V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi,.-~ ;, yg_:~ç_ç~ ~.._ı-......._.-. - - 1\f!iRAS ~;:, ' '''!, ı--=--= ~ f@ 1,.,;-, - -- - -:ı. *!! '!Tr'!!!'..-- YOCOCU Azerbaycan Selçuk Almanya M oldova (ltaly Youthin Kültürel Mirası Üniversitesi Türk Türklerin Komrat Devlet Conservation of Kurumu El San. Arş. ve Dünyas ı Üniversitesi Cultural (Azerbaijan Uyg. Merkezi Ertstitüsü (Komrat Heritage) Cultural (Selçuk Univers!ty (Germany S ta te H eritage Research Center Institute of Universitv) Suppôrtto forturkish World of Research Handicrafts) Turks) Association) 1 "Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAG Armağanı (In Honour of Prof. Dr. Yusuf KÜÇÜKDAG)" V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi V. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS 1 ART ACTIVITIES Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ 13-16 April 2016 Komrat/MOLDOVA
-- V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHI ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLIKLERI OSMANLI DÖNEMi BiR GRUP " KONULU MiNYATÜR" (A GROUP OF THEMED MINJATURE CRAFTS OF THE OTTOMAN ERA) Betül COŞKUN' ABSTRACT One of the classical Turkish arts, miniature craft w~re explicatory pictures put into codexes in order to illustrate the texts ata time when printing press was not in use yet. The miniature craft, which thrived during the Anatelian Seljuk era, fallawing Turks' canversion to Islam and their migratian to Anatolia from Asia in the eleventh century, gained importance again under the patranage of the Ottoman Sultans. Especially, developments in political, social and economic areas after the conquest of Istanbul were reflected into the palace arts. The works that were im printed with great meticulous attention by craftsmen give a lot of clues about the time they were produced. The art works alsa give information about not only the understanding of art of the period but alsa many social situations. Miniature craft that lived its most glorious period in the sixteenth century were categorized under different subgroups in itself. Miniature art varied as war and history miniatures, Prophet Mohammad and Sufism miniatures, literatura and science miniatures and topographic-element miniatures constitute the basis of this study. Through the examples of the miniature art restricted with the Ottoman period, it is intended to underiine both the importance of miniature art in the stage of history and the glorious points of the Turkish history. Key Words: Turkish Culture, Miniature Craft, Central Asia. GiRiŞ Minyatür Sanatı; gittiği yerlerdeki toplumun örf ve adetlerine, duygu ve düşünce yapılarına, içinde bulundukları çağın, yörenin otantik estetik kabul düzeyine, temel ald ı ğı objelere göre d eğişik konularda ve boyutlarda çalışılm ı şt ı r (Ersoy, 2006:4). Varlığı ve diğer islam çevrelerinden ayrıcalığı artık tartışmasız olarak kabul edilen Türk minyatürü de, köklü bir geleneğe sahip olmuştur. ilk örneklerini Orta Asya Medeniyetinde bulan bu sanat kolu, Türklerin çeşitli dönemlerde yakı n ve Orta doğunun birçok bölgelerini idare etmeleri sonucu geniş bir alanda, yöresel ve diğer gelenekleri ile ka rışarak az veya çok olarak etkinliğini göstermiştir (Diğler, 2000:307). Türklerde ilk resim sanatına ilişkin örnekleri VII. ve IX. yüzy ıllar da rastlanm ı ş (Tanın dı, 1993:408) olmasıyla birlikte zirveye ulaştığı dönem Osmanlı dönemi olmuştur. Birçok Türk sanatının doruğa ulaştığı Osmanlı döneminde özellikle Ehl-i Hireflerin kurulmas ı yla birlikte minyatür sanatında da kendine has sanat özelliklerinin oluştuğu, konuları nı n kendi içinde çeşitlilik gösterdiği bir devir olmuştur. Bu çalışma kapsamında Osmanlı dönemi içerisinde üretilmiş minyatürlü eserlerin genel özellikleri ve bu dönem içerisinde yap ı lmış olan tarihi, edebi ve tasawuf konulu minyatürler incelenecektir. Os m a nlı Dönemi Minyatür Sanatı Özellikleri Türk minyatür sanat ın ın çizgide, renkte ve kompozisyonda kendine has özellikleri vardır. Türk minyatüründe üsioba azami derecede ehemmiyet verilmiş, bir dünya ve sanat görüşünün neticesi olarak, satıhta bi rliğin sağlanabilmesi için kompozisyon tertibinde üç bulutlu cisimler serpiştirilmesi yerine figürleri üst üste sıralama tercih edilmiştir. Bu suretle geri planda yer alacak figürlerin küçülerek renk ve Yrd. Doç. Dr., Batman University Department of Fine Arts Faculty, Batman. 379
V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi desen zenginliğini kaybetmeleri önlenmiştir. Minyatüre konu olan hadiseler ve tabiat, romantik bir taşkınlık yerine, sade ve rahat çizgiler, saf bir renk ferahlığı ile çizilmiştir. Orta Asya duvar resimlerinde kullanılan toprak kırmızısı, tat, mavi, yeşil, mor, portakal sarısı, pembe ve kahverengi gibi renkler Osmanlı devri Türk minyatüründe de kullanılmıştır (Binark, 1978:272). Osmanlı minyatürleri, üsigp özellikleri ile de farklılaşmıştır. Bu dönemde üretilen minyatürler olay (eylem) merkezlidir. Bu nedenle, tasarımlarda insan figürleri ön plandadır ve kavramsal perspektif yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Doğanın fonu, mimarinin detayı teşkil etmesi; rengin, doğa ve mimaride pastel değerlerle kullanılıp, figürlerdesalt tonların kullanılması da bu yaklaşımın sonucu olmuştur (Konak, 2007:2). Osmanlı Dönemi Bir Grup Konulu Minyatür Osmanlı sanatı içinde bir resim nakış ya da tasvir sanatı olarak minyatür diğer doğu ve islam minyatürlerinden yaşamın lirik duygusallığını (dekoratif nitelikte ince bir süsleme işçiliğinin duygusallığı) işiemek yerine sert ve yalın geometrik şematizmin öngörüldüğü epik nitelikte bir realite kavrayışını ortaya koymakla ayrılmaktadır (Tansuğ, 1997:36). Buna göre özellikle XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı minyatüründe gündelik yaşamı belgeleyen bir tür realizm ön plana çıkartılarak resme gündelik olguların irdelendiği bir işlev kazandırılmış ve burada saray ve savaştarla ilgili bazı olguların yansıra toplumsal ve ekonomik yaşamın tüm ayrıntıtarını içeren tasvirler mizah ve şenlik duyarlılığı ile ortaya konmuştur. Bu farklılıklar içerisinde Osmanlı minyatürleri; tarih, edebiyat, bilim, gündelik yaşam, Peygamber ve tasawuf, silsilenameler, surnameler, gibi konuların işlendiği görülmektedir. Edebiyat konulu eserler; Osmanlılarda ağırlıklı olarak resmedilmiş, XV. yüzyıl sonlarından başlayıp XVI. yüzyıl boyunca sürmüş, XVII. yüzyıl da eski önemini yitirmiştir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında konusu edebiyat olan eserlerin çeşitlilik kazandığı dikkati çekmektedir (Mahir, 2005:90). Edebiyat konulu minyatürlerin başında Türkçeye çevrilmiş Firdevs'i Şahname ' si gelmektedir. Türk ve islam Eserleri Müzesi 1983 nurnarada kayıtlı bulanan el yazması eser, 42 x 28 cm ebadındadır. 25 satırlı talik ve metne yer verilmeyen takdim minyatürü y.1b-2a (Resim 1) iki sayfa olmakla beraber 32 adet minyatür (Çığ, 1959:81) yer almaktadır. Eserde Efrasiyab'ın Bijen'i zindana atması y.22b.(resim 2), Dev Ekvan'ın Rüstem'i Suya Atması (Resim 3), Rüstemin Sührab'la Savaşması y.160b. (Resim 4) tasvirlendiği minytürlerde yer almaktadır. Eser 6 cm kalınlığında olup 722 sayfadır. Farsça yazılmış olan eserin kağıdı da aharlı, krem rengi ve ince yapraklıdır. Tarih konulu minyatürlü eserler; şehnameler ve gazavatnameler olarak iki grupta incelenir. Şehnameler dönemin önemli olaylarını belgelemiş ve resim üslubunu belirleyen minyatürler içermiştir. Şehnamecilik, Osmanlı padişahlarının, kendi veya kendinden önceki dönemlerin olaylarını nazım halinde yazdırma geleneği olmuştur (Köprülü, 1996:400). Gazavatnameler belli bir döneme ait olayları ayrıntılı bir şekilde antattıklarından tarih araştırmacıları içinde önemli bir kaynak oluşturmuştur (Afyoncu, 2007:41). Tarihi konulu minyatürlerden Sigetvarrname; TSKM. H.1339 nurnarada kayıtlı bulunan ve yirmi minyatürle görselleştirildiği, Sigetvar Seferi Tarihi'nin anlatıldığı eser olmuştur. Nakkaş Osman'ın resimiediği ilk eser olduğu düşünülmektedir. Minyatürler her türlü süslemecilikten arınmış, metne bağlı olarak gerçekçi bir yaklaşımla resmedilmiştir (Partadır, 2007:67). Tarihi Sultan Süleyman, 1579, DCBL, T.413, y.93b-94a envanter numaralı Sigetvar'ın düşmesi (Resim 5), TSKM H.1339,103b-104a nurnarada Kanuni Sultan Süleyman'ın cenazesinin Sigetvar'dan Belgrad'a götürütmesi (Resim 6), vr.178a'da ll. Selim'in beş elçisini kabulü (Resim?), vr.41a'da Sokullu Mehmet Paşanın Kanuni Sultan Süleyman'ın ölüm haberi üzerine ağlaması gibi konular resmedilmiştir (Resim 8). 380
V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESI/SANAT ETKINLiKLERi XVI. yüzyıl yazmaları arasında peygamberlerin hayatlarını, mucizelerini anlatan eserler de bulunmaktadır. Bunlardan biri ZObdet-ü't Tevarih [riem,1973]'tir. Seyyid Lokman tarafından kaleme alınan eserin birinci bölümünde 43 peygamberin öyküsü anlatılmıştır (Bağcı, 2006:132). Siyer-i Neb/ adlı yazmada Peygamberin doğumundan ölümüne kadar olan hayatı anlatı lma ktad ır (Çağman, 1996:209}. Altı cilt olarak tasarlanan yazmanın çeşitli nüshaları başta Nakkaş Hasan ve yönetimindeki nakkaşlar tarafından resimfenmiştir (Mahir, 2005:122). Minyatürlerde canlı renkler, kalın siyah kaşlar, tombul çehreler, kompozisyondaki dairesellik dikkat çekmektedir. TSMK, H.1222, y.383a'da Hira dağında Cebrail ve diğer meleklerin Hz. Muhammed'in emrinde olduklarını söylemesi, TiEM, 1973, y.46 a 'da Hz. Muhammed'in camide vaaz etmesi {Resim 10), TSMK, H.1223 de Hz. Muhammed'in ölümünden sonra, mescitte Ebubekir'e halife olarak biat eden Müslümanlar (Resim 11 ), TSMK, H.1521 de süt annesi Halime'nin Hz. Muhammed'i emzirmesi, (Resim 12) gibi konular tasvir edilmiştir. Eser aslında 14. Yüzyılda Darir adlı kişi tarafından ya~ılmıştır. Eserin bir, iki ve altıncı ciitleri Topkapı Sarayındadır [rsmk, H.1221, TSMK. H.1222,TSMK, H.1223]. Üçüncü cilt New York Spencer Koleksiyonu'nda; dördüncü cilt Chester Beatty Library'de bulunmaktadır. Beşinci cilt kayıptır (Çağman, 1982:972). SONUÇ Türklerin büyük kitleler halinde Müslüm.anlığı kabul etmelerinin ardından, Xl. yüzyılda Asya'dan Anadolu'ya gelmelerinden sonra; önce Selçuklu emirlerinin himayesinde gelişen minyatür sanatı, daha sonra Osmanlı padişahlarının koruyuculuğunda ciddi bir önem kazanmıştır (Sözen, 1998:118). XVI. ve XVIII. yüzyıllar arasında Osmanlı Minyatür sanatında tarih, edebiyat, albüm, din ve bilim konuları işlenmiştir. XVI. yüzyıl minyatür sanatında erken örneklerin verildiği XVII. yüzyıl klasik minyatür anlayışın başladığı ve XVIII. yüzyıl resim sanatında kültürel ilişkilerin sanatı etkilediği önemli görsel bir dönem olmuştur (Renda, 1997:266). IX. yüzyılda minyator sanatı güncelliğini yitirmiş yerini yavaş yavaş batılılaşmaya başlayan resim teknikleri başlamıştır. XX. Yüzyıl ve sonrasında geleneksel sanatlarla uğraşan önemli hocaların bu sanatlara göstermiş oldukları ilgiyle beraber günümüzde de değerli çalışmaların yapıldığı görülmektedir. KAYNAKÇA AFYONCU, E. (2007}, Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, istanbul. BAGCI, S. (2006}, Osmanlı Resim Sanatı, Ankara. BiNARK, i. (1978), "Türklerde Resim ve Minyatür" Vakıflar Dergisi, Sayı 12, Ankara. ÇAGMAN, F. (1996), "Tarihi Gelişim içinde Osmanlı Sarayı Minyatürleri", Geleneksel Türk Sanatları, hzl. Mehmet Özel, Ankara. ÇAGMAN, F. (1996), "Anadolu Türk Minyatürü", Anadolu Uygarliklan Ansiklopedisi, C V, s.942, yön.vefa Ülkü, Ankara. ÇIG, K. (1959}, Şarkiyat Mecmuası, C.lll, s.81, istanbul. ERSOY, S. A. (2006}, Osmanlı Minyatür Tekniği, Ankara. DiGLER, M. (2000}, "Osmanlı Minyatürüne Bir Bakış", Dicle Üniversitesi, ilahiyat Fakültesi. Dergisi, C ll, s.307, Diyarbakır. KONAK, R. (2007), Nakkaş Osman Minyatürlerinde Kompozisyon Düzeni ve Sanatsal üretimler, D.E. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, lzmir. KÖPRÜLÜ, F. (1996); "Türklerde Halk Hikayeciliğine Ait Bazı Maddeler", Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ankara MAHIR, B. (2005), "Minyatür", TDV Islam Ansiklopedisi, C. XXX, s.90, istanbul. MAHIR, B. (2005), Osmanlı Minyatür Sa natı, Istanbul. 381
V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLIKLERI SÖZEN, M. (1998), Geleneksel Türk El Sanatları, istanbul. REN DA, G. (1997), "Minyatür", Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi", C ll, s. 266, Istanbul. TANSUG, S. (1997), Çağdaş Türk Sanatına Temel Yaklaşım lar, Ankara. TANINDI, Z. (1993), Türk ve Islam Eserleri Müzesi Envanter Dosyası, C. IV, s.408, Istanbul. EKLER 382
V. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESilSANAT ETKiNLiKLERi Resim: 9. 383