JEOPOLİTİK Ege Sorunu Türkiye ile Yunanistan Arasında Ege Denizi ne İlişkin Başlıca Sorunlar Karasuları sorunu Kıta sahanlığı sorunu Hava sahası sorunu Gayri askeri statüdeki adaların silahlandırılması Egemenliği, antlaşmalarla Yunanistan a devredilmemiş ada, adacık ve kayalıklar sorunu Jeopolitik Yrd. Doç. Dr. Fevzi TOPSOY JEOPOLİTİK Ege Sorunu Türk- Yunan ilişkilerinin temeli güvensizliğe dayanmaktadır Megali İdea (Büyük Ülkü) 2 Yunanistan ın Genişlemesi 1830 1913 1880 1830 1923 1923 1913 1913 1880 1830 1919-1922 1913 3 1
JEOPOLİTİK Ege Sorunu Yunanistan Resmi adi: Helen Cumhuriye< Yerel dilde kısa adı: Ellas ya da Ellada Yüzölçümü: 131.940 km² BaşkenT: A<na Bağımsızlık Tarihi: 1829 (Osmanlığı İmparatorluğu'ndan) Nüfusu: 10.623.835 (Temmuz 2001, tahmini) Etnik Dağılım: Yunan %98, Diğer %2 Diller: Yunanca %99 (resmi), İngilizce, Fransızca Dinler: Rum Ortodoks %98, Müslüman %1,3, Diğer %0,7 Jeopolitik Yrd. Doç. Dr. Fevzi TOPSOY Karasuları Tanım: İçsuların ötesinde kalan ve kıyı devle<nin egemenliğe dahil deniz yatağı ve al^ ile üzerindeki hava sahasını kapsayan deniz alanıdır. Hukuki Statüsü; Kural: İçsular gibi kıyı devle<nin kara ülkesinin bir parçası olarak kabul edilmektedir. İsTsnalar; Zararsız geçiş hakkı ve kıyı devle<nin yargı yetkisine yönelik sınırlamalar. Genişliği; BMDHS m. 3; Her devlet karasularının genişliğini tespit etme hakkına sahip<r; bu genişlik işbu Sözleşmeye göre tespit edilen esas hatlardan i<baren 12 deniz milini geçemez. İçsular; Karasuların ölçülmeye başlandığı sınırın kara taracnda kalan sular. Normal esas hat; en düşük cezir had. Düz esas hat; girin<li ve çıkın^lı yerlerde uygun birleşimlerin gerisinde kalan yerler. 2
Deniz Yetki Alanları Deniz Yetki Alanları Deniz Yetki Alanları 3
2674 sayılı Karasuları Kanunu m. 1; (2) Türk karasuları genişliği 6 deniz milidir. (3) Bakanlar Kurulu belirli denizler için, o denizlerle ilgili bütün özellikleri ve durumları göz önünde bulundurmak ve hakkaniyet ilkesine uygun olmak şar^yla, al^ deniz milinin üstünde karasuları genişliği tespit etmeye yetkilidir. Bakanlar Kurulu, 8/4742 sayılı kararı uyarınca (RG. 29.5.1982 Sayı: 17708), 2674 sayılı kanunun yürürlüğe girmesinden önce karasuları genişliği ile ilgili olarak Karadeniz ve Akdeniz de mevcut durumun sürdürülmesine karar vermiş<r. Sonuç olarak günümüzde, herhangi ulusal yasa veya diğer mevzuaja açıkça belir<lmiş olmamakla beraber Türkiye nin, karasuları genişliğini; Karadeniz de ve Akdeniz de 12 mil, Ege Denizi nde de ise 6 mil olarak uyguladığı kabul edilmektedir. Zararsız geçiş rejimi; geçiş + zararsızlık geçiş; 1982 BMDHS m. 18(1) (i) İç sulara girmeksizin, iç suların dışında bulunan bir demirleme yerinde ya da liman tesisinde durmaksızın karasularını kat etmek, (ii) İç sulara ulaşmak veya bu sulardan ayrılmak veya böyle bir demirleme yerinde ya da liman tesisinde durmak veya bunlardan ayrılmak amacıyla karasularında seyretmek Geçiş hakkını kullanan gemi, geçişini sürekli ve hızlı yapacak^r. Durma veya demirleme ancak; (i) Deniz ulaşımının gereği, (ii) mücbir sebep, (iii) tehlike durumu nedeniyle veya (iv) yardım ih<yacı olan kişilere, gemilere veya uçaklara yardım götürülmesi durumunda mümkündür. Zararsızlık; 1958 KBBS m. 14/4 ve 1982 BMDHS m. 19(1); Geçiş, kıyı devle<nin barışına, düzenini veya güvenliğine bir halel ge<rmediği sürece zararsızdır. Zararsız Geçişin Bozulması: 1982 BMDHS m. 19/2; yabancı gemilerin aşağıdaki davranışlardan birini yapması durumunda geçiş zararlı olacakfr: (i) Kıyı devle<nin egemenliğine, toprak bütünlüğüne veya bağımsızlığına karşı tehdit veya kuvvete başvurmak (19/2 a). (ii) Herhangi bir Tp silahla deneme veya askeri manevra yapmak (19/2 b). (iii) Kıyı devle<n savunmasına veya güvenliğine zarar verecek şekilde bilgi toplamak veya propaganda yapmak (19/2 c - d). (iv) Her çeşit uçağı veya askeri makineleri uçurmak, güverteye indirmek veya gemiye almak (19/2 e- f). (v) Kıyı devle<nin gümrük, maliye, sağlık veya göçmen konularındaki kanun ve kurallara aykırı bir şekilde mal, para veya kişileri gemiye almak, gemiden çıkarmak (19/2 g ). (vi) 1982 B.M.D.H.S. hükümlerine aykırı olarak, bilerek ve isteyerek ağır kirlenmeye sebep veren davranışlarda bulunmak (19/2 h). (vii) Balık avlama, bilimsel araşfrma veya ölçüm faaliyetlerinde bulunmak (19/2 i j). (viii) Kıyı devle<nin, herhangi bir haberleşme sistemini, diğer deniz donanımını veya tesisin işleyişini engelleyecek davranışta bulunmak (19/2 k). 4
Transit Geçiş Rejimi; 1982 BMDHS m. 38/2; açık denizin veya münhasır ekonomik bölgenin bir kısmı ile açık denizin veya münhasır ekonomik bölgenin diğer kısmı arasında, boğazdan devamlı ve hızlı geçiş ile bu saha üzerinde uçma serbestsinin kullanılması dır. Bu boğazlarda, bütün gemiler ve uçaklar bir engelleme olmaksızın bu haklarını kullanabileceklerdir (Madde 38 /1). Gemi ve uçakların <p ve özelliklerinde her hangi bir ayrım veya sınıflandırma yapılmadığı gibi, bunların milliyetleri ve sahipleri konusunda da her hangi bir kısıtlamaya gidilmemiş<r. Transit geçiş rejimi, zararsız geçiş rejiminden farklı olarak, denizalf ve öteki sualf gemilerinin geçiş esnasında su üzerinden ve bayraklarını göstererek seyretme zorunluluğunu kaldırmış^r. Ege Denizi; Türkiye ve Yunanistan ın ortak bir denizi olmakla birlikte, uluslar arası sivil ve askeri çok önemli bir geçiş yoludur. Ege Denizi Türkiye için sadece çok önemli bir deniz yolu değildir. Aynı zamanda hava ulaşımı, millî, askerî, siyasî, ekonomik, coğraj, jeopolitk ve stratejik bakımdan da çok önemlidir. Türkiye ve Yunanistan arasında fiili olarak karasuları sınırı 3 deniz mili olarak uygulanmış^r. Yunanistan 1936 yılında almış olduğu bir kararla karasuları sınırını 6 mil olarak saptamış^r. Türkiye de karasularının 1964 yılında alınan Bakanlar Kurulu kararı ile 6 mile genişletmiş<r. 1964 yılından i<baren hem Yunanistan ın hem de Türkiye nin ulusal karasuları sınırlarını 6 mile çıkarmalarından sonra Ege denizinde paylaşım şu şekilde gerçekleşmiş<r; Yunanistan, Ege deki 3000 dolayındaki ada ve adacıklara sahip olmasından kaynaklanan bir avantajla yaklaşık %35, Türkiye ise %8,8 oranında bir paya sahip olmuşlardır. 5
Ege Denizi Karasuları 6 mil (Yunanistan % 35 Türkiye % 8.8) Yunanistan, 1974 yılında, uluslararası deniz hukukunda yaşanan gelişmelere paralel olarak, karasuları genişliğin 12 deniz miline çıkarma eğilimi göstermiş<r. Türkiye, Yunanistan ın bu girişimini 1976 yılında casus belli (savaş sebebi) olarak ilan etmiş<r. (İkincisi 1995 yılı). Süleyman Demirel'in Başbakanlığını yap^ğı 1. Milli Cephe Hüküme<'nin bu kararı, dönemin Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil taracndan 15 Nisan 1976'da ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger'a yazılı bir mesajla bildirilmiş<r. Yunan Görüşü: U l u s l a r a r a s ı h u k u k t a karasularının genişliğinin 12 deniz mili olduğu genel bir kural olarak kabul edilmiş<r. Bu kural; Ege deki adalar için de uygulanabilir bir kuraldır. 12 mil karasuları genişliğini saptamak kıyı devle<nin egemenlik yetkisine girer. Türk Görüşü: Karasularının genişliğine ilişkin genel ve her yerde uygulanabilecek tek düze bir kural yoktur ve olmamalıdır. Karasuları genişliği saptanırken denizlerin coğrafi özellikleri göz önünde tutulmalıdır. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin üçüncü maddesinde Karasularının en çok 12 mile kadar genişle<lebileceği söylenmektedir. Aynı zamanda Türkiye bu sözleşmeye taraf değildir 6
Yunanistan; karasularının genişliğinin 12 deniz mili olduğu genel bir kuraldır ve bu bir örf ve adet hukuku kuralı halini kazanmış^r. Dolayısıyla bu kural Türkiye'yi de bağlar. Türkiye; karasularının genişliği ile ilgili genel bir kural yoktur. Türkiye, deniz yetki alanlarının devletlerin karşılıklı anlaşmasıyla belirlenmesi gerek<ğine inandığını her crsaja beyan etmiş<r. Dolayısıyla bu kural, bir örf ve adet kuralı halini kazansa da Türkiye için bir örf ve adet kuralı kazanamayacak^r. Ege Denizi Karasuları (12 mil) (Yunanistan %60.33 Açık deniz %48.88 den 19.71 e düşecektr.) Karasuları Sorunu 6 Mil e Göre Karasuları 12 Mil e Göre Karasuları 21 7
Tanımı: UNCLOS m. 33; BiTşik Bölge Bi<şik bölge olarak adlandırılan, karasularına bi<şik olan bir bölgede sahildar devlet aşağıdaki amaçlarla gerekli kontrolleri yapabilir: a) Ülkesi üzerinde veya karasularında gümrük, maliye, sağlık veya muhaceret ile ilgili kanun ve kurallarına riayetsizlikleri önlemek; b) Bu kanun ve kurallara karşı ülkesi üzerinde veya karasularına meydana gelebilecek riayetsizlikleri cezalandırmak. 2- Bi<şik bölge, karasuları genişliğinin ölçülmeye başlandığı esas hatlardan i<baren 24 deniz milinin ötesine geçemez. Tanımı: UNCLOS m. 76(1); kıt a sahanlığı, Kıta Sahanlığı (i) bir kıyı devle<nin kara ülkesinin denize uzanan kıt a eşiğinin dış kenarına kadar (ii) bu mesafe 200 deniz milinden daha kısa ise karasularının ölçülmeye başladığı hatlardan 200 deniz miline kadar deniz yatağı ile bunun toprak al^nı kapsayan deniz alanıdır. Kıyı DevleT Hakları: Egemen hakları: Kıyı devle<, kıt a sahanlığı üzerinde araş^rmada bulunmak ve doğal kaynaklarını işletmek konusunda egemen haklara sahip<r (UNCLOS m. 77). Hukuki Statüsü: UNCLOS m. 78; Kıta Sahanlığı Kıyı devle<nin bu hakları, kıt a sahanlığını kapsayan su kütlesi (superjacent waters) ile bu sular üzerindeki hava sahasının hukukî statüsünü etkilemez. Bütün devletlerin kıt'a sahanlığı üzerine denizal^ kabloları ve petrol boruları döşemeye hakkı vardır. Sınırlaması: UNCLOS m. 76(5); kıt a sahanlığı, (i) 350 deniz mili veya (ii) 2500 metre eş derinlik çizgisinden i<baren 100 deniz milini geçemez. İlanı: UNCLOS m. 77(2 ve 3); kıyı devle<nin bu haklara sahip olması, bunları kullanması veya ilan etmesine bağlı değildir. Bu iki hüküm, Uluslararası Adalet Divanı nın 20 Şubat 1969 tarihli Kuzey Denizi Kıt a Sahanlığı kararının pozi<f hukuka bir yansıması olarak kabul edilmektedir. 8
Kıta Sahanlığı Münhasır Ekonomik Bölge; UNCLOS m. 57; Karasularının ölçülmeye başladığı esas hatlardan i<baren 200 deniz miline kadar su kütlesi, deniz yatağı ve toprak alfnı kapsayan kıyı devletlerine bir takım egemen hak ve yetkiler veren deniz alanıdır. Kıyı devletlerinin Hakları: UNCLOS m. 56(1); Egemen hakları (sovereign rights); (i) Canlı ve cansız doğal kaynakların araş^rılması, işle<lmesi, korunması ve yöne<mi (ii) su, akın^ ve rüzgârdan enerji üre<mi gibi bölgenin ekonomik amaçla araş^rılması ve işle<lmesine yönelik diğer faaliyetler Yetki (jurisdiction); (i) sunî ada, tesis ve yapılar kurma, (ii) MSR faaliye< yürütme (iii) deniz çevresinin korunması Kıyı devle<nin, bu hak ve yetkilerden yararlanabilmesi için münhasır ekonomik bölge ilân etmesi gerek<ği kabul edilmektedir. Yunanistan Tezi; Kıta Sahanlığı Kıta sahanlığı sınır hattı, doğu Ege adaları ile Anadolu karası arasından geçmelidir. 1- Adların kendi kıta sahanlıkları vardır (1958 CKKS m. 1) 2- Yunanistan ın kıta ülkesi ve adalarından oluşan yabancı bir deniz alanının girmemesi gereklidir (takımada devleti!) 3- Eşit uzaklık Türkiye nin Tezi; Eşit paylaşıma dayalı kıta sahanlığı sınırlandırması 1- kıta sahanlığı sınırlandırılması antlaşma ile gerçekleşmelidir. 2- Sınırlanın belirlenmesinde temel unsur; doğal uzanfdır. 3- Hakça ilkelere göre sınırlandırma yapılmalıdır. 4- Adalar nedeniyle özel durum vardır 5- Ege Denizi nden her iki ülke eşit koşullarda yararlanmalıdır Kıta Sahanlığı 9
Hava Sahası FIR Has Sorunu FIR (Flight Informa<on Region - Uçuş Bilgi Bölgesi); Yunanistan, Ege deki hava sahasını 10 mile genişletmeye çalışmış^r. Türkiye, Yunan hava sahasını 6 mil olarak kabul etmekte, Türk savaş uçakları sistema<k bir şekilde 4 millik sahaya girmektedir. FIR (Uçuş Malumat Bölgesi) had sorumluluğunu fiili egemenliğe dönüştürmeyi amaçlamış^r. A<na askeri uçuşlara ait bildirim talep etmekte, Türkiye reddetmektedir. 1944 Şikago Sözleşmesi ve 1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi ne göre; MİLLİ HAVA SAHASI ULUSLARARASI HAVA SAHASI KARA VEYA ADALAR KARASULARI AÇIK DENİZ GİZLİ 29 28 FIR Has Sorunu ULUSAL HAVA SAHASI ULUSLARARASI HAVA SAHASI ANA KARA VEYA ADA 28 6 M. KARASULARI 4 NM. İhlal yok AÇIK DENİZ 30 10
İstanbul-Atina FIR Hattı YUNANİSTAN TÜRKİYE ATİNA FIR İSTANBUL FIR Ø Türkiye, Yunanistan ın FIR ı egemenlik hakkı gibi gösterme girişimlerini tanımamaktadır. 31 Adaların Silahlandırılması Yunanistan 1960 lı yıllardan itibaren Lozan Barış Antlaşması ve Paris Barış Antlaşması na göre gayri askeri statüdeki adaları silahlandırmıştır. GAYRİ ASKERİ STATÜDEKİ DOĞU EGE ADALARI TAŞOZ SEMADİREK LİMNİ BOZBABA BOĞAZÖNÜ ADALARI İPSARA MİDİLLİ SARUHAN ADALARI SAKIZ Yunanistan 1960 lı yıllardan itbaren Lozan Barış Antlaşması ve Paris Barış Antlaşması na göre gayri askeri statüdeki adaları silahlandırmaya başlamışfr SİSAM AHİKERYA KOÇBABA İSTANBULYA İLERYOZ İSTANKÖY İNCİRLİ KERPE ÇOBAN RODOS MENTEŞE ADALARI 33 11
Egemenliği Belirlenmemiş Ada ve Adacıkların Hukuki Statüsü Egemenliği antlaşmalarla Yunanistan a devredilmemiş ada, adacık ve kayalıklar sorunu 1990 lı yıllarda ikili ilişkilerin gündemini belirlemiş<r. 34 12