1 ZEHİRLENMELER ve HAYVAN ISIRIKLARINDA İLK YARDIM ZEHİRLENMELER Vücudumuza girip doku ve organların işlevlerini bozan maddelere zehir denir. Oluşan bozukluklara da zehirlenme adı verilir. Zehirli maddeler genel olarak vücudumuza 3 yolla girerler: 1- ağız ve sindirim sistemi 2- solunum sistemi 3- deri Ancak bu 3 yol haricinde bir 4. Yol daha vardır ki üzerinde pek durulmamaktadır. Ancak yapılan çalışmalar sonucunda görülmüştür ki bu yoldan da pek çok zehirlenme vakası olmaktadır. Bu konjoktiva dır. Yani göz yoluyla da zehirlenme olabilmektedir. Zehirli maddeler, çok küçük miktarlarda dahi alınsa vücut işlevini bozan, ölüme sebebiyet verebilen maddelerdir. Normalde yaşamsal fonksiyonlara zarar verebileceğinden, vücudumuz için yabancı olan her madde (vücuda giren) toksik sayılmalıdır. Vücuda faydalı maddeler dahi, aşırı miktarda alındıklarında zehir (toksik) etkisi göstermektedirler. Zehirlenmelerde şu sistemler etkilenir: 1. Sindirim sistemi: belirtiler; bulantı, kusma, karın ağrısı, ishal 2. Sinir sistemi: belirtiler; rahatsızlık hissi, hareketlerde uyumsuzluk, havale, bilinç kaybı 3. Solunum sistemi: belirtiler; nefes darlığı, solunum durması 4. Dolaşım sistemi: belirtiler; ritim bozuklukları, nabız yokluğu, kalp durması Zehirlenmelerin % 99 u akut (ani) olarak oluşmaktadır. Vakaların % 88 inde zehirlenme kaza ile oluşmaktadır. Çocuk zehirlenmelerine bağlı ölümlerin 2/3 ünü ilaç zehirlenmeleri oluşturmaktadır. Evlerimizde alınabilecek çok basit tedbirlerle bunun önüne geçilebilir. Genel zehirlenme belirtileri Genel olarak görülen belirtiler; bulantı, kusma, karın ağrısı, solunum sıkıntısı, siyanoz (uç noktalarda morarma), terleme, aşırı tükürük salınımı, çarpıntı, tansiyon düşmesi, pupillalarda küçülme ya da büyüme, havale nöbetleri, uyku hali, bilinç bulanıklığı ya da kaybı. Ancak unutulmamalıdır ki, bu belirtilerin hiç biri de görülmeyebilir. Alınan zehirli maddeye bağlı olarak özel belirtiler de olabilir. Yani bir genelleme yapılamaz.
2 Genel olarak zehirlenmelerde yapılması gerekenler- ilk yardım Ani (akut) zehirlenmelerde öncelikle yaşamsal işlevler değerlendirilmelidir. (solunum ve dolaşım) karaciğer, böbrek gibi zehirlenme sonucu zarar görecek hayati organlarda oluşabilecek işlev bozukluklarıyla mücadele daha sonraya bırakılır, bu iş sağlık personeli tarafında hastane şartlarında yapılır. Ancak koma, tansiyon düşmesi, şok, kalp ritim düzensizlikleri, kalp durması gibi dolaşım sistemi bozuklukları, solunum yetmezliği, solunum durması gibi solunum sistemi bozuklukları gibi acil belirtilere öncelik verilir. Unutulmamalıdır ki, ilk yardımın amacı tedavi etmek değil, kötüleşmeyi önlemek, hayatta kalmayı sağlamaktır. Her türlü zehirlenme belirtisi başlamış hastada ilk yardımın ABC si ile ilgili bir sıkıntı yok ise, ilk yardımcının yapacakları hastanın son durumunu, zehirlenme nedenini tespit etmek, gerekli bilgileri ve hastayı hekime ulaştırmaktır. Zehirli maddenin bilinmesi hastaya uygulanacak ilk yardım ve hastanede uygulanacak tedavide büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle zehirlene kişinin çevresindekilerin hastanın durumunu ayrıntılı şekilde öğrenmesi, zehirli maddenin ne zaman, ne miktarda, hangi yolla alındığının belirlenmesi, bu bilgilerin sağlık personeline iletilmesi yaşamsal önem taşımaktadır. Her türlü zehirlenmede Zehir Danışma Merkezi aranabilir. Bu merkez 24 saat hizmet vermektedir. Zehirlenilen maddenin ne olduğu biliniyor ise, bu merkezin vereceği talimatlar ile hareket edilebilir. Numarası 114 dür. Buradan alınacak talimatlar ile hastanın hayatı kurtarılabilir. Her türlü zehirlenme için tıbbi yardım ve destek alınabilir. Bazen de lüzumsuz panik ve gereksiz işlerin önüne geçilebilir. Hasta kusmuş ise, kusmuk bir poşete konularak analiz için sağlık personeline verilmelidir.( nedenin bilinmediği durumlarda bu çok gereklidir) Varsa ilaç şişe ve kutuları bulunarak hangi ilaçtan ne kadar içtiği saptanır ve gerekli tedbirlerin alınması sağlanır. Hastanın kusturulup kusturulmayacağı zehir danışma merkezine sorulabilir. Ancak yeni hap veya ilaç içtiği belirlenmiş hastalarda kişi derhal kusturulmaya çalışılmalıdır. Kusturma için mekanik olarak, parmak ile boğaz kökünün yani pharinx in uyarılması, ya da tuzlu ılık su içirilmesi yeterli olacaktır. ANCAK; - Şuuru kapalı olan - Havale geçiren - Petrol ürünü içen - Asit veya alkali madde içen - Fare zehri (striknin) İÇEN HASTA ASLA KUSTURULMAZ.
3 Ağız yoluyla zehirlenmede kusturma yolu ile mide boşaltılabilir. Genelde zehirli maddenin alımından 4 saat sonrasına kadar kusturmak yani mide boşaltımını sağlamak etkili bir yöntem olarak uygulanabilir. Ancak kusturmanın zararlı olduğu durumlar da vardır. - Tuz ruhu - Kezzap - Çamaşır suyu - Amonyak Gibi geçtiği yolları yakan, tahriş eden zehirlenmelerde kusturmak çok ZARARLIDIR. Kusturma ile bu maddeler yemek borusu ve boğazı tekrar zarara uğratır. Zehirli gaz solunmasına bağlı zehirlenmelerde hasta bulunduğu kapalı ortamdan derhal çıkarılmalıdır. Açık havaya çıkarılır. Bu yapılamıyor ise kapı ve camlar açılarak içeriye temiz hava girmesi sağlanmalıdır. Kapalı ortamlarda içeride yanıcı, patlayıcı gaz bulunması ihtimaline karşı elektrik düğmeleriyle oynanmamalı, gerekiyor ise dışarıdan sigorta kapatılmalı, asla içeride çakmak vb yakılmamalıdır. En sık gaz zehirlenmeleri nedeni karbon monoksit dir. (CO) bu gaz son derece ölümcül olup havada % 1 oranında bulunduğu anda hayatı tehdit eder. Ayrıca renksiz ve kokusuz olması da kişinin farkında olmadan zehirlenmesine neden olur. Genelde kapalı ortamlarda mangal yakılması, şofben, soba sebebiyle ortamda CO birikebilmektedir. Soba ya da baca zehirlenmelerinin sebebi bu gazdır. Yine kapalı garajda araç çalıştırılması sonucu oluşan egsoz zehirlenmelerine de yine bu gaz sebep olur. CO kanda O 2 nin yerine geçerek zehirlenme yapar. Bu zehirlenmede hastada başlangıçta baş ağrısı, görme bulanıklığı, huzursuzluk, kusma ya da uykuya meyil oluşur. Bu kişilere yapılacak ilk yardım da kişi derhal ortamdan açık havaya çıkarılmalıdır. Tüm gaz zehirlenmelerinde ilk yapılacak uygulama budur. Açık havada gereken standart ilk yardım metotları uygulanır (ABC). Özellikle tarım işi ile uğraşanlarda çok görülen diğer zehirlenme ise deri yolu ile oluşan zehirlenmelerdir. Her türlü tarımsal zehir ya da insektisitler deri yolu ile vücudumuza girerek zehirlenme yapar. Hastalarda genel olarak temastan sonra baş ağrısı, bulantı, kusma, ağızda köpüklenme, vücut seğirmeleri, kasılmalar, karın ağrısı olabilir. Solunum sıkıntısı, siyanoz görülebilir. Bu gibi durumlarda hastanın tüm giysileri çıkarılmalı (bulaş riski), temas yerleri bol su ile yaklaşık 20 dakika yıkanmalıdır. İlk yardımın ABC sini takiben hasta derhal hastaneye götürülmelidir. Ülkemizde çok görülen bir diğer zehirlenme ise mantar zehirlenmeleridir. Zehirli mantar yanma sonucu oluşan bu zehirlenmeler vücutta engel olunamaya organ kayıplarına ve ölüme sebebiyet vermektedir. İlk yardım uygulamaları ve hatta hastane bakımları dahi sonuç vermemektedir. Bu zehirlenmelerin önüne geçmek için doğada kendiliğinden yetişen mantarlar asla yenmemelidir. Zehirsiz olduğu bilinen mantarlar dahi çevresindeki zehirli mantarlardan etkilenmektedir. Unutulmamalıdır. KORUNMA YOLLARI - Yiyecek ve içecek maddeleri temizlik maddeleri ile aynı ortamlarda bulundurulmamalıdır - Özellikle mutfaklarda deterjan ve temizlik maddeleri bulundurulmamalı ve bu maddeler yine çocuklardan uzak tutulmalıdır
4 - İlaçlar mutlaka çocukların ulaşamayacağı yerlerde tutulmalıdır - Doğada yetişen mantarlar yenmemelidir - İlaçlama yapanlar mutlaka koruyucu giysi ve ekipman kullanmalıdır - Alınan sebze ve meyveler mutlaka bol su ile yıkanmalıdır - Çamaşır suyu, kezzap gibi tehlikeli maddeler temizlik amacıyla kullanılmamalıdır. Bu maddeler asla birbirleri ile ya da deterjanlar ile ve sıcak su ile karıştırılmamalıdır. Evde bulundurulmamaları en doğru olandır. ZEHİRLENME VAR! Yaşamsal bulguları sapta! - Bilinç bulanık, kapalı, dolaşım, solunum problemi var İlk yardımın ABC sini uygula - nedeni belirle 112 - Bilinç açık, nabız ve solunum düzenli Ne almış, içmiş? -kostik madde: asla kusturma, su içirilebilir, 112 -petrol ürünü: kusturma, hiçbir şey verme, 112 -ilaç: kustur, su içir tekrar kustur, 112 -diğer zehirli maddeler: ZDM ara (114), ne diyor ise uygula ARI SOKMALARI SOKMA VE ISIRIKLAR - Deri üzerindeki ine görülüyor ise çıkarılır - Soğuk uygulama yapılır, mümkün ise buz uygulanır - Amonyak, çamur gibi şeyler asla sürülmemelidir - Eğer arı ağızdan sokmuş ise şişme nedenli solunum yolu tıkanıklığı olabileceği asla unutulmamalıdır. Kişinin buz emmesi sağlanmalı ve derhal tıbbi yardım istenmelidir. - Alerji hikayesi sorgulanmalıdır. Alerji hikayesi olanlar için derhal tıbbi yardım istenmelidir. Bazı kimselerde arı zehrine karşı aşırı hassasiyet oluşabilmektedir (anaflaktik şok). Bu durum hayatı tehdit eden bir tablodur. Böyle bir durumda kişilerde çok ani tansiyon düşmeleri ve şok tablosu gelişir. Derhal şoka karşı tedbir alınmalı ABC uygulanmalı ve yardım istenmelidir. Yine alerjisi olan kimselerde arı sokması sonucu larynx ödemi, di be boğaz şişmesi gibi durumlar oluşabilmektedir. Hasta boğularak ölmektedir. Gerekiyor ise ABC uygulanıp yardım istenmelidir. YILAN SOKMALARI - Yılan sokması ile o bölgede ağrı, morluk, iltihaplanma olur - Kusma karın ağrısı, ishal gibi sindirim sistemi bozuklukları oluşabilir - Bilinç bulanıklıkları oluşabilir - Aşırı huzursuzluk görülebilir
5 - Psikoloji değişiklikler görülebilir - Şok - Kalp ritim bozuklukları olabilir. İlk yardım: - ABC yönünden değerlendirilir - Yaralı sakinleştirilir - Hareketsiz kalması sağlanır - Yara mümkün ise soğuk sabunlu su ile yıkanır - Yaraya yakın bölgedeki bası yapabilecek yüzük, saat, bileşik gibi şeyler çıkarılır - Soğuk uygulama (buz) yapılır - Isırılan bölgede dolaşımı engellemeyecek basınçta bandaj yapılır - Isırılan yer kalp seviyesi üzerine kaldırılmaz. Çünkü zehir yayılır. - Turnike uygulanmaz - Ancak bu uygulamalar yapılamıyor ise ısırılan yerin yukarısından eşarp, mendil, kravat gibi şeyler ile hafifçe sıkılabilir. Sargı kol ya da bacağın kan damarlarını sıkmayacak şekilde olmalıdır. Yalnızca hemen deri altındaki lenf damarları ve venöz dolaşım boğulmalıdır. Yılan zehri vücuda bu damarlar yolu ile yayılır. Aynı şekilde yaranın alt tarafından da hafif sıkma uygulaması yapılır. Uygulamanın doğruluğu distaldeki (yaranın alt tarafındaki) nabızlar kontrol edilerek anlaşılabilir. Nabızlar asla kaybolmamalıdır. UNUTULMAMALIDIR Kİ BU UYGULAMA TURNİKE DEĞİLDİR. HAFİFCE SIKMADIR. Bu durum 1 saatten fazla yapılmamalıdır. Sargı her yarım saatte 1 açılmalı, 5-10 dk gevşek tutulmalıdır. - Yılan öldürülmüş ise veya yakalanmış ise doğru tedavi için sağlık merkezine ulaştırılmalıdır. Her yılan için yılan zehir serumu farklıdır. - Isırılan yer asla kesip emilmemelidir. - Hastanın yaşam belirtileri izlenmelidir. - Acil tıbbi yardım istenmelidir. AKREP SOKMALARI - Şiddetli ağrı oluşur. - Sokma yerinde ren değişmesi, kızarma, morarma oluşur - Hasta yaşının 15 yaş altı olması, yaşlı olması, akrep boyunun 5 cm den büyük olması ölüm riskini arttırır. - Akrep sokan kişi kesinlikle yürütülmemeli, hareket ettirilmemelidir. - Yaralı yatar pozisyonda tutulmalıdır. - Yaraya soğuk uygulama yapılmalıdır (buz). - Dolaşımı engellemeyecek şekilde yaraya bandaj uygulanır - Mümkün ise yara üzerindeki bandajdan sürekli olarak buz uygulanmalıdır - Eğer bu uygulamalar yapılamıyor ise aynı yılandaki gibi yara üzerinden ve altından hafifçe sıkma uygulaması yapılabilir. (turnike değil) - Yara üzerine başka bir girişim yapılmaz - Derhal tıbbi yardım istenmelidir - Hasta solunum ve dolaşım açısından takip edilmelidir.
6 ÖRÜMCEK SOKMASI Ülkemizde zehirli örümcek pek bulunmamaktadır. Temel yaşam desteği açısından hasta takip edilmelidir Soğuk( buz) uygulaması yapılmalıdır. Hastane sevki sağlanmalıdır. DENİZ CANLILARI ISIRMA / SOKMASI Hangi deniz canlısı olursa olsun, bu durumlarda yapılması gereken uygulamalar birbiriyle aynıdır. - Kişi hareket ettirilmez. - Yara bölgesi ovulmaz. - Batan bir diken var ise ve görülüyor ise çıkarılır. - Deniz canlılarının zehirleri sıcağa dayanıksızdır. Sıcakta zehrin moleküler yapısı bozulur. Bu yüzden her türlü deniz canlısı ısırık ya da sokmalarında yara bölgesine kişinin dayanabileceği kadar sıcak uygulama yapılmalıdır. - Tıbbi yardım için en yakın sağlık merkezine hasta götürülmelidir. KÖPEK ISIRMASI Köpek ya da yabani hayvan ısırmaları potansiyel olarak risk taşımaktadır ve önemlidir. Risk KUDUZ virüsü ve hastalığıdır. Yara ne kadar küçük olursa olsun, herhangi bir hayvan ısırığında kuduz ciddi bir risktir. Yine canlıların ağızlarındaki bakteriler yaraya geçebileceğinden ciddi enfeksiyon riski de vardır. Ayrıca yine her türlü hayvan ısırığında tetanos hastalığı riski vardır. - Yara yeri derhal bol sabunlu su ile sertçe ve uzunca yıkanmalıdır. - Yaraya sıkı bandaj yapılmamalıdır. Sadece üzeri örtülmelidir. - Mutlaka bir sağlık kuruluşuna yönlendirilmeli / götürülmelidir. - Isıran köpek yakalanarak aşılarının olup olmadığı kontrol edilmeli ve köpek 10 gün karantinada tutulmalıdır. İNSAN ISIRIĞI Zaman zaman karşılaşılan bir durum olup ciddi zararlar oluşturabilir. İnsan ağzında çok bol bakteriler bulunur. Bu bakteriler yaradan doku içine tükürük ile geçebilir ve ciddi enfeksiyonlara yol açabilir. Deri bütünlüğünün bozulduğu durumlar risk taşımaktadır. Isırılan bölge bol sabunlu su ile uzunca yıkanmalı ve bir sağlık kurumuna başvurulmalıdır. KENE ISIRIĞI / YAPIŞMASI Günümüzde keneler ciddi bir sorun olmuştur. Kırım Kongo kanamalı ateşi denen bir hastalığa neden olabilmektedirler. Bu hastalık ölümcüldür. Bu hastalığa yol açan virüs kenelerin sindirim sisteminde yaşamaktadır. Kene kanla beslenen bir parazittir. Başını cilt altına sokarak cildimizden kan emmektedirler.
7 Özellikle otlu bölgelere yapılan geziler ya da pikniklerden mutlaka tüm vücut kontrol edilmelidir. Herhangi bir kene tespitinde mümkün ise bir pens ya da cımbız yardımı ile kene tutulup, hafifçe sağa sola oynatılarak (çok hafif) çekilmelidir. Unutulmamalıdır ki kene cilt içine kafasını gömer. Virüs kenenin kusması sonucu vücuda girer. Sert çekmelerde kafası kopabileceğinden virüs bulaşabilir. Yine kene asla ezilmemeli, sigara ya da ateş ile yakılmamalıdır. Yine herhangi madde sürerek kene boğulmaya çalışılmamalıdır. Çıkarılamaz ise fazla oynanmamalıdır. Kafası kopar ise cerrahi girişim gereklidir. Kene çıkarılsın çıkarılmasın mutlaka bir sağlık kurumuna başvurulmalıdır. Seri kan tahlilleri hastalığın erken tespiti için mutlak gereklidir. Kaynaklar: - İLK YARDIM Ders Kitabı Editör Prof. Dr. Osman Nuri Dilek Afyon Kocatepe Ün. 2003 Zehirlenmeler: Prof. Dr. Osman Nuri Dilek Sokmalar ısırıklar: Prof. Dr. Osman Nuri Dilek - KIZILAY İlk Yardım Eğitimi www.ilkyardım.org.tr