1 TRAVMATOLOJİK ACİLLER Herhangi bir enerjiye maruziyet sonrasında vücudumuzda oluşan yaralanmalar travma olarak adlandırılabilir. İnsan vücudunun yoğun enerjiye ve bunun hasarına karşı direnci son derece azdır. Yoğun enerjiye maruziyet esnasında pek çok doku ve organlarımız hasar görebilir. Kinetik enerji = kütle x hız 2 / 2 Bu enerji formulasyonundan da anlaşılacağı gibi en önemli faktör hızdır. Hız arttıkça enerji de artmaktadır, buradaki enerjiden kasıt, maruz kalacağımız kinetik enerji yani alacağımız zarardır. Vücudumuz darbe sonucu enerjiye genel olarak 2 şekilde maruz kalır: 1- penetran: Genelde kesici delici aletler vasıtasıyla oluşan, enerjiye yoğun miktarda, dar bir alandan maruziyet. 2- künt: Yaygın, geniş bir alandan enerjiye maruziyet. ( genelde düşme, çarpma sonucu) Yaralı Muayenesi Travma sonucunda oluşan yaralanmalarda muayene ederken genel olarak 3 kural vardır: 1- yaralı mutlaka önce genel olarak değerlendirilmeli 2- yaralı bölge muayenesi 3- uç bölgelere dolaşım ve sinirsel fonksiyon değerlendirmesi Kaza ya da herhangi bir sebeple oluşan yaralanma sonucunda, yaralı bölge değerlendirilmeden önce mutlaka yaralı genel olarak muayene edilmeli, kontrol edilmelidir. Hasta genel durum olarak kontrol altına alındıktan sonra yaralı bölge ile ilgilenilmelidir. - Önce giysiler çıkarılarak gözlem yapılmalıdır. Şunlar aranır: 1- açık kırık, 2- çıkık, 3- şekil bozukluğu (deformasyon), 4- şişme (ödem), 5- morarma / renk değişikliği - Daha sonra dokunma ile hassasiyet aranır - Eğer gözlem ve dokunma ile herhangi bir problem bulunmaz ise yaralının o bölgeyi oynatması istenir. Hafif bir ağrı tarifleniyor ise bu genelde yumuşak doku zedelenmesidir. Çok ağrı var ise kırık olabilme ihtimali vardır, fazla oynattırmamak gerekir. - Sorun saptandıktan sonra yaralı bölgenin alt tarafındaki dolaşım kontrol edilmelidir. 1- nabız: Yaralı bölgenin üst ve alt tarafındaki nabızlar karşılaştırılır. 2- kapiller dolum: Deri rengi bilgi verir. En doğru olarak el ayak tırnak yataklarından değerlendirilir. 3- his: Yaralı, hasarlı bölge ile karşıt sağlam bölge his açısından karşılaştırılmalıdır. 4- motor fonksiyon: Yaralı kısmın altında kalan bölgenin hareket muayenesinin yapılmasıdır. El ya da ayak ve parmak hareketleri ile değerlendirilir. Yaralı kısmın altındaki bölgede hareket var ise motor fonksiyon vardır.
2 Yaralanmış bir kimseyi gördüğümüz zaman ilk yapılacak şey kendimiz ve yaralı için güvenli bir bölge oluşturmaktır. Kazazede / yaralı, sanki boynunda ya da belinde zedelenme ya da kırık varmış gibi oldukça dikkatli bir şekilde taşınmalıdır. Güvenli bir alan oluşturulduktan sonra önce yaralının hayatta olup olmadığı kontrol edilir. Nefes, nabızlar, pupillalar dikkatlice incelenir. Yaşıyor ise öncelikle rahat nefes alması sağlanır. Ağız içi temizlenir, böylece hava alışı rahatlatılır. Gerekiyor ise baş- çene pozisyonu verilir. Bilinci kapalı hastada dilin geriye kaçarak hava yolları girişini kapatabileceği asla unutulmamalıdır. Genelde yaralanan bir bölgede kanama meydana gelir. Bu durum ve kanamanın büyüklüğü göz önünde bulundurulmalı ve gereken uygulamalar yapılmalıdır. Herhangi bir travmaya maruziyet sonrası, o bölgede doku zedelenmesi, burkulma, çıkık, kırık olabilir. Yaşamsal bulgular değerlendirildikten ve bunlar kontrol altına alındıktan sonra kas- kemik sistemi değerlendirilmesi yapılmalıdır. Eğer hasta konuşuyor ise en çok ağrıyan yeri ya da kırık var ise söyleyebilir. Eğer bilinç kapalı ise taşıma ve muayene esnasında sanki kırık varmış gibi özenli davranmak gereklidir. Hasta taşınmadan önce var olan her kırık, çıkık atellenmelidir. Atel yaralı bölgenin hareketini önler, ağrıyı azaltır, taşımayı kolaylaştırır. <Ayrıca durumun daha da kötüleşmesini önler. YUMUŞAK DOKU YARALANMALARI A ) kapalı yaralanma: Vücuda alınan künt bir darbe deri ve deri altındaki yumuşak dokularda harabiyet yapar, ezer. Yaralanan alanda ren değişikliği olur. Genelde önce kırmızı, sonra mavi, mordur. Yaralana bölgede kan birikmesi olur. İlk yardım: - Darbe bölgesine buz / soğuk uygulama - Kompresyon (bası) - Elevasyon (kalp seviyesine kaldırma) - Atelleme Yumuşak dokuda oluşan şişme ve doku altı kanamasını derhal o bölgeye buz koyarak ve yine o bölgeye bası yaparak önleyebiliriz. Buz yani soğuk, kanamayı azaltır ( doku içi kanamalar için geçerlidir)
3 B- açık yaralanmalar: Deri bütünlüğü bozulmuştur. Dışarı kanama vardır. Kanama çok ya da az olabilir. Deride kopmalar olabilir. İlk yardım: - Kanama kontrolü yapılmalıdır - Yaraya toz- toprak veya mikrop bulaşması önlenmelidir - Yaralı kısım immobilize edilir (hareketsiz kalması sağlanır) Batmış bir cisim var ise asla çıkarılmamalıdır. Derde kopma var ise üzeri temiz bir bez ile örtülmelidir. KEMİK VE EKLEM YARALANMALARI A- KIRIKLAR Kırık kemik bütünlüğünün bozulmasıdır. 3 çeşittir: 1- Kapalı kırık: Kemik bütünlüğü bozulmuş ancak deri sağlamdır. 2- Açık kırık: Kemik bütünlüğü bozulmuştur. Ayrıca deri bütünlüğü de bozulmuştur. Kanama mevcuttur, enfeksiyon riski vardır. 3- Parçalı kırık: Kemik bütünlüğü birden fazla yerden bozulmuştur. Kırık belirtileri: - Şekil bozukluğu - Kırık bölgesinde şişlik (ödem), iç kanama sonucu renk değişikliği (kızarma, morarma) - Bölgenin hareketi ile şiddetli ağrı - İşlev kaybı - Harekette kısıtlama
4 - Yalancı hareket: olmaması gereken yerde hareket Travma geçiren yaralı mutlaka el ile muayene edilmelidir. Süratle vücut bölgeleri kontrol edilmelidir. Kemik uçları birbirinden ayrılmayan kırıklarda şekil bozukluğu olmaz. Sadece o bölgede ağrı ve şişme olur. Kırıkların insan vücudunda meydana getirebileceği zararlar ise genel olarak şunlardır: - Kırık bölgesindeki damar ve sinirlerde yaralanmalar - Parçalı kırıklarda kanamaya bağlı şok - Açık kırıklarda enfeksiyon riski Kırıklarda ilk yardım Kırıklara müdahaleden önce hayatı tehdit eden başka olumsuzluklar var ise onlara müdahale edilmelidir. Örneğin kanamalar gibi. - Hasta hareket ettirilmemelidir - Kırık kemik yerine oturtulmaya asla çalışılmamalıdır - Kırık bölgesindeki varsa tüm takılar çıkarılmalıdır ( ödem/şişme oluşacağından) - Kırık bölgesinin hareketi mutlaka önlenmelidir - Kırık bölgesi bir üst ve bir alt eklemi içine alacak şekilde tahta, karton, katlanmış gazete gibi sert cisimler yardımı ile tespit edilmelidir. (hareketsiz kalması sağlanmalıdır= atelleme) - Mümkün ise tespit bölgesi kalp hizasında tutulmalıdır - Açık kırık var ise tespit yapılmadan önce yara üzeri temiz bir bez ile örtülmeli, sonra tespit yapılmalıdır - Kırık bölgesinin alt tarafında sık aralıklar ile nabız kontrolü yapılmalıdır - Hastanın üzeri örtülmelidir (şok riski) - Kırık bölgesine tespit yapılsa bile (atellense bile) hareket ettirilmemelidir - Tespit= atelleme kırığın bulunduğu pozisyonda yapılmalıdır
5 Uyluk kırıklarında belden ayaklara kadar uzanan yaklaşık 15 cm genişliğinde bir tahta bulmak gerekir. Tahta bulunamaz ise hastanın bacakları arasına kıvrılmış bir çarşaf ya da battaniye yerleştirilir. Kalçadan ayak bileklerine kadar iki bacak birbirine kravat, havlu gibi şerit şeklinde kumaş ile bağlanır. Bacak kırıklarında, ayaktan diz üstüne kadar 2 tahta arasında bacağı sabitlemek gereklidir.
6 Ayak kırıkların mutlaka ayakkabı çıkarılmalı ya da kesilmelidir. Sonra kalın bezler ile kompresler uygulanır. Ayak sıkılmadan bağlanır. Bu yöntem görece bir hareketsizlik sağlar. Omurga kırıkları Omurga kırığına ilk yardım uygularken çok dikkatli olunmalıdır. Yanlış bir hareket omurilik zedelemesine ve sonuçta felce neden olacaktır. Boyun omurga kırığını diğer diğer omurga kırıklarından ayırmak önemlidir. Zira boyun omurilik zedelenmesi boyunda alt vücut kısmının komple felç olmasına sebep olabilir. Hasta kesinlikle hareketsiz tutulmalı, baş- boyun- gövde ekseni asla bozulmamalıdır. Kaza yerinde herhangi bir tehlike mevcut ise ve yaralı çok acil o bölgeden çekilmeli ise ve tek kişi isek, hasta ayaklarından tutulup, kaldırmadan sürüklenerek düz pozisyonda çekilmelidir. Genelde hasta taşınması için 4 kişi gereklidir. Biri başı vücut ekseninde tutmalı, biri omuzları, biri kalçaları, biri de bacakları tutarak aynı anda kaldırmalıdır. Vücut ekseni bozulmamalıdır. Böylece sert bir sedyeye ya da tahtaya hasta alınabilir. Bu koşullar sağlanamıyor ise dokunmamak, yardım gelmesini bekleme gerekir. (Primum non nocere = önce zarar verme)
7 Boyun omurga travma risklerinde başın altına hiçbir şey koymamak gerekir. Boyunluk yok ise, hareketsiz kalması için, baş ve boyun kenarlarına sert/yarı sert cisimler (giysi, gazete vb) yerleştirilmelidir. Sırt ve bel omurga yaralanmalarında da aynı önlemler alınır. Hasta bulunduğunda sırt üstü durumda ise hiç döndürülmeden tahta levha üzerine alınır öyle taşınır. Kafatası kırıkları Olası beyin zedelenme riski vardır. Saçlı deride kan görülebilir. Beyin hasarı ve beyin kanaması öncelikle düşünülmelidir. Kafatası ve omurga yaralanma belirtileri: - Bilinç bozuklukları - Hafıza değişikli, kaybı - Başta, boyunda, sırtta şiddetli ağrı - El, parmak, ayaklarda karıncalanma, his kaybı - Denge kaybı - Kulaktan kanama - Göz çevresinde morluk (kafa kaide kırıklarında göz çevresinde yoğun morluk olur) Kafatası ve omurga yaralanmalarında ilk yardım: - Hemen bilinç kontrolü yapılır - Yaşam bulguları değerlendirilir - Derhal tıbbi yardım istenir (112) - Bilinç açık ise hareket etmemesi istenir - Baş- boyun- gövde ekseni bozulmamalıdır - Yardım gelince hasta sedyeye bu eksen bozulmadan alınmalıdır - Sevk ve taşıma esnasında sarsıntı olmamalıdır - Yaralı yalnız bırakılmamalı, sık aralıklarla yaşam bulguları kontrol edilmelidir B- ÇIKIKLAR Eklemi oluşturan kemik uçlarının normal bulunması gereken yerin dışında bulunmasına, yani eklem yüzeyinin ayrılasına çıkık denir. Çıkılarda eklem çevresindeki kapsül ve bağlar ciddi zarar görmüştür. Çıkmaya en yatkın eklemler parmak, omuz, dirsek, ayak bileği ve kalça eklemleridir. Belirti: - Çıkık bölgesinde eklemde belirgi şekil bozukluğu vardır - Yoğun ağrı - Şişlik - Kızarıklık
8 - Hareket kaybı - Ya da hareketle ağrı artışı - Dokunma ile eklem etrafında hassasiyet Çıkıklarda İlk yardım Çıkık asla yerine oturtulmaya çalışılmamalıdır. Eklem bulunduğu şekilde tespit yapılır (atellenir) C- BURKULMA Eklemlere destek sağlayan bağların zorlanma karşısında zarar görmesi durumudur. Çıkığın ön aşamasıdır. Eklemler normal hareket sınırını ötesinde zorlanır ise burkulma oluşur. Daha çok ayak bileği ve dizde görülür. Belirtileri: - Hassasiyet - Şişme, kızarma - İşlev kaybı Burkulmalarda il yardım: Bir elastik bandaj ile burkulan eklem, dolaşımı engellemeyecek şekilde sarılır. Şişmeyi azaltmak için burkulma bölgesi yukarı kaldırılır. Soğuk uygulama yapılır, hareket ettirilmez. Kaynaklar: - İLK YARDIM Ders Kitabı Editör Prof. Dr. Osman Nuri Dilek Afyon Kocatepe Ün. 2003 Travmatolojik aciller Yrd. Doç. Dr. Eray Bozan - Kızılay (www.kizilay.org.tr)