5. VE 6. SINIF BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE YAZILIM DERSİ İÇİNDEKİLER SAYFA KONU NUMARASI Bilgi ve iletişim teknolojileri 2 Bilgi toplumu 4 Dijital vatandaşlık 5 Bilişim teknolojileri çeşitleri 7 Bilgisayar donanımı 8 Bilgisayar yazılımı ve işletim 12 sistemleri Dosya yönetimi 13 Bilgi güvenliği 15 İnternet ve bit kullanım kuralları 19 Telif hakları ve bilişim suçları 21 İnternet ve bilgisayar ağları 22 İnternet adresleri 24 İletişim araçları 26 Bilgi paylaşım araçları 28 Web tarayıcıları ve arama motorları 31 1 www.btydersi.com
KONU 1: Bilgi ve İletişim Teknolojileri Bilgi nedir? Öğrenme, araştırma ya da gözlem yoluyla elde edilen gerçek, İnsan zekâsının çalışması sonucu ortaya çıkan düşünce ürünü. İletişim nedir? Duygu, düşünce ya da bilgilerin her türlü yolla başkalarına aktarılması Bilgiye kolay ulaşmayı sağlamak Maliyeti azaltmak Hayatımızı kolaylaştırmak Hızlı haberleşmeyi sağlamak Bilişim Teknolojileri Kullanım Alanları 1. Sağlık 2. Eğitim 3. Günlük yaşam 4. Mühendislik 5. İletişim 6. Sahne sanatları, sinema, tiyatro 7. Üretim sanayi 8. Uçak ve uzay sanayi 9. Ticaret&Bankacılık SAĞLIK ALANINDA Hasta kayıt işlemlerinde Bilgisayarlı tomografilerde EĞİTİM ALANINDA Eğitim Yazılımları Uzaktan Eğitim İLETİŞİM ALANINDA Teknoloji nedir? İnsanoğlunun gereklerine uygun yardımcı alet ve araçların yapılması ya da üretilmesi için gerekli bilgi ve yetenektir. Bilişim nedir? Bilgi ve Teknolojinin birlikte kullanılması ile elde edilen sonuçlardır. Bilişim teknolojileri (BT) nedir? Bilişim Teknolojileri, bilgiye ulaşılmasını ve bilginin oluşturulmasını sağlayan her türlü görsel, işitsel, basılı ve yazılı araçlardır. Bilişim teknolojilerinin amaçları: Video konferans Elektronik posta Görüntülü görüşme BANKACILIK ALANINDA ATM Pos Cihazı HAVACILIK ALANINDA Uçak Simülatörü MİMARLIK VE MÜHENDİSLİK ALANINDA Üretim sanayisinde Bilgisayar destekli tasarımda Bilgisayar Çeşitleri 1. Kişisel Bilgisayarlar (PC) 2. Anabilgisayarlar 3. Taşınabilir bilgisayarlar(pda, Tablet PC vb.) 4. Sunucular 2 www.btydersi.com
5. Masaüstü bilgisayarlar 6. Dizüstü bilgisayarlar 7. Tablet bilgisayarlar Kişisel Bilgisayarlar Evlerde ve iş yerlerinde tek kişi tarafından kullanılan bilgisayarlardır. Bu nedenle bu bilgisayarlara kişisel bilgisayarlar denir. Günümüzde çeşitli özellikte ve güçte kişisel bilgisayarlar bulunmaktadır. ekrandan oluşur ve dokunmatik ekranı sayesinde tüm işlemler rahatça yapılabilir. Cep Bilgisayarı Küçük boyutlu bu bilgisayarlarda isim ve adreslerin saklanabildiği bir veritabanı, not defteri ve iletişim kurmayı sağlayan bölümler yer alır. Cep telefonu, video ve fotoğraf çekimi, GPS gibi özellikleri olan örneklerinin üretilmesi ile cep bilgisayarlarının kullanımı yaygınlaşmıştır. Masaüstü Bilgisayar Elemanları Anabilgisayarlar Çok hızlı işlem gücü ve dev bellek güçleri olan bilgisayarlardır. Özel bir merkezde bulunur ve aynı anda binlerce istemci bilgisayara hizmet verebilir. Çok sayıda bilginin güvenle işlenmesi gerektiği durumlarda güvenle kullanılır. Bilgisayar Kullanımı ve Sağlık Dizüstü Bilgisayarlar Donanım olarak kişisel bilgisayarların bütün ögelerine sahiptir. Bünyelerinde bulundurdukları pilleri sayesinde elektriksiz birkaç saat kullanılabileceği gibi doğrudan elektrik kaynağı ile de kullanılabilir. Taşınabilir olması, son yıllarda kullanılırlığını artırmaktadır. Tablet Bilgisayarlar Tablet bilgisayar, cep bilgisayarı ile dizüstü bilgisayarın karışımı olan dizüstü bilgisayar olarak tanımlanabilir. Dizüstü bilgisayar gibi büyük klavyesi yoktur. Sadece 3 www.btydersi.com
Avcılık, toplayıcılık toplumu Göçebe toplumlar Tarım toplumu Sanayi toplumu Bilgi toplumu Avcılık, toplayıcılık toplumu Göçebe toplumlar; Ekonomileri hayvancılığa dayanır. Hayvanlarına otlak bulmak amacıyla göçebe bir yapıya sahiptir. Orta doğu ve Afrika da hala bu tür toplumlar mevcuttur. Tarım Toplumu; Ekonomileri temelde tarıma dayanır. Tarım aletleri ve hayvan gücünden faydalanırlar. Sanayi Toplumu; İnsan emeğinin yerini makinenin aldığı toplumlardır. Yaklaşık 250 yıl önce görülmeye başlamıştır. Keşif ve icatlarla hızlı bir değişime girmiştir. Bilgi Toplumu; Bilginin işlenmesinde ve depolanmasında bilgisayar ve iletişim teknolojilerini baz alan bir toplum yapısıdır. Bilgi toplumunun etkileşimde bulunduğu en önemli kavram bilgi teknolojileri dir. KONU 2: BİLGİ TOPLUMU Geçmişten Günümüze Toplumlar Geçmişten günümüze toplumlar gücünü farklı kaynaklardan almıştır. Teknoloji alanındaki gelişmeler toplumsal yaşamda önemli değişikliklere yol açmıştır. Özellikle iletişim alanındaki gelişmeler ve bilgisayar kullanımının yaygınlaşması ile küreselleşme artmış, bilgi insanların sadece yakın çevresiyle değil uluslararası çevrede paylaşılan bir ürün haline gelmiştir. Bugün dünyanın her yanına kolayca ulaşımı sağlayan gelişmiş bilişim teknolojileri, bilgiye ulaşımı, bilginin el değiştirilmesini, alınıp satılmasını kolaylaştırmaktadır. Bilgi Toplumu İletişim Teknolojisi Araçları; 4 www.btydersi.com
Video kamera Video çalar Modem Bilgisayar Telefon Çağrı cihazı Televizyon Uydu Radyo Telsiz Faks Telgraf DİJİTAL VATANDAŞLIĞIN BOYUTLARI 1- Dijital Erişim (Herkes İçin İnternet): Üretken vatandaşlar olmak için, eşit olarak teknolojik imkânlara dijital erişim sağlanması anlamına gelir. Örneğin, cinsiyet, ırk, yaş, etnik kimlik, fiziksel ve zihinsel farklılıklara aldırış etmeden elektronik topluma tam katılımın sağlanmasıdır. 2- Dijital Ticaret: Elektronik ortamlarda satma ve satın alma işlemlerini yapacak yeterliliğe sahip olma anlamına gelir. KONU 3: DİJİTAL VATANDAŞLIK Dijital vatandaşlık en genel kapsamda teknoloji kullanımına ilişkin davranış normları olarak tanımlanmaktadır. Dijital vatandaşlık teknolojiyi kullanırken etik ve uygun davranışlarda bulunma ve bu konuda bilgilenmeyi içermektedir. DİJİTAL VATANDAŞ KİMDİR? 3- Dijital İletişim: İletişim biçimlerinin değişikliğe uğrayarak elektronik araçlar vasıtasıyla da yapıldığının farkında olmadır. Örneğin, e-posta, cep telefonu, anlık mesajlaşma teknolojisi kullanıcıların iletişim yolunu değiştirmiştir. Bilgi ve iletişim kaynaklarını kullanırken eleştirebilen, Çevrimiçi yapılan davranışların etik sonuçlarını bilen, Ahlaki olarak çevrimiçi kararlar alabilen, Teknolojiyi kötüye kullanmayarak başkalarına zarar vermeyen, 4- Dijital Okuryazarlık: Öğrenme öğretme sürecinin artık teknoloji kullanılarak da gerçekleştirildiğinin farkında olmadır. Sanal dünyada iletişim kurarken ve işbirliği yaparken doğru davranışı teşvik eden vatandaştır. 5 www.btydersi.com
5- Dijital Etik: Sanal dünyada gösterilen davranışın ya da işin elektronik standardının da olduğunun farkında olmadır. Örneğin, siber zorbalık, sanal küfürleşme, gibi birçok olumsuz davranıştan kaçınmalıyız. Bireyin sanal ortamda kendi güvenliğini sağlayacak önlemleri alması demektir. Örneğin, başkalarının bilgilerini izinsiz kullanma, solucan, virüs veya truva atı oluşturma, spam gönderme, birilerinin bilgilerini veya mallarını çalma vb. faaliyetlerin farkına vararak gereken güvenlik tedbirlerinin alınması( virüs programları, filtreleme programları vb.) ELEKTRONİK DEVLET Yönetenlerle yönetilenler arasındaki her türlü ödev ve yükümlülüklerin karşılıklı olarak dijital ortamda sürekli ve güvenli bir biçimde gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir. ELEKTRONİK BANKACILIK Elektronik bankacılık, elektronik kanallar vasıtasıyla bankacılık hizmetlerinin sağlanması demektir. 6- Dijital Kanun: Sanal dünyada yapılan işlerin elektronik sorumluluğunun olduğu ve kanunlarla yaptırım altına alındığı anlamına gelir. Örneğin, yasak yayınlar, yasadışı organ ve uyuşturucu satışı, intihara meyilli hale getiren web siteleri sanal dünyada yapılması kanunen yasaktır. İnternet bankacılığı Telefon bankacılığı ATM ler VTM ler 7- Dijital Haklar ve Sorumluluklar: Herkesin sanal dünyada kendini özgürce ifade edebilecek haklara sahip olduğu ve bununda yasaklanamayacağı anlamına gelir. Örneğin, sanal ortamda formlarda görüş bildirme, grup oluşturma, tartışma ortamlarına katılma vb. temel haklar kısıtlanamaz. 8- Dijital Sağlık: Dijital dünyada hem fiziksel, hem ruhsal hem de psikolojik yönden sağlığı direk ya da dolaylı olarak etkileyecek etmenlerin bulunduğunun farkında olmadır. Örneğin, göz sağlığı, tekrarlayan stres sendromu, a-sosyal yaşam, içe kapanıklık ve fiziksel bozukluklar (bel ve sırt ağrıları) yeni teknolojik dünyanın ortaya çıkardığı sağlık sorunlarıdır. 9- Dijital Güvenlik: Elektronik bankacılığın avantajları: Hızlı ve kesintisiz bankacılık işlemleri Şubeye gitmeden, sıra beklemeden kolay bankacılık Detaylı rapor ve bilgi alabilmek Çok çeşitli bankacılık ürünlerini görerek bu ürünlerden faydalanabilmek Bankacılık işlemlerini çok daha ucuza yapabilmek 6 www.btydersi.com
KONU 4: Bilişim Teknolojileri Çeşitleri Zaman, mekan,mesafe tanımaksızın bilginin bir yerden başka bir yere iletimini sağlayan teknolojiler olarak adlandırılan bilişim teknolojileri hayatımızın her anını kaplamış durumdadır. Her an karşımıza bir şekilde çıkan bilişim teknolojilerini farklı gruplar halinde çeşitlendirmek mümkündür. Şimdi bu gruplandırmaları yapalım. ÖRNEKLER 1. Masaüstü bilgisayarlar 2. Gerek ticari gerekse kamu kuruluşlarında olan sunucu ve terminal bilgisayarlar 3. Akıllı cep telefonları 4. Tabletler bu gruba verilecek örneklerden bazılarıdır. TAŞINIP TAŞINMADIKLARINA GÖRE Taşınamayan Bilişim Teknolojileri Gerek ağırlığı gerekse bulunduğu yere montesi sebebiyle taşınamayan bilişim teknolojileridir. ÖRNEKLER 1. Yaptıkları İşlere Göre Tek bir iş yapan Bilişim Teknolojileri Birden fazla iş yapan bilişim teknolojileri 2. Taşınıp Taşınmadıklarına Göre Taşınamayan Bilişim Teknolojileri Taşınan Bilişim Teknolojileri 3. Kullanım Amacına Göre İyi niyetli kullanım Kötü niyetli kullanım 4. Kullanıcı Sayısına Göre Kişisel kullanım Birden fazla kişinin kullanımı YAPTIKLARI İŞLERE GÖRE Tek Bir İş Yapabilen Bilişim Teknolojileri Gerek üretilirken gerekse kullanım amacına göre sadece bir iş yapabilen teknolojilere denir. ÖRNEKLER 1. Otomobillerde kullanılan araç tanıma sistemi 2. Araç takip sistemi 3. Çamaşır ve bulaşık makinaları 4. Belediyelerin kullandığı mobese kameraları 5. Deprem tanıma sistemi 6. Güvenlik sistemleri 7. Suni kalp cihazı 8. Tarım sulama sistemi 9. mp3 çalar 10. Yangın alarm sistemi 11. Otomatik kapılar bunlardan bazılarıdır. Birden Fazla İş Yapabilen Bilişim Teknolojileri Birden fazla iş yapabilme kapasitesine sahip olarak üretilen bilişim teknolojileridir. Neredeyse tüm insanların kullandığı teknolojiler olarak adlandırabiliriz. 1. Masaüstü bilgisayarlar 2. Araç arıza sistemi tanıyıcısı 3. Sunucu bilgisayarlar 4. Tomografi cihazları 5. Sismograf aletleri 6. Güvenlik sistemleri 7. Telefon ve Cep Telefonu santralleri bunlardan bazılarıdır. Taşınabilen Bilişim Teknolojileri Gerek hafifliği gerekse önemi sebebiyle taşınabilen bilişim teknolojileridir. ÖRNEKLER 1. Cep telefonları 2. Tabletler 3. Laptoplar, 4. Notebooklar, 5. Harici Sabit Diskler, 6. Flash Bellekler, 7. Yazarkasa ve pos cihazı bunlara verilebilecek örneklerden bazılarıdır. KULLANIM AMACINA GÖRE İyi Niyetli Kullanım Bilgilin zaman, mekan, mesafe dinlemeden sürekli yer değiştirdiği bu teknolojilerde, gerek bilgiyi dağıtanın gerekse bilgiye ulaşanın iyi niyetli olarak bilgiyi paylaşması, bilginin paylaşımı için kullanılan teknolojilerin doğru kullanılması bilginin doğru bir şekilde artmasını ve çoğalmasını sağlar. ÖRNEKLER 1. Haber kanalının verdiği doğru haberler 2. Kütüphanelerden yararlandığımız kaynaklar 3. Forum sitelerinde verilen bilgiler 7 www.btydersi.com
4. e-devlet sitelerinin insanlara sunduğu hizmetler 5. Öğretmenlerin birikimlerini paylaştığı web sitesi 6. Sitelere gerçek bilgilerle üye olup sitenin yayılmasına bir şekilde yardımcı olan üyeler 7. Yangını haber veren sistemler 8. Sismograf cihazları güvenlik kameraları bu tip kullanıma örnek teşkil etmektedir. Kötü Niyetli Kullanım Gerek bilginin doğru şekilde paylaşılmasına, gerek paylaşılan bilgilerin çalışmasına, gerekse bilişim teknolojilerinin görevini yapmamasına yönelik yapılan tüm davranışları kötü niyetli kullanım olarak adlandırabiliriz. 4. Dinlenme tesislerinde bulunan internet bağlantıları bu tip yapıya verilebilecek örneklerdendir. KONU 5: BİLGİSAYAR DONANIMI Donanım Nedir? Bilgisayarın gözle görülebilen ve elle tutulabilen kısımlarına donanım denir. Örneğin, ekran, klavye, sabit disk fare, yazıcı gibi.. ÖRNEKLER 1. Doğru olmayan bilgiyi internette yayma 2. İnsanları yanlış yönlendirme 3. İnsanların faydasına sunulan bilgileri saklayarak onlardan fayda kazanma 4. Bilişim korsanlığı yaparak bilgiye ulaşma veya bilgiye ulaşmanın yollarını kapama 5. İnsanların özel hayatına girerek gizlice onları dinleme ve görüntüleme yoluyla menfaat elde etme bunlardan bazılarıdır. KULLANICI SAYISINA GÖRE Kişisel Kullanım Bir kişi tarafından kullanılan bilişim teknolojilerine denir. Bu kullanım bazen görev icabı olabilir bazen de teknolojinin sayısı itibarıyla olabilir. ÖRNEKLER 1. Cep telefonu kullanımı, 2. Kişisel bilgisayar kullanımı 3. Sunucu bilgisayar kullanımı 4. Tomografi cihazı kullanımı bunlardan bazılarıdır. Birden Fazla Kişinin Kullanımı Gerek umuma açık yerlerde, gerekse çalışma ortamında herkesin kullanımına açık olan bilişim teknolojileridir. ÖRNEKLER 1. İnternet kafelerde bulunan bilgisayarlar, 2. Okullarda bulunan bilgisayarlar 3. Şirketlerde kullanılan cep telefonu ve notebooklar Bilgisayar Donanımları Donanımlar, kasanın dışında olabileceği gibi içerisinde de yer alabilir. Kasa içerisinde yer alan donanımlara «dahili donanım» kasa dışında kalan donanımlara ise «harici donanım» denir. a. Harici Donanım Birimleri Şimdi genel olarak bilgisayar kasasının dışında bulunan bazı donanımları inceleyelim. Fare İşaretçi olarak da bilinir. Ekrandaki ok işaretini yani imleci hareket ettirmeye yarar. Kablosuz veya kablolu olabilir. Günümüzde optik ve lazer fareler kullanılır 8 www.btydersi.com
grafikleri kâğıda aktaran donanımdır. Kullandığı teknolojiye göre mürekkep püskürtmeli, lazer ve nokta vuruşlu çeşitleri vardır. Klavye Bilgisayara bilgi girmemizi sağlayan daktilo benzeri donanımdır. Klavye üst sol köşedeki hangi alfabe tuşu ile başlamışsa o harf ile adlandırılır. Örneğin F klavye, Q klavye gibi.. Ekran Bilgisayarın görüntü donanımıdır. Ekran bilgisayarda yapılan işlemleri ve sonuçlarını görebilmemizi sağlar. Tüplü (CRT), LCD ve LED ekran çeşitleri vardır. Tarayıcı Bir resmi, yazıyı veya şekli bilgisayara aktarmaya yarayan donanımdır. Yazıcının tam tersi görev yapar. Hoparlör Bilgisayarda çalınan sesleri işitmemizi sağlayan donanımdır. Birkaç hoparlör bir araya gelerek ses sistemini oluşturur. Örneğin 2+1, 5+1 ve 7+1 gibi. Buradaki +1 düşük frekanslı seslerin çalındığı subwoofer isimli kutuyu ifade eder. Kasa Bilgisayarın iç donanımlarının bulunduğu kasa bu parçaların korunmasını ve bir arada durmasını sağlar. Çeşitli donanımların takılabilmesi için de yuvalar içerir. Kasayı, vücudumuzdaki iskelet olarak düşünebiliriz. Yazıcı Bilgisayarda üretilen resim, yazı, şekil ve Kulaklık Bilgisayarda çalınan sesleri sadece dinleyicinin kulağına ileten donanımdır. Web Kamerası Genellikle internet üzerinden görüntülü görüşme amacıyla kullanılan donanımdır. Mikrofon Seslerin bilgisayara aktarılmasını ve kaydedilmesini sağlar. Oyun Kumandaları Oyunlarda kontrolü sağlayan donanımdır. Örneğin bir araba yarışı oyununda direksiyon, fren pedalı kontrollerini gibi. 9 www.btydersi.com
Modem İnternete bağlanmayı sağlayan donanımdır. Kablolu veya kablosuz çeşitleri vardır. Anakart Diğer tüm donanımların takıldığı kasa içerisinde en büyük yer kaplayan donanımdır. Kesintisiz Güç Kaynağı Elektrik kesilmesi durumunda bilgisayara ek güç sağlar. Böylece hem bilgisayar zarar görmez hem de çalışmalarımı kaydedebiliriz. İşlemci Bilgisayardaki matematiksel ve mantıksal tüm b. Dahili Donanım Birimleri Kasa içerisinde yer alan bu donanımlar bilgisayarın temel çalışma sistemini oluşturur, hızını ve özelliklerini belirler. işlemlerin yapıldığı donanımdır. Bilgisayarın hızını belirlemede önemli bir yere sahiptir. Ekran Kartı (Grafik Kartı) Görüntüyü işler ve işlenen görüntünün ekrana aktarılmasını sağlar. Oyunların akıcı çalışmasında önemi büyüktür. 10 www.btydersi.com
Bellek Bilgilerin geçici olarak saklandığı donanım birimidir. Elektrik kesilmesi durumunda içindeki bilgiler silinir. Güç Kaynağı Bilgisayarın tüm parçalarına gerekli gücü (elektrik akımı) sağlayan donanımdır. Belleğin fazla olması bilgisayarda birden çok programı aynı anda hızlı bir şekilde çalıştırmaya yardımcı olur. Dolayısıyla bilgisayarın hızına etkisi büyüktür. Sabit Disk Bilgileri kalıcı olarak depolayan donanımdır. Dosyalar, müzikler, filmler vs. tüm bilgilerimiz sabit diskte kayıtlıdır. Ağ Kartı Bilgisayarın bir ağa veya başka bir bilgisayara bağlanmasını sağlayan donanımdır. Yeni anakartlar üzerinde tümleşik olarak yer alır. Soğutucu Fanlar Kasa içerisindeki ısıyı düşürmeye yardımcı olan pervanelerdir. Bunlar hem parçaları soğutur hem de kasa içerisindeki hava akımını sağlar. Elektrik kesilmesi durumunda içindeki bilgiler silinmez. Disket Sürücü Disketlere okuma yazma işlemi yapan donanımdır. Günümüzde artık kullanılmamaktadır. Sabit diskler büyüklük, dönme hızları ve kapasiteleri ile birbirinden farklılık gösterebilir. 11 www.btydersi.com
CD/DVD ROM Sürücü CD/DVD disklerinde veri depolayabilen veya bu diskleri okuyan donanımdır. KONU 6: BİLGİSAYAR YAZILIMI VE İŞLETİM SİSTEMLERİ Yazılım Nedir? Bilgisayarın kullanılmasını sağlayan her türlü programa ise yazılım adı verilir. Örneğin resim yapmamızı sağlayan Paint, internete girmemizi sağlayan Chrome gibi.. Modem Kartı Telefon hattını kullanarak internete bağlanmayı sağlayan donanımdır. Günümüzde anakart üzerinde tümleşik olarak yer alır. Ses Kartı Bilgisayara ses girişini ve çıkışını sağlayan donanımdır. Günümüz anakartları üzerinde tümleşik olarak yer alır. Yazılım Çeşitleri Yazılımlar, sistem yazılımı ve uygulama yazılımı olarak ikiye ayrılır. a. Sistem Yazılımı İşletim sistemi olarak da bilinir. Bilgisayardaki donanımları yöneten, çalışmasını denetleyen ve diğer tüm yazılımların çalışmasını sağlayan temel yazılımdır. Örneğin sıklıkla duyduğumuz Windows bir işletim sistemidir. Diğer Kartlar Bilgisayarda çeşitli görevler için üretilmiş kartlar da bulunabilir. Örneğin TV veya uydu yayını izlemek için TV Kartı, kablosuz ağlara bağlanmak için ağ kartı veya video aktarımı yapmak için video yakalama kartı gibi. b. Uygulama Yazılımı Kullanıcıların belli başlı bazı işlemleri yapmalarını sağlayan yazılımlardır. Örneğin müzik dinlemek, resim yapmak, yazı yazmak, internette gezinmek gibi. Tümleşik/Birleşik Donanım Günümüzde birçok donanım anakart üzerinde yer almaktadır. Örneğin, ses kartı, modem, ağ kartı, ekran kartı gibi. Bu şekilde ayrıca takılmasına gerek duyulmayan, anakart üzerinde gelen donanımlara tümleşik donanım adı verilir. 12 www.btydersi.com
İŞLETİM SİSTEMİ Bilgisayarda çalışan, bilgisayar donanım kaynaklarını yöneten ve çeşitli uygulama yazılımları için yaygın servisleri sağlayan bir yazılımlar bütünüdür. İşletim Sisteminin Görevleri Merkezi işlem birimini(işlemci) ayrı işlere yönlendirmek ve yönetmek. Ana belleği yönetmek. Harici kayıt cihazlarını yönetmek. Giriş/çıkışları kontrol etmek. Bilgisayar sisteminin güvenliği ve kontrolünü sağlamak. Dosya yönetimini sağlamak. İşletim sistemi özetle bilgisayardaki tüm donanımların, yazılımların ve dosyaların yönetimini sağlayan en temel yazılımdır. İşletim sistemi yüklü olmadan bilgisayar, tablet veya telefonumuzu kullanamayız. İşletim Sistemi Nerelerde Kullanılır? İşletim sistemleri bilgisayar, tablet, video oyun konsolları, cep telefonları, web sunucularında, arabalarda, beyaz eşyalarda hatta kol saatlerinin içinde bile yüklü olabilir. Popüler İşletim Sistemleri Şimdi masaüstü/dizüstü bilgisayar, tablet ve akıllı telefonlarda en yaygın kullanılan işletim sistemlerini inceleyelim. 1. Masaüstü İşletim Sistemleri : Günümüz kişisel bilgisayarında çoğunlukla Windows, MacOS veya Linux işletim sistemleri kullanılır. a. Windows İşletim Sistemi: Microsoft tarafından piyasaya sürülmüş olup en çok kullanılan işletim sistemidir. Windows XP, 7 ve 8 halen kullanılmakta olan sürümleridir. b. Linux İşletim Sistemi: Linux ücretsiz ve açık kaynak kodlu bir işletim sistemidir. c. MacOS İşletim Sistemi: Apple şirketine ait işletim sistemidir. 2. Mobil İşletim Sistemleri Cep telefonu ve tabletlerde ise Android, ios ve Windows işletim sistemleri yaygın olarak kullanılır. Diğerleri: IOS, Symbian, BADA a. Android İşletim Sistemi: Bugün birçok tablet, akıllı telefon ve hatta kol saatlerinde kullanılan Google a ait işletim sistemidir. b. IOS İşletim Sistemi: Apple ın kendi ürettiği tablet ve telefonlar için çıkardığı işletim sistemidir. c. Windows İşletim Sistemi: Microsoft un akıllı telefonlar ve tabletler için ürettiği işletim sistemidir. İşletim Sistemi Nasıl Yüklenir? Üreticiden sağlanan veya satın alınan CD/DVD veya USB disk kullanılarak işletim sistemi bilgisayarlara kurulabilir. Kurulacak bilgisayarın donanımları işletim sistemini desteklemelidir. Hangi İşletim Sistemi? İşletim sistemi seçerken bilgisayarın teknik özellikleri, yükleyeceğimiz yazılımlar, fiyat, kullanım kolaylığı gibi etmenlere dikkat etmeliyiz. Çok eski bir bilgisayara yeni bir işletim sistemi, ya da yeni bir bilgisayara eski bir işletim sistemi yüklersek bilgisayarımızdan alacağımız verim düşebilir. KONU 7: DOSYA YÖNETİMİ Dosya Nedir? Bilgisayarda bilgilerin kaydedildiği birimlere dosya adı verilir. Dosya içerisindeki bilgi; resim, yazı, çizim, ses gibi her şey olabilir. Yazılımlar ürettiği bilgileri dosyalarda saklar. Örneğin çizdiğimiz bir resme daha sonra 13 www.btydersi.com
bakmak istiyorsak onu bir dosyada saklamamız gerekir. Dosyaları defterlerimiz gibi düşünebiliriz. Dosya Yapısı Bir dosya ismi 3 kısımdan oluşur. Örneğin MP3 uzantılı bir dosyada müzik, PDF uzantılı bir dosyada bir kitap olduğunu dosyayı açmadan anlayabiliriz. Popüler Dosya Uzantıları Sık kullanılan dosyalara ait uzantıları ve içerikleri aşağıdaki tablodan inceleyelim. Dosya Uzantısı İçerik 1. Dosya Adı: TXT MP3, WAV BMP, JPG GİF PDF Yazı Ses ve Müzik Resim Hareketli Resim Kitap Dosyaya kendimizin verdiği isimdir. Bu isim ile dosya içerisinde ne olduğunu dosyayı açmadan bilebiliriz. Örneğin, Anneler Günü Şiiri.txt dosyasında anneler gününe ait bir şiir olduğunu açmadan anlayabiliriz. Dosya isminde aşağıdaki karakterleri kullanamayız. AVİ, MPEG, MOV EXE Klasör Nedir? Film Çalıştırılabilir Program Ortak bir özelliğe sahip dosyaları bir arada bulunduran birimlere klasör (dizin) denir. Klasörleri günlük hayatımızda kullandığımız dosya klasörlerine benzetebiliriz. 2. Nokta: Dosya adı ile dosya uzantısı ayıran işarettir. Tüm dosyalarda bulunur. 3. Dosya Uzantısı Dosyanın türünü, hangi yazılım tarafından oluşturulduğunu ve açılabileceğini gösteren kısımdır. Genellikle 3 harften oluşur. Bu harfler dosya türünün İngilizce karşılığının kısaltmasıdır. Örneğin şiir yazdığımız bir dosyanın uzantısı TXT dir. TXT uzantısı TEXT kelimesinin kısaltılmış hali olup yazı anlamına gelir. Bir dosyanın sadece uzantısına bakarak içerisindeki bilginin türünü öğrenebiliriz. Klasörler dosyalarımızı gruplamamızı ve dilediğimizde kolayca ulaşmamızı sağlar. Fotoğraflarımızı Resimler, müziklerimizi Müziğim, yazılarımızı da Belgelerim klasörüne koyarız. Böylece hangi dosyaya ihtiyacımız varsa o klasöre gider ve zaman kaybetmeden o dosyayı açabiliriz. Dosyalarımızı gruplamazsak daha sonradan onlara ulaşmakta güçlük yaşarız. Klasör İsimleri: Dosya adlarında kullanılmayan karakterler klasör isimlerinde de kullanılamaz. 14 www.btydersi.com
Alt Klasörler: Bir klasör içerisinde birden fazla klasör yer alabilir. Örneğin Oyunlar klasörü içerisine Savaş Oyunları, Zeka Oyunları, Yarış Oyunları ve Spor Oyunları klasörleri ekleyebiliriz. Sürücü Nedir? Dosya ve klasörlerin saklanabileceğini fiziksel ortamlardır. Örneğin sabit disk, CD/DVD ROM sürücüsü, hafıza kartı, USB bellek gibi. Dosya, Klasör ve Sürücü Adresleri: Bir dosyanın/klasörün adresi o dosyanın/klasörün hangi sürücü ve klasör içerisinde olduğunu gösterir. Dosya, klasör veya sürücü adreslerinde sürücü ve klasör isimlerinden sonra ters bölü işareti (\) kullanılır. Örneğin CD-ROM sürücümüzün adresi: D:\ CD-ROM daki Filmler klasörünün adresi D:\Filmler CD-ROM daki Filmler klasörünün içerisindeki Çanakkale.AVI film dosyamızın adresi: D:\Filmler\Çanakkale.AVI Önemli Notlar: Sürücü İsimleri: Sürücüler A dan Z ye kadar bir harf ile adlandırılırlar. A ve B sadece disket sürücüye verilen harflerdir. Bunun dışındaki harfler sırasıyla diğer sürücülere verilir. Harften sonra iki nokta (:) işareti kullanılır. A: veya C: gibi. Sürücü harflendirilmesi işletim sistemi tarafından yapılır. Buna ek olarak biz de harfin yanına bir etiket yazabiliriz. Örneğin; Yerel Disk (C:) gibi. Örneğin bilgisayarımızda bir disket sürücü, bir sabit disk ve bir de DVD-ROM olduğunu düşünürsek sürücüler şöyle adlandırılacaktır: o Disket Sürücü (A:) o Sabit Disk (C:) o DVD-ROM (D:) Bilgisayara sonradan bir USB bellek taktığımızda bu belleğe (E:) harfi verilecektir. USB belleği çıkarmadan bir hafıza kartı takarsak bu kart ise (F:) harfini alacaktır. Sürücüleri Görüntüleme: Bilgisayara takılan tüm sürücüler Bilgisayarım simgesine tıklandığında açılan ekranda görülebilir. Bir klasör içerisinde aynı ada ve uzantıya sahip birden fazla dosya olamaz. Bir klasör içerisinde aynı isme fakat farklı uzantıya sahip dosyalar bulunabilir. Örneğin, Çanakkale.avi filmi ile Çanakkale.txt şiiri aynı klasörde bulunabilir. Bir klasör içerisinde aynı ada sahip başka bir klasör bulunamaz. Dosya ve klasör adlarında büyük/küçük harfler aynı kabul edilir. Örneğin ÇANAKKALE.TXT ile Çanakkale.txt dosyaları aynıdır. Bazı donanımlar üzerinde birden fazla sürücü oluşturulabilir, örneğin tek bir sabit disk C: ve D: şeklinde 2 sürücüye ayrılabilir. KONU 8: BİLGİ GÜVENLİĞİ BİLGİYE ULAŞMAK ÇOK KOLAY! Teknolojinin sürekli gelişmesi, bilgi ve iletişim teknolojisi araçlarının hızla yayılmasıyla çağımızda bilgiye ulaşmak oldukça kolay hale gelmiştir. 15 www.btydersi.com
Evde, parkta, okulda, yolculukta.. Artık dilediğimiz an istediğimiz bilgiye rahatça ulaşabiliyoruz. KİŞİSEL BİLGİSAYAR GÜVENLİĞİ Bilgiye ulaşmak kolay. Fakat kişilerin, şirketlerin, kuruluşların ulaşılmasını istemediği bilgileri de vardır. İşte bu noktada bilginin gizliliği ve güvenliğinin önemi ortaya çıkıyor. Günlüğümüzde olduğu gibi bilgisayarımızda da özel bilgilerimiz olabilir. Örneğin fotoğraflarımızı, videolarımızı herkesle paylaşmak istemeyebiliriz. Bilgisayarımıza şifre (parola) koyarak çevremizdeki kişilerin bilgilerimize ulaşmasını kolaylıkla engelleyebiliriz. BİLGİNİN GİZLİLİĞİ Günlük tutuyor musunuz? Günlüğünüze yazdıklarınızı herkesin okumasın ister misiniz? Günlüğünüz içerisindeki yazıların gizli kalmasını nasıl sağlıyorsunuz? Peki bilgilerimizi internet üzerindeki milyonlarca kişiden nasıl koruyacağız? Bilgisayarımızı ve bilgilerimizi nasıl koruyacağımızı öğrenmeden önce gelin önce düşmanlarımızı tanıyalım. ZARARLI YAZILIMLAR Kötü niyetli bilgisayar kullanıcıları tarafından bilgisayarımıza, sistemimize ve bilgilerimize zarar vermek, onları ele geçirmek amacıyla hazırlanmış yazılımlardır. 16 www.btydersi.com
ZARARLI YAZILIM TÜRLERİ VİRÜSLER Yerel sürücüde ya da ağda kendini tekrar tekrar kopyalayan bir programdır. Tek amacı sürekli kendini kopyalamaktır. Herhangi bir dosya ya da veriye zarar vermez ancak sürekli kopyalama yaparak sistemi meşgul eder ve bilgisayar hızını etkiler. REKLAM YAZILIMI (ADWARE) Bilgisayarımıza girip dosya ve programlarımıza zarar verir. Virüsler bilgisayarınızda bilgileri bozabilir hatta silebilir. Bilgisayar virüsü pek çok zararlı yazılımdan çok daha tehlikelidir çünkü doğrudan dosyalarınıza zarar verirler. TRUVA ATI (TROJAN) Herhangi bir program çalışırken reklam açan yazılımdır. Adware internette gezerken otomatik olarak bilgisayarınıza inebilir ve tarayıcı pencereleri ile görüntülenebilir. CASUS YAZILIM (SPYWARE) Truva atı bir virüs değildir. Gerçek bir uygulama gibi gözüken zararlı bir program türüdür. Truva atı bilgisayarınıza güvenlik açığı oluşturur ki bu da zararlı programların, kişilerin sisteminize girmesi için bir yol açar. SOLUCAN (WORM) Kullanıcının izniyle veya izni dışında bilgisayara yüklenen ve kullanıcı ya da bilgisayar hakkında bilgi toplayıp bunları uzaktaki bir kullanıcıya gönderen bir program türüdür. ZARARLI YAZILIMLARDAN KORUNMA 17 www.btydersi.com
Bilgisayarınıza güçlü bir güvenlik yazılımı yükleyin. Bu güvenlik yazılımının güncel ve çalışıyor olduğundan emin olun. Bilmediğiniz programları bilgisayarınıza yüklemeyin, çalıştırmayın. Kimden geldiğini bilmediğiniz e-postaları açmayın. En çok kullanılan güvenlik yazılımı türleri şunlardır: A. ANTİVİRÜS Antivirüs yazılımı bilgisayarımıza virüs, truva atı, solucan gibi kötü amaçlı yazılımların girmesini engeller. Ayrıca bu yazılımları tespit Kullandığınız işletim sistemine ait güncelleştirmeleri ihmal etmeyin. Ödül, hediye vs. kazandığınızı belirten reklamlara aldanmayın, tıklamayın. Güvenmediğiniz bir bilgisayara USB bellek, hafıza kartı vs. takmayın. Bilgilerinizin düzenli olarak yedeğini alın. Belirli aralıklarla bilgisayarınızı kötü amaçlı yazılımlara karşı tarattırın. Bilmediğiniz, güvenmediğiniz internet sitelerine girmeyin. edip temizleyebilir. Antivirüs yazılımının tüm kötü yazılımları tanıyabilmesi için sürekli güncelleştirilmesi gerekir. B. GÜVENLİK DUVARI (FIREWALL) GÜVENLİK YAZILIMLARI Kötü amaçlı yazılımlara karşı bilgisayarımızın güvenliğini sağlayan yazılımlardır. Güvenlik duvarı yazılımı internet veya ağ üzerinden bilgisayarımıza erişimi denetler, yetkisiz kişilerin bilgilerimize ulaşmasını engeller 18 www.btydersi.com
KONU 9: İNTERNET VE BİT KULLANIM KURALLARI Hiçbir siteye gereğinden fazla bilgi vermeyin. İYİ VE NAZİK BİR KULLANICI OLUN İnternetin artık hayatımızın, günlük yaşamımızın bir parçasına haline geldiğini inkâr edemeyiz. İnterneti hemen hepimiz kullanabiliyoruz, peki ne kadar doğru kullanabiliyoruz hiç düşündünüz mü? İNTERNET KULLANIMI Türkçemizi en güzel şekilde kullanın. Kısaltmalar kullanmayın. Şaka amaçlı dahi olsa tehdit edici, kötü ve kaba sözler kullanmayın. İnternet özgürlüğünüzü kullanırken başkalarını rahatsız etmeyin. Tümü büyük harften oluşan mesajlar kullanmayın, bu internet ortamında BAĞIRMAK anlamına gelir. TANIMADIĞINIZ KİŞİLERLE GÖRÜŞMEYİN Hiç farkında olmadan bir suç işleyebileceğinizi, bir suça ortak olabileceğinizi hatta dolandırılabileceğinizi biliyor musunuz? İnterneti kullanırken kendimizi ve sevdiklerimizi güvende tutmak için dikkat etmemiz gereken bazı noktalar var. KİŞİSEL BİLGİLERİNİZİ PAYLAŞMAYIN İnternet üzerinde görüştüğünüz kişilerle, üye olduğunuz sitelerde, forumlarda ve sosyal ağlarda size ait ad, soyad, TC kimlik numarası, adres, telefon gibi bilgileri paylaşmayın. Güvendiğiniz kişilerle dahi özel bilgilerinizi paylaşmayın, unutmayın karşınızdaki kişi zannettiğiniz kişi olmayabilir! Tanımadığınız kişiler sosyal ağlarda size arkadaşlık teklifi gönderebilir, bu teklifleri kabul etmeyin. Unutmayın karşınızdaki kişi sizin yaşınızdaymış gibi davranabilir, bunu asla bilemezsiniz. Bu kişilere eviniz, aileniz, okulunuz, maddi durumunuz gibi bilgiler vermekten kaçının. Fotoğraf ve video göndermeyin. 19 www.btydersi.com
ÖDÜL VE HEDİYELERE ALDANMAYIN Unutmayın, hesabınızı ele geçiren bir kişi sizin adınıza suç işleyebilir, suçu o işler ama sorumlusu siz olursunuz! Güçlü bir şifre oluşturarak hesaplarınızı koruyun. Güçlü Şifre Oluşturma Yöntemleri İnternette gezinirken reklam veya bilgi çalmak amaçlı «tebrikler, ödül kazandınız, ödülünüzü almak için tıklayın» gibi aldatıcı resim ve yazılara tıklamayın. Bu sitelere asla cep telefonu, adres gibi bilgiler vermeyin, hiç farkında olmadan ücretli servislere üye olmuş olabilirsiniz! AİLENİZDEN YARDIM ALIN İnternette ailenizle birlikte gezinin, ailenizin zamanı yoksa ziyaret ettiğiniz siteleri not olarak daha sonra onların görüşünü alın. Ailenize sormadan internetten hiçbir şey satın almayın, kredi kartı bilgisi vermeyin. İnternet üzerinden sizi rahatsız eden kişileri çekinmeden ailenize bildirin. Şifrelerinizde kişisel bilgilerinize yer vermeyin. Örneğin, adınız, doğum tarihiniz veya kimlik numaranız. ali1999, 32423526655, 1986 gibi Şifrenizde ardışık sayılar, harfler kullanmayın. Örneğin, 123456, 1234, abcd gibi. Tahmin edilmesi kolay yan yana bulunan tuşları kullanmayın. Örneğin, qwerty, asdf gibi. Şifreniz en az 7 basamaklı olsun. Mümkün olduğunda aşağıdaki karakterlerden içersin. Büyük/küçük harf (A,a Z,z) Rakam (0-9) Noktalama (.,; gibi) Özel karakter (-!+ gibi) Sadece rakamlardan oluşan 6 haneli bir şifre 3 dakikada çözülebilirken, Rakamlar, küçük/büyük harfler, işaret ve sembollerin de olduğu9 haneli bir şifre 44.530 yılda ancak çözülebiliyor. Seçim sizin ŞİFRENİZİ PAYLAŞMAYIN İnternet üzerindeki hesaplarına ait kullanıcı adı ve şifreyi kimseyle paylaşmayın, hiçbir yere yazmayın ve kimseye göndermeyin. 20 www.btydersi.com
KONU 10: TELİF HAKLARI VE BİLİŞİM SUÇLARI Telif Hakkı: Herhangi bir bilgi veya düşünce ürününün kullanılması ve yayılması ile ilgili hakların, yasalarla belirli kişilere verilmesidir. Kısaca, orijinal bir yapıtın, eserin kopyalanmasına veya kullanılmasına izin vermeme hakkıdır. TELİF HAKKI İHLALİ Bir sanatçının müzik parçasını, klibini, film eserini, bir yazarın kitabını veya bir firmanın yazılımını bu kişilerin izni olmadan ne kullanabilir ne de kopyalayabilirsiniz. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu na göre bu kişiler hakkında 2-4 yıl hapis, 50-100 bin lira ağır para cezası istenebilmektedir. SUÇA ORTAK OLMAYIN Her şeyden öte bu eserleri yasal olmayan yollardan elde etmek, eser sahiplerinin hakkını yemek anlamına gelir. Çünkü korsanyolla elde ettiğiniz bir eserin sahibine hiçbir maddi geliri yoktur. Hatta zararı vardır. Eser sahibi, emeğinin karşılığını alamadığını gördüğünde artık yeni eserler ortaya koymak için çaba sarf etmeyecek ve isteği kırılacaktır. BİLİŞİM SUÇLARI Bilişim suçu en basit tanımıyla bilişim sistemlerine karşı işlenen suçlardır. Bu eserler, sahibinin izin verdiği, yasal dağıtımını yapan mağaza ya da internet sitelerinde satın alınarak kullanılmalıdır. Aksi bir yönteme başvurulursa telif hakkı ihlali gerçekleşmiş, yani suç işlenmiş olur. İNTERNET VE TELİF HAKKI İHLALİ İnternet üzerinden bilginin çok hızlı ve denetimsiz bir şekilde yayılması telif hakkı ihlal suçlarının artmasına neden olmuştur. Müzik albümleri, yazılımlar, oyunlar, filmler kitaplar daha birçok eser daha yayınlandığı ilk saatlerde internet üzerinde paylaşılmakta ve birçok kullanıcı hiç farkında olmadan bu suça ortak olmaktadır. Bir bilişim sistemine hukuka aykırı olarak girmek, orada kalmaya devam etmek, bilişim sisteminden izinsiz veri kopyalamak, sistemi erişilmez kılmak ve çalışmaz hale getirmek bilişim suçlarını oluşturmaktadır. SIK KARŞILAŞILAN BİLİŞİM SUÇLARI Ülkemizde en sık karşılaşılan bilişim suçlarının başında banka ve kredi kartı bilgisini hukuka aykırı olarak ele geçirerek, haksız kazanç elde 21 www.btydersi.com
etme eylemlerini gösterebiliriz. İNTERNETİN TARİHÇESİ 1969 yılında ABD Savunma Bakanlığı bünyesindeki İleri Araştırma Projeleri Ajansı Banka ve kredi kartları, ATM cihazlarında, bazı işyerlerinde ve çevrimiçi alış-veriş sitelerinde kopyalanabilmektedir. Kart bilgisi kopyalanarak bağlı bulunan hesaptan alışveriş yoluyla para çekilmektedir. Web sitelerini hack lemek, virüs, truva atı ve kötü amaçlı yazılım hazırlamak ve yaymak, başkalarına ait kullanıcı adı, şifre, parola gibi kişiye özel bilgileri ele geçirmek ve kullanmak da bilişim suçlarını oluşturmaktadır. KONU 11: İNTERNET VE BİLGİSAYAR AĞLARI İNTERNET NEDİR? Dünya genelindeki bilgisayar ağlarını ve kurumsal bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan elektronik iletişim ağıdır. tarafından çıkartılmıştır. ortaya Türkiye İnternet e Nisan 1993 ten beri bağlıdır. BİLGİSAYAR AĞLARI İki ya da daha fazla bilgisayarın birbirine bağlanmasıyla oluşan yapıya bilgisayar ağı denir. Ağ üzerindeki bilgisayarlar birbirleriyle bilgi alışverişinde bulunabilirler. BİLGİSAYAR AĞLARI NEDEN KULLANILIR? Bir bilgisayar ağı kurmanın en temel nedeni ağdaki bilgisayarlar arasında iletişim kurmaktır. Örneğin, ağ üzerindeki bir bilgisayarda yer alan müzikleri ağdaki diğer bilgisayarlar çalabilir. Bilgisayar ağlarına şu sebeplerden dolayı ihtiyaç vardır: Dosya paylaşmak. Yazıcı, tarayıcı gibi donanımları paylaşmak, Birbirleriyle iletişim kuran yazılım, oyun vs. kullanmak. İnternet hizmeti gibi çeşitli servisleri paylaşmak, Ağ üzerinden cihazların kontrolünü ve yönetimini sağlamak. 22 www.btydersi.com
ÖRNEK AĞ BAĞLANTISI BİLGİSAYAR AĞI KULLANMAZSAK Bilişim Teknolojileri sınıfımızda tüm bilgisayarlarımızdan çıktı alınabilmesini istiyoruz. Bu durumda her bilgisayar için ayrı bir yazıcı satın almanız gerekiyor. Ağ kablosunun bir ucu bilgisayarın Ethernet girişine, diğer ucu ise modem ya da dağıtıcıdaki Ethernet girişine takılır. Aynı işlem diğer bilgisayar(lar) için de gerçekleştirilir. İşletim sistemi üzerinden ağ ile ilgili gerekli ayarlar yapıldıktan sonra ağ bağlantısı tamamlanmış olur. AĞ TÜRLERİ Bilgisayar ağlarını, ağın büyüklüğüne göre üç gruba ayırabiliriz. ÇÖZÜM: BİLGİSAYAR AĞI KURMAK Fakat eğer bilgisayarlarımız arasında bir ağ bağlantısı kurar isek, hem gereksiz masraftan hem de onlarca yazıcıyı koyacak yer bulma derdinden kurtulmuş olacağız. PEKİ AĞ BAĞLANTISI NASIL KURULUR? Bilgisayarlar arasında ağ bağlantısı kurmak için bazı yazılım ve donanımlara ihtiyacımız var. 1.YEREL ALAN AĞI (LAN) Birbirine yakın, aynı oda veya bina içerisinde yer alan bilgisayarların bağlanmasıyla oluşturulur. Örneğin bir işyerindeki, okuldaki hatta evimizdeki bilgisayarları birbirine bağlayarak oluşturduğumuz ağ bir yere alan ağıdır. 23 www.btydersi.com
İnternet site adresleri çeşitli kısımlardan oluşur. Şimdi bu kısımları inceleyelim. 2.METROPOL ALAN AĞI (MAN) İçerisinden birden çok Yerel Alan Ağı barındıran, bir üniversite kampüsü, büyük bir işyeri, şehri veya bölgeyi kapsayan ağ türüdür. Örneğin bir ildeki tüm bankaların farklı şubelerinin bilgisayarları Metropol Alan Ağı ile birbirine bağlıdır. İNTERNET ADRES YAPISI Bir internet site adresi aşağıdaki kısımlardan oluşur. 3.GENİŞ ALAN AĞI (WAN) Bir ülke ya da dünya çapında, aralarında yüzlerce veya binlerce kilometre mesafe bulunan bilgisayar ve ağların birbirine bağlanmasıyla oluşur. Bilinen en büyük Geniş Alan Ağı, İNTERNET tir. KONU 12: İNTERNET ADRESLERİ İnternet sayfalarına ulaşmak için internet site adreslerini (URL) kullanırız. Bu adresler internet tarayıcılarında adres satırına yazılarak görüntülenir. İletişim Kuralı (protokol) İnternet sitesine hangi yöntemle bağlanacağını belirten ön ektir. En sık kullanılan iletişim kuralları HTTP, HTTPS ve FTP dir. 24 www.btydersi.com
Kural HTTP HTTPS FTP Kullanım Bir internet sayfasına bağlanılacağını gösterir. İnternet sayfasına güvenli bir şekilde bağlanılacağını gösterir. İnternet sitesi ile dosya alışverişi (yükleme/indirme) yapılacağını gösterir. Site Uzantısı Sitenin hangi tür içerik sunduğunu belirten kısaltmadır. HTTPS İletişim kuralı Web sitesi ile yapılan bilgi alma/gönderme işlemlerinde şifreleme yapıldığını gösterir. Özellikle banka, alışveriş siteleri gibi güvenliğin ön planda olduğu web sitelerinde kullanılır. Örnek site uzantıları: World Wide Web kısaltması Ülke Kısaltması Dünya Çapında Ağ anlamına gelen kısaltmadır İnternet adreslerinde ülkeyi belirten iki harflik kısaltmadır. Bazı ülkelere ait kısaltmalar şunlardır: Alan adı Web sitesinin internetteki adıdır. Alan adı benzersiz olup içerisinde boşluk ve Türkçe karakterler (ğ, ü, ç, ö, ş) yer almaz. 25 www.btydersi.com
KONU 13: İLETİŞİM ARAÇLARI E-posta Nedir? E-posta, günlük yaşamdaki mektubun bilgisayar ortamındaki karşılığıdır. Kısaca elektronik mektup (elektronik posta) diyebiliriz. E-posta Adresi Çok uzun ya da karmaşık olmamalı, akılda kalıcı olmalı. İstediğimiz kullanıcı adı önceden alınmışsa kullanıcı adımızın sonuna rakam vs. ekleyebiliriz. Örneğin dilara47@gmail.com E-posta Servisleri E-posta hizmetini veren şirket ya da kuruluştur. Bu servislerin kayıt sayfalarını kullanarak e- posta hesabı oluşturabiliriz. En popüler e-posta servisleri şunlardır: Hiç mektup aldınız mı? Mektubu getiren postacı tam olarak evinizin nerede olduğunu nasıl biliyor? Peki hiç mektup gönderdiniz mi? Mektup zarfının üzerine neler yazıyorsunuz? Nasıl ki evimize mektupların ulaşması için bir ev adresimiz varsa e-posta kutumuza ait de bir adresimiz vardır. Bu adres çeşitli bölümlerden oluşuyor: E-posta Kutusu Bize gelen veya bizim gönderdiğimiz e- postaların yer aldığı sanal posta kutusudur. E-posta kutumuza (hesabımıza) üye olurken belirttiğimiz kullanıcı adı ve şifremiz ile girebiliriz. E-posta Kullanım Amaçları E-posta Adresi Seçimi Bir e-posta servisine kaydolurken bizden bir kullanıcı adı belirtmemiz istenir. Kullanıcı adı seçiminde şu noktalara dikkat etmeliyiz: Türkçe karakterler içermemeli, örneğin Çç,Ğğ,İı,Öö,Üü gibi. Boşluk kullanılmamalı. Bir kişiye veya gruba bilgi göndermek/almak. Resim, müzik, video, belge veya herhangi bir türde dosya göndermek/almak. Çeşitli kaynaklardan haber, reklam almak.(örneğin; alışveriş sitelerinden ürün indirimleri hakkında anında bilgi alabiliriz.) E-postanın Sağladığı Kolaylıklar Ücretsizdir. Dileyen herkes e-posta hesabı açıp kullanabilir. 26 www.btydersi.com
Hızlıdır. E-postalar gönderildiği an karşı tarafa ulaşır. Gönderim için zaman ve yer sınırı yoktur, her an ve her yerde gönderilebilir. Çok fazla içerik bir anda gönderilebilir. Güvenlidir. E-posta iletilmediğinde size bildirilir. Size gelen veya gönderdiğiniz e- postalar sadece hesap sahibi tarafından okunabilir. Forum Nedir? Forum Yönetimi Forumlara üye olan herkes mesaj yazabilir. Bu yüzden gereksiz mesajların çoğalmaması için forumda yöneticiler bulunur. Yöneticiler forum kurallarına uymayan başlık/mesajları silebilir, üyeyi engelleyebilir. Örnek Forum Siteleri Günümüzde birçok internet sitesi ziyaretçilerine birbirleriyle iletişim kurabileceği forum sayfaları sunmaktadır. Donanımhaber, ShiftDelete.Net, CHIP Online gibi birçok teknoloji haber sitesinin kendisine ait forumları vardır. Kullanıcıların belirli konularda fikir alışverişinde bulunduğu, çeşitli paylaşımlar yaptığı bir tartışma alanıdır. Forumda bir konu hakkında başlık açılır ve kullanıcılar bu başlık altına mesaj yazarak fikirlerini belirtirler. Forumlar sadece bir tartışma alanı değil aynı zamanda yardımlaşma ve paylaşım siteleridir. Bir konu hakkında yardım almak için de forumda başlık açılabilir. Örneğin bilgisayarımızda oluşan bir sorunun nedenini forumdaki kullanıcılara sorabiliriz. Forumun Sağladığı Kolaylıklar Foruma açtığınız bir konuyu binlerce kişi ile tartışabilirsiniz. Yardıma ihtiyacınız olduğu bir konuda bilgili/deneyimli kullanıcılara ulaşarak sorunu hızlıca çözebilirsiniz. Forumda yer alan konuları okuyarak çeşitli konularda bilgi sahibi olabilirsiniz. 27 www.btydersi.com
Sohbet Video(Sesli Görüntülü) Konferans İki veya daha fazla yerle eş zamanlı(aynı anda) görüntülü ve sesli konuşmaya imkan tanıyan bir iletişim teknolojisidir. Genellikle uzaktan eğitim ya da toplantılarda kullanılır. İki veya daha fazla kişinin aynı zaman içerisinde internet üzerinden birbirleriyle yazışabildiği alanlardır. Sohbet bir yazılım aracılığı ile yapılabileceği gibi doğrudan internet sayfası üzerinden de yapılabilir. Sohbet Yazılımları Günümüzde yazışmanın yanı sıra, sesli ve görüntülü iletişim de sağlayan sohbet yazılımları bulunuyor. Bunlardan en popülerleri, Skype, Yahoo Messenger, Facebook Messenger, Whatsapp yazılımlarıdır. KONU 14: BİLGİ PAYLAŞIM ARAÇLARI İŞBİRLİKLİ YAZARLIK İçeriğinin kullanıcıların katkılarıyla oluşturulduğu bilgi paylaşım yöntemidir. Eskiden MSN, Windows Live Messenger adıyla bilinen yazılım günümüzde Skype ile birleşmiştir. Sohbet Yazılımının Sağladığı Kolaylıklar Sesli ve görüntülü konuşmamızı sağlar. Gönderilen ileti, fotoğraf, video veya dosya karşıdaki kişiye o anda ulaşır. Sohbet listenizdeki kişiler dışındakiler sizi rahatsız edemez, iletişim kuramaz. İşbirlikli yazarlık sitelerine en iyi örneği çevrimiçi bir ansiklopedi olan Vikipedi yi gösterebiliriz. Bu ansiklopedinin tamamı kullanıcıların ortak çalışmasıyla hazırlanmıştır. 28 www.btydersi.com
ÇOKLU ORTAM PAYLAŞIMLARI Çoklu ortam, bilginin yazı, ses, resim gibi farklı biçimlerin birlikte kullanılarak sunulmasıdır. Sadece ses veya görüntünün olduğu ortama çoklu ortam diyemezken, her ikisini içeren ortama çoklu ortam diyebiliriz. Çoklu ortam paylaşım sitelerinin en popülerleri Youtube, Flickr ve Instagram dır. Youtube bir video paylaşım sitesi iken Flickr ve Instagram ise birer resim ve fotoğraf paylaşma çoklu ortam siteleridir. Ziyaretçiler de blog sahibinin izin vermesi durumunda yazılara yorum yapabilirler. Kullanıcılar kişisel blog sayfalarında başından geçen bir olay, yaptığı bir alışveriş, okuduğu bir kitap, izlediği bir film gibi her konuyla ilgili yazı yazmakta serbesttir. Blog siteleri düşüncelerimizi milyonlarca internet kullanıcısıyla paylaşmak için güzel bir araçtır ve günümüzde oldukça popülerdir. Blog açmak ve kullanmak ücretsizdir. ETİKETLEME WEB GÜNCELERİ (BLOG) İnternet günlüğü olarak tanımlayabileceğimiz Bloglar kullanıcıların dilediği konularda yazılar yazabileceği kişisel internet sayfalarıdır. Etiketler bir konuyla ilgili veya bir fotoğrafta yer alan kişiyi işaretlemek ve böylece o kişiyi haberdar etmek için kullanılır. Ayrıca etiketlenen kişinin ismine tıklandığında o kişiye ulaşılmasını da sağlar. SOSYAL İMLEME Kullanıcıların internette gezinirken beğendiği içerikleri veya siteleri işaretleyip diğer kullanıcılar ile paylaşabilmesini imkan veren bilgi paylaşım araçlarıdır. En popülerleri Delicious ve Reddit tir. 29 www.btydersi.com
SOSYAL MEDYA HERŞEYİ HERKESE AÇIK PAYLAŞMAYIN Sosyal medya, kişilerin internet üzerinde birbiriyle yaptığı görüşmeler ve paylaşımların bütünüdür. Sosyal ağlar, insanların günlük yaşamlarındaki sosyal ilişkilerini, yaşadıkları olayları internet ortamına taşıyabildiği, duygu ve düşüncelerin yanı sıra fotoğraf, videolarını paylaşabildiği gerçek hayatın sanal bir kopyasıdır. Sosyal ağ denilince ilk sıralarda Facebook, Twitter ve Google Plus akla gelmektedir. SOSYAL AĞLARI KULLANIRKEN: Milyonlarca kişinin yer aldığı sosyal ağları kullanırken çok dikkatli olmamız gerekir. Yanlışlıkla paylaştığımız veya yanlış kişilerle paylaştığımız bir bilgi bir anda milyonlarca kişiye ulaşabilir. KİŞİSEL BİLGİLERİNİZİ HERKESLE PAYLAŞMAYIN Kötü niyetli kişilerin eline geçtiğinde olumsuz sonuçlar doğurabilecek telefon numarası, doğum tarihi ve yaş TC kimlik numarası e-posta adresi gibi bilgileri herkesle paylaşmayın. Aile, arkadaşlar, yakınlar gibi gruplar oluşturarak yapacağınız paylaşımları görecek kişileri belirleyin. Ailenize ait fotoğrafları yakınlarınızın görmesini isteyebilir fakat arkadaşlarınızın görmesini istemeyebilirsiniz. TANIMADIĞINIZ KİŞİLERLE İLETİŞİME GEÇMEYİN Arkadaşlık teklifi gönderen tanımadığınız kişilerin tekliflerini kabul etmeyin. Unutmayın, bu kişinin zannettiğiniz kişi olduğundan asla emin olamazsınız. Siz de tanımadığınız kişiye arkadaşlık teklifi göndermeyin. GÜÇLÜ ŞİFRE OLUŞTURUN Sosyal ağ hesaplarınızı güçlü şifreler ile koruyun. Unutmayın, hesabınız ele geçirilirse yapılan tüm paylaşımlardan siz sorumlu olursunuz. PAYLAŞIMLARA DİKKAT! Telif hakkıyla korunan içerikleri (müzik, vidyo, fotoğraf, program) asla paylaşmayın. Herhangi bir kişiye veya kuruma hakaret, küfür etmeyin, kötü ve aşağılayıcı sözler kullanmayın. Bunlar bilişim suçlarına girdiğinden hiç beklemediğiniz cezalar ile karşılaşabilirsiniz. 30 www.btydersi.com
DİJİTAL KİMLİK İnternet ortamında sanal olarak oluşturulan kimlik kartıdır. Dijital kimliğiniz ad, soyad gibi kişisel bilgilerin yanı sıra eğitim durumu, iletişim bilgileri, ilgi alanları ve iş deneyimleri gibi bilgileri de içerir. Dijital kimliğinizi ücretsiz oluşturabileceğiniz servislerden en bilineni LinkedIn dir. Dijital kimliğiniz sayesinde sanal özgeçmişinizi (CV) oluşturarak işverenlerin sizinle iletişime geçmesini sağlayabilir ya da iş arayanlar ile bağlantı kurabilirsiniz. KONU 15: WEB TARAYICILARI VE ARAMA MOTORLARI Web Tarayıcıları İnternette yer alan web sitelerindeki bilgileri girilen anahtar kelimelere göre arayan ve görmemizi sağlayan programlardır. Bu programlar ile web üzerinde yer alan milyarlarca sayfadaki bilgilere ulaşılmaktadır. Web siteleri sunucu(server) adı verilen uzak bilgisayarlarda bulunur. Tarayıcılar, bizim istediğimiz sayfaları açmamızı ve uzak bilgisayarlardan gelen web site içeriklerinin gösterilmesini sağlar. Bu tarayıcılar sayesinde internette dolaşabilir, arkadaşlarımıza ulaşabilir, haber takip edebilir, alışveriş yapabilir, yemek siparişi verebilir hatta arkadaşımız için çiçek bile sipariş edebiliriz. Web tarayıcısı programları genellikle ücretsizdir ve internet üzerinden indirilebilmektedir. Önemli web tarayıcılarında ortak olarak bulunan kullanıcı butonları şunlardır: Önceki ve ilerideki uğraşa gitmek için İleri ve Geri tuşları. Tarihçe, daha önce ziyaret edilen siteleri gösterir. Mevcut sayfayı yeniden yüklemek için Yenile butonu İşlemi durdurmak için Dur butonu. Bazı tarayıcılarda dur butonuyla yenileme butonu birleşmiştir. Ana sayfaya dönmek için Anasayfa butonu İstenilen adrese girmek ve görüntülemek için Adres Çubuğu Daha sonra tekrar ziyaret etmek istediğimiz siteleri eklemek için Sık Kullanılanlar butonu 31 www.btydersi.com
En çok kullanılan internet tarayıcıları şunlardır; Internet Explorer Ask http://www.ask.com Arama motorunda arama yaptıktan sonra bir siteye tıklandığında o siteye bağlanılır. Adres çubuğunda o sitenin adresi görüntülenir. Mozilla Firefox Google Chrome Yandex Opera Etkili Arama Yöntemleri Safari Arama Motorları İnternette bulanan milyonlarca site içerisinden aradığımız bilginin hangi sitede bulunduğunu bilmemiz çok mümkün değildir. Arama motoru internet üzerindeki içeriği aramak için kullanılan mekanizmadır. Ulaşmak istediğimiz bilgiye hızlı ve kolay ulaşmamızı sağlar. İnternet üzerinde binlerce arama motoru bulunmaktadır. En popüler arama motorları şunlardır; Google http://www.google.com Yahoo http://tr.yahoo.com Bing http://www.bing.com Yandex http://www.yandex.com.tr Arama motorlarında bir sonuca ulaşmak için genellikle arama satırına bir sözcük yazıp arama yapmak gereklidir. Örneğin İstanbul hakkında bilgi arıyorsak metin alanına İstanbul yazmak gerekir. Böylece İstanbul la ilgili web siteleri karşınıza gelecektir. Daha etkili ve kesin sonuçlara ulaşmak için arama kelimelerinde özel karakterler kullanabiliriz. 32 www.btydersi.com