Osmanlı Dönemi yazmalarından söz etti ve bunun 22 Eylül'de sergilenmesini planladıklarını ancak tasnifinde sıkıntıları ol du ğunu anlattı. Bir çok konuda işbirliği yapabileceğimizi ifade etti. eve te cilat kishin humbur kuptimin e tyre te vertete e ishin perzier me njera tietren. Nga Kruja u kthyem pa e vizituar Sare Saltukun. Per nje njeri qe vjen per here te pare ne Shqiperi kjo afersi e pabesueshme na lidhte shume me Krujen. Nje karakteristike tjeter e pazarit te Krujes ishte thurja e qilimave. Pernjehere kuptohej qe kalaja vizitohej nga nje numer i konsiderueshem turistesh, nder ta te binin ne sy trupat e kombeve te bashkuara si edhe ndonje turist francez e britanik te cilet nuk iknin pa vizituar dyqanet ku grate encinin qilima. Ne tezgjahet e shtrire endeshin motive te njejta me motivet e qilimave te Anadollit. Sada qe pronari i dyqanit perpiqej te shpjegonte ne anglisht vlerat e verteta te qilimave nuk arriti qe te shpjegonte ngjashmerine e motiveve te kuçedres me dy koka, vajzes se ujit e te kokave te dashit qe enden ne tezgjahet pingul te Anadollit. S'eshte e rendesishme lloi i tezgjahut par gjuha me te cilen na flisnin qilimat, ata me nje buzeqeshje te thelle na thonin qe ne njiheshim prej kohesh. Nje nga takimet tona te rendesishme ishte edhe takimi me drejtorin e pergjithshem te arshivave shteterore. Ne kishim planifikuar qe te plotesonim programin deri te enjten, te premten te benim pazare e te shtunen ne oren 13:30' te largoheshim nga. Shqiperia. Ne nje kohe qe ne Tirane digjeshe si ne
Yak l aş ı k 430 yazma eserin bulunduğu arşiv depolarına girerek bu yazma eserlerden tasnif edebildiklerimizi tasni etmeyi kendisine teklif ettik. Ertesi gün sabah erken saatlerde arşivin deposunda bulunan eserleri gruplar halinde değerlendirmeye başladık. Eserlerin birbirinden değer l i tamamına yakın kısmının Türkçe olması bizi şaşırttı. Bu eserler arasında cönkler, yazma Kur'an- ı Kerimler, fık ı h ve hadis kitapları vardı. Bunların tema olarak önemli bir kısmının Bektaşi kültürüne ait eserler olduğunu incelemelerimiz sırasında anladık. Devlet Arşivlerine Arnavutluğun değişik illerinde bulunan Bektaşi Dergahlarından intikal etmişti. Bir k ı smı yanmış, bir kısmı tahrip olmuş olan eserlerin özellikle tutulanlarının cönk olarak özel ciltleri, aşağıdan yukarıya doğru açılışları, üzerine sadece nutuklar, nefesler ve ilahiler değil, tercüman adını verdiğimiz Bektaşi Dergahının kurallarının yer alması, bir babadan bir babaya. adeta miras gibi yüzlerce yıl elden ele geçişi başlı başına önemli bir olaydı. Bunların hepsi birer tarih belgesi olarak geçmiş yüzyıllarda yaşayan insanların nüfus kağıtlarıydı. Varlıklarını, kültürlerini ve kimliklerini dile getiriyorlardı. Bu kitapların 101 tanesini akşam saat S'e kadar Türkçe ve Arnavutça tasnif ettik. Bir kısmının baş ve son kısımları yok olmakla birlikte 15. Yüz yılın ortalarından 1930 yılına kadar bir serüven çiziyorlardı. piese eshte zhdukur por ne shume doreshkrime perveç poezive neper xhunke gjendeshin edhe komente, histori fetare si edhe shenime ku tregohej se si pasuria dhe rregullat e nje dergjahu nje baba ia linte nje babai tjeter ne formen e nje trashegimnie e keshtu vazhdonte dore pas dore duke u bere ııje ngjarje e rendesishme. l<eto ishiıı shenime te cilat kane vlera historike e qe flasin per jeten, kulturen e veprimtarine e njerezve qe kishin sherbyer me qindra vj et me pare ne dergjahet Bektashiane. Egzistenca e tyre fliste per lashtesine. Ne deri ne oren 17:00 kontrolluam 101 libra nga keto dhe mbajtem shenime ne Turqisht e ne Shqip. Nje pjese e tyre kishte manget fletet e fillimit e te fundit e i perkisnin nje shtrirje kohore prej shekullit te 15'te deri ne vitet 1930. Ato flisnin per mbrojtien e leximin e tyre. Veçanerisht ne l<uranet e shkruar me dore mungonin plotesisht faqet e fundit ose ishin nıbyllur me nje faqe tieter. Per kete arsye s'mund te kuptonim kush e ka kopjuar dhe daten e shkrimit. Pra edhe per gjerat e shenjta eshte perdorur nje rruge eti ile per te fshehur te verteten. Nje fakt tjeter qe te merziste ishte se ne disa doreshkrinıe te
Anlauıkları şey okunmak ve korunmaktı. Okunmuş ve korunmuşlardı. Bir kısmı tam korunmasa bile korunamamasının sebeplerini de bize anlatmas ı bak ı mından önemliydi. Özellikle Yazma Kur'an-ı Kerimlerin tamamının son sayfaları koparılmış, veya başka bir kağıtla kapatılmıştı. Böylece istinsah edeni ve tarihinin belli olmaması künyesinin saklanması bununla ilgili gerçek hak sahiplerinin bir hak iddia etmesini önlemek içindi. Demek ki en kutsal değerler için bile böyle bir yol izl enm i şti. Bazı Altın varak girişli kitaplarınsa giriş alınlıklarının kesilerek çıkarılması bir başka üzücü noktalardan biriydi. Acaba altınına mı göz dikilmişti? Yoksa yalnızca o sayfa mı sat ı lm ak için koparılmıştı? Bilinmez. Şurası muhakkak ki Arnavutluk Devlet Arşivleri bir hazine saklıyordu. Bir tarihi saklıyordu. Bir kültürü VE;? bir kimliği saklıyordu. Tiran'da gördüklerimizin içinde en önemli unsur bu devlet arşivlerinde bulunan kitaplardı. 22 Eylül'de sergilenecek olan bu kitapların uyandıracağı etkiyi doğrusu tek tek onu gezen ve izleyen Tiran lıların yüzlerinden görmek isterim. shkruara me shkronja le arta ishin lıelıequr pllakat e arla te zbukurimeve si edhe faq ia e pare. A thua ta kene bere per floririn? Apo velem per le shitur ate faqe? Nuk i dihet. Nje gje esht e e sigurte qe arshivi shteteror i Shqiperise fsheh nje thesar te vertete. Nga gjerat me te rendesishme qe pame ne Tirane pa dyshim cıe ishin librat qe ndodheshin ne arshiv. Te them te drejten do te kisha shume deshire qe te shikoja si do ndryshonin fytyrat e Tiranasve kur te shihnin keto!ibra te ekspozuara nıe 22 shtator.