SĐLAJ MAKĐNELERĐ
Bu eğitim modülü Avrupa Birliği Hayat Boyu Öğrenme Programı Leonardo da Vinci Yenilik Transferi Projeleri kapsamında desteklenen, Kırsal Alanda Çalışanlar için Daha Güvenli Tarım - Safer Agriculture For Employees in Rural - SAFER projesi için üretilmiştir. Koordinatör: Ondokuz Mayıs Üniversitesi-OMÜ Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü Türkiye Ortaklar: Federacion Agroalimentaria de Comisiones Obreras-CCOO Đspanya Asesoria Declerq SL Estudios Europeos Đspanya Ente Nazionale per la Meccanizzazione Agricola-ENAMA Đtalya Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Uluslararası Tarımsal Eğitim Merkezi Müdürlüğü-UTEM Türkiye Ankara Üniversitesi -AÜ Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü Türkiye Türk Tarım Alet ve Makineleri Đmalatçıları Birliği-TARMAKBĐR Türkiye Türkiye Ziraat Odaları Birliği-TZOB Türkiye Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü-TÜGEM Türkiye 2
Bu çalışmada; yerleştirme, çalıştırma, ayarlama, bakım, temizleme, onarım, taşıma işlerini yapan tarım makinesi kullanıcıları ve bu işlerin yapılması sırasında etkilenen diğer şahısların iş güvenliği ile ilgili karşılaşabilecekleri durumlarda yapılması gerekenler ile makinelerin güvenli imalatı ve kullanıcılara iletilmesi açısından uyulması gereken kurallar açıklanmaya çalışılmıştır. Tarım makinelerinde iş güvenliği ve kazalarla ilgili istenmeyen durumları sergileyen görsel bilgilerden hem olumsuz örneklerin edinilmesi ve içselleştirilmesindeki rolü hem de marka imajını zedelememek adına özellikle kaçınılmıştır. Bu eğitim modülündeki bilgiler ve bunlar esas alınarak üretilen bilgi kartları, video ve animasyonlara, http://safer-omu.net/ adresinden ulaşılabilir. Modüller internet ortamında mevcut olup, serbest olarak indirilebilir ve eğitim amacıyla kullanılabilir. Ancak, modüllerin tamamın veya bir kısmının ticari olsun ya da olmasın başka sitelerde yayımlanması projenin yasal sahibi kurum (OMÜ) ile temasa geçilip izin alınmasıyla ve proje web sitesine bağlantı verilmesi ile mümkündür. Proje materyallerini edinmek için; Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Makineleri Bölümü 55139 Kurupelit-Samsun adresi ile temasa geçilebilir. 3
ĐÇĐNDEKĐLER 1. Silaj makinelerinin sınıflandırılması 1.1. Kesme özelliklerine göre: 1.2. Taşınma durumlarına göre: 1.3. Özel silaj makineleri: 2. Çok kullanılan silaj makinelerinin parçaları ve çalışması 2.1. Kanatlı bıçaklı kıyıcılı ot silaj makinesi 2.2. Toplamalı tip silaj makineleri 2.3. Mısır silaj makinesi 3. Silaj makinelerinde uyulması gereken emniyet kuralları 3.1. Silaj makinelerinde tehlike uyarı işaretlerinin yerleri 3.2. Makine üzerinde bulunan ve bulunması gereken semboller ve anlamları 3.3. Silaj makinesinin bakımı ve işe hazırlanması sırasında güvenlik 3.4. Silaj makinesinin taşınmasında güvenlik 3.5. Silaj makinesi ile tarlada çalışma sırasında gerekli güvenlik 3.6. Emniyetli stop 4. Silaj makinelerinde güvenlik riskleri ve bu risklerin çözümü için imalatında uyulması gereken bazı düzenlemeler 5. Güvenli kullanım için gerekli kişisel koruyucu donanımlar ve diğer ekipmanlar 5.1. Baş koruma: 5.2. Göz koruyucular: 5.3. Kulak koruma: 5.4. El koruma: 5.5. Ayak koruma 5.6. Solunum koruma 6. Silaj makinesi güvenliği ile ilgili mevzuatlar 7. Kaynakça 4
1. SĐLAJ MAKĐNELERĐNĐN SINIFLANDIRILMASI 1.1. Kesme özelliklerine göre: a) Vurmalı tip -Kanatlı bıçaklı kıyıcı b) Eşit kesen tip -Tamburlu -Tamburlu ve üflemeli -Diskli sabit bıçaklı hassas silaj makinesi 1.2. Taşınma durumlarına göre: a) Kendi yürür b) Traktörle çalıştırılanlar 1.3. Özel silaj makineleri: a) Mısır silaj makineleri b) Toplamalı silaj makineleri c) Toplamalı silaj römorkları 5
2. ÇOK KULLANILAN SĐLAJ MAKĐNELERĐNĐN PARÇALARI VE ÇALIŞMASI 2.1. Kanatlı bıçaklı kıyıcılı ot silaj makinesi Kanatlı bıçaklı tip ot silaj makinesi Bıçaklar Bıçakların dizilişi ve dönme yönü 6
Ot cinsinden zayıf saplı yem bitkilerinin (çayır-mera otları, yonca, korunga, fiğ, vb.) silaj yapılması amacı ile parçalanması için geliştirilmiş olan bu makineler kısa olan mısır saplarının anızının parçalanması amacı ile de kullanılmaktadır. Vurmalı silaj makineleri; tarla yüzeyine paralel bir mil üzerine serbest bağlanmış, ilerleme yönünün aksine dönen bıçaklardan oluşur. Serbest dönen bıçaklar tam olarak kesme yapmayıp, biçilecek ürünü çarparak parçalamaktadırlar. Elemanların devir sayısı 900-1000 devir/dakikadır. Makinenin ilerleme hızı düştükçe ve vurma elemanlarının devir sayısı arttıkça ürün daha çok parçalanarak, ince doğranır. Küçük tiplerinin iş genişliği 1,10 m olup 16-22 bıçağa sahiptir. Büyük tipleri ise 1,30-1,50 m iş genişliğinde 26-30 bıçağa sahiptirler. Bıçaklar hem kesme, hem parçalama hem de fırlatma işini yaparlar. Bazı tiplerinin ayrı fırlatma tertibatı vardır. 2.2. Toplamalı tip silaj makineleri Fiğ-arpa, fiğ-yulaf, çayır otları vb. bitkilerin silajında serbest döner bıçaklı, yeşil yem kıyma (silaj) makineleri kullanılabilir. Bu tip makinelerin çayır otları, buğday ve arpa hasılları vb. yem bitkilerinin silajında kullanılması pek uygun olmamaktadır. Çünkü biçim dönemlerindeki % 15-20 oranındaki kuru maddenin, silajının yapılabilmesi için 1/2-1 gün soldurularak % 30 a çıkarılması daha uygun olmaktadır. Bu durumda çayır biçme makineleri ile biçilen çayır vb. otların ½ veya 1 gün bekletilerek toplamalı (pikaplı) silaj makineleri veya toplamalı silaj römorkuyla toplanıp kıyılarak silaj yerine götürülmesi uygun olmaktadır. Toplamalı (pick-up lı) silaj makinesi 7
Toplamalı silaj makinesi ve römork 2.3. Mısır silaj makinesi Mısır silaj makinesinin tarlada çalışması Sıralar halinde ekilen mısırın bu özelliği göz önünde bulundurularak silajını yapmak için de özel mısır silaj makineleri geliştirilmiştir. Bu makineler bir ya da birden fazla sıralı olabilirler. Hareketlerini traktörden aldıkları gibi kendiyürür olanları da mevcuttur. 8
Tarladaki silaj yapma durumuna gelmiş yeşil mısır sapları (1), üst ve alt iletim zincirleri (2) tarafından biçme düzenine (3) yedirilerek biçim sağlanır. Biçilen mısır sapları, ön sap kırıcı çubuk tarafından çarpılarak zincirli götürücü (4) ile ön sıkıştırma ve iletme silindirine (5) ve oradan da alt (7) ve üst (6) sıkıştırma silindirlerine ulaştırılır. Buradan boğaz kanalıyla doğrama silindirine (9) gelen mısır sapları, silindir üzerindeki bıçaklar ve sabit karşı bıçaklı konumlu bıçak (8) tarafından kıyılarak götürücü boruya (10) üflenir. Kıyılmış yeşil mısır, üfleme kanalı yardımıyla arkadaki taşıma römorkuna (11) boşaltılır. Mısır silaj makinesinin çalışması 9
3. SĐLAJ MAKĐNELERĐNDE UYULMASI GEREKEN EMNĐYET KURALLARI Yapılan araştırmalar göstermiştir ki silaj makineleri bilinçsiz ve dikkatsiz kullanıldığı zaman ciddi kazalara sebep olabilmektedir. Silaj makineleri ile çalışırken en önemli kaza nedenleri, operatörün dikkatsizliği, traktörün emniyetli stop edilmemesi ve operatör harici kişilerin emniyet kurallarına uymaması olarak sıralanabilir. Bu nedenle silaj makinesi kullanan kişilerin aşağıda sıralanan emniyet tedbirlerine uymaları çok önemlidir. Silaj makinesini kullanmadan, bakım ve ayarlarını yapmadan önce makineye ait Bakım ve Kullanma Kitabı mutlaka okunmalıdır. Ayrıca makine üzerine yapıştırılmış tehlike uyarı işaretleri yazı ve figürleri de dikkatli bir şekilde gözden geçirilerek ifade edilmek istenen temalar kullanma, bakım ve ayar esnasında göz önünde bulundurulmalıdır. Emniyetiniz için kullanım kılavuzunu okuyunuz! 3.1. Silaj makinelerinde tehlike uyarı işaretlerinin yerleri Yerli bir silaj makinesinde tehlike uyarılarının yerleri aşağıda gösterilmiştir. 10
(1) (2) (3) 11
Bir başka yerli silaj makinesinde uyarı işaretleri ve yerleri 3.2. Makine üzerinde bulunan ve bulunması gereken semboller ve anlamları Silaj makineleri üzerinde yer alan güvenlikle ilgili semboller/piktogramlar yıllara bağlı olarak değişik standartlarda makineler üzerinde yer almaktadır. Eski makineler üzerindeki standartlar OSHA/ANSI Z 535.2 standardına göre üretilmiş olup uluslar arası piyasada geçerliliğini yitirmiştir. Eski güvenlik sembollerinde aşağıda görüldüğü gibi Dikkat, Tehlike, Uyarı sözcükleri yukarıya, güvenlikle ilgili verilecek mesaj ise hemen altına yazılmıştır. Bazı güvenlik sembolleri ise makinenin kullanıldığı ülke dilinden bağımsız olması için ISO 11684 e göre üretilmiş olup sadece şekil ihtiva etmektedir. ANSI Z535.4 standardına göre güvenlik etiketleri minimum güvenli görüş mesafesine konmalıdır. Bu ifadeden kişinin etiketi okuduğunda tehlikeden kaçınmak için hala zamanının olacağı bir uzaklık anlaşılmaktadır. 12
Ülkemizdeki mevcut silaj makinesi parkının eski olması dolayısıyla bu eğitim modülünde uygulamada mevcut tüm güvenlik sembolleri ile ilgili özet açıklamalar verilmeye çalışılmıştır. Emniyet uyarı sembollerini çoğu tarım makinelerinin üzerinde ve kullanma bakım kitabında görebilirsiniz. Bunlar; Dikkat! Tehlikeye karşı uyanık olun! Emniyetinizle ilgili gibi anlamlar taşırlar. Bunlardan kırmızı zemin üzerinde olanı makinelerin üzerinde, siyah zemin üzerinde olanı ise kullanma bakım kitabında yer alır. Semboller genellikle sinyal sözcükleriyle beraber kullanılır. Bunların anlamları aşağıda açıklanmıştır: 13
TEHLĐKE, Çok ciddi, potansiyel bir tehlikenin varlığını gösterir. Eğer gerekli emniyet tedbirleri alınmazsa, bu tür bir tehlikeye maruz kalma büyük bir olasılıkla ölüme veya şiddetli yaralanmaya yol açar. Bazı ithal veya ikinci el silaj makinelerinde bu ifadelerin genellikle Đngilizcelerine de rastlanılabilir. Bu anlamda DANGER kelimesi TEHLĐKE anlamına gelmektedir. Bu kelimenin görüldüğü yerlerde uyarıya uyulmadığı durumlarda ciddi tehlikeler meydan gelebilecek yasak bir uygulamanın belirtildiğini aklınızdan çıkarmayınız. UYARI, Tehlike sözcüğüne göre daha az risk, yaralanma veya ölüm tehlikesi riskini belirtir. Bazı ithal veya ikinci el silaj makinelerinde bu ifadelerin genellikle Đngilizcelerine de rastlanılabilir. Bu anlamda WARNING kelimesi UYARI anlamına gelmektedir. Bu kelimenin görüldüğü yerlerde ağır yaralanmaya neden olabilecek potansiyel ya da görünür-görünmez bir tehlikenin olduğu bilinmelidir. DĐKKAT, Operatöre emniyetle ilgili takip edilmesi gereken yolu anlatmak için genellikle daha az tehlikeli durumlarda kullanılır. Dikkat! işareti potansiyel bir riske işaret eder. Eğer durum göz ardı edilirse, küçük veya orta dereceli bir yaralanma ile sonuçlanabilir. Bazı ithal veya ikinci el silaj makinelerinde bu ifadelerin genellikle Đngilizcelerine de rastlanılabilir. Bu anlamda CAUTION kelimesi DĐKKAT anlamına gelmektedir. Bu kelimenin görüldüğü yerlerde silaj makinesinin kullanma bakım talimatlarına ve geçerli güvenlik kurallarına uygun davranılması olası küçük veya orta dereceli yaralanmaları önleyecektir. Kırmızı zemin üzerinde beyaz ünlem şeklindeki tehlike işareti üçgen şeklinde olup, silaj makinesinde meydana gelebilecek tehlikelere karşı operatörü uyarmak üzere diğer bilgi işaretleri ile birlikte kullanılmaktadır. Bunların yerleri kullanma bakım kitabında da belirtilmektedir. Silaj makinelerinin üzerinde yer alan ek uyarı ifadesi ÖNEMLĐ- IMPORTANT ise silaj makinesinin güvenliği için olup bu uyarıyı özel talimatlar takip eder. ÖNEMLĐ olarak belirtilen bu uyarı ile ilgili istenilen uygulamalara aynen uyulmalıdır. Bu talimatlara uyulmadığı zaman silaj makinesinde istenmeyen durumlar-hasar meydana gelebilir. Bu uyarı ile silaj makinesinin hareketli veya hareketsiz sistemlerinde, oluşabilecek her türlü hasara karşı operatör-silaj makinesini çalıştıran- tamir-bakımını yapanlar uyarılmaktadır. CE ĐŞARETĐ CE" uygunluk işareti: Üreticinin, ilgili teknik düzenleme/düzenlemelerden kaynaklanan bütün yükümlülüklerini yerine getirdiğini ve ürünün ilgili tüm uygunluk değerlendirme işlemlerine tabi tutulduğunu gösteren işareti 14
CE Đşareti (belgesi), ürünlerin, amacına uygun kullanılması halinde insan can ve mal güvenliği, bitki ve hayvan varlığı ile çevreye zarar vermeyeceğini, diğer bir ifadeyle ürünün güvenli bir ürün olduğunu gösteren bir işarettir. 3.3. Silaj makinesinin bakımı ve işe hazırlanması sırasında güvenlik Makine üzerinde yer alan uyarı ve açıklayıcı levhalar (etiketler) güvenli çalışma için önemli açıklamaları ortaya koymaktadır. Bu levhalara uymak sizin emniyetinize de hizmet eder. Hasar gören uyarı ve açıklama levhalarını hemen yenileyiniz. En az F sınıfı sürücü belgesi olmayanlar ve makine hakkında yeterince bilgiye sahip olmayanlar bu makineyi kullanmamalıdır. Makine traktöre bağlanmadan önce, traktörün el frenini çekiniz ve vitesi boşa alınız. Makinenin ilk çalıştırma ve kontrolü kapalı yerlerde yapılmamalı, zararlı gazlar dikkate alınmalıdır. Bıçaklar bilenirken çok dikkatli olunmalıdır. Bıçakları bilemek gerektiğinde mutlaka koruyucu gözlük kullanılmalı ve bıçak keskinliği elle kontrol edilmemelidir. Bileme işlemi bittikten sonra muhafaza sacı mutlaka yerine takılmalıdır. Kırık bıçak, bükülmüş kanat vb. hemen değiştirilmeli, makine rahat çalışmıyorsa yeni ayar yapılmalıdır. Balans ayarını uzmanlar yapmalıdır. Bıçakların değiştirilmesini uzman kişilere yaptırınız. Yanlış bir montaj önemli bir işletme tehlikesi oluşturabilir. Çalışmadan önce gevşek, çözülmüş parçaların olup olmadığı kontrol edilip sıkılmalıdır. 15
Silaj makinesi ile çalışmada uygun iş elbisesi kullanılmalı, geniş savruk bol elbise kullanılmamalıdır. Eğer yapılan iş nedeniyle uzun gömlek giymek gerekliyse bu tip gömleklerin düğmeleri tamamen iliklenmeli ve çalışma sırasında dikkatli olunmalıdır. Geniş, savruk, bol, sarkan, düğmeleri iliklenmemiş elbiseler hareket halinde olan makine parçaları tarafından kapılabilir. Mafsallı şaft mafsalları da içine alacak şekilde koruyucu muhafazası takılarak koruma altına alınmalıdır. Daha sonra da koruyucu muhafazanın dönmemesi için zinciri takılarak sabitlenmelidir. Şaft muhafazasını kesinlikle sökmeyiniz! Silaj makinelerinde emniyet kavraması ve emniyet pimleri görev yapar durumda olmalıdır. Makinenin bağlama yüksekliği ve uzaklığı da önemlidir. Doğru olmayan bir bağlama pozisyonu şaftın kötü çalışmasına veya her iki şaft parçasının ayrılarak bozulmasına yol açabilir. Bir şaft bozulur veya ayrılırsa parçalar veya kırılmış uçları etrafa kontrolsüz şekilde çarpar ve ciddi yaralanmalara yol açar. Şaftın doğru bağlama pozisyonu için makinenin el kitabına bakın. Traktör kuyruk mili koruyucu muhafazası takılı olmalıdır. Kuyruk mili koruyucu sacı, mafsallı şaft mafsalının en az ortasına kadar kapatmalıdır. 16
Alet tarafındaki mafsallı şaft bağlantısı da yukarıda açıklandığı şekilde koruma altına alınmalıdır. Silaj makinesi bağlantı pimleri ile traktörünkiler aynı türden olmalıdır. Şaft makine ve traktöre takılırken veya sökülürken mutlaka motor durdurulmalıdır. Traktörün yanından ayrılmadan önce motoru stop edin, kontak anahtarını alın, vitese takın ve el frenini çekin gerekirse traktör ve silaj makinesine takoz koyunuz. Bakım ve onarım islerini saftı ve makineyi traktörden ayırdıktan sonra yapınız. Makineyi ayırırken mutlaka destek ayağı kullanılmalıdır. Silaj makinesini traktörden ayırmadan önce denge ayaklarının takılı, traktör el freninin çekili ve motorun susturulmuş, kontak anahtarının çıkarıldığından emin olun. Hidrolik sistemle belli bir yüksekliğe kaldırılmış makinenin altında çalışmak gerekiyorsa güvenlik takozu koymadan makinenin tamir ve bakımını yapmayınız. Hidrolik akışkan tehlikelidir. Hidrolik sistemde sıvı yüksek basınç altındadır ve herhangi bir kaçak tehlikeli sonuçlara yol açabilir Sıvı kaçaklar gözle görülmeyebilir ancak deriye nüfuz etmek için yeterli basınca sahiptirler. Hidrolik sıvı ekipmanı ayarlarken veya çıkarırken kaçabilir. Motor veya hidrolik pompa durdurulduğunda sistemdeki hidrolik basınç altında kapana kısılmış bir vahşi hayvan gibidir. Hapsolmuş bu hidrolik sıvının basıncı 2000 psi (140 bar) den daha fazla olabilir. Bu traktörünüzün tekerine vurduğunuz hava basıncının 70-80 katından daha fazla bir basınçtır. Bu basınç deriyi delebilir ve eğer deriye nüfuz ederse acil tıbbi müdahale ile çıkartılmayı gerektirir. Doğru bir şekilde tedavi edilmezse, kangren oluşabilir. Deriye nüfuz etme yaralanmaları ilk başta ciddi görünmeyebilir ancak tıbbi olarak çaresine bakılmazsa genellikle enjeksiyonun olduğu vücut kısmının kaybıyla sonuçlanır. 17
Hidrolik sistemlere basınç uygulamadan önce tüm bağlantıları sıkın. El ve vücudunuzu kaçakların olabileceği, sıvının yüksek basınç altında püskürtülebileceği deliklerden/bağlantılardan uzak tutun. Kaçakların araştırılmasında bir parça kart veya kâğıt kullanın. Hidrolik hatların bağlantılarını çözmeden önce basıncı düşürün. Hidrolik hortumların özellikleri basınç altında, termal ve UV ışınları altında yıllar içerisinde değişim gösterir. Çoğu hortumlarda hortumun yaşını belirleyen bilgi metal kelepçe burcu üzerinde yer alır. Belirli ülkelerdeki kanunlar ve uygulamalar hidrolik hortumların 6 yıl kullanıldıktan sonra değiştirilmesini gerektirmektedir. Tamir bakım uygulamaları sırasında hidrolik sistemlerdeki sızıntıları bir karton yardımıyla eldiven giymiş durumda kontrol ediniz. Hidrolik sıvının deriye enjekte olması ile sonuçlanan kazalarda bu sıvı birkaç saat içinde cerrahi müdahale ile çıkarılmalı aksi taktirde kangren tehlikesi vardır. 2000 psi lik bir basınç altındaki yağ ise aynı durumda sizi ciddi bir şekilde yaralar. Bu yaralanma sıvının basıncı ve sıcaklığı nedeniyle meydana gelir. Bu tehlikeden kaçınmak için; hidrolik sistemde gevşetme, sıkma, sökme, rekorlarda ve parçalarda herhangi bir ayar öncesinde daima basıncı alın (düşürün). Aynı zamanda eğer hidrolik bağlantı aşırı sıkılırsa çatlayabilir ve yüksek basınçlı sıvı fışkırabilir. Böylece hem fışkıran sıvı ve hem de hidrolik güç ile askıda duran makinenin yere düşmesi nedeniyle yaralanabilirsiniz. Bu nedenle hidrolik sistemde herhangi bir bakım işini yapmadan önce hidrolik pompayı döndüren motoru durdurun, makineyi yere indirin, basıncı düşürmek için hidrolik kontrol kolunu birçok kez ileri-geri hareket ettirin. Hidrolik sistemin bakımı emniyet açısından özel bir öneme sahiptir. Bu nedenle el kitabında belirtilen özel talimatlara aynen uyun. Motor ve hidrolik pompa stop edilmiş olsa bile hidrolik yağ sistemde hapsedilmiş durumda olabilir. Bu yağ 2000 psi veya daha fazla değerde büyük bir basınç altındadır. Bir armatürün gevşemesiyle oluşacak sıvı kaçağı operatörün ciddi bir şekilde yaralanmasına yol açabilir. DĐKKAT! Basınç altındaki hidrolik sıvı kaçağı deriye nüfuz edebilir ve ciddi yaralanmalara yol açabilir. Bu durumda derhal bir doktor müdahalesi şarttır ve birkaç saat içerisinde bu sıvının dışarı çıkışı sağlanmalıdır. Aksi taktirde kangrenle sonuçlanabilir. Hidrolik sistemdeki hapsedilmiş yağ ile diğer bir tehlike de ısıdır. Güneşten gelen ısı hidrolik yağı genleştirir ve basıncını artırır. Bu basınç altında hareketsiz olan makine bu nedenle hareket edebilir ve sızdırmazlık contaları patlayabilir. 3.4. Silaj makinesinin taşınmasında güvenlik Makine başka yerlere nakledileceği zaman makine üzerinde belirtilen kaldırma noktalarından kaldırılmasına dikkat edilmelidir. 18
Makine ile traktör arasında girmek çok tehlikelidir, makine traktöre bağlanırken araya giren yardımcı kişinin ezilme riski her zaman vardır ve bu işlem sırasında azami dikkat gösterilmelidir. Makine traktöre takılıp trafiğe çıkmadan önce tüm emniyet tedbirleri alınmalıdır. Ayrıca makine üzerinde uyarıcı lamba veya işaretler bulunmalıdır. Silaj makinesi ile kara yolunda giderken makine taşıma için, yol durumuna getirilip sevk yanakları üzerine koruyucu sacları takılmalıdır. Trafiğe çıkıldığında gerekli trafik kurallarına uyulmalı ve emniyet tedbirleri alınmalıdır. Kalabalık yerlerde hızlı gidilmemelidir. Traktör ile taşıma anında yükün ağırlığının yön ve fren kapasitesi başta olmak üzere yol tutuşu üzerinde doğrudan etkisi olduğu unutulmamalıdır. Viraj dönüşlerinde traktörün arkasındaki silaj makinesinin varlığı unutulmamalı ve hız ona göre ayarlanmalıdır. Eğimi fazla olan yerlerdeki dönüşler daha da dikkatli olunmalıdır. Özellikle akşam iş dönüşlerinde aydınlatmasız ve uyarıcı levha olmadan karayoluna çıkmayınız. Yokuş aşağı inişlerde vites asla boşa alınmamalıdır. Traktöre silaj makinesi ile birlikte taşıma römorku bağlanmışsa traktör ön aksında yük hafiflemesine müsaade edilmemelidir. Bunun için çift dingilli tarım römorkları kullanılması uygun olur. 3.5. Silaj makinesi ile tarlada çalışma sırasında gerekli güvenlik Silaj makinesi ile tarlada çalışma sırasında ayar, tamir, bakım ve arıza arama gibi işlemler yapılması gerekirse traktör stop edilmeli kontak anahtarı alınmalıdır (emniyetli stop). Dönen kısımların tam olarak durması için bir süre beklenmelidir. 19
Makineyi çalıştırmadan önce çevre kontrol edilmeli ve yakında bulunan birisinin şafta yada bıçaklara kapılma riskinin yada fırlatılan bir cisimle yaralanma riskinin olduğu unutulmamalıdır. Tıkanma kesinlikle elle giderilmemeli ve elle yedirme yapılmamalıdır. Silaj makinelerinin elle beslenmesi bu makinelerde meydana gelen kazalarda ön sıralarda gelmektedir. Kuyruk mili devrinin 540 devir/dakikanın altına düşmemesine dikkat ediniz. Aksi durumda tıkanmalar artacağından önemli bir risk oluşturmaktadır. Traktör çalışırken, oynar başlı şaft dönerken, el freni çekilmeden ve tekerlekler takozsuz iken makine ile traktör arasına girilmemelidir. Makine, çalışır durumdayken kesinlikle elle, ayakla, yabancı aletlerle makineye müdahale etmeyiniz. Özellikle bıçaklarda meydana gelen bir tıkanmaya makineyi durdurmadan müdahale yapmak kazaya davetiye çıkarmaktır. Makine durdurulduktan sonra da kesici tambur bıçakları ataletinden dolayı bir süre daha döneceğinden tam olarak durması beklenmelidir.. 20
Materyal sevk borusunun ayarında ve düzeltilmesinde kesinlikle uzaktan komuta edilmelidir. Silaj makinesi çalışırken traktör sürücüsü yanında ikinci bir kişinin bulunmasına izin verilmemelidir. Silaj makinesi etrafında görevlilerden başka kimse bulundurulmamalıdır. Hareket ileten şaftlar kesinlikle bir basamak olarak kullanılmamalıdır. Silaj makineleri çalışırken çeki oku vb. parçalara basılarak üzerine çıkılmamalıdır. Çalışma esnasında makinenin hareket alanı içerisinde ve makine yakınlarında kimsenin bulunmamasına, özelliklede çocuklara dikkat edilmelidir. Makinenin her an bir şey fırlatabileceği unutulmamalıdır. 5 m Makina çalışırken uzakta durun! 21
Dönüşlerde silaj makinesi ile kuyruk milinin irtibatı kesilmelidir. Kaldırma hareket alanı içinde kesinlikle kimse bulunmamalıdır. Traktörle taşıma anında yan kol zincir gerginliklerinin uygun olmasına dikkat edilmelidir. Kapakların tamamen kapalı olduğundan emin olunmalıdır. Hidrolik kaldırma kontrol kolunun kilitli olduğundan emin olunmalıdır. Makine çalışırken üzerine ağırlık konmamalı, insan çıkmamalı ve içine el vs. sokulmamalıdır. Makine ile eğimli yerlerde çalışırken herhangi bir kaza ihtimaline karşı dikkatli olunmalıdır. Makineye herhangi bir işlem ya da ayar yapılacağı zaman makine kapatılmalı ve traktör durdurulmalıdır. Mısır silaj makinesi ile çalışırken kesinlikle makineye elle mısır vermeyiniz. Çalışma sırasında iş dışındaki işlerle (yeme, içme, bir şeyler okumaya çalışma, çalışma alanı dışındaki yerlere bakmaya çalışmak vb.) meşgul olmak kazalara sebep olabilir. Bu davranışlardan kaçınılmalıdır. Yorgun ve uykusuz olarak makine kullanılmamalıdır. 22
Makinenin kayış kasnaklarının ve diğer hareketli parçalarının bulunduğu kısmının muhafazası bulunmalı ve bu muhafazanın yerine tam olarak oturduğundan emin olmadan makineyi çalıştırmamalıyız. Silaj Makinesi ile çalışma yeterli bir gün ışığında yapılmalıdır. Gece çalışmak mecburiyetinde kalınmışsa yeterli aydınlatma sağlanmalıdır. Makinenin devir vb. limitleri asla zorlanmamalıdır. Hareket halinde iken traktöre asla binilip inilmemelidir. Çalışmaya ara verildiği durumlarda eğer mümkünse traktör düz bir yerde park edilmeli ve el freni çekilmelidir (emniyetli stop). Eğimli bir arazide park edilecekse, yokuş yukarı birinci vites, yokuş aşağı geri vitese takılmalı ve her iki durumda da el freni çekilmelidir (emniyetli stop). 3.6. Emniyetli stop Emniyetli Stop; bir traktörü, kendi yürür bir makineyi veya traktörden hareket alan benzer makineleri çalıştırırken yapılması gereken en önemli iş güvenliği hareketidir. Emniyetli Stop un anlamı: 1. El freninin çekili olduğundan emin olmak(hareketli ekipmanlar için). 2. Tüm komuta- kontrol kollarının(vites kolları vb) emniyetli pozisyonda olduğundan emin olmak. Buna hidrolik kollarda bir ekipman bağlı ise ekipmanın indirilmesi, kuyruk mili kavramalarının boşa alınması da dahildir. 3. Motoru stop etmek ve gücü kesmek. 4. Kontak anahtarını almak. Unutmayın! Bazı makineler mekanik, hidrolik ve elektrikli olmak üzere değişik güç kaynaklarına sahip olabilir. Herhangi bir makinenin makinesinin hidrolikle hareketlendirilen kısımları, kuyruk mili ile hareket verilen yerleri ve elektrikle çalıştırılan üniteleri olabilir. Bu nedenle emniyetli stop denildiğinde tüm bu sistemler kastedilmektedir. Traktörün durdurulmasında genellikle kontağın çıkarılıp alınması bu işi sağlayabilir ancak bu durdukları yerde çalıştırılan sabit makineler için geçerli olmayabilir. 23
Emniyetli Stop aşamaları aşağıdaki durumlarda uygulanmalı: 1. Operatör koltuğunu veya çalıştırma pozisyonunu terk etmeden önce. 2. Herhangi biri makineye yaklaşırken. 3. Herhangi biri makinede bir şeyle meşgul iken. EMNĐYETLĐ STOP Nasıl uygulanır? El frenini çekin Komuta kontrol kollarını Emniyetli pozisyona getirin. Motoru stop edin, gücü kesin Kontak anahtarını alın. 24
4. SĐLAJ MAKĐNELERĐNDE GÜVENLĐK RĐSKLERĐ VE BU RĐSKLERĐN ÇÖZÜMÜ ĐÇĐN ĐMALATINDA UYULMASI GEREKEN BAZI DÜZENLEMELER Risk Düzenleme Çözüm Ezme veya ezilme TS EN 703+A1 (TS EN 703) TS EN ISO 4254-1 (TS 5066 EN 1553) 1-1 1-2 1-3 1-4 Asılır, yarı asılır veya çekilir silaj makinelerinde kumandaların sürücü istasyonundan devreye alınması gerektiğinde bu kumandalar, operatörün bunlara erişiminin (örneğin, kumandaların ayarlanabilir bir konumu veya traktörün içine yerleştirilebilen kumandalar aracılığıyla) sağlanabileceği şekilde olmalıdır. Kesme ve yükleme donanımlarını harekete geçirme ve alçaltma kumandaları tut çalıştır tipi kumanda olmalıdır. Ayrıca, tahrikli kesme ve yükleme donanımlarının (döner ve salınımlı kesici veya bıçaklar) kumandaları, amaçlı olarak harekete geçirmeksizin donanımların hareket edemeyeceği şekilde tasarımlanmalı veya korunmalıdır (örneğin, bu donanımları işletme konumuna getirmek için iki farklı hareket gerektiren elle çalıştırılan kumandalar). Tahrikli yükleme ve kesme donanımlarının durdurma süresi en fazla kendi yürür makineler için 5 s, diğer makineler içinde 10 s olmalıdır. Güç aktarma sisteminin tüm hareketli parçaları bunlarla temas etmenin tüm risklerini önleyecek şekilde tasarımlanmalı, imal edilmeli, yerleştirilmeli aksi halde korunmalıdır. (Ayrıntılı bilgi için ilgili standarda bakınız) Sürücü ve operatör mahallinde, ayakların veya ellerin erişebileceği saha içerisinde kesme ve kıstırma noktaları olmamalıdır. (Ayrıntılı bilgi için ilgili standarda bakınız) 1 1-5 1-6 1-7 Đmalâtçı tarafından talimat el kitabında gerekli görülen rutin yağlama ve bakım işlemleri, güç kaynağı kapalı olduğu zaman yapılabilmelidir. Sık bakım gerektiren parçalar erişilebilir olmalıdır Katlanır elemanlar yol durumunda kilitlenebilir olmalıdır (pimler, hidrolik silindirler). Çalışma konumundan yol durumuna (veya tersi) değişim, ezme veya kıstırma tehlikeleri yaratılmaksızın mümkün olmalıdır. (Ayrıntılı bilgi için ilgili standarda bakınız) Kuyruk milleri ve bunların muhafazaları, ilgili standart kurallarına uymalıdır. Kuyruk mili muhafazası ile güç giriş bağlantısı muhafazasının çakıştığı düz hat en az 50 mm olmalıdır. En düşük çakışma mesafesi, geniş açılı kuyruk milleri ve kavrama veya diğer elemanlar kullanıldığı zaman bunların koruma tertibatlarına da uygulanmalıdır. Mil muhafazasının dönmesini önleyen sınırlayıcı düzenek için uygun sabitleme noktaları sağlanmalıdır. Bağlantısız olduğu zaman makinede iletim mili için bir destek bulunmalı, fakat bu, iletim mili muhafazasının dönüşünü önlemek için kullanılan tertibat olmamalıdır. Đmalâtçı tarafından gerekli görülen ve talimat el kitabında verilen rutin yağlama ve bakım işletimleri, güç kaynağı kapalı iken yapılabilmelidir. Güç kaynağı kapalıyken teknik olarak bakımın yapılamayacağı yerlerde, imalâtçı hareketli parçalarla temas edilmesini önleyecek işletim metodunu belirlemelidir. Sık bakım gerektiren parçalar kolayca erişilebilir olmalıdır. Katlanır elemanlar yol durumunda kilitlenebilir olmalıdır. Ezme veya kıstırma tehlikeleri oluşturulmaksızın çalışma konumundan yol durumuna veya tersine geçişler mümkün olmalıdır. 25
Risk Düzenleme Çözüm Makaslama 1-1, 1-4, e ilave olarak 2 TS EN ISO 4254-1 (TS 5066 EN 1553) 2-1 Bakım veya servis hizmetleri yaparken, operatörün makinenin yükselen parçası altında çalışmasına izin vermek için istenmedik alçalmayı önleyecek mekanik destekler veya diğer kilitleme tertibatı ile donatılmalıdır. Mekanik destekleme tertibatı, desteklenecek en fazla yükün 1,5 katındaki yüke dayanmalıdır. Hidrolik kilitleme tertibatları; hidrolik silindir üzerine yerleştirilmeli, borularla hidrolik silindire bağlanmalı veya hidrolik silindire giden hortumlara yerleştirilmelidir. Son durumda hortumlar, çalışma basıncının en az 4 katı bir basınca dayanabilecek şekilde tasarımlanmalıdır. Hortumların değiştirilme aralıkları talimat el kitabında verilmelidir. Hidrolik kilitleme tertibatlarını ve mekanik destekleri tehlike bölgesi dışından kontrol etmek mümkün olmalıdır. Mekanik destekler ve hidrolik kilitleme tertibatları renkli olarak işaretlenmeli ve makine ile açık olarak tezat olmalıdır. Destekler kullanılmadıkları zaman makineye sabitlenmelidir. Destekler veya hidrolik kilitler el ile kumanda edildikleri zaman, bunların konumları ve işletim metotları makineye işaretlenmelidir. Özel talimatlar, talimat el kitabında verilmelidir. 3 Kesme veya koparma TS EN 703+A1 (TS EN 703) 3-1 1-1, 1-2, 1-3, 1-5, 1-6, 1-7 ye ilave olarak Kullanımda olmadıkları zaman tehlikeli olabilen bütün donanımlar (örneğin; bıçaklar, kesme bölümleri, keskin kenarlar vb.) seyir ve dağıtma konumlarında korunmalıdır. Onarım ve bakım esnasında kesme ve yükleme donanımlarının dikkatsizce alçalmasına karşı koruma ya mekanik bir destek ya da EN 1553, Madde 4.1.7.3'ün kurallarını karşılayan hidrolik kilitleme tertibatı aracılığıyla sağlanmalıdır. 4 Dolanma veya takılma 1-1, 1-2, 1-3, 1-5, 1-6, 1-7, 3-1, çözümleri bu risk içinde geçerlidir. 5 Kapma veya yakalama 1-1, 1-2 çözümleri bu risk içinde geçerlidir. 6 Darbe ve çarpma 1-1, 1-2, 1-3, 1-4, 1-5, 1-6, 1-7, 2-1 çözümleri bu risk içinde geçerlidir. Risk Düzenleme Çözüm 7 Dengenin kaybolması (makine veya makine parçalarınd a) TS EN 703+A1 (TS EN 703) TS EN ISO 4254-1 (TS 5066 7-1 7-2 Kullanıcı el kitabında makinenin güvenli kullanımı ve bakımla ilgili bütün hususlara dair kapsamlı talimatlar ve bilgiler, uygun giyecek ve kişisel koruyucu teçhizat kuralları ile gerekli görülürse eğitim ile ilgili hususlar dâhil, bulunmalıdır. Tarım makinelerini emniyetli bir şekilde taşımak için makineyi bağlama talimatı, talimat el kitabında bulunmalı ve gerektiği zaman makinede bağlama noktaları sağlanmalı ve belirlenmelidir. Hareketli aksesuarlar taşıma konumlarında kilitlenebilir olmalıdır. 26
8 Makine ile ilişkili kayma, sekme ve düşme tehlikeleri (mekanik özelliği nedeniyle) Đnsan hatası EN 1553) TS EN ISO 4254-1 (TS 5066 EN 1553) TS EN 703+A1 (TS EN 703) 7-3 8-1 8-2 9-1 Makineler, sert zemin üzerinde talimat el kitabına göre park edildikleri zaman herhangi bir yönde 8,5 eğim açısına kadar dengede kalacak şekilde tasarımlanmalıdır. Bu kural depo doluyken ve boşken ve kullanılması muhtemel aksesuarlar takılıyken ve takılı değilken sağlanmalıdır. Tekerleklerin dışındaki herhangi bir destekleme tertibatı (dayaklar, avara demirleri) zemine en fazla 400 kpa basınç yapacak kadar bir taşıma yüzeyine sahip olmalıdır. Avara demirleri veya benzer düzenekler de yol durumlarında kilitlenebilir olmalıdır. Sürücü ve/veya operatörün avara demirlerinin yol durumunda olduklarını görmesi mümkün olmalıdır. Đşletim esnasında veya dururken gerekli denge, sadece belirli önlemlerle veya makineyi özel bir şekilde kullanmak suretiyle sağlanabilir. Bu olay, makinede ve/veya talimat el kitabında belirtilmelidir. Asılır makinenin güvenli şekilde depolanması için destekleme tertibatı varsa, bu, makineye bağlanacak şekilde yerleştirilmelidir. En alçak bağlama noktaları zeminden en az 200 mm yukarıda olmalıdır. 7-1 e ilave olarak Tüm platformlar düz, kaymaz yüzeyli ve gerekirse tahliye kanallı olmalıdır. (Ayrıntı için ilgili standarda bakınız) Sürücü veya operatör mahallerinin dışındaki yerlere (servis hizmeti veya bakım yerlerine giden) geçiş, ayak destekleriyle (demir parmaklık veya basamaklar) ve el tutaklarıyla sağlanmalıdır. (Ayrıntı için ilgili standarda bakınız) 7-1 e ilave olarak Đnsan hatasını en aza indirmek için tehlike oluşturabilecek yerler en açık şekilde ilgili standarda uygun olarak uyarıcı şekilde işaretlenmelidir. (Ayrıntı için ilgili standarda bakınız) 9 TS EN 13140 TS EN ISO 4254-1 (TS 5066 EN 1553) Yüksek basınçlı sıvı TS EN ISO 10 püskürtme 4254-1 (TS 5066 EN 1553) 9-2 9-3 10-1 Makinenin bütün yönleriyle bakımı ve güvenli kullanma hakkında kapsamlı talimat ve bilgiler, talimat el kitabında yer almalıdır. (Ayrıntı için ilgili standarda bakınız) Vites ve kumanda kolları ile anahtarlar gibi kumandaların yerleri ve işletim metodu ile üzerlerinde bulunması gereken semboller ilgili standartlara uyumlu olmalıdır. 7-1, 9-2 de ki çözümlere ilave olarak Basınçlı hortumlar, borular ve elemanlar kopmaları durumunda, işletim konumundaki operatöre içindeki sıvı ile zarar vermeyecek şekilde yerleştirilmeli veya siper edilmelidirler. 27
5. GÜVENLĐ KULLANIM ĐÇĐN GEREKLĐ KĐŞĐSEL KORUYUCU DONANIMLAR VE DĐĞER EKĐPMANLAR Tarım makinelerinin tümünde olduğu gibi silaj makineleriyle çalışmada da uygun kıyafet giyilmesi ve koruyucu ekipmanlar kullanılması son derece önemlidir. 5.1. Baş koruma: En etkin baş koruyucu sert şapkalardır. Bu tür şapkalar seken, düşen objelere karşı koruma sağlar. 28
5.2. Göz koruyucular: Silaj makineleri de diğer tarım makinelerinde olduğu gibi çalışma esnasında etrafa yoğun bir şekilde saman ve toz zerrecikleri dağıtacaktır. Eğer traktörümüz kabinli değilse uygun bir göz koruyucu ile bu tür olumsuz etkilerden gözlerimizi koruyabiliriz. 5.3. Kulak koruma: Çiftçiler ortalama işitme kaybından daha yüksek işitme kaybına maruz kalırlar. Traktörün motor gürültüsü ile traktörden hareketini alan kanatlı orak makinesinin gürültüsü toplamda işitme kaybına yol açabilecek seviyelere ulaşabilir. Bu nedenle uygun kulak ses kesiciler veya tıpaları kullanılmalıdır. El 5.4. koruma: Silaj makinesinin ayar - bakımları ve tamiri esnasında kayış ve kasnaklar, dişliler, bıçaklar, demir çapakları yaylı kapaklar vb. ellerimiz için tehlike oluşturabilecek parçalardandır. Eldiven kullanılmalıdır. 5.5. Ayak koruma 29
Silaj makinesinin bakımı, tamiri sırasında takoza alınan makine bir nedenden dolayı takozdan kurtulup yere oturabilir. Yere oturduğu parçalardan herhangi birisi de ayaklarımıza denk gelebilir. Bu gibi ağır cisimlerin ayaklarımıza zarar vermemesi için ve aynı zamanda çalışma esnasında ve traktöre inip binerken yere daha sağlam basarak kaymamak için bir iş ayakkabısı giyilmesi önerilmektedir. 5.6. Solunum koruma Silaj makinesinin ürettiği toz ve küçük saman parçalarını filtre ederek solunum yollarımızı koruyucu filtreler kullanılmalıdır. Bunlar toz ve değişik parçacıkları tutar. Sap ve saman içerisindeki küf, çok şiddetli alerjik reaksiyona yol açabilir. 30
6. SĐLAJ MAKĐNESĐ GÜVENLĐĞĐ ĐLE ĐLGĐLĐ MEVZUATLAR MAKĐNA EMNĐYETĐ YÖNETMELĐĞĐ (2006/42/AT) TANITMA VE KULLANMA KILAVUZU UYGULAMA ESASLARINA DAĐR YÖNETMELĐK CE UYGUNLUK ĐŞARETĐNĐN ÜRÜNE ĐLĐŞTĐRĐLMESĐNE VE KULLANILMASINA DAĐR YÖNETMELĐK GARANTĐ BELGESĐ UYGULAMA ESASLARINA DAĐR YÖNETMELĐK TS EN 703+A1 Tarım alet ve makinaları Silâj yükleme, karıştırma ve/veya doğrama ve dağıtma makinaları Güvenlik TS 7389 Silaj Makinaları Muayene ve Deney Metotları TS 4617 V-Kayışları- Eksiz, Tarım Makinalarında Kullanılan TS 5776 Tarım Makinalarında Aydınlatma, Işıklandırma ve Sinyalizasyon Kuralları TS EN 349+A1 Makinalarda güvenlik - Đnsan vücut azalarını ezilmeye karşı korumak için asgari açıklıklar TS EN ISO 4254-1 Tarım Makinaları-Güvenlik - Bölüm 1:Genel Kurallar TS EN ISO 12100-1 Makinalarda güvenlik - Temel kavramlar, tasarım için genel prensipler - Bölüm 1: Temel terminoloji, metodoloji TS EN ISO 12100-1/A1 Makinalarda güvenlik - Temel kavramlar, tasarım için genel prensipler - Bölüm 1: Temel terminoloji, metodoloji TS EN ISO 12100-2 Makinalarda güvenlik Temel kavramlar, tasarım için genel prensipler Bölüm 2: Teknik prensipler TS EN ISO 12100-2/A1 Makinalarda güvenlik Temel kavramlar, tasarım için genel prensipler Bölüm 2: Teknik prensipler TS EN ISO 13857 Makinalarda güvenlik- Kol ve bacakların ulaşabileceği bölgelerde tehlikenin önlenmesi için güvenlik mesafeleri Đ TS EN ISO 14121-1 Makinalarda Güvenlik-Risk analizi-bölüm 1: Prensipler TS EN 15811 Tarım makinaları - Güç iletene hareketli parçalar için mahfazalar - Mahfazanın aletle açılması 31
7. KAYNAKÇA TS EN 61310-1 Makinalarda güvenlik- Gösterim, işaretleme ve harekete geçirme - Bölüm 1: Görülebilir, işitilebilir ve dokunulabilir işaretler için kurallar TS EN 61310-2 Makinalarda güvenlik - Gösterim, işaretleme ve harekete geçirme - Bölüm 2: Đşaretleme ile ilgili özellikler TS EN 61310-3 Makinalarda Güvenlik-Gösterim, Đşaretleme ve Harekete Geçirme- Bölüm 3: Harekete Geçirici Mekanizmaların Yerleştirilmesi ve Çalıştırılması Đçin Kurallar Türkay, 2006, tek sıralı mekanik mısır silaj makinesi tanıtma ve kullanma kılavuzu, Đzmir Tınaz, 2008, Şanzımanlı Mısır Silaj makinesi Kullanma Klavuzu, Balıkesir Tınaz, 2007, Tek Sıralı Şanzımanlı Mısır Silaj makinesi Deney Raporu, Bursa Tınaz, 2007, Sıra Bağımsız Silaj makinesi Deney Raporu, Bursa Permem, 2003, Çayır Mera Mekanizasyonu, Ankara. Permem, 2005, Hayvancılık Mekanizasyonu, Ankara. http://www.nam.com.tr/index.php?p=productslist&icategory=35 www.gunesisguvenligi.net/baretler.htm www.naturel.gen.tr/?mod=cat&cat_id=110,118 http://www.kascert.com/goster.aspx?metin_id=262 KASAP, E.; ENGÜRÜLÜ, B.; ÇĐFTÇĐ, Ö.; KILINÇ, S.; GÖLBAŞI, M.; BAŞARAN, H.; AKKURT, M, 1998; Tarım Alet ve Makineleri, DAGMEM, Ankara. SEZER, S.; ENGÜRÜLÜ, E.; ÇĐFTÇĐ, Ö.; GÖLBAŞI, M.; BAŞARAN, H.; AKKURT, A.; 2005; Hayvancılık Mekanizasyonu,PERMEM, ANKARA Gölbaşı, M.; Çiftçi, Ö.; Başaran, H.; Akkurt, M.; Engürülü, B.; 2001. Tarım Makinelerinde Đş Güvenliği, Ders Araç Ve Gereçleri Makine Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Isbn 975-407-072-5, Bms Matbaacılık, Ankara. 32
Gölbaşı, M., (2002). Tarım Alet-Makine ve Traktörlerin Kullanımından Kaynaklanan Đş Kazaları Nedenlerinin ve Tahmini Kaza Maliyetleri Đndeksinin Belirlenmesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara. Gölbaşı, M.; 2006 Tarım Makineleri Kazaları. Çiftçi Eğitim Serisi No: 15, Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Yayın Dairesi Başkanlığı Basımevi, Ankara. Gölbaşı, M.; Başaran, H.; Çiftçi, Ö.; Kılınç, S.; Akkurt, M.; Engürülü, B.; Kasap, E.; 2000.Tarım Alet Ve Makinelerinin Tamir Ve Bakımı. Ders Araç Ve Gereçleri Makine Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Isbn 975-407-059-8, Bms Matbaacılık, Ankara. 33