RILINDASI. Epitafet te Don Kishoti, krijime origjinale nga Noli. e tyre, nga mishërimi i mprehtë dhe simpatik i karakterit.

Transkript

1 allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli HEROI I SHKRUAN PRINCIT TE TARANTOS. PSE E MBRON FERRANTEN DHE SI E KUJTON BETEJEN E KRUJES Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com Viti iti II - Nr:22 E diel, 3 qershor rilindasi@gmail.com Kryeredaktore: Admirina PEÇI Na ndiqni edhe online ARKIVAT E DHIMITER SHUTERIQIT Një letër e rrallë e Skënderbeut sjell fakte befasuese N jë letër e rrallë do ti serviret lexuesve nga fon di i pasur arkivor i bibliotekës së Dhimitër S.Shuteriqit( ). Letra është shkruar në vitin 1460 nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe i drejtohet princit të Tarantos Johan Anton De Ursini. Studiuesi i njohur Shuteriqi iu kushtua shumë figurës madhore të Skënderbeut me botimin e një numri të madh artikujsh studimorë dhe postmortum me librat Moti i madh, botim i shtëpisë botuese Dituria 2005 dhe Arianitët botim i shtëpisë botuese Toena Ky dorëshkrim i studiuesit, i vënë në dispozicion të suplementit nga bashkëshortja e tij Mynever Shuteriqi, është pjesë e kontributit të Shuteriqit në fushën e kërkimeve e botimeve rreth heroit tonë kombëtar. I përgatitur për botim nga vetë studiuesi me një hyrje të shkurtër, më 18 janar 1987, kjo letër e rrallë e Gjergj Kastriotit Në Gjirokastrën e Enverit, Kadaresë, Adil Çarçanit... Çfarë pa në shqipërinë e 1982 Viktor Majer,, korrespondenti i mediave ish-gjermanoperëndimore për vendin e çuditshëm dhe cili ishte misioni i tij i vërtetë Epitafet te Don Kishoti, krijime origjinale nga Noli Naum Prifti jithkush që ka lexuar epi Gtafet e Fan Nolit në fund të vëllimit të parë të Don Kishotit botuar shqip në vitet 30, është befasuar nga bukuria e thjeshtësia e tyre, nga mishërimi i mprehtë dhe simpatik i karakterit. Lejomëni t i deklamoj: Këtu dergjet Don Kishoti: Ish i fort e ish i zoti Botën prapa desh ta kthente Dhe me ushtën ta mbërthente. Në foto: (Majtas) Gjergj Kastriot Skënderbeu (djathtas) Dhimitër Shuteriqi Gjetja e qëlluar e epiteteve, rrjedhshmëria e vargut dhe metrika e përsosur na lejuan t i mësonim përmendësh vetëm me një lexim dhe pastaj t i recitonim me dëshirë e qejf: Këtu brenda fle Dy... faqe 15 dërguar princit të Tarantos më 1460, ka vlera të thella njohëse mbi figurën e heroit, i cili i kishte dalë krah mbretit Ferrante. Si ishte marrëdhënia e tij me fqinjët përtej Adriatikut dhe pse e kërcënonte princin e Tarantos se po të qe nevoja Pulja jo vetëm do të binte në dorën e trimave shqiptarë si dikur bënin epirotët e famshëm, por edhe do të popullohej e tëra prej tyre... Çfarë vlerësimesh jepte për Ferranten dhe pse i kishte dalë në mbrojtje atij? Si ishin mardhëniet e heroit me Osmanët në këtë periudhë dhe si e kujton heroi fitoren e Krujës...? Më poshtë po sjellim të plotë hyrjen e përgatitur nga studiuesi Shuteriqi dhe letrën e Skënderbeut. Dorëshkrimi Një hero i Rilindjes evropiane, Skënderbeu. Skënderbeu ishte një ushtarak i rrallë, një burrë shteti dhe një diplomat jo i zakonshëm. Po japim letrën... Kur arti merr formën e një diskutimi politik vijon në faqen 14 Një tablo e ankesave të shumta, akuzave dhe shfajësimeve...çfarë po ndodh me artin dhe artistët, me shkaqet e krizës së kritikës në Shqipëri dhe pse debatet përfundojnë me politizime Viktor Majer jirokastra, në mbarë Gbotën e njohur më shumë thuajse me emërtimin e saj në greqisht, Argyrokastron, vlerësohet si kryeqyteti i fshehtë i Shqipërisë. Shumë njerëz me peshë sot në Shqipëri e kanë origjinën prej këtej: Enver Hoxha, Kryeministri aktual, Adil Çarçani dhe shkrimtari Ismail Kadare. Mehmet Shehu, që thuhet se vrau veten dhjetorin e shkuar, nuk vinte nga këto anë, por nga Shqipëria e Mesme. Ka njerëz që thonë se ky fakt nuk ka qenë i parëndësishëm. Gjirokastra, e ndërtuar plotësisht me gurë, e me çatitë e shtëpive të mbuluara me rrasa, rri ngjitur ndanë një mali. Në brendësi ndahet në degëzime të tjera dhe nëpërmjet një kështjelle të lartë, ndahet më pas në dy pjesë të mëdha. Çdo shteg në qytet është një ngjitje në mal. Tre lagje janë ortodokse dhe shtatë myslimane. Ishperandorinë e vjetër osmane mund ta shohësh të gjallë edhe sot në sarajet e moçme. Disa nga familjet më në zë aty kanë pasur prona e toka rreth qytetit, të cilat punoheshin nga argatë shqiptarë apo grekë, ose merreshin me tregti. Por një grup i tretë, dhe ky ishte dhe më i njohuri, arriti të bënte emër në mbarë perandorinë otomane si juristë, shtetarë apo dhe administratorë në nivele të... faqe 19 Steve Jobs, biografia që zbulon sekretet e burrit të Apple Vjen në shqip nga Pegi biografia e autorizuar nga vetë Jobs, botuar për here të parë vetëm pak ditë pas vdekjes së tij, duke u shndërruar menjëherë në bestseller faqe 17 Suzana Varvarica Kuka spak nuk do ta mo Ahoj ose ta kundërshtoj ekzistencën e një koncepti të tillë, përderisa e veçoj si një titull. Të jesh në një studio televizive e të bisedosh rreth artit është sot një luks i madh, pasi ndodh shumë rrallë, por kur ndodh t i mendon përse jam këtu? Sepse dhe kur je dhe tenton të thuash diçka, biseda për artin politizohet, a thua se arti është socialist apo demokrat, republikan apo i gjelbërt. Kthehet biseda në bardhë e zi, në të mirë dhe në të keq. Askurr nuk niset biseda me pozitiven e arritur, por me mohimin e gjithçkaje, me errësimin dhe fikjen e dritës. Na ftojnë në një mjedis diskutimi për publikun dhe nuk arrijmë të jemi konstruktivë dhe të themi ide që mbase do të nisin të restaurojnë rrugën e artit për të marrë formën e ekzistencës siç dëshirojmë ta kemi zhvillimin e tij në Shqipërinë e sotme kapitaliste. Gjithsesi nuk e kam idenë se rruga nuk ka nisur, pasi artistë të rinj në moshë apo jo të tillë, me vizion kreativ social e bashkëkohës, serioz dhe kërkues ndaj imazheve të ndjesive dhe ideve të tyre, jashtë apo brenda Shqipërisë, kanë kohë që i kanë dhënë mundësi strukturimit të ekzistencës së kësaj rruge. Gjithmonë ka të tjerë që enden në rrjetën e merimangës së tyre, të kapur... faqe 20

2 SUPLEMENT 14 ARKIV E diel, 3 qershor 2012 JAVOR I DOKUMENTI I RRALLË vijon nga faqja 13...e famshme të tij, dërguar princit të Tarantos më 1460 dhe që flet për cilësitë dhe karakterin e heroit. Nuk është vetëm një dokument i paçmim shqiptar i kohës, por edhe një model i epistolarit të humanizmit. Skënderbeu, që nuk kurseu asgjë, për të vajtur e shpëtuar mbretin mik të Napolit nga kundërshtarët, ishte i ndërgjegjshëm për rolin që kanë luajtur luftërat e tij në shpëtimin e Evropës nga osmanët. Mund të thuhet se, bashkë me hungarezin Janosh Huniadi, Gjergj Kastrioti ishte një hero i Rilindjes evropiane, i asaj periudhe që bëri kthesën e ndritur nga mesjeta në kohët moderne. Pa këta heronj, fati i Evropës mund të ishte fati që pësoi Ballkani. Dh. S. Shuteriqi 18 janar 1987 Letra e heroit Letër përgjigje e Skënderbeut dërguar më 1460 princit të Taran- tos Johan Anton De Ursini Në foto: (Sipër) Gjergj Kastriot Skënderbeu (djathtas) Dhimitër Shuteriqi Fort i kthjellti Princ e zot i nderuar. Mora letrën e Z. Suaj, e cila më çuditi më fort se sa do të më hidhëronte, duke parë mënyrën me të cilën ju shkruani. Dhe më së pari, thoni që, kur keni marrë lajmin se ne i paskemi dërguar fjalë fort të kthjelltit Madhëri Mbret Ferrant se, po të na dërgonte galere, ne do të kishim ngarkuar në të njerëz, që të shkonin për t i dhënë zjarr Brindizit dhe për të plaçkitur vendin tuaj, nuk paskeni mundur ta besoni, mbasi më njihni për të urtë e të matur, gjersa nuk paskëshin arritur njerëzit tanë në Pulie, që t ua vërtetonin punën. Kësaj pjese ne po i përgjigjemi: është e vërtetë se, kur morëm vesh se ju kishit ngritur krye kundër Madhërisë së Tij, i çuam fjalë që të na dërgonte në këto anë galere dhe fuate të tjera për të marrë njerëz, këmbësorë e kalorës, sepse aq sa të donte do t i kishim dërguar... Brindizin nuk do ta kishim djegur, po vendet që u rebeluan... nuk do të kishin ngritur krye. Ju... do ta kishit pasur të vështirë të mbronit gjënë tuaj dhe jo më të shtinit në dorë shtetin e Madhërisë së Tij, i cili është zoti juaj e, si zot, duhet ta njihni, sepse jeni betuar. Dhe, mbasi thoni se çuditeni,... po ju përgjigjem: nëse na njihni si besnikë, ashtu si thoni se na njihni për të urtë e të matur, nuk do të çuditeni për këtë, sepse duhet të kujtoni këshillat e veprat e atij Mbretit engjullor Alfons (të Aragonës) qenë ato që na ruajtën e na mbrojtën (kundër)... mizorive të turqve, armiqtë tanë dhe të besimit katolik, dhe, po të isha thyer unë, sigurisht që Italia do ta kishte ndjerë rrjedhimin dhe, në atë rast, ai zotërim, që ju thoni se është juaji, do të kishte qenë i turqve. ARKIVAT E SHUTERIQIT Një letër e rrallë e Skënderbeut sjell fakte befasuese Çfarë vlerësimesh jepte për Ferranten dhe pse i kishte dalë në mbrojtje atij? Si ishin mardhëniet e heroit me Osmanët në këtë periudhë dhe si e kujton heroi fitoren e Krujës...? Kur thoni se prej këtij Mbretit Tuaj (të Francës): ne mund të presim të mira të mëdha... po ju përgjigjemi: unë nuk e njoh, as nuk dua ta njoh, as nuk dua ta di veçse si armik... pafetë (turqit) nuk çmojnë as nuk kanë frikë veçse nga flamujt e lavdishëm të shtëpisë së Aragonës, për të cilën dua të vdes. Më tutje thoni, që nuk duhet të mendoj, se mund ta ndihmoj Mbretin Ferrant të përmendur, mbasi kundër tij kanë ngritur krye po thuaj të gjithë baronët e (Dhe) të popujt e mbretërisë, po ju përgjigjem: nëse tani... është në gjendje të vështirë, faji është juaji për të gjitha të këqijat që do të rrjedhin si dhe për turpin e poshtërsisë... (dhe) keni vepruar si gratë e përdalura, të cilat kur plaken bëhen kodoshe, që me fjalë të ëmbla tërheqin të tjerat të bëjnë atë, që ato vetë kanë bërë, ashtu (si) ju keni tërhequr baronët e popullsisë si deshtë në thërtore. Por ne nuk e gjykojmë se për këtë, mbreti Ferrant ka humbur... Por e mbani mend, se më e madhë ishte fuqia e Sulltanit sa është juaja as e Zotërisë që përkrahni, dhe kur, më pat mbetur vetëm qyteti i Krujës... dhe kur atje u gjeta i rrethuar, unë e mbrojta kundër gjithë asaj fuqie dhe e mbajta, gjersa turqit, me dëm e me turp, u hoqën dhe unë, në një kohë të shkurtër e me pak veta, sht i - va në dorë prapë atë që shumë armiq e në më shumë kohë kishin fituar. Kështu që aq më tepër duhet shpresuar për përtëritjen e shtetit të Mbretit Ferrant, i cili, edhe vetëm Napolin të ketë, të jenë të sigurtë se do të dalë ngadhnjimtar. Dhe mbasi thoni se me shqiptarët unë nuk do të mundem ta ndihmoj as ta mbroj as t i dëmtoj armiqt e tij të fuqishëm, po ju përgjigjem: ka ndryshuar puna dhe, në se kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë dhe duhet të keni dijeni se, në kohë të tjera, paraardhësit tanë kaluan në vendin që ju mbani sot dhe patën luftime të mëdha me romakët dhe ne e dime se, më të shumtën e herës, u ndanë me nder se sa me turp, por unë do të shtie në punë të gjitha fuqitë më të mëdha, me cilësitë e mija, si dhe me të gjithë miqtë e besëlidhurit që kam për të ndihmuar e për t i dhënë dorë zotit tim Mbretit Ferrant... Kur ju më nxitni t i tërheq njerëzit e mi e më thoni se, po pata dëshirë të luftoj, ja ku i kam turqit,... po ju përgjigjem: unë prej jush nuk dua nxitje as këshilla; njerëzit tanë nuk i kemi dërguar që të kthehen kaq shpejt, por që t i shërbejnë Mbretit Ferrant gjersa të ketë bashkuar Mbretërinë e tij. Dhe ata janë nga ata burra, që, po të jetë nevoja, vullnetarisht përballojnë vdekjen në shërbim të Madhërisë së Tij. Por ata që kemi dërguar s janë asgjë kundrejt atyre që kemi vullnet të dërgojmë, në se i pëlqen Madhërisë së Tij, e po qe nevoja do të vij unë personalisht me aq njerëz sa, jo vetëm me ndihmë të Zotit besojmë se do ta shtiem në dorë Pulien, por do të mjaftonin ta popullonin të gjithë, mbasi është e shpopulluar. Dhe aftësinë e turqve ne s mund ta mohojmë, si na e vini në dukje, sepse me ta kemi luftuar për një kohë të gjatë pa turpin tonë..., por tani, mbasi ju na e dhatë shkakun, kemi bërë armëpushim për tre vjet, që të përmbushim urdhrat e zotit tim Mbretit Ferrant. Por ai këshilli juaj do të kishte qenë i denjë për lavdi më të madhe dhe më i shëndetshëm për shpirtin e trupin tuaj, po t i kishit bërë vetes, sepse, duke qenë ju plak i kaluar nga mosha dhe më afër turqve se çdo tjetër zotëri italian, do të kishit mundur t i shpenzonit ditët tuaja as të hollat tuaja në një ndërmarrje më të lavdishme... dhe lëreni në qetësi atë Mbretëri me gjithë Mbret, të cilit as ju as unë nuk mund t i mohojmë sa i detyrohemi, etj. Lëshuar në Krujë, ditën e fun- dit të tetorit. Gjergj Kastrioti, i quajtur Skënderbe.

3 SUPLEMENT JAVOR I DEBATE E diel, 3 qershor VEPRA PËRKTHYESI Naum Prifti G jithkush që ka lexu ar epitafet e Fan Nolit në fund të vëllimit të parë të Don Kishotit botuar shqip në vitet 30, është befasuar nga bukuria e thjeshtësia e tyre, nga mishërimi i mprehtë dhe simpatik i karakterit. Lejomëni t i deklamoj: Këtu dergjet Don Kishoti: Ish i fort e ish i zoti Botën prapa desh ta kthente Dhe me ushtën ta mbërthente. Gjetja e qëlluar e epiteteve, rrjedhshmëria e vargut dhe metrika e përsosur na lejuan t i mësonim përmendësh vetëm me një lexim dhe pastaj t i recitonim me dëshirë e qejf: Këtu brenda fle Dylqinja: Se ç këndonte si mëllinja! Ish e kolme, rrumbullake, Faqe-kuqe, pupulake. Të hartuara me frymë popullore, sipas modeleve të bejteve që këndoheshin në raste të ndryshme, ato u bënë shpejt pasuri e kulturës shqiptare, për shkak të rembit humoristik, të cilësorëve të saktë, të portretizmit të bukur e të kursyer në katër vargje. Këtu dergjet Rosinanti: Ishte më interesanti Nga çdo kalë që kulloti Barin që ka bërë Zoti. Kureshtja më shtyu të shihja origjinalet në spanjisht që të vëreja nëse përkthimi i Nolit qe besnik, apo i lirë, ku përkthyesi ruan idenë, kujdeset që të kenë frymë komike, pa qëndruar rob i fjalëve. Vallë qysh mund të tingëllonte në origjinal epitafi kushtuar shqytarit besnik Sanço Pança? Këtu dergjet Sancho Pança: Si ay s ka parë Mança! E kish barkun sa një kosh, E kish kokën fare bosh. Që të kryeja një vështrim krahasimor, shfletova përkthimin anglisht të veprës, botim i vitit 2004, me ilustrimet e piktorit të famshëm Gustav Doré dhe me shpjegime të hollësishme për Mesjetën, mirëpo epitafet për personazhet e njohur nuk i gjeta, përveç atij të Don Kishotit, edhe ai ndryshe nga varianti shqip. Ishte e mundur që përkthyesi amerikan apo englez t i kishte lënë mënjanë? Kurrsesi! Më tej kërkova në Bibliotekën e Queens-it, NY. origjinalin në spanjisht. Mirëpo edhe aty s kishte asnjë rresht për Dylqinjën, për Sanço Pançën apo për Rosinantin. Më duhet të pranoj DON KISHOTI Epitafet e shtuara, zbulimi që pasuron krijimet origjinale të Nolit Noli nuk shkeli asnjë nga rregullat etike të përkthimit dhe të respektit ndaj autorit. Ai thjeshtë vazhdoi tragën e çelur para tij nga poetë të njohur e dashamirës të kryeveprës "Don Kishoti i Mançës" botuar së pari më 1605 Në foto: Fan Noli se qysh prej kohës së leximit të veprës, nuk kisha pasur fije dyshimi, se epitafet gjendeshin në fund të vëllimit të dytë të Servantesit, ndërsa Noli e pa të arsyeshme t i spostonte te i Arrita në përfundimin se të katër epitafet e botuara te Don Kishoti janë krijime origjinale të Fan Nolit pari. Si ngjau që nuk u zbuluan deri tani? Thjesht, sepse askush nuk dyshonte se ato qenë të Servantesit. Edhe unë po ashtu, s kisha asnjë dyshim, veç kureshtja më shtyu të shihja si ishte origjinali për Sanço Pançën me epitetet e bukura, e SHKOLLA E PARUKERISË - ESTETIKËS KRËHËRI I ARTË (LUÇI) Adresa: Rr. Mihal Grameno, 200m mbi Shkollen e Baletit Tel: Facebook. Kreheri i Arte Tirane kisha barkun sa një kosh,/e kish kokën fare bosh. Nuk e gjeta kurrkund as epitafin për të, as për tjerët, veç atij për Don Kishotin, i cili në origjinal ka tetë vargje, ndërsa Noli e ka përmbledhur në katër, me një portretizim krejt origjinal. Servantesi pohon se epitafi i përket poetit Sansón Carrasco, që nuk është as poet i njohur spanjoll, as person historik, por një nga personazhet e romanit Don Kishoti, pra emër i shpikur, çka nuk lë dyshim se vargjet janë të vetë autorit. Kësisoj arrita në përfundimin se të katër epitafet e botuara te Don Kishoti janë krijime origjinale të Fan Nolit. Kurse 6-9mujore. Për më të mirët mundësi punësimi Regjistrimi vazhdon Pas këtij zbulimi fatlum, mund të pyesim si e kreu Noli këtë shkelje të së drejtës së autorit, apo mosrespektim të etikës profesionale? A mund t i shtohen tekstit origjinal katër epitafe nga përkthyesi pa dhënë asnjë shpjegim? Fan Noli ishte përkthyes i sprovuar, me kulturë e horizont letrar të pashembullt. I udhëhequr nga vetëdija dhe talenti e tij, ai nuk shkeli asnjë nga rregullat etike të përkthimit dhe të respektit ndaj autorit, por vazhdoi tragën e çelur para tij nga poetë të njohur e dashamirës të kryeveprës Don Kishoti i Mançës botuar së pari më Në botimin spanjisht të konsultuar prej meje gjenden një sërë sonetesh nga autorë të njohur, sikurse Anvadis De Gaula, Don Belianis de Grecia, La Señjora Oriana, Gandelin, (shqytar i Amadis of Gaul,) El Donoso, (the Motley poet), Orlando Furioso, The Knight of Phoebus, Solisdan, madje dhe nga një anonim, kushtuar Don Kishotit, A Dulcinea del Toboso, Sancho Panza, dhe Rossinanti-t. Sonetet e tyre klasike me 14 vargje të shkruara në anglisht, frëngjisht, spanjisht kanë zënë vend te botimet spanjisht të Don Kishotit. Botuesit i kanë futur ato për të treguar dashurinë e poetëve të huaj e vendas për personazhet simpatikë të Servantesit. S ka dyshim se edhe te ksombla spanjisht që ka patur Noli, figuronin po këta autorë. Në gjurmët e tyre Fan Noli e pasuroi veprën me vargje origjinale kushtuar Dylqinjës, Sanço Pançës dhe Rosinantit, veç adaptimit për Don Kishotin. Prej hulumtimit të deritashëm, epitafet e Fan Nolit të shkruara shqip, nuk njihen në Spanjë as nga studiuesit e Servantesit. Mendoj se është detyra jonë t i përkthejmë spanjisht ose anglisht dhe t ia dërgojmë entit botues, që ta renditin edhe Nolin tonë krahas autorëve që kanë nderuar Servantesin me krijimet e tyre. Kësisoj do të nderonim edhe ne figurën madhore të Nolit dhe njëkohësisht kulturën shqiptare. Mjeshtri i përkthimit shqip të Don Kishotit, Fan Noli, kreu një shërbim të madh ndaj kulturës shqiptare duke sjellë në kohën tonë ngjarjet e romanit, shpirtin e Kalorësit të Arratisur si edhe frymën dhe modelin e komplimentimit të shkallës më të lartë të kohën e Mesjetës, duke na falur edhe perla epitafesh për Don Kishotin, Sanço Pançën, Dylqinjën dhe Rosinantin.

4 16 E diel, 3 qershor 2012 SUPLEMENT KRITIKA JAVOR I LIBRI POETIK S Ramadan Musliu ot kur profilzimi i poezisë shqipe ka marrë një një pamje të një mozaiku që po plotësohet në vazhdimësi e është rezultat i një procesi të hapur nga ndryshimet e mëdha sociokulturore, pothuajse të gjitha tendencat kanë mbetur në një stad, do të thoshim pa frikë, inicial, pa formësimin e duhur dhe pa ndonjë identitet të qëndrueshëm. Në këtë pamje të poezisë së sotme gjejmë modele të ndryshme, që nga poezia e ligjërimit konkret e deri te modelet e abstraksionit ekstrem, nga poezia e ironisë konkrete e deri te loja formale me fjalë që provokojnë më shumë veshin se sa mendjen, të gjitha këto duke na bërë me dije se prirja transformuese e procesit poetik vetem formalisht ka dalë nga shtrati i tradicionales. Prandaj kur vjen puna e përzgjedhjes rëndom lexuesi parapëlqen modelet e njohura para atyre që duken së jashtmi si formë e thyer e një trajte të ligjërimit. Ndodhi si ndodhi, poezi është një prej atyre arteve që aktin e ripërtëritjes e ka më shumë si një gjenerim të brendshëm, gjenerim permanent, të vazhdueshëm dhe pikërisht kjo na bën me dije se poezia e mirë është ajo e vetëripërtëritura, ajo që vjen si shprehje sintetike, por që në thelbin e saj është një perceptim i ri, pushtim i një hapësire të re të emocionit dhe një pasqyrim i aftësisë gjeneruese të vetë gjuhës. Prandaj lirika dhe lirizmi janë ato komponentet e përhershme që e mbajnë gjallë poezinë, që janë dora e shpëtimit të saj në përmbysjet e mëdha që ndodhin brenda shoqërisë e me këtë edhe brenda vetë artit POEZIA E SURREALES Zeqir Fazliu: Kur e këndoj këngën e diellit Poezitë e tij kanë pak romantikë, por më shumë grotesk, këto shpesh e më shpesh fusin në përdorim mbase edhe një arsenal poetik të vjetruar,, në dukje të parë klasik, por të riaktualizuar bukur në një kontekst të ri Imagjinata sureale Në konglomeratin e librave poetik që sot janë në qarkullim mund të gjendet gjithçka, që nga modelet tradicionale të poezisë së figurimit esktrem, modelet e riprtëritura të poezisë së realizmit socialist që ka sjellë situata aktuale revolucionare në shoqëri, deri te prirjet poetike që synojnë të sjellin një përceptim të ri dhe forma të reja poetike (A.Idrizi, T.Gojani, D. Dabishevci, Y.Topanica). Mirëpo, po qe se duam të lexojmë diçka lirike, të krijojmë gjendje poetike që vjen si pasojë e veprimit të gjuhës në konkordancë absolute me imagjinatën, atëherë poezia e Zeqir Fazliut, një poet të margjinave të poezisë sonë, aty gjejmë atë azilin poetik që të ofron një mvetësi e të ndierit të botës, një gjendje vibrante lirike, një peizazh me shumë ngjyra, peizazh lirik që shkrin enterierin me eksterierin. Kur them kështu mendoj në librin e tij poetik Kur e këndoj këngën e diellit ( Faik Konica m 2012). Ky libër poetik është një ekzemplar ilustrues se lirika është ajo që e mban gjallë poezinë, se të ndierit si dhe shfaqja e saj në formën poetike është thelbi i përhershëm i poezisë. Po të lexonim një libër poetik me abstraksione qofshin ato edhe të shkelqyera, s do mend se nëse lexuesi nuk do të gjente një refuzim që shkaktojne nocionet dhe konceptet, së paku do ta lexonte me pushime nga ngarkesa e kupimeve. Ndërkaq poezia e këtij autori lexohet me një frymë, pa ndërprerje dhe e gjithe kjo vjen si rezultat i gjendjeve lirike, i ndikimit të figurës poetike, i fluidit poetik, i ngjyrave të shumta që ndrërtojnë një mozaik poetik me një kromatikë specifike. Kjo poezi lexuesin e fut në një rreth sugjestiv, ku mrekullohet nga ngjyrat, nga emocionet e shumta, nga figurat, që edhe kur kanë ndonjë nocion apo abstraksion, së paku të japin një pamje intelegjibile. E gjithë kjo është pasojë e një jopretencioziteti të autorit, i cili do të shkruaj ashtu siç ndjen, siç e sheh botën me një sy naivist dhe nga arsyeja se do ta kapë gjendjen poetike që në potezin e parë, pa e korrektuar atë. Subjekti në meditim Libri poetik Kur këndoj këngën e diellit i Zeqir Fazliut është një poemë-mozaik, në qëndër të të cilës është vënë një subjekt në meditim - imagjinim. Pozicionimi i këtij subjekti në një gjendje pasive fizike në të njejtën kohë nxjerr në pah përmbajtjen e këtij meditacioni lirik e që nuk është asgjë tjetër pos një aktivitet permanent i imgjinatës. Imagjinata poetike është ajo që vë në lëvizje gjithçka, prandaj edhe duket si një gjenerator që vë në lëvizje një si celuloid ku shfaqen pamje magjepse, imazhe dhe peizazhe shumëngjyrshe, farfuritjet e dritave vibruese, shkëlqimet e pamjeve kristalore, sikundër edhe lëvizjet e objekteve, sendeve, përfaqësuesve të natyrës, në radhë të parë: Kur mungon hëna në livadh Futem në hije të bungut Që rozmarina mos të bëhet Rubaire shumë e verdhë Pakëz aromë Ka mbetur Në mesin e lisave Është shkrirë në Shpirt Rozmarina me ngjyra Zot më më lë në aknkth se krisa Poezia e Zeqir Fazliut është poezi e gjendjeve të një lepeze të gjerë: që nga gjendjet statike, pamjeve në levizje e deri te përqëndrimi vetëm në një figurë dhe në një gjendje meditative, që të gjitha pastaj të shpërthejne në vrushkuj lirikë. Loja e imagjinatës Poezia e librit Kur e këndoj këngën e diellit imponohet edhe për veprimin aktiv të imagjinatës poetike sa që shpesh e më shpesh na e kujton definicionet e Gaston Bashlarit mbi imagjinatën poetike si imagjinatë e subjektit të lumtur. Të gjitha gjendjet, situata poetike, por edhe figurat dhe formulimet gjuhësore nxjerrin në pah një subjekt që votën e percepton nga një pozicion naivist, ku nuk ka tabu, nuk ka kërkim i një përmase ekzibicioniste të gjërave, por më shumë fluturim në brendësinë e sendeve dhe dukurive. Ja një formulim imagjiunativ të tipit niaivist, por që nxjerr deri në maksimum lirizmin nga gjuha dhe preceptimi i gjërave të natyrës: Melodia e gurit akumulon pika shiu në vorbë në vorbën e purpurtë I gjithë efekti poetik mbështetet në perceptim, në fuqinë e percepcionit poetik që nga objektet veçon trajta, silueta, pamje dhe ngjyra që shprehin habi, që e nxjerrin në sipërfaqe syrin e virgjër të observuesit, që arrin të njësohet me objektin, sendin, pamjet dhe imazhin e natyrës dhe përfaqësuesve të saj. Poeti shëtit mes gjërave, bredh midis ngjyrave dhe arrin që cilësitë e e ndryshe të sendeve t i njësojë: E shikoj Gjethen e strukur nën ombrellë E kuqlohem Pak a shumë Në fytyrë Në foto: (Djathtas) kopertina e librit Kur e këndoj këngën e diellit (Majtas) Zeqir Fazliu Zeqir Fazliu ka një anim surrealist të imagjinatës, kurse kjo imagjinatë e kërkon aspektin grotesk të gjerave dhe vijat e pahetuara nga syri racional. Pikërisht ky është tipari dominues i kësaj poezie dhe veçantia e gjithë krijimtarisë potike të këtij poeti. Kjo lloj imagjinate mundëson, që, siç thamë, të pajtojë gjërat dhe kualitetet e papajtueshme: Perdja mori ngjyrë tjetër / në orbitë apo Valeriana e verdhe e malit/ pikturë e adhuruar/ prej gishtave të dorës/pikon/aromë ose Më lodhën këmbët prej udhëtimit/dhe prej zhurmave. Trajtat e figurave poetike Poezia e Zeqir Fazliut është poezi në rëdhë të parë e veprimit të gjuhës dhe fuqisë së saj sublimuese. I gjithë diskursi poetik i Fazliut mbështetet jo në rrëfimin poetik, ndonëse shpesh kemi të bëjmë edhe më një lloj rrëfimi, por që nuk fabulon. Poezia e tij është suksesivitet i figurave ( S kam vend as kohë / ku ta ruaj /këmishën e hollë të një kumbulle ), që kapin gjendje dhe jo situatë ndodhie. Këto gjendje autori i materializon përmes figurës poetike. Përmes metaforës aq sa mund të themi se kemi të bëjmë me një procedim metaforifikimi. Duke e lexuar këtë poezi doemos se na kujtohet cilësimi i metaforës si mbretereshë të figurave. Metafora e poezisë së Zeqir Fazliut është befasuese, jo e rëndomtë, madja edha bizare sepse ka një antinomi të brendshme, një kontrast që shpërthen përmes groteskut, por në formë të një shpërndërrimi të ashpër, por shpërthyes përmes shkëndijave të shumta që krijojnë spektrin lirik. Prandaj në këtë poezi kemi figurë, kemi gjuhën, kemi rrëfimin poetik, por edhe gjendjet imagjinative që kullojnë lirizëm. Në vend të përmbylljes Cc mund të thuhet tjetër për këtë tip të poezisë? Librat e Zeqir Fazliut e në veçanti Kur e këndoj këngën e diellit janë lirika, janë poezi që kanë pak romantikë, por më shumë grotesk, këto shpesh e më shpesh fusin në përdorim mbase edhe një arsenal poetik të vjetruar, në dukje të parë klasik, por të riaktualizuar bukur në një kontekst të ri dhë në një proces poetik të paprofilizuar dhe të karakterizuar nga pikëmapjet radikale të deplasuara çfarë janë ato të realizmit socialist. Duke e vështruar këtë botim brenda procesit aktal poetik ku këto modele revolucionare janë mbizotëruese, lirika e këtij libri duket si një fragment i veçuar, pa dyshim i bukur dhe shumë origjinal në procedimin e vazhdueshëm të risemantizimit edhe të leksikut, por edhe të figurës.

5 SUPLEMENT JAVOR I BIBLIOTEKE E diel, 3 qershor LIBRI I RI S teve Jobs është biografia e autorizuar e Steve Jobsit, themeluesit të kompanisë Apple. Jobsi i kërkoi biografit të mirënjohur, Ëalter Isaacson, të shkruante biografinë e tij. Ëalter Isaacsoni ka qenë një nga menaxherët e CNN-it dhe revistës Times dhe ka shkruar disa biografi shumë të rëndësishme. Me më shumë se dyzet intervista të bëra në një periudhë dyvjeçare me Steve Jobsin, si dhe mbi njëqind intervista me shokë, familjarë, kundërshtarë, konkurrentë dhe kolegë, Isaacsonit iu dha një qasje ekskluzive dhe e papërsëritshme në jetën e tij. I parashikuar për botim në mars 2012, botimi u vendos të afrohej në nëntor 2011, për shkak të përkeqësimit të gjendjes shëndetësore të Jobsit. Por humbja e tij në 5 tetor 2011, bëri që libri të botohej edhe më herët, më 24 tetor 2011, në ShBA. Ky libër rrëfen jetën e themeluesit të kompanisë Apple nga lindja e deri në vdekjen e tij të bujshme. Aty zbulojmë, jo me pak habi, se si ky njeri aq krijues e i vullnetshëm, ishte edhe një maniak i përsosmërisë, një individ i egër, pa shumë skrupuj, me një karakter shumë të vështirë. Jobsi arrinte t i egërsonte dhe t i dëshpëronte njerëzit rreth tij. Por personaliteti dhe produktet qenë të ndërlidhura, ashtu siç janë të ndërlidhura hardueri dhe softueri në produktet Apple. Që nga botimi i tij e deri më sot, libri Steve Jobs është ende në listën e librave më të shitur të New York Timesit dhe në shumë të tjera. I përkthyer në shqip nga Taulant Hatia dhe botuar nga Pegi libri pritet të joshë mjaft lexues shqiptar dhe adhurues të panumërt që u trishtuan nga humbja e parakohshme e Jobs. Historia se si u shkrua ky libër rrëfyer nga autori Walter Isaacson, e josh lexuesin drejt zbulimit të jetës së këtij personazhi të pazakontë. Autori rrëfehet: Si u shkrua biografia Në fillim të verës së 2004-ës, më telefonoi Steve Jobsi. Për vite me radhë ishte treguar mjaft miqësor me mua, edhe pse hera herës shpërthente furishëm, sidomos kur ishte rasti për të nxjerrë në treg një produkt të ri dhe ta reklamonte në faqen e parë të revistës Time apo ta shfaqte në CNN, vende ku punoja atëherë. Por që kur nuk punoja më në asnjërin prej tyre, e kisha parë më rrallë. Folëm pak për Institutin Aspen ku punoja së fundi dhe e ftova të vinte të fliste në një kurs veror në Kolorado. Më tha se do t i pëlqente të merrte pjesë, po nuk donte të dilte nëpër tribuna. Do t i pëlqente të bënim një shëtitje e të bisedonim.më erdhi paksa çudi. Nuk e dija që shëtitjet e gjata i quante mënyrënmë të mirë për të zhvilluar biseda serioze. Mora vesh se donte që t ishkruaja biografinë. Kisha botuar një të tillë për Benjamin Franklinindhe po shkruaja atë të Albert Einsteinit. Në fillim reagova i habitur dhe i thashë, gjysmë me të qeshur, në e shihte veten si pasues të natyrshëm të këtyre lloj njerëzve. Ngurrova, ngaqë mendoja se ndodhej në mes të një karriere me luhatje e do të kishte ende shumë të panjohura. Jo tani, i thashë. Ndoshta pas një apo dy dhjetëvjeçarësh, kur të dalësh në pension. E kisha njohur qysh në vitin 1984, kur pat ardhur një herë në- Manhatan në një drekë me botuesit e revistës Time dhe ngriti në qiell kompjuterin e ri Macintosh. Edhe atëherë u tregua zemërak, duke sulmuar një gazetar, i cili e kishte lënduar me një shkrim që e nxirrte shumë zbuluar. Por edhe unë, si shumë të tjerë gjatë viteve, pasi fola me të, u magjepsa nga forca e tij tërheqëse. I mbajtëm lidhjet edhe mbasi u largua nga kompania Apple. Kur kishte për të nxjerrë diçka nga duart, si për shembull, ndonjë kompjuter NeXT apo ndonjë film të studiove Pixar, rrezet e magjepsjes së tij binin drejt e mbi mua, më thërriste në ndonjë restorant ku gatuhej sushi në Manhatanin e Poshtëm dhe më thoshte se ajo që do të paraqiste tani ishte gjëja më e mirë që kishte prodhuar ndonjëherë. Më pëlqente. Kur u ngjit përsëri në fronin e kompanisë Apple, e nxorëm në kopertinën e revistës Time dhe, STEVE JOBS Biografia që zbulon sekretet e burrit të Apple Vjen në shqip nga Pegi biografia e autorizuar nga vetë Jobs, botuar për here të parë vetëm pak ditë pas vdekjes së tij, duke u shndërruar menjëherë në bestseller pas njëfarë kohe, nisi të më jepte ide për një varg shkrimesh për persona që kishin më tepër ndikim në vend. Nisi fushatën Think different, ku përdori portrete të disa prej njerëzve që po shqyrtonim edhe ne, dhe iu duk magjepsës ndikimi historik i tyre. Edhe pse nuk pranova që t i shkruaja biografinë, komunikonim me raste. Një herë i dërgova një ku e pyesja nëse ishte e vërtetë, siç kishte dëgjuar vajza ime, se logoja e kompanisë Apple ishte zgjedhur për nder të Alan Turingut, pionierit britanik të kompjuterëve, i cili theu kodet gjermane gjatë luftës dhe vrau veten duke ngrënë një mollë të lyer me cianur. M u përgjigj se do të kishte dashur të ishte kështu, po nuk ishte. Kjo u bë shkas për shkëmbimin e disa letrave rreth historisë së hershme të kompanisë Apple dhe m u duk sikur kisha nisur të mblidhja materiale për këtë temë, sikur të kisha vendosur ta shkruaja librin. Kur doli biografia e Einsteinit, erdhi në një veprimtari që kasha organizuar në Palo Alto, më mori mënjanë dhe më tha edhe një here se tema e tij ia vlente. Më hutoi kjo këmbëngulje. Njihej si person që e ruante fort privatësinë, ndërsa unë nuk kisha arsye të besoja se kishte lexuar ndonjë nga librat e mi. Ndoshta më vonë, vazhdova t i thosha... Por, në vitin 2009, gruaja e tij, Loren Pauelli më foli hapur: Nëse ke ndërmend të bësh ndonjë libër për Stevein, bën mirë ta bësh tani. Sapo kishte marrë përsëri pushimet për arsye shëndetësore. I thashë se kur ma kishte parashtruar në fillim idenë, nuk e dija që ishte i sëmurë. Nuk e di pothuajse askush, ma ktheu. Më kishte telefonuar përpara se të bënte një ndërhyrje kirurgjikale për kancerin e përsëri nuk më kishte treguar, më shpjegoi ajo. Atëherë vendosa ta shkruaja librin. Jobsi më habiti pa masë, kur më tha se nuk donte të kontrollonte asnjë pjesë të tij, madje nuk donte as ta shihte përpara se të shtypej. Është libri yt, më tha. Madje, as kam për ta lexuar. Më vonë, nga vjeshta, dukej se kishte ndërruar mendim për bashkëpunimin, për shkak të disa ndërlikimeve të tjera nga kanceri, të cilat nuk i dija. Nuk po u përgjigjej telefonatave, prandaj, edhe unë e lashë mënjanë për ca kohë projektin. Pastaj, papritur, ditën e Vitit të Ri 2009 më telefonoi pasdite vonë. Ishte në shtëpinë e vet, në Palo Alto, së bashku me të motrën, shkrimtaren Mona Simpson. Gruaja dhe fëmijët kishin shkuar për ski, por atë nuk e lejonte gjendja shëndetësore që t i shoqëronte. Kishte rënë në mendime, folëm për më tepër se një orë. Nisi të kujtonte kohën kur donte të ndërtonte një numërator frekuencash, në moshën dymbëdhjetëvjeçare, kërkoi në librin e telefonave emrin e Bill Hewlettit, themeluesit të kompanisë HP, dhe i telefonoi duke i kërkuar Te dhenat e librit Steve Jobs Autori: Walter Isaacson Përktheu: Taulant Hatia Redaktoi: Miranda Haxhia Botoi: Pegi Lloji: biografi Numri i faqeve: 650 Çmimi: 1200 lekë t i gjente pjesët. Jobsi tha se dymbëdhjetë vitet e shkuara të jetës, që kur ishte rikthyer në kompaninë Apple kishin qenë më produktivet nga pikëpamja e krijimit të prodhimeve të reja. Por qëllimi më i rëndësishëm i tij, më tha, ishte të bënte atë që kishin arritur të bënin Heëletti dhe miku i tij David Packardi: Ndërtimi i një kompanie aq të ngjeshur me risi, sa do të jetonte edhe pas tyre. Si fëmijë, gjithnjë e kam parë veten si person të prirur ndaj shkencave humane, megjithëse më pëlqente elektronika, më tha. Pastaj lexova diçka ku njëri nga heronjtë e mi, Edëin Land i Polaroidit, fliste për rëndësinë e njerëzve që qëndrojnë në kryqëzimin ndërmjet shkencave humane dhe atyre natyrore, dhe kuptova se doja të bëhesha edhe unë i tillë. M u duk sikur po më sugjeronte tema për biografinë (dhe në këtë rast, kjo temë doli mjaft e vlefshme). Aftësia krijuese që lind kur një personalitet i fortë ndihet si gërshetim i fushave shoqërore dhe shkencore, ishte tema që më kishte interesuar më tepër në biografitë e Franklinit dhe Einsteinit dhe besoj se ajo do të jetë pika kyç në krijimin e fushave novatore në shekullin e njëzetenjëtë. E pyeta Jobsin përse donte që t ia shkruaja unë biografinë. Mendoj se je i zoti që t i bësh njerëzit të flasin, u përgjigj. Nuk e prisja këtë përgjigje. E dija që do të më duhej të intervistoja dhjetëra njerëz që ai i kishte pushuar nga puna, i kishte keqtrajtuar, braktisur apo qe inatosur me ta në ndonjë farë mënyre, prandaj kisha frikë se nuk do të ndihej rehat me mua, nëse do të shkoja t i pyesja të gjithë. Dhe në të vërtetë u tremb pakëz, kur i shkuan fjalët e njerëzve të intervistuar. Por, pas disa muajsh nisi t i nxiste vetë që të më flisnin, edhe armiqtë, apo edhe ish të dashurat. Nuk u përpoq të vendoste kufij në asgjë. Kam bërë plot gjëra për të cilat nuk ndihem krenar, si për shembull, kur lashë shtatzënë të dashurën në moshën njëzetetrevjeçare dhe se si e trajtova këtë fakt, më tha. Po nuk kam në dollap ndonjë skelet që nuk dua ta nxjerr. Nuk kërkoi kurrë të kontrollonte ato që shkruaja, as më kërkoi t i lexonte paraprakisht. Ndërhyri vetëm kur botuesi duhet të zgjidhte kopertinën. Kur pa një variant të bërë gati qysh më parë, iu duk aq i shëmtuar, sa kërkoi të merrte pjesë vetë në skicimin e të resë. Më zbaviti kjo gjë, por edhe nuk doja ta lodhja, kështu që pranova menjëherë. Përfundova duke mbledhur më tepër se dyzet intervista dhe bashkëbisedime me të. Disa ishin formale, në sallonin e shtëpisë së tij në Palo Alto, të tjera gjatë shëtitjeve të gjata ose përmes telefonit. Gjatë atyre dy viteve që e vizitoja, u bë tepër i afrueshëm dhe i hapur, megjithëse ndonjëherë dëshmoja atë që kolegët e tij të vjetër, në kompaninë Apple e quanin fushë të shtrembërimit të realitetit. Ndonjëherë ndodhte që, pa qëllim, nuk gjallëroheshin kujtimet, siç mund të na ndodhë të gjithëve; ndonjëherë tjetër e shtynte tepër larg variantin e tij të realitetit për veten dhe për mua. Për ta verifikuar dhe për t i dhënë sa më shumë jetë historisë së tij, intervistova më tepër se njëqind shokë, të afërm, rivalë, kundërshtarë dhe kolegë të tij. As gruaja e vet nuk vuri kushte, nuk kërkoi të kontrollonte ndonjë gjë e as ta lexonte paraprakisht atë që do të botoja. Në të vërtetë, me nxiti fort të tregohesha njësoj i ndershëm si me dobësitë, ashtu edhe me arritjet e tij. Është një nga gratë më të zgjuara dhe më me taban që kam njohur ndonjëherë. Në jetën dhe personalitetin e tij ka pjesë të tëra që duken lëmsh dhe kjo është e vërtetë, më tha qysh në fillim. Nuk duhet t i pastrosh. Ai di ta dredhë për shumë gjëra, por ama, historia e tij është e veçantë, kështu që do të më pëlqente ta tregoje me besnikëri. Ia lë lexuesit ta vlerësojë nëse ia kam dalë mbanë në këtë mision. Jam i sigurt se, në këtë dramë, ka lojtarë që mund t i mbajnë mend ndryshe disa ngjarje, apo të mendojnë se ndonjëherë Jobsi më ka përfshirë edhe mua në atë fushën e tij të shtrembërimit të realitetit.

6 18 E diel, 3 qershor 2012 SUPLEMENT DOSIER JAVOR I ARTIKULLI I PANJOHUR Armand Plaka M egjithëse marrëdhëniet me RFGJnë akoma nuk ishin vendosur, e viz ita e parë e Franc-Jozef Shtrausit në vendin tonë donte dhe dy vjet të bëhej realitet 1, duket se të paktën izolimi në një aspekt tjetër kishte pësuar krisje. Pas vdekjes së Mehmet Shehut, ndërsa në jetën e përditshme shoqërore e politike në vend po përjetohej një fazë e re marrëzie, reportazhet e korrespondencat e gazetarëve të huaj që raportonin atë çka shihnin e preknin me dorë vetë në Shqipëri po njihnin rritje. Nuk ishte hera e parë që një korrespondent i huaj perëndimor, apo më saktë, gjermano-perëndimor, shkruante për vendin komunist me tiparet më ekzemplare në mbarë botën e kuqe. Por këtë radhë kemi të bëjmë me një ujk të vjetër e njohës të mirë të problemeve të rajonit, që duket se ndoshta nuk kishte ardhur në Shqipëri vetëm me atë mision, pra vëzhgimin nga pranë e raportimin e gjendjes për lexuesit e së famshmes Frankfurter Allgemeine Zeitung. Nga ngjarjet që rrodhën më vonë të lind përshtypja se ai, përveç të tjerash, kishte ardhur në vendin tonë edhe si një faktmbledhës apo misionar në emër të Bonit zyrtar, për t u paraprirë vizitave të bujshme të mikut të tij, Franc-Jozef Shtraus. E pra, bëhet fjalë për gazetarin-korrespondent, ekspertin e njohur gjerman të çështjeve ballkanike, Viktor Majer (Meier), i cili përmendet shpesh në studime e hulumtime që i takojnë, sidomos periudhës së viteve 70 e 80, epokë kur roli i Gjermanisë po rritej ditaditës e kërkimi apo joshja e partnerëve nga Blloku Lindor për të ulur ndikimin e Moskës ishte në kulmin e saj. Ai na shfaqet me një reportazh të datës 13 nëntor 1982, me titull Në vendin e izoluar të Enver Hoxhës Shqipëria, stacioni mes Lindjes e Perëndimit, duke hedhur në letër të gjitha ato çka kishte parë e dëgjuar në vizitat që pati kryer thuajse në mbarë Shqipërinë, në maj të vitit Reportazhi në fjalë është marrë nga arkiva e gazetës së famshme gjermane, Frankfurter Allgemeine Zeitung 2, për të cilën ai punoi për vite e vite me radhë, derisa doli në pension në vitin 1993, kohë e cila nuk korrespondon me fundin e veprimtarisë e kontributit të tij në çështjet e Europës Juglindore. Majer, ndërsa shkel vetë rrugët e takon shqiptarët nga Gjirokastra në Shkodër, nga Korça në Berat e Himarë, nga Durrësi në Tepelenë, interesohet shpesh edhe për aspektin historik e zhvillimin ekonomik, të cilin e ndërthur me aktualitetin politik, duke futur hundët në shumë fusha, për të përcjellë në mënyrë sa më realiste imazhin e një vendi shumë të çuditshëm, opinionit gjermanoperëndimor. Viktor Majer në fakt nuk ishte i pari, pasi shumë të tjerë kishin përcjellë në mënyra të ndryshme realitetin komunist shqiptar në mediat e huaja, që nga korrespondentët e Time -it, që kishin ardhur në Shqipëri me identitet të rremë e me pasaporta holandeze, e deri te kolegët e tij- Dr. Karl Stroehm, i dërguari i posaçëm i gazetës Die Welt, Dorothea Graeffin Razumovsky (e cila kishte shkruar një artikull jashtëzakonisht të gjatë në faqet e Frankfurter Allgemeine Zeitung në vitin 1978), apo dhe Karl Buhala 3, korrespondent special i Sueddeutsche Zeitung në Beograd etj. Por në reportazhet e tij ndihet një farë realizmi, apo dhe dashamirësie përkrah edhe një doze kritike për falsitetin e boshllëkun e jetës në kafazin komunist shqiptar të kohës. VIKTOR MAJER NE 1982 Shqipëria që unë pashë Çfarë pa dhe çfarë shkroi korrespondenti më i famshëm i mediave ish-gjermanoperëndimore për vendin e çuditshëm dhe cili ishte misioni i tij i vërtetë Në foto: Ish-Kryeministri bavarez, Franc Jozef Shtraus, vizitave të të cilit i parapriu edhe "misioni" i Viktor Majerit Ai e nis artikullin e tij duke shkelur në sokakët e Gjirokastrës, për të cilën pohon se më shumë njihet me emërtimin në greqisht Argyrokastron në botën perëndimore, por nga ana tjetër thekson se është djep e qendër e nacionalizmit e krenarisë shqiptare, që ka nxjerrë shumë figura që kanë bërë emër në histori. Më tej kalon në Tepelenë, ku ndalet te bëmat e Pashait të Janinës, për të shkuar më pas te jeta e minoritarëve grekë në jug të Shqipërisë. Mundohet të sjellë fakte rreth bashkëjetesës shqiptaro-greke, por edhe të nxjerrë në pah ndonjë detaj problematik, megjithëse në sipërfaqe nuk duket e tillë. Në foto: (Sipër) Pjesë nga artikulli në origjinal i korrespondentit të së famshmes "Frankfurter Allgemeine Zeitung"( Nr. 264, ), Viktor Majer (majtas) Artikull i një gazete gjermane të kohës qe flet per çeshtjen e "reparacioneve të luftës" ndaj Shqipërisë, i cili çel edhe edicionin kryesor të datës 30 gusht 1975 nën titullin: Edhe Shqipëria kërkon 2 miliardë! Majer rrëmon në histori, takon njerëz e bisedon me ta, por ngre shpesh edhe pikëpyetje logjike. Gjatë gjithë kohës ai është i shoqëruar nga njerëzit e pushtetit, të cilët herë pas here kujdesen ta lenë të lirë, në mënyrë që miqve të huaj të mos u krijohet përshtypja se janë të vëzhguar e të kontrolluar ngado që shkojnë. Mbetet i mahnitur nga bukuritë e Beratit e bregdetit shqiptar, flet për vrionasit e prejardhjen e Enver Hoxhës, por me shpoti ndoshta thekson edhe aftësitë e pragmatizmin e shqiptarëve për të bërë përpara në karrierë qysh gjatë kohës së perandorisë osmane, gjë e cila, siç konstaton edhe Në foto: Libri i Viktor Majer mbi shkatërrimin e Jugosllavisë ai, është trashëguar deri në ditët e sotme. Viziton Shkodrën dhe sheh gjurmët e një ishulli me ndikim të dukshëm perëndimor. Mundohet të bëjë edhe hamendësime rreth një ndjenje faji, që ndoshta po vihej re tek udhëheqja komuniste e kohës në lidhje me sjelljen e saj të nxituar në raportet me religjionin dhe parasheh se shumëçka mbi fatin e Shqipërisë do të zgjidhej ndoshta pas vdekjes së Enver Hoxhës. Sigurisht që për shumë konstatime që ai bën nuk është shumë i saktë e shpesh i pathelluar, por në krahasim me shumë kolegë të tjerë të mëparshëm, ai na shfaqet si një njohës më i ndjeshëm i realitetit e historisë shqiptare. Në artikull nuk theksohet kurrë fakti se Shqipëria nuk kishte marrëdhënie zyrtare me RFGJ-në dhe autori mundohet ta anashkalojë këtë handikap, por nga ana tjetër ai e rendit vendin e tij tek ato vende perëndimore, të cilat nuk do vijonin më tej ta toleronin Shqipërinë me sjelljet e saj shumë larg një shteti e imazhi normal.

7 SUPLEMENT JAVOR I DOSIER E diel, 3 qershor Viktor Majer jirokastra, në mbarë botën e njohur më Gshumë thuajse me emërtimin e saj në greqisht, Argyrokastron, vlerësohet si kryeqyteti i fshehtë i Shqipërisë. Shumë njerëz me peshë sot në Shqipëri e kanë origjinën prej këtej: Enver Hoxha, Kryeministri aktual, Adil Çarçani dhe shkrimtari Ismail Kadare. Mehmet Shehu, që thuhet se vrau veten dhjetorin e shkuar, nuk vinte nga këto anë, por nga Shqipëria e Mesme. Ka njerëz që thonë se ky fakt nuk ka qenë i parëndësishëm. Gjirokastra, e ndërtuar plotësisht me gurë, e me çatitë e shtëpive të mbuluara me rrasa, rri ngjitur ndanë një mali. Në brendësi ndahet në degëzime të tjera dhe nëpërmjet një kështjelle të lartë, ndahet më pas në dy pjesë të mëdha. Çdo shteg në qytet është një ngjitje në mal. Tre lagje janë ortodokse dhe shtatë myslimane. Ish-perandorinë e vjetër osmane mund ta shohësh të gjallë edhe sot në sarajet e moçme. Disa nga familjet më në zë aty kanë pasur prona e toka rreth qytetit, të cilat punoheshin nga argatë shqiptarë apo grekë, ose merreshin me tregti. Por një grup i tretë, dhe ky ishte dhe më i njohuri, arriti të bënte emër në mbarë perandorinë otomane si juristë, shtetarë apo dhe administratorë në nivele të ndryshme. Kjo traditë, me ç duket, ka vijuar të mbesë e gjallë edhe sot e kësaj dite. Edhe i ati i Enver Hoxhës, na thonë, ka qenë një nëpunës i bashkisë së qytetit. Shtëpia e familjes së tij që na tregohet më pas, sot është zgjeruar me një shtëpi tjetër, duke e shndërruar atë në një lloj saraji. Udhëheqësi i Shqipërisë komuniste duket se i ka dhënë rëndësi prejardhjes. Ai është rritur, të paktën kështu na thonë shoqëruesit, në një shtëpi shumë më të vogël, këtu në qytet. Greqia është afër, por në qytet askush nuk duket se e flet greqishten. Gjirokastra dikur ka qenë një qendër e nacionalizmit shqiptar. Me krenari na tregohet një shtëpi guri me një si shesh përpara ndërtesës, shtruar po me gurë, është shkolla e parë shqipe që është ndërtuar në atë qytet. Në dimrin e vitit , pas disfatës që pësuan trupat e Musolinit për të kryer një ofensivë rrufe kundër Greqisë, Gjirokastra u pushtua nga trupat greke. Ata donin të helenizonin ortodoksët shqiptarë, ashtu siç donin të bënin dhe turqit para tyre me myslimanët shqiptarë,- na thotë drejtori i muzeut. Por ata s mundën të bënin dot më tej, sepse nisën sulmet ajrore dhe trupat greke e kaluan më pas kohën duke u fshehur në kazermë, domethënë në mjediset e kështjellës. Pushtimi grek pati ndërkohë një ndikim të madh ndër shqiptarët. Ai u tregoi atyre se pushtuesit e parë, italianët, paskëshin qenë të dobët, dhe kjo i dha shkas formimit të një bërthame rezistence. Ngaqë Gjirokastra ishte një qytet intelektualësh dhe ngaqë të rinjtë intelektualë shqiptarë asokohe më shumë ishin të prirur nga idetë majtiste, u ndez kësisoj një lëvizje komuniste.në Tepelenë, akoma më në perëndim, janë të gatshëm të na tregojnë se si trupat greke arritën të depërtonin aq thellë asokohe. Kurrë në ofensivë të madhe, por gjithnjë me njësi të vogla, duke kaluar nga mali në mal e duke u tërhequr, prej nga niseshin sërish dhe hidheshin në lugina pastaj, duke përfituar qindra metra terren, derisa arritën të pushtonin një pjesë të konsiderueshme territoresh shqiptare. Në prill të vitit 1941, pas sulmeve gjermane, grekët u zmbrapsën. Tepelena ka hyrë ndërkohë në histori për ngjarje të tjera. Këtu, në vitin 1740 lindi Ali Pasha, i cili për disa dekada, deri në vdekjen e tij në vitin 1822, udhëhoqi nga Janina pashallëkun e tij (Dhespotatin). Në fillim ai s ishte veçse një kaçak e kusar, kurse më pas një përmbushës i pazëvendësueshëm i vullnetit të Sulltanit në ato rajone të trazuara, asokohe të mbushura me nacionalitete të ndryshme e ku myslimanët e ortodoksët jetonin së bashku, zot i të cilave ai u bë në fund plotësisht vetë. Edhe sot e kësaj dite mund të shihen rrënojat e kështjellës së rrethuar nga malet, të cilën e vizitoi dhe Lordi Bajron asokohe. Sot, Tepelena është vetëm një kasolle e harruar. Vetëm një ndërtesë moderne ngrihet ndanë mureve të rrënuara të kështjellës së dikurshme. Atë çka arriti të bënte Ali Pasha në pashallëkun e tij jetëshkurtër e tregon dhe ndikimi e emri që ai Në Gjirokastrën e Enverit Kadaresë, Adil Çarçanit... Në foto: Ramiz Alia dhe Enver Hoxha në vitet e fundit të jetës së diktatorit ka edhe matanë kufirit të mbyllur në mënyrë hermetike. Fshatrat në anën e djathtë të Gjirokastrës, deri në kufirin me Greqinë, banohen nga grekë. Rreth është numri i tyre, sipas të dhënave zyrtare shqiptare, dhe thuajse një popullsi me të njëjtin numër banorësh, jeton matanë maleve përballë detit në Sarandë. Disa qarqe irredentiste në Greqi flasin sot akoma për Epirin e Veriut dhe kërkojnë helenizimin pa kushte të këtij rajoni e bashkimin me atdheun mëmë. Nga ana tjetër, në vitet , rreth shqiptarë myslimanë, të ashtuquajtur çamë, u përzunë nga Epiri grek drejt Shqipërisë, të ndodhur nën presionin e dhunshëm të lëvizjes djathtiste greke EDES, nën drejtimin e Zervas-it, që asokohe në Epir ishte shumë i fuqishëm. Shqiptarët ortodoksë thjesht u reklamuan si grekë, e Shqipëria, sipas shoqëruesit tonë, mund të kishte reaguar me masa të ngjashme ndaj grekëve që jetonin në Shqipëri, por preferoi t u jepte atyre të gjitha të drejtat për minoritetet. U përpoqëm të pyesnim nëse një pjesë e grekëve që jetojnë në Shqipëri do të donte të jetonte sot në Greqi. Kohët e fundit dëgjohet shpesh se ka pasur përpjekje për t u arratisur nga malet, ose duke notuar drejt ishullit të Korfuzit. Fshati që ne vizituam ishte një qendër e disa kooperativave të bashkuara, që ndodhej vetëm dy kilometra larg kufirit. Kalimi në të, si dhe më parë, është i ndaluar. Shoqëruesit tanë janë krerët komunistë të zonës: Kryetari i kooperativës, sekretari i partisë, një mjek dhe një shkrimtar lokal që shkruan në gjuhën greke, nga Gjirokastra. Djathi i deles dhe rakia nuk na u ndanë nga tavolina. Shoqëruesit shqiptarë e lënë me kast të lirë dhomën, për të shmangur çdo ndjesi të mbikëqyrjes. Nuk është fort e diktueshme, por në buzët e shoqëruesve tanë nuk del asgjë që mund të konsiderohet jo e përputhshme me normat. Ata (minoritarët) kanë të gjitha të drejtat, duke përfshirë këtu edhe mësimin në gjuhën e nënës. Feja u hoq me dëshirën e popullit. Por, nëse e di se çfarë roli ka luajtur kisha në jetën greke, se çfarë kuptimi kanë festat fetare, si Pashkët për shembull, atëherë këtë lloj pretendimi nuk mund ta marrësh dhe aq seriozisht. Në dyqanet e kooperativës, ku mund të shohësh të pranishme të gjitha llojet e ushqimeve bazë, mund të blesh edhe libra të klasës fillore në greqisht. Ata janë shkruar në Dimotiki 7, korrekte I Patrida mas (Atdheu ynë), është shkruar mbi njërin nga kapitujt e tyre. Me Atdhe mendohet Shqipëria. Ne e kemi lidhur fatin tonë përgjithmonë me popullin shqiptar. Me ardhjen e pushtetarëve të rinj në Athinë, të paktën kështu dëgjojmë, kanë nisur të vendosen edhe kontaktet e para: këmbime grupesh valltarësh popullorë. Valët e programeve në gjuhën greke është vështirë të kapen dhe përveç të tjerash ata janë ca si shumë amerikanë. Gjatë luftës civile, në anën tjetër u ngrit Ushtria popullore, por në këto anë nuk ndodhi asgjë. Laiko Vima ( Zëri i Popullit ), gazeta që del një ose dy herë në javë, të jep me formalizmin e saj të pajetë një ide imagjinare të asaj se si mund të ngjante Greqia sot, nëse në pushtet do të kishin qenë komunistët. Refugjatët që asokohe vinin nga kufiri me Greqinë, prej shumë vitesh tashmë, Shqipëria i dërgoi në vende të tjera. Disa ditë më vonë ne zbritëm në Himarë, në brigjet e thepisura shqiptare të jugut. Një rrugë e ngushtë na çon nga Saranda drejt saj, duke na shoqëruar gjithë kohës vargmalet që vareshin thikë poshtë në det. Lokaliteti i fshehur rrëzë maleve, i hapur vetëm ndaj detit, duket si një oaz i vërtetë me plantacionet e ullinjve e agrumeve që shpalos. Himarjotët nën Turqi gëzonin një lloj autonomie: nga dhjetë fshatrat që e përbëjnë atë, tre janë grekë dhe shtatë shqiptarë. Ata kanë pasur shpesh këmbime të dendura me ishujt Jonianë dhe kanë marrë pjesë në luftën për pavarësi të Greqisë. Himara e vjetër me kështjellën e saj është gjysmë e rrënuar. Shumica e banorëve kanë zbritur me kalimin e kohës më poshtë, drejt bregut. Ajo çka Gjirokastra ka përfaqësuar për Jugun e Shqipërisë, do të thotë nga ana tjetër edhe Shkodra për veriun. Me një rrugë kryesore të gjerë, më parë ajo ishte e ndarë në mënyrë strikte mes myslimanëve e katolikëve. Ngaqë fuqitë perëndimore konkurronin mes tyre për të ngritur konsullata, shkolla e misione fetare, qyteti ndërkohë kishte përfituar shumë ndikim nga Perëndimi. Disa nga ndërtesat e konsullatave të huaja akoma dhe sot e kësaj dite janë në këmbë. Madje këtu patën ngritur një mision edhe protestantët anglezë. Ai ndodhej përballë hotelit të ri të turizmit. Por ai duhet të ketë shërbyer për qëllime të tjera, pasi asgjë nuk të dëshmon apo të bën të mendosh se shqiptarët kanë qenë të dhënë pas protestantizmit. Mund të vihet re madje edhe sahati i madh i moçëm i misionarëve. Sahati i inglizit, njihet mirë e përdoret në qytet si simbol i saktësisë. Sot, rruga e vjetër kryesore është rindërtuar sërish në formën e një muzeu natyror. Ai duket disi artificial dhe i pajetë. Në fshatrat matanë Shkodrës shihen gra në kostume bardhezi, që mbajnë në kokë një shami të mbyllur, ku zakonisht dalin mbi ballë dy palë kaçurrela. Ky është dhe kostumi tradicional i katolikëve. Edhe këtu në fshatrat katolikë sheh se si kudo në Shqipëri kishat, nëse nuk janë shkatërruar, janë mbyllur e janë shndërruar pjesërisht në magazina. Në Shkodër mund të hasësh lehtësisht një surprizë: muzeu ateist i ngritur në vitet 60, që u mendua se do të dëshmonte lidhjet e katolikëve me forcat e huaja pushtuese, është i mbyllur. Rastësisht mund të vesh re se mungon madje edhe pllakati me agjitacionin ateist. Ndoshta qeveria ndërkohë e ka kuptuar se lufta e saj me religjionin ka qenë disi e ekzagjeruar e sot mund të shkaktojë trazira të pakëndshme? Në fakt, shenja konkrete për një gjë të tillë akoma nuk ka, por zhvillime të mëvonshme në këtë drejtim nuk mund të përjashtohen. Pasi edhe nuk mund të pritet që shtete perëndimore, duke ia nisur qysh nga Greqia, Italia e deri te Republika Federale, të vijojnë ta trajtojnë Shqipërinë miqësisht, përderisa akoma është në fuqi përndjekja ndaj fesë. Ndoshta këtu mund të ketë edhe probleme të tjera, që janë lënë, me shumë gjasa, të zgjidhen pas vdekjes së Hoxhës. Shqipëria islamike, ndërkohë, e ka shfaqur veten më së miri në monumentin e saj më të bukur natyror në qytetin e Beratit, në zonën qendrore, në një rajon kodrinor të vendit. I shtrirë në dy pjesë ndanë një lumi, ky qytet me shtëpi të bukura e të gjera, zgjatet tej malit, i prirë në majë nga një kala, që sot rrethohet nga një pavijon turistik me çati e dyer druri e saraje. Kur bie mbrëmja dhe dritat ndizen në qytetin e dritareve, që rrinë varur pas njëra-tjetrës, atëherë mund të ndjesh diçka nga qetësia e tij, që së bashku me mbrëmjen të hedh në një panoramë që haset në të gjitha qytetet orientale. Në këmbë të malit, një xhami dhe një teqe, një tempull i sektit bektashi, së bashku me hanin dhe pusin që ndodhen aty pranë, përbëjnë një kompleks ndërtesash që qëndrojnë me njëratjetrën në një harmoni të admirueshme. Tempujt e Zotit janë të mbyllur, por shihen të moshuar, që për forcë të zakonit vijojnë të takohen akoma këtu dhe të shtrohen në biseda të gjata. Më lart, e vogël dhe si e fshehur, gjendet edhe një kishë ortodokse, e rrethuar nga një mur i vogël e që tashmë është kthyer në një muze ku shfaqen ikona të piktorit të famshëm, Onufri. Jo shumë larg xhamive të restauruara, në ngjitjen e parë të rrëpirës malore, ndodhet saraji i vrionasve. Sot ai s është veçse një pallat banimi me divanin që spikat në një sipërfaqe më të ngritur, që përfundon me ballkon, ku dikur paria e vendit debatonte mbi politikën dhe bizneset dhe në të njëjtën kohë vështronin nëpërmjet tri dritareve, zhvillimet në oborr (shesh). Sheshi me pusin e kupolën e tij prej guri, me shtëpitë e dyqanet zejtare e hanet ku strehoheshin shërbëtorët, është shkatërruar plotësisht. Vrionët dikur ishin zotërit feudalë më të pushtetshëm në Shqipërinë e Mesme dhe më pas patën një post e rol të rëndësishëm, në mos më të rëndësishmin në administratën e Zogut. Vrionët ishin një nga ato familje tipike feudale shqiptare, të cilave Shqipëria e themeluar në 1912, u dukej shumë e vogël dhe nisën të flirtonin më pas me Italinë, në mënyrë që- siç e formulonte njëri prej pinjollëve të tyre - të paktën të bëhej një lloj Prefekti i Como-s në Shqipëri. Funksionarët e sotëm shqiptarë ankohen se ata nuk i kuptojnë dot vizitorët e turistët e huaj që vijnë në vend. Vendi, thonë ata, ka qenë gjithmonë një stacion transiti mes Lindjes e Perëndimit. Në Durrës, Dyrrahu antik, u hodhën themelet e Via Egnatia -s, rruga e famshme që lidhte dikur Romën me Selanikun e që vijonte deri në Kostandinopojë. Në të njëjtën kohë qyteti thuajse përbënte edhe kufirin mes gjuhëve zyrtare të dy perandorive, atë greke e latine. Mbishkrimet që tashmë gjenden në rrënojat e amfiteatrit, janë pjesërisht latine e pjesërisht greke. Via Egnatia kalon mes përmes Elbasanit, nëpër një luginë që ngjitet në një terren shkëmbor dhe në fund zbret sërish nëpër një shteg të ngushtë që të çon në liqenin e Ohrit. Sot, në gjurmët e saj këtu kalon një autostradë moderne dhe një binar hekurudhor i ndërtuar me punë vullnetare. Gjatë kësaj rruge has në kamionë jugosllavë transporti, që kalojnë këtej transit nga Struga në kalimin kufitar shqiptaro-jugosllav, deri sa hyjnë sërish në territor jugosllav, duke kaluar në veri të Shqipërisë, e mbërrijnë në qytetin malazez të Titogradit. Jugosllavia në bisedimet e fundit që ka pasur me palën shqiptare, ka këmbëngulur se me këtë transit mund të përfitojnë të dyja vendet dhe i detyroi kësisoj shqiptarët të bënin një lëshim të vogël. Linja hekurudhore përfundon në liqenin e Ohrit. Në drejtim të Selanikut, ku ajo do të përfundojë dikur, ndërkohë ka vetëm një vendkalim kufitar gjysmëprovizor e pjesërisht të çelur. Në Korçë mund të vizitosh edhe ndërtesën modeste e të këndshme të liceut francez, ku studioi dhe Enver Hoxha, që dikur mori aty një edukim sipas normave Europiane e humaniste. Sot është pikërisht ai vetë që i mban kufijtë e mbyllur, e që ka mbushur vendin me bunkerë, duke çuar përpara një luftë kundër besimit të prindërve e të të parëve të vet.

8 20 E diel, 3 qershor 2012 SUPLEMENT DISKUTIMI JAVOR I ARTI E SHKUARA Suzana Varvarica Kuka A spak nuk do ta mohoj ose ta kundërshtoj ekzistencën e një koncepti të tillë, përderisa e veçoj si një titull. Të jesh në një studio televizive e të bisedosh rreth artit është sot një luks i madh, pasi ndodh shumë rrallë, por kur ndodh t i mendon përse jam këtu? Sepse dhe kur je dhe tenton të thuash diçka, biseda për artin politizohet, a thua se arti është socialist apo demokrat, republikan apo i gjelbërt. Kthehet biseda në bardhë e zi, në të mirë dhe në të keq. Askurr nuk niset biseda me pozitiven e arritur, por me mohimin e gjithçkaje, me errësimin dhe fikjen e dritës. Na ftojnë në një mjedis diskutimi për publikun dhe nuk arrijmë të jemi konstruktivë dhe të themi ide që mbase do të nisin të restaurojnë rrugën e artit për të marrë formën e ekzistencës siç dëshirojmë ta kemi zhvillimin e tij në Shqipërinë e sotme kapitaliste. Gjithsesi nuk e kam idenë se rruga nuk ka nisur, pasi artistë të rinj në moshë apo jo të tillë, me vizion kreativ social e bashkëkohës, serioz dhe kërkues ndaj imazheve të ndjesive dhe ideve të tyre, jashtë apo brenda Shqipërisë, kanë kohë që i kanë dhënë mundësi strukturimit të ekzistencës së kësaj rruge. Gjithmonë ka të tjerë që enden në rrjetën e merimangës së tyre, të kapur fort nga egoja për madhështi të artit të tyre, duke thënë se bota kështu dhe ajo bota tjetër ashtu; se ai vend i madh kështu dhe se ai shteti atje ashtu, se ajo galeria atje kështu dhe se ajo akademia atje ashtu, se piktura ime kështu dhe se piktura e atij ashtu. A nuk duhet t i themi stop bisedave të tilla, të cilat janë bërë kaq të lodhshme dhe kaq të përsëritura në hershmërinë e historisë së këtyre 22 viteve? Duket sikur janë pjesë e një loje të vjetër, që nis e përfundon, që rinis e vijon dhe sa herë i dëgjoj kam idenë se nuk dimë se ç farë kërkojmë nga vetja dhe nga të tjerët. Thënie të tilla janë të një standardi të ulët dhe madje standardi i tavolinave, ku njerëzit shqiptarë konsumojnë pa hesap kohën e vlefshme të leximit, të studimit, të mësimit dhe të ndërgjegjësimit shoqëror. Përmendja e një kohe prej 22 vite demokraci është bërë pak bajate, por që i shkruaj për të kujtuar miqësisht se sot kemi lirinë për të krijuar, pa asnjë lloj brenge apo prange në mendjet tona. Po përse atëherë ankohemi? Ankohemi, sepse artisti në Shqipëri në përgjithësi ankohet, e bën këtë dhe do ta bëjë edhe për disa kohë, derisa loja të mbarojë dhe të rifillojë përsëri, derisa një individ të kuptojë se jeta e tij është e lidhur me artin sepse ai di ta bëjë artin. Derisa një individ të kuptojë se fusha e artit nuk është fusha e tij e lojës dhe do të largohet prej saj. do ta bëjë këtë derisa të arrij të prekë idenë se sinori i tij është deri aty ku sinori i kolegut të tij nis të fladojë. Ankohemi, sepse jemi në kapërcyell të shekujve dhe situata e artit në vendin tonë nuk është e favorshme për një krijimtari të përgjithshme evolutive dhe nuk ka për të qenë asnjëherë. Ankohemi sepse Shek. XXI Kur arti merr formën e një diskutimi politik Një tablo e ankesave të shumta, akuzave dhe shfajësimeve...çfarë po ndodh me artin dhe artistët, me shkaqet e krizës së kritikës në Shqipëri dhe pse debatet përfundojnë gjithmonë në politizime të paargumentuara... Në foto: Tablo e Vilson Kilicës e vitit 1986 me titull Shpallja e republikës popullore të Shqipërisë, më 11 janar 1946, Tiranë ka sjellë një panoramë me probleme të reja sociale, me një situatë politike thelbësisht të ndryshme nga ajo e një shekulli më parë. Ankohemi, sepse pranë një klase sociale komunisto-proletare, e rënë tashmë plotësisht, është ngritur një borgjezi e re, e cila ka gjeneruar një rregull të ri moral dhe material, ka gjeneruar sëbashku me to dhe qasje krizash morale dhe materiale. Ankohemi, sepse natyrisht kjo i jep një panoramë të re edhe rregullit të artit pamor, duke theksuar edhe krizat tij. Ankohemi, sepse prej 900 shqiptare kemi trashëguar, tashmë si artefakte në historinë tonë të artit, krijimtari naive, realiste, shpesh herë të mbarsur me motivin patriotik dhe shumë krijimtari të realizmit socialist. Imazhet e tij ishin aq të forta dhe ndikuese në publikun e zakonshëm sa që janë ende të endura në kujtesën e tij. Kjo ndodh pasi ishte pasqyrim i figurës së popullit, kishte një gjuhë të thjeshtë, e cila konsistonte në kopjimin e drejtëpërdrejtë të trupit dhe xhesteve të punës së njeriut të zakonshëm, duke i shtuar atij një gëzim fals dhe nënshtrimin ndaj propagandës dhe frikës ndaj heroit. Të vjen çudi si kanë arritur piktorët dhe skulptorët ta kryejnë këtë imazh, ku shpesh herë pamja e tyre duket përtej qesharakes? Ishte një imazh i popullit-artist i ndërtuar për popullin. Imazh i tillë formoi A nuk duhet t i themi stop bisedave të tilla, të cilat janë bërë kaq të lodhshme dhe kaq të përsëritura në hershmërinë e historisë së këtyre 22 viteve? Duket sikur janë pjesë e një loje të vjetër,, që nis e përfundon, që rinis e vijon... kujtesën populiste, e cila me ardhjen e një brezi të ri banorësh shqiptar ka filluar të humbë fuqinë e vet. Formimi i një shoqërie borgjeze e ndryshme nga ajo populiste, por e ngarkuar me njohjen e imazheve të devijuara e të njohura të realizmit-socialist, sjell një deformim jo të zakonshëm në krijimin e mentalitetit të kësaj borgjezie të re, e cila është element i rëndësishëm në krjimin e tregut të artit dhe e koleksioneve private. Shpesh kjo borgjezi e re e kërkon këtë lloj krijimtarie të 900 shqiptar për dy arsye. Së pari për të ndërtuar një koleksion me veprat e tij, pasi krijimtari e tillë nuk mund të përsëritet, pasi ato i ndjen më mirë, i pëlqen më shumë, i njeh më mirë. Së dyti kjo lloj borgjezie, që është e re, jo vetëm në moshë, por edhe në zanafillë, mendon se i konsumon një pjesë të parave të saj, më mirë se në çdo formë tjetër, duke i konvertuar në mall arti. Ankohemi, sepse brezi i ardhur i artistëve të kohësisë sonë e kanë përmbysur njëherë e përgjithmonë imazhin e lindur si kopje të marrë nga natyra apo realiteti, duke krijuar një imazh meditiv individual që lind nga baza e ndriçuar e natyrës dhe e nxitur nga problematikat e individit në realitetin bashkëkohës. Ankohemi, sepse ai individi apo artisti i ri i kohës së pas viteve 2000, ende nuk ka shumë shanse që vepra e tij të përzgjidhet si mall nga borgjezia e re, e cila ka mundësi shumë më të mëdha blerjeje (interesi më i madhi artistëve) sesa institucionet shtetërore (të cilat ishin të vetmet në kohën komuniste që blinin veprën e piktorëve dhe skulptorëve) të kapitalizmit të ri shqiptar. Me shkurt do të thotë se borgjezia e re është në hapat e para të krijimit të mbiklasës elitare, për të blerë dhe koleksionuar krijimtarinë e artistisëve bashkëkohorë dhe modern. Ankohemi, sepse vet kjo borgjezi e re nuk është e fuqishme, dhe mbase nuk ka ardhur ende koha që të aftësojë dhe ndërgjegjësoj dhe rafinuar shtetin e vet, për të financuar dhe ndihmuar me një sasi të konsiderueshme monetare artistët. Ankohemi, sepse artistët ende janë në tensionin e imitimeve dhe ndikimit të referencave të artit të artistëve të mëdhenj botëror të shekujve XIX dhe XX, pasi shumë prej tyre ende nuk kanë gjetur mënyrat dhe teknika individuale, që duhet thënë se nuk janë të lehta të zbulohen, për të pasqyruar të veçantën dhe të panjohurën, por janë shumë të lehta të manipulohen. Ankohemi, sepse jo çdo artist ka shansin të shpërblehet njëherazi në kohësinë e vet për krijimtarinë e tij. Ankohemi, sepse ndihen të abandonuar, sepse zotësia te artistë të ndryshëm është e ndryshme. Ankohemi, sepse as kurr nuk do të mbarojë kundërshtia midis brezave, midis drejtimeve artistike, debati midis teknikave, midis zbulimit të vlerës dhe mosvlerës, debati midis pohimit dhe mohimit të tyre, kundërshtia midis amatorit dhe profesionistit, kundërshtia midis të vjetrës dhe të resë, midis kuptueshmërisë dhe moskuptueshmërisë, midis dijes dhe dilentantizmit. Ankohemi, sepse më së fundi e gjetëm, kemi zbuluar se nuk ka kritikë? Sepse, vet artistët ende bëjnë sikur nuk e dinë se kritika edukohet, formohet dhe lëvrohet, më pas ata/artistët bëjnë ende sikur nuk e dinë se kritika paguhet për shërbimin që kryen, qoftë ajo e porositur nga vet artisti, por edhe nga arsye madhore galeriste, akademike dhe universitare. Por a kanë shkak të gjitha këto ankesa? Natyrisht që kanë. Seriozisht ato duhet t i kërkojmë thellë në historinë e kombit tonë. Ato janë psiko-mentale, janë historike, sociale, ekonomike dhe kulturore. Shkaqet vijnë nga kushtet e zhvillimit të jetës sociale, morale, fetare dhe kulturore të shqiptarëve nga kohët e largëta. Shkaqet lidhen me shekullin e XX. Lidhen me jetën e re të artit laik shqiptar, lidhet me kulturën ikonografike, qoftë mesjetare e qoftë komuniste, të dyja kultura ideologjike të porositura. Lidhen ngushtësisht me rrjedhën e të gjitha ngjarjeve të artit të ndodhura në shekullin që po jetojmë. Ironikisht ato duhet t i kërkojmë tek një arsye më shumë. Ata ankohen sepse jetojnë nën stresin e përditshëm të jetës kapitaliste, siç rëndom jeton dhe ka jetuar çdo njeri /artist në të gjitha kohërat. Ata ankohen sepse shesin veprën e tyre. Ata ankohen sepse nuk paguajnë për kritikën dhe vlerësimin që e dëshirojnë. Ata ankohen sepse duan të cilësohen madhështorë, janë të tillë, po le të presin tua thonë. Ata ankohen sepse disa prej tyre duan vendin e tjetrit, shpesh herë duan të jenë edhe menaxherë/organizues arti, edhe diller/tregërë arti, edhe mecenatë/padronë, edhe drejtorë, edhe kritikë, edhe pedagogë, edhe profesorë, edhe galeristë, edhe tregtarë. Pra duan të jenë gjithçka. Rroftë Artisti.