TÜRKİYE-ERMENİSTAN DİYALOGU: UZUN BİR SÜRECİN BAŞLANGICI MI?

> 67 Sarkisyan ın Ermenistan Devlet Başkanı seçilmesiyle beraber ikili ilişkilerin normalleştirilmesi sürecinde daha olumlu bir ortam oluşmuştur. > Yrd. Doç. Dr. Barış ÖZDAL Uludağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü TÜRKİYE-ERMENİSTAN DİYALOGU: UZUN BİR SÜRECİN BAŞLANGICI MI? Turkish-Armenian Dialogue: Is this the Beginning of a Long Process? Abstract As result of the negotiations conducted under Switzerland s arbitration for the last five months and the protocol initialised between Turkey and Armenia on 31 August 2009, mutual relations acquired a new dimension. The first reactions of international actors following the publication of initialised protocols on the establishment of diplomatic relations and improvement of mutual relations, was positive. But soon some reflexive pro/kontra statements have been observed among both countries national public opinions. In this context, the primary aim of this study is to academically analyze the mentioned protocols in terms of the recent historical development process of Turkish-Armenian relations and the recent developments in the international conjuncture.

68 > Türkiye ve Ermenistan arasında yaşanan iyi komşuluk dönemi, Batı kamuoylarında dile getirildiği gibi 1915 olaylarına ilişkin Ermeni iddialarından dolayı değil, Azerbaycan ın Kelbecer Rayonu nun 3 Nisan 1993 tarihinde Ermeniler tarafından uluslararası hukuka aykırı bir biçimde işgali üzerine bozulmuştur Giriş 31 Ağustos 2009 tarihi gerek Ermeni sorunu özelinde Türk dış politikasının Avrupa Birliği (AB), ABD, BM ve AGİT nezdindeki açılımları gerekse de Türkiye-Ermenistan ilişkileri bağlamında başta Güney Kafkasya daki mevcut dengelere olan etkileri itibarıyla son derece önemli bir gündür. Zira bilindiği üzere söz konusu tarihte, Türkiye, Ermenistan Dışişleri Bakanlıkları ile İsviçre Federal Dışişleri Bakanlığı eşzamanlı olarak bir basın açıklaması 1 yayımlamış ve Türkiye ile Ermenistan ın Diplomatik İlişkilerin Tesisi Protokolü ile İkili İlişkilerin Geliştirilmesi Protokolü nü parafladıklarını ve bu bağlamda iç siyasi istişarelerini başlatma hususunda mutabakata vardıklarını açıklamışlardır. Bu protokollerin kamuoyuna duyurulmasının ardından gelen ilk uluslararası tepkiler 2 son derece olumlu olurken, her iki devletin ve Azerbaycan ın ulusal kamuoylarında benzer düzeyde olumlu bir tepki alınamamıştır. Hatta sözkonusu bu üç devletin kimi politikacılarının protokole ilişkin yaptığı birtakım refleksif açıklamaların medyaya yansıması sonucunda, ilk etapta yakalanan olumlu hava dağılmış ve gerek protokollerin içeriğine gerekse de uygulanma sürecinin başarılı olma olasılığına yönelik bir kuşku oluşmuştur. Kısa bir süre sonra ise konu basın-yayım organlarındaki önceliğini kısmen kaybetmiş ve yerini daha akademik tartışmalara bırakmıştır. Ancak protokollerin, taraflar arasında mutabık kalınan altı haftalık iç siyasi istişare sürecinin son bulacağı Ekim ayı ortalarına kadar tekrar daha şiddetli bir biçimde tartışılacağı da şüphesizdir. Bu bağlamda çalışmamızın temel amacı, söz konusu protokolleri, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin yakın dönem tarihsel gelişim sürecini ve uluslararası konjonktürdeki gelişmeleri dikkate alarak analiz etmek ve Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesi fırsatı olarak değerlendirdiğimiz bu sürece göreli olarak da olsa katkı sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda çalışmada öncelikle, önümüzdeki haftalarda yaşanabilecek gelişmelere dair bizlere ipuçları verebileceğine inandığımız, Türkiye-Ermenistan ve dolayısıyla Azerbaycan ilişkilerinin yakın tarihine ilişkin bazı bilgilere genel ve soyut olarak yer verilmiştir. Genel Hatlarıyla Türkiye-Ermenistan İlişkilerinin Yakın Tarihi 21 Eylül 1991 tarihinde yapılan referandumun ardından Ermenistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) nden ayrıldığını açıklayarak, bağımsızlığını ilan etmiş, Türkiye iyi komşuluk ilişkilerini tesis etmek için 19 Aralık 1991 tarihinde bu devletin bağımsızlığını tanımıştır. Türkiye, ekonomik güçlüklerle karşılaşan Ermenistan a insani yardımda (gıda, elektrik vb.) bulunmuş ve diğer ülkelerden gönderilen insani yardım malzemelerinin ulaştırılmasına imkân tanımıştır. Bu süreç içinde Türkiye ayrıca, 25 Haziran 1992 tarihinde kurulan Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) ne Ermenistan ı kurucu üye olarak katılmaya davet etmiştir. 3 Ancak, çok kısa süren yaşanan iyi komşuluk dönemi, Batı kamuoylarında dile getirildiği gibi 1915 olaylarına ilişkin Ermeni iddialarından dolayı değil, Azerbaycan ın Kelbecer Rayonu nun 3 Nisan 1993 tarihinde Ermeniler tarafından uluslararası hukuka aykırı bir biçimde işgali üzerine bozulmuştur. Bu süreçte Türkiye bir yandan barışçıl tutumunu sürdürüp, dostça girişim çerçevesinde Ermenistan a işgalden vazgeçme çağrısında bulunmuş, diğer yandan Azerbaycan a diplomatik destek vermek için Ermenistan ile olan ilişkilerini kademeli olarak sınırlandırmaya başlamıştır. 4 Ermenistan ın işgalci tavrını ısrarla sürdürmesi üzerine ise Türkiye 5 Nisan 1993 tarihinde, 4 No lu sınır taşından başlayıp 148

> 69 Ermenistan ile yakınlaşma sürecinde Türkiye açısından en önemli ve sert tepki Azerbaycan dan gelmiştir. No lu sınır taşında son bulan yaklaşık 325 km. lik Türkiye-Ermenistan kara sınırını yani Alican Karayolu Sınır Kapısı nı ve Akyaka Demiryolu Sınır Kapısı nı tek taraflı olarak kapatmıştır. Diğer bir deyişle, Ermenistan ın bölgesel istikrar ve güvenliği tehdit eden ve iyi komşuluk ilişkilerinin ruhuna aykırı tutumları nedeniyle, Türkiye nin bu ülkeyle diplomatik ilişki tesis etmesi mümkün olmamıştır. Ancak Türkiye, gelişen süreç içinde bölgesel işbirliği ortamının yaratılmasına yardımcı olacağı ve bölgenin istikrarına katkıda bulunacağı inancıyla ikili ilişkilerin normalleşmesini amaçlamış ve bu bağlamda tek taraflı olarak güven artırıcı önlemler uygulamaya başlamıştır. Bu çerçevede Türkiye, iki ülke arasındaki sorunların aşılmasını ve ilişkilerin normalleştirilmesini engelleyen unsurların açıkça tartışılması amacıyla Dışişleri Bakanlıkları arasında bir diyalog süreci başlatmıştır. Bu süreç içinde somut adımlar olarak da bu ülkeye yönelik transit taşımacılığı kolaylaştırma 5, Erivan ile çeşitli kentler arasında doğrudan uçuşların 6 gerçekleştirilmesini sağlama ve sivil toplum örgütleri arasındaki temasları destekleme gibi hususları uygulamaya koymuştur. Bu kapsamda Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) tarafından 13 Nisan 2005 tarihinde bir bildiri yayım-

70 > Türkiye-Ermenistan ilişkilerin makul bir zaman diliminde normalleşmesi için bir çerçeve sunan iki protokolün analizinde öncelikle vurgulanması gereken boyut bizce, bu belgelerin Türk dış politikasında bir süredir uygulanan komşularla sıfır sorun politikası ve proaktif barış diplomasisi ilkelerinin bir uzantısı olduğudur. lanmış 7 ve TBMM nin, gerek Türkiye nin gerek Ermenistan ın çıkarlarının, asırlar boyunca aynı topraklar üzerinde birbirlerine karşı hoşgörü ve barış içinde yaşamış olan Türk ve Ermeni uluslarını barıştırmak, onları savaş yıllarından kaynaklanan derin önyargılara tutsak olmaktan kurtarmak ve hoşgörü, dostluk ve işbirliğine dayalı bir ortak geleceği paylaşmalarına imkân verecek bir ortamı yaratmak olduğuna inandığı belirtilmiştir. TBMM de temsil edilen iktidar ve muhalefet partileri tarafından hazırlanan söz konusu bildiride yer alan, tarihi gerçeklerin bilimsel araştırmalarla gün ışığına çıkarılması için ortak bir komisyon kurulması önerisi ise Başbakan Recep Tayyip Erdoğan tarafından 15 Nisan 2005 tarihinde Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan a gönderilen bir mektupla resmen iletilmiştir. 8 Türkiye cevapsız kalan girişimin sonrasında da Ermeni sorununa yönelik olarak başta Viyana Ermeni-Türk Platformu (VAT), Türk-Ermeni Barışma Komisyonu (TARC) girişimleriyle birçok kez diyalog başlatmıştır. Ancak maalesef bu girişimler çoğunlukla Ermenistan tarafının uzlaşmaz tutumları nedeniyle başarısız olmuştur. 9 Genel olarak bakıldığında ise Türkiye nin Ermenistan la ilişki kurmaya yönelik attığı adımlar 2007 yılından itibaren belirgin bir şekilde hız kazanmıştır. Bu yılın Mart ayında Van Gölü ndeki Akdamar Kilisesi Türkiye tarafından restore edilmiş ve açılışına dönemin Ermenistan Kültür Bakan Yardımcısı Gagik Gürciyan başta olmak üzere çok sayıda bürokrat gelmiştir. Aynı yıl içinde ayrıca Erivan-Antalya uçak seferleri de Türkiye nin iyi niyet sürecinin devamı olarak başlatılmıştır. 2008 yılı ise iki ülke arasındaki ilişkilerin normalleştirilmesi için yeni bir diyalog süreci arayışı içinde birtakım somut girişimlerde bulunulan yıl olmuştur. Bu yılın ilk aylarında önce Peynir Diplomasisi 10 ardından da Futbol Diplomasisi başlamıştır. Daha geniş bir ifade ile belirtirsek, Şubat 2008 de Ermenistan da yapılan seçimlerde Serj Sarkisyan ın Ermenistan Devlet Başkanı seçilmesinin ardından, Koçaryan dönemine göre ikili ilişkilerin normalleştirilmesi sürecinde daha olumlu bir ortam oluşmuştur. Bu bağlamda, 2010 Dünya Kupası elemelerinde Türkiye ve Ermenistan A Milli Futbol takımlarının aynı grupta yer almaları, iki ülke diplomatları tarafından iyi değerlendirilmiş ve 2008 Temmuz unda Ermenistan Devlet Başkanı Serj Sarkisyan ın milli maçı Ermenistan da izlemek için Cumhurbaşkanımız Abdullah Gül ü davet etmesi üzerine Futbol Diplomasisi başlatılmıştır. Futbol Diplomasisi uluslararası kamuoyunda olumlu bir gelişme olarak algılanırken, milli maç sonrası yaşanan gelişmeler Türk-Ermeni ilişkilerinde etkileri çalışmamızın ana konusu olan iki ülke arasında parafe edilen protokollere kadar uzanan farklı açılımları gündeme getirmiştir. Bu bağlamda belirtilmesi gereken bir diğer husus, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşme sürecinin sadece iki ülke arasında yaşanan gelişmelerden değil, uluslararası konjontürdeki gelişmelerden de etkilendiğidir. Daha net bir biçimde ifade edersek, ABD de Barrack Obama nın Başkan seçilmesi ile Rusya nın Gürcistan a yönelik 8 Ağustos 2008 tarihli operasyonundan sonra ortaya çıkan yeni Kafkaslar jeopolitiği, Türkiye ile Ermenistan ı ortak bir noktaya getirmiştir. 11 Böylelikle 2008 yılı boyunca taraflar arasında gizli olarak yürütülen yeni diyalog süreci, uluslararası konjontürdeki gelişmelerin de etkisiyle 2009 yılında devam etmiştir. Bu yılın ilk üç ayında kamuoyuna yansıyan bir gelişme olmazken, 22 Nisan da Türkiye ve Ermenistan ın İsviçre nin arabuluculuğunda, ikili ilişkilerini normalleştirmek; iyi komşuluk ve karşılıklı saygı çerçevesinde geliştirmek ve bu suretle tüm bölgede barış, güvenlik ve istikrarı ileri götürmek amacıyla yoğun çaba gösterdikleri ve bu süreç sonucunda

> 71 kapsamlı bir çerçeve üzerinde mutabık kalarak, bir yol haritası belirledikleri açıklanmıştır. 12 Söz konusu açıklama, başta ABD ve AB olmak üzere uluslararası kamuoyu tarafından memnuniyetle karşılanırken, gerek Türk gerekse Ermeni basınında ve iç kamuoylarında farklı yorumlar yer almıştır. Ancak asıl tartışma, tarafların mutabık kaldıklarını açıkladıkları yol haritasının, bazı basın yayın organlarınca yayımlanması ile başlamıştır. Zira, resmi olarak açıklanmamasına rağmen beş maddeden 13 oluşan yol haritasında, Kars Anlaşması nın tanınması, sınır kapılarının ön şartsız bir biçimde açılması ve Dağlık Karabağ işgaline atıfta bulunulmaması Türkiye, Ermenistan 14 ve Azerbaycan da farklı açılardan benzer tepkilere neden olmuştur. Bu süreçte Türkiye açısından en önemli ve sert tepki ise Azerbaycan dan gelmiş ve ilişkiler gerilmiştir. Protokollerin Açıklanma Sürecinin Genel Hatlarıyla Değerlendirilmesi Çalışmamızın başında belirttiğimiz üzere İsviçre nin arabuluculuğunda yaklaşık beş aydır yürütülen görüşmeler sonucunda 31 Ağustos 2009 tarihinde Türkiye ve Ermenistan arasında parafe edilen protokoller ile iki ülke ilişkileri yeni bir boyut kazanmıştır. Bu bağlamda bizce ortak açıklamanın yapıldığı tarih, gerek Ermeni sorunu özelinde Türk dış politikasının AB, ABD, BM ve AGİT nezdindeki açılımları 15 gerekse Türkiye-Ermenistan ilişkileri bağlamında başta Güney Kafkasya daki mevcut dengelere olan etkileri itibarıyla son derece önemli bir gündür. Zira Michael Thumann ın belirttiği gibi, Türk- Ermeni açıklaması tarihi cesaretin bir belgesidir. (ve) eğer görüşmeler planlanan zaman dilimi içinde gerçekleşirse, bunun Güney Kafkasya da devrimden geri kalır bir tarafı yoktur. 16 Ancak, Türkiye ve Ermenistan arasında günümüz itibarıyla ilişkileri normalleştirme sürecini açıklama boyutuna ulaştırmak kolay olmamıştır. Zira, bilindiği üzere İsviçre nin arabuluculuğunda görüşmelerini sürdüren Türk ve Ermeni diplomatlar yaklaşık beş aydır protokolün nasıl yazılacağını ve açıklanacağını müzakere etmiştir. Yaşanan bu sürecin en temel nedeni ise hiç şüphesiz 22 Nisan 2009 tarihinde açıklanan yol haritası na gelen tepkilerdir. Diğer bir deyişle, protokoller aslında 22 Nisan da yani ABD Kongresi açısından kritik önemdeki 24 Nisan ın arifesinde tamamlanmış, aradan geçen beş aylık sürede ise iki ülke diplomatları protokolü açıklama metninin nasıl yazılacağını müzakere etmiştir. 17 Bu bağlamda vurgulanması gereken diğer bir önemli husus da Türkiye nin 22 Nisan 2009 tarihli açıklama öncesinde ve sonrasında Azerbaycan ile olan ilişkilerinde yaşadığı sorunları bir daha yaşamamak için son derece dikkatli davrandığı ve her gelişmeden Bakü yü haberdar ettiğidir. Ayrıca, daha sonradan basına yansıdığı üzere, Başbakan Tayyip Erdoğan 28 Ağustos ta Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev`i arayıp son gelişmeleri aktarmış ve ertesi gün Dışişleri Müsteşarı Büyükelçi Feridun Sinirlioğlu ve Müsteşar Yardımcısı Büyükelçi Ünal Çeviköz de Bakü ye giderek ilgili makamlara ayrıntılı bilgi vermiştir. 18 Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu da 31 Ağustos 2009 tarihinde geç saatlerde, Ermenistan Dışişleri Bakanı ile yaptığı ortak açıklamanın hemen sonrasında, bir haber kanalının sorularını yanıtlarken, sürecin her aşamasında Azerbaycan ın çıkarlarının gözetileceğini, bu noktada Ermenistan sınırının açılmasının söz konusu olmadığını ifade etmiştir. 19 Belirttiğimiz bilgilerden de anlaşılacağı üzere; Türkiye nin, Ermenistan ile olan ilişkilerini normalleştirme sürecinde, Azerbaycan a yeterince bilgi aktarmadan atılacak adımların, dost ve kardeş iki ülke arasındaki ilişkileri kopma noktasına kadar getirebileceği gerçeğini kısa süre içinde idrak etmesi sonucunda da Bakü den gelen ilk tepkiler mutedil ve itidalli olmuştur. Bu süreç hakkında belirtilmesi gereken ilginç bir diğer husus ise protokollerin açıklanma tarihine ilişkindir. Zira, protokollerde öngörülen altı haftalık iç siyasi istişarelerin bitiş tarihi birkaç açıdan psikolojik eşik oluşturmaktadır. İlk olarak, söz konusu süre bilindiği üzere 13 Ekim de, yani 14 Ekim de Bursa da Türkiye ile Ermenistan milli takımları arasında 2010 Dünya Kupası eleme grubunda oynanacak futbol maçından bir gün önce dolmaktadır. Böylelikle, Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan ın Türkiye ye milli maç için ancak sınırın açılması veya bunun eşiğinde

72 > Genel olarak belirttiğimiz bu alt komisyonlardan en önemlisi hiç şüphesiz tarihi boyut alt komisyonu dur. Protokolün ilgili hükümlerinde belirtildiği üzere, ilişkilerin tarihsel boyutunu ele alacak olan bu komisyonda Ermeni, Türk, İsviçreli ve ayrıca diğer uluslararası uzmanlar da yer alacaktır. olunması halinde gideceğine ilişkin şartı 20 yerine getirilmiş olacaktır. İç siyasi istişarelerin bitiş tarihine ilişkin ikinci önemli boyut ise 13 Ekim tarihinin Kars Anlaşmasının 88. yıldönümü olmasıdır. Bu nedenle Ermenistan ın zımnen Türkiye sınırının kabulü anlamına gelen protokol sürecini, Türkiye nin kuruluşu açısından çok anlamlı olan bu tarihte bitirmemek için bir-iki gün önce ilan etmesi muhtemeldir. 21 İç siyasi istişarelerin bitiş tarihine ilişkin son husus ise sürecin, 7-9 Ekim tarihleri arasında Kişinev de yapılacak olan Bağımsız Devletler Topluluğu Zirvesi nden sonra bitecek olmasıdır. Bu planlama ile söz konusu Zirve sırasında gerçekleşecek olan Aliyev- Sarkisyan görüşmesinde Azerbaycan a yönelik olası siyasi bir baskının da önüne geçilmiştir. 22 Türkiye-Ermenistan Protokollerin Analizi Çalışmamızın içinde birçok yerde belirttiğimiz üzere İsviçre nin arabuluculuğunda yaklaşık beş aydır yürütülen görüşmeler sonucunda 31 Ağustos 2009 tarihinde Türkiye ve Ermenistan arasında iki protokol parafe edilmiştir. Bu Protokollerden ilki, Ermenistan ile Türkiye arasında diplomatik ilişkilerin kurulması hakkındadır. İkili İlişkilerin Geliştirilmesi başlığını taşıyan ikinci protokol ise taraflar arasında hangi alanlarda işbirliği yapılacağını belirlemektedir. Bu ikinci protokolün sonuna bir de işbu protokolün uygulanma takvimini ve unsurlarını gösteren bir liste eklenmiştir. Türkiye-Ermenistan ilişkilerin makul bir zaman diliminde normalleşmesi için bir çerçeve sunan iki protokolün analizinde öncelikle vurgulanması gereken boyut bizce, bu belgelerin Türk dış politikasında bir süredir uygulanan komşularla sıfır sorun politikası ve proaktif barış diplomasisi ilkelerinin bir uzantısı olduğudur. Zira, aşağıda protokollerde yer alan hususları ayrıntılı olarak ele alırken de belirteceğimiz üzere, söz konusu belgeler sadece Türkiye-Ermenistan ilişkilerini değil, bölgesel istikrara bir katkı sağlama misyonunu da içermektedir. Hatırlanacağı üzere belirttiğimiz bu misyon, taraf devletlerce yayımlanan ortak basın açıklamasında da ikili ilişkilerin normalleşmesi bölgedeki barışa ve istikrara katkı sağlayacaktır ifadesi ile yer almıştır. Diplomatik İlişkilerin Kurulması Hakkında Protokol ün Analizi: On iki paragraftan oluşan bir sayfalık protokol metninin hemen başında, eş zamanlı olarak yayımlanan İkili İlişkilerin Geliştirilmesi Hakkında ki protokole atıfta bulunularak, bu iki düzenlemenin bir bütün olduğu vurgusu yapılmıştır. Benzer bir vurgu işbu protokolün 11. paragrafında ve ikinci protokolün son kısmında da yer almıştır. Protokolün 2 ve 3. paragrafında ise uluslararası hukuk (Birleşmiş Milletler Kurucu Andlaşması, Helsinki Nihai Senedi ve Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı) kapsamındaki yükümlülüklere atıfta bulunularak, her iki devletin de: ikili ve uluslararası ilişkilerinde, eşitlik, egemenlik, diğer ülkelerin iç işlerine müdahale etmeme, toprak bütünlüğü ve sınırların dokunulmazlığı ilkelerine saygılı olacakları ve bu ilkelere saygı gösterilmesini sağlayacakları yönündeki taahhütlerini teyit ettikleri açıklanmıştır. Aktardığımız ilkeler Ermenistan açısından değerlendirildiğinde, bu ülkenin zımnen Türkiye ve Azerbaycan ile olan mevcut sınırları tanıdığı görülmektedir. Diğer bir deyişle belirtirsek Ermenistan, Dağlık Karabağ sorununa ilişkin olarak başta BM de alınmış olan kararlarda vurgulanan Azerbaycan ın toprak bütünlüğünü üstü örtülü olarak da olsa kabul etmiştir. Benzer bir yorum protokolün 4. paragrafında

> 73 yer alan ilkeler için de yapılabilir. Zira ilgili bölümde yer alan, güç kullanımından ya da güç kullanma tehdidinden imtina etme, anlaşmazlıkların barışçı yollardan çözümü, insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunmasında kararlı olma ilkeleri, tarafların zımnen de olsa kabul ettiği mevcut sınırların tanınması hususunu güçlendirmektedir. Diğer bir deyişle taraflar, sınır sorunları başta olmak üzere aralarındaki ve bölge genelindeki sorunları (Dağlık Karabağ uyuşmazlığı da bu kapsamda değerlendirilebilir) BM Kurucu Andlaşması nın 6. Bölümünde belirtilen barışçıl yöntemlerle (yani haksız savaş fiiline başvurmadan) çözme konusunda zımnen mutabık kalmıştır. Analiz ettiğimiz protokolün kamuoyları tarafından en çok ön plana çıkarılan hükümlerinin başında ise şüphesiz 5. paragrafta yer alan düzenlemeler gelmektedir. Çünkü bu düzenlemeler ile Türkiye ve Ermenistan aralarındaki mevcut sınırı uluslararası hukukun ilgili anlaşmalarında tarif edildiği şekliyle karşılıklı olarak tanıdıklarını açıklamışlardır. Metinden de anlaşıldığı üzere, bu düzenleme ile taraflar yukarıda yorumladığımız protokolün önceki paragraflarına oranla daha açık bir biçimde mevcut sınırları tanıdıklarını beyan etmiştir. Ancak, yine de metinde 1921 tarihli Kars Anlaşması nın ismen belirtilmemiş olması bir soyutluk yaratmaktadır. Bu tarz bir diplomatik dil kullanılmasının gerekçesi bizce, Sarkisyan yönetimine Ermenistan kamuoyundan ve diasporadan gelecek tepkilerin kısmen de olsa engellenmek istenmesidir. Fakat kullanılan diplomatik ifadelere rağmen, mevcut sınırların karşılıklı olarak tanındığı hükmünün protokolde yer alması hiç şüphesiz Türkiye için olumlu bir kazanımdır. 23 Kamuoylarında yankı bulan hükümlerden bir diğeri ise 6. paragrafta yer alan, taraf devletlerin ortak sınırın açılması hususunda aldıkları karar olmuştur. Alınan bu karar ise şüphesiz Ermenistan için olumlu bir kazanımdır. Ancak, bu bağlamda unutulmaması gereken husus, sınır kapılarının açılmasının gerek ikinci protokolde gerekse bu protokolün ekinde yer alan takvim itibarıyla bazı ön şartlara yani bir sürece bağlandığıdır. Daha geniş bir ifade ile belirtirsek taraf devletler ikinci protokolün yürürlüğe girmesinden itibaren 2 ay içinde ortak sınırın açılması hususunda anlaşmıştır. Protokollerin yürürlüğe girmesi için ise iki devletin ulusal parlamentolarının onayı gerekmektedir. Diğer yandan Türkiye nin izlediği politika, bir yandan Ermenistan la ilişkilerinin normalleşmesi sağlamak, diğer yandan da Dağlık Karabağ uyuşmazlığının çözüm sürecinde etkili olabilecek aktörlere çağrıda bulunarak üç ülke arasında yaşanan sorunların birbirleri ile ilintili bir biçimde çözümünü sağlamaktır. 24 Sınır kapılarının açılması konusunda belirtilmesi gereken son husus ise aynı protokolün 10. paragrafında atıfta bulunulan 1961 tarihli Viyana Diplomatik İlişkiler Sözleşmesi dir. Zira, Türkiye ve Ermenistan, bu Protokolün yürürlüğe girdiği tarihten itibaren diplomatik ilişki kurulma ve karşılıklı olarak diplomatik temsilcilik açma hususunda anlaşmıştır. Bizce, diplomatik ilişkilerin tesisi kararı aynı zamanda taraf devletlerin mevcut sınırları ve sınır kapılarının açılmasını kabul ettiklerinin de bir teyidi niteliğindedir. Protokolün 7, 8 ve 9. paragraflarında yer alan ilkeler ise iyi komşuluk ilişkilerinin ruhu içinde değerlendirilebilir. Ancak tarafların, terör, şiddet ve aşırılığın kınanmasını, desteklenmemesini ve bu konularda işbirliği içinde olacaklarını taahhüt etmeleri, kısa vadede gerçekleşmeleri zor olsa bile bir iyi niyet temennisi şeklinde değerlendirilmelidir. İyi komşuluk ilişkileri ruhu kapsamında Türkiye tarafından değerlendirilen diğer bir unsur ise Erivan ın uluslararası kamuoyunda soykırım iddialarının tanınmasına devlet olarak destek vermemesidir. Bu hususun Ermenistan tarafından uygulanmasının ancak kısa bir süre içinde ikili ilişkilerin normalleşmesi ile mümkün olacağı açıktır. 25 Genel olarak bakıldığında, iki ülkenin ilişkilerinin artık ortak çıkar, uyum ve iyi niyet zemininde olduğunu açıklamaları da gerek yayımladıkları ortak basın açıklamasındaki gerekse ikinci protokoldeki ilkeleri güçlendirici bir özellik taşımaktadır. İkili İlişkilerin Geliştirilmesi Hakkındaki Protokol ün Analizi: Eki ile birlikte üç sayfa-

74 > dan oluşan bu protokol bir bütün olarak analiz edildiğinde; birinci protokolde yer alan hükümleri açıklayıcı ve sürecin işleyişini belirleyici düzenlemeleri barındırdığı görülmektedir. Bu bağlamda ikinci protokolde yer alan birçok hususu, birinci protokolü analiz ederken incelediğimiz için, çalışmamızın bu kısmında sadece, taraflarca üzerinde mutabakata varılan unsurlar irdelenecektir. İkinci protokol itibarıyla tarafların mutabakata vardıkları ilk husus, ortak sınırın işbu protokolün yürürlüğe girmesinden sonra iki ay içinde açılacak olmasıdır. 26 Türkiye ve Ermenistan ın mutabakata vardıkları ikinci husus ise iki ülke arasında karşılıklı bir güven ortamının oluşması için işbirliği yapılacak alanların tespiti edilmesidir. İşbirliği yapılacağı belirtilen alanlar şöyledir: Dışişleri Bakanlıkları arasında düzenli olarak siyasi müzakerelerin yürütülmesi; ilişkilerin tarihi boyutu hakkında bir diyalogun tesis edilmesi; iki ülke arasındaki mevcut taşıma, iletişim ve enerji altyapısının ve ağlarının en iyi şekilde kullanılması ve bunun için gerekli önlemlerin alınması; taraflar arasındaki işbirliğini güçlendirecek ikili yasal çerçevenin geliştirilmesi; bilim ve eğitim alanlarında işbirliği yapılması ayrıca bu kapsamda öğrenci ve uzman değişimi ile ortak kültür projelerinin başlatılması; ticaret, turizm ve ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi için somut adımların atılması; çevre konularında diyalogun kurulması ve işbirliğinin güçlendirilmesi. Tarafların mutabakata vardıkları üçüncü hususu ise yukarıda ismen belirttiğimiz işbirliği alanlarındaki taahhütlerin uygulanmasını sağlamak için bir hükümetler arası komisyon ile 7 alt komisyonun kurulması olmuştur. Söz konusu komisyon ile alt komisyonların çalışma usullerinin ise iki ülke Dışişleri Bakanlarının başkanlığını yapacakları bir çalışma grubu tarafından saptanacağı belirtilmiştir. İkinci protokole ekli takvimdeyse çalışma grubunun, bu protokolün yürürlüğe girmesini izleyen günden itibaren 2 ay içinde oluşturulacağı açıklanmıştır. Çalışma grubunun tespit edeceği kurallarınsa, protokolün yürürlüğe girmesini izleyen 3 ay içinde Bakanlar seviyesinde onaylanacağı kararlaştırılmıştır. Hükümetler arası komisyonun da çalışma kurallarının kabul edilmesinin hemen ardından ilk toplantısını gerçekleştireceği, alt komisyonların ise bu tarihten itibaren en geç 1 ay içinde çalışmalarına başlayacakları açıklanmıştır. Genel olarak belirttiğimiz bu alt komisyonlardan en önemlisi hiç şüphesiz tarihi boyut alt komisyonu dur. Protokolün ilgili hükümlerinde belirtildiği üzere, ilişkilerin tarihsel boyutunu ele alacak olan bu komisyonda Ermeni, Türk, İsviçreli ve ayrıca diğer uluslararası uzmanlar da yer alacaktır. Komisyonun amacı ise şöyledir; mevcut sorunların tanımlanması için tarihi kayıtların ve arşivlerin tarafsız ve bilimsel bir biçimde incelenmesini de içerecek iki toplum arasında karşılıklı olarak güvenin sağlanması amacıyla diyalogun tahsisini kurmak. Tarihi boyut alt komisyonu nun kurulması kararının alınması tabiî ki Türkiye için bir kazanımdır. Zira bilindiği üzere Ermenistan, Türkiye tarafından ilk olarak 2005 den yapılan ve zaman zaman yinelenen tarihçiler ortak komisyonu kurulması önerilerini yanıtsız bırakmıştır. Ancak, emekli Büyükelçi Ömer Engin Lütem in de vurguladığı gibi, hem Türkler hem de Ermeniler için duygusal yönün ağır basması karşısında alt komisyonun etkili bir şekilde çalışmasının ve özellikle uygulanabilir önerilerde bulunmasının gayet güç olacağı şimdiden söylenebilir. Ayrıca, alt komisyonun kurulduktan sonra da bazı ülke parlamentolarının veya uluslararası kuruluşların soykırım iddialarını kabul eden kararlar alması hem alt komisyonun çalışmalarını baltalayacak hem de kurulması istenilen karşılıklı güvenden uzaklaşılmasına neden olacaktır. 27 Sonuç olarak Türkiye ile Ermenistan arasında başlayan diplomatik protokol süreci aynı zamanda iki ülke ilişkilerinde yeni bir döneme işaret etmektedir. Diğer yandan bu ilişkilerin, iki toplum arasında var olan önyargıların ve tarihi olayların etkisi altında gelişme göstermek zorunda kalması ise sürecin zorluğuna ve belirsizliğine işaret etmektedir.

> 75 1 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi Bakanlık Açıklamaları No: 153, 31 Ağustos 2009, Türkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlıkları ile İsviçre Federal Dışişleri Bakanlığı nın Ortak Basın Açıklaması, http://www.mfa.gov.tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-ermenistan-cumhuriyeti-disisleribakanliklari-ile.tr.mfa (e.t. 02.09.2009) 2 Uluslararası basın yayım organlarında yer alan ilk tepkilere toplu halde bakış için için bkz., Yakınlaşma Dünya Basınında, Cumhuriyet, 1 Eylül 2009. 3 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi, Türkiye-Ermenistan Siyasi İlişkileri, http://www.mfa. gov.tr/turkiye-ermenistan-siyasi-iliskileri.tr.mfa (e.t.05.09.2009) 4 Dağlık Karabağ sorununun tarihsel gelişimi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.; Barış Özdal, Dağlık Karabağ Sorunu nun Çözümünde Karadağ Modeli Uygulanabilir Mi?, I. Uluslararası Sosyal Bilimciler Kongresi: SSCB Sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Değişim, 18-21 Eylül 2006 İzmit/Türkiye, Uluslararası Kongre, Cilt 1, 2007, ss. 716-734; 5 Üçüncü ülkelerden Ermenistan a ve Ermenistan dan üçüncü ülkelere Türkiye üzerinden yapılan karayolu taşımacılığı üzerinde herhangi bir kısıtlama bulunmamaktadır. 6 Özel bir Türk havayolu şirketi olan Fly Air ile Ermenistan havayolları şirketi Armavia, Erivan-İstanbul-Erivan güzergahında düzenli charter seferleri gerçekleştirmektedirler. Ermenistan a sefer yapan uluslararası havayolu şirketlerine ait uçaklar da Türk hava sahasını kullanabilmektedirler. 7 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarafından Yayımlanan Bildiri http://www.mfa.gov.tr/turkiye-buyuk-millet-meclisi-tarafindan-yayimlanan-bildiri.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) 8 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi Bakanlık Açıklamaları No: 62, 15 Nisan 2005, Başbakan Sayın Recep Tayyip Erdoğan ın Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan a Gönderdiği Mektup hk., http:// www.mfa.gov.tr/no_62---15-nisan-2005_-basbakan-sayin-recep-tayyip-erdogan_in-ermenistan-devlet-baskanirobert-kocaryan_a-gonderdigi-mektup-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) 9 Türkiye 28-29 Haziran 2004 tarihleri arasında İstanbul da düzenlenen NATO Zirvesi ne, Ermenistan ile ilişkilerini geliştirmek amacıyla Ermenistan Devlet Başkanı Robert Koçaryan davet etmiştir. Koçaryan ise Zirve öncesinde yaptığı bir açıklamada, Ermenistan ın Türkiye olmadan da gelişebileceğini dile getirerek, diyalog çabalarına karşı tavrını açıkça ortaya koymuş ve böylelikle daveti reddetmiştir. Dönemin Ermenistan Dışişleri Bakanı Oskanyan ise Türkiye nin tarihçilerin ortak çalışması önerisinin dayanağı bulunmadığını iddia ederek, tarihçilerin söyleyeceklerini çok önce söylediğini savunmuş ve böylelikle tarihi gerçeklerin aydınlatılması yönünde atılan bu girişimi geri çevirmiştir. 10 Kars ta yapılan bir fuara katılan Türkiye, Gürcistan ve Ermenistan dan peynir üreticilerinin başlattığı Kafkas peyniri projesi Türkiye ve Ermenistan sınırının açılmasına yönelik tartışmaları yeniden başlatmış ve bu sebeple medya tarafından Peynir Diplomasisi olarak adlandırılmıştır. 11 Mustafa Aydın, Azerbaycan, Türkiye-Ermenistan Anlaşmasının Neresinde?, TEPAV Politika Notu, Eylül 2009, s. 2 12 Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Resmi İnternet Sitesi Bakanlık Açıklamaları No: 56, 22 Nisan 2009, Türkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlıkları ile İsviçre Federal Dışişleri Bakanlığı nın Ortak Açıklaması, http://www.mfa.gov.tr/no_-56_-22-nisan-2009_-turkiye-ermenistan-iliskileri-hk_.tr.mfa (e.t. 05.09.2009) 13 Basın yayın organlarına yansıyan gayri resmi yol haritası şöyledir: 1- Ermenistan, Kars Anlaşması nı tanıyacak. 2- İki ülke arasındaki sınır kapıları açılacak ve ticaret için gerekli ekonomik anlaşmalar tamamlanacak. 3- İki ülke önce Tiflis büyükelçilerini karşılıklı akredite edecek, daha sonra Ankara ve Erivan da büyükelçilik açılacak. 4- Yol haritasının uygulanmasına yönelik Meclis onayı gerektiren anlaşmalar TBMM ne gelecek. 5- Soykırım iddialarının ele alınacağı tarih komisyonuna üçüncü ülkeler de katılabilecek. 14 Ermenistan kamuoyundaki tepkilerin bazıları için bkz.: Ermeni Basınında Sürecin Yankısı, http://www.bbc. co.uk:80/turkish/news/story/2009/04/090423_armenia_press.shtml (e.t. 05.09.2009) 15 Paralel bir yorum olarak Bronwen Maddox da, 2 Eylül 2009 tarihinde Times da yayımlanan yazısında; Türkiye ve Ermenistan arasındaki görüşmelerin ABD nde etki doğuracağını ve AB-Türkiye ilişkilerinde de gerilimi azaltacağını savunmuştur. Bronwen Maddox, Turkey and Armenia sidestep 94-year-old massacre for tentative peace, http:// www.timesonline.co.uk/tol/comment/columnists/bronwen_maddox/article6817772.ece (e.t. 04.09.2009) 16 Michael Thumann, Erdoğans Revolution im Kaukasus, Die Zeit, 4 Eylül 2009, http://www.zeit.de/online/2009/37/ tuerkei-armenien (e.t. 05.09.2009) 17 Murat Yetkin, Beş Aylık Çetin Pazarlık, Radikal, 2 Eylül 2009. 18 Başbakan Erdoğan Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev İle Telefonla Görüştü, ANKA, 29 Ağustos 2009. 19 Aktaran; Sinan Oğan, Ermenistan Açılımı Tam Gaz Devam Ediyor: Türkiye Ermenistan İlişkilerinde Perde Arkası Gelişmeler, http://www.turksam.org/tr/a1769.html (e.t. 05.09.2009) 20 Sarkisyan Israrlı: Maça Gitmem İçin Sınırlar Açılmalı, Ankara Haber Ajansı, 31 Ağustos 2009. 21 Yetkin, loc. cit. 22 Ibid. 23 Paralel mahiyette bir yorum yapan Sedat Laçiner de; Türkiye nin, bu düzenleme ile Ermenistan dan istediği 3 önemli önşarttan birini aldığını vurgulamaktadır. Bkz.; Sedat Laçiner, Ermenistan-Türkiye Protokolleri: Kim Taviz Veriyor? http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1042 (e.t. 10.09.2009) 24 Bilindiği üzere, uluslararası kulislerde Aliyev ve Sarkisyan ın 7-9 Ekim tarihleri arasında Kişinev de yapılacak olan Bağımsız Devletler Zirvesi nde çözüm yolunu açacak bir formülü açıklamaları ihtimalinden söz edilmektedir. Nitekim, Rus basınına 7 Eylül 2009 tarihinde demeç veren Azerbaycan Dışişleri Sözcüsü Elhan Poluhov, işgal edilen Dağlık Karabağ dışındaki bölgelerin kontrolü karşılığında, Ermenistan la kapalı tüm ulaşım yollarını açacaklarını söylemiş ve iki halk arasındaki güvenin tesisi için de ciddi çalışmalar yapılacağını vurgulamıştır. Azerbaycan dan da Karabağ Açılımı, Radikal, 8 Eylül 2009. 25 Paralel mahiyette bir yorum için bkz.; Kamer Kasım, Türkiye ve Ermenistan Arasındaki Protokollerin Analizi, http:// www.usak.org.tr/makale.asp?id=1036 (e.t. 10.09.2009) 26 Ortak sınırın açılması konusu çalışmanın bir üst başlığında analiz edildiği için burada tekrar irdelenmemiştir. 27 Ömer Engin Lütem, Protokollerin İçeriği (2) AVİM, 8 Eylül 2009, http://www.idizayn.com:80/avim/bultentekli. php?haberid=9022 (e.t. 10.09.2009) DİPNOTLAR