Bir l(utlu Doğum Şaheseri MEVLIDve SULEYMAN ÇELEBI -=Edi törler Bilal l(emildi Osman Çetin
Mevlid ve Süleyman Çelebi Bi/al Kemikli-Osman Çetin Yayın No: 476 Sempozyum ve Paneller Serisi : 45 ISBN 978-975-389-649-8 -, 1 o.ci6.y.ooo5.476 Yayıncı Sertifika No: 15402 Bütün Hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir. 1. Baskı, Eylül 201 O, Ankara 1.000 Adet ilksay Kurulu'nun 09.02.2010 tarihve 2/5 sayılı kararıyla uygun görülmüş ve Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti'nin 16.02.201 O tarih ve 1333 /16 sayılı kararıyla basılmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi'nin dizgi, fotomekanik, ofset ve cilt tesislerinde hazırlanıp basılmıştır. TÜRKiYE DiYANET VAKFI Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi Alınteri Bulvan 1256 Sokak No: 11 Yenimahalle 1 ANKARA Tel: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks:O 312 354 91 32 web: www. diyanetvakfiyayin.com.tr. e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi.org.tr
520 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi SAİD PAŞA İMAMI Prof. M. Uğur DERMAN Mimar Sinan Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi, İstanbul Jv1evlid'i konu edinen böylesine ihatalı bir toplanhda Said Paşa İmarni İıın ya d olunmaması noksanlık sayılırdı, kanaatindeyim. XIX. yüzyıl İstanbulunun dini rnftsıkl mehafilinde sıkça tekrarlanan şu sözü hatırlayalım: "Mevlid'i Süleyman Çelebi yazdı, Said Paşa İmamı okudu". Adı yerine lakabıyla tanınan bu zat kimdir? Galiba onun namını ilk defa - pek çok kimse gibi- ben de Mehmed Akif (1873-1936) merhumun Safahat'inde gördürndü. Şairimizin Mısır' da bulunduğu yıllarında neşrettiği 7. kitabı Gölgeler'iı 1950'li yıllarda aslından okumağa başladığımda, dini lirizmin şahlandığı bu "Said Paşa İmamı" manzftmesi bazı mısraiarıyla hafızamda yer etmişti. 15 Haziran 1347 (1931) tarihinde Hilvan' da yazıp tamamladığı bu neşidesinde Akif Bey - belki de asıl_ ismini öğrenemediği- Said Paşa İnıarnı'nı şu haşiyesiyle tanıhyordu: "Ahlfikı da sesi gibi İlfilıf olan bu adamı çocukluğumda bir kerre dinlenıiştim. Said Paşa'nın kim olduğunu bilmiyorum". Sonraki yıllarda basılan Safahat nüshalarında da yeni harflerle yerini alan Said Paşa İmamı' nın örnek alınacak bir davranışını maruzahmın sonuna bırakarak, Mevlidhanımızı tanıtmaya başlayalım 2: XIX. asrın ilk on yılından birinde Manisa' da doğan Hasan Rıza' nın babası Eğridir li Hoca Abdullah Efendi' dir. Beldesinde, tahsilinin yanısıra hıfzını tamamladı, hat ve mftsıkl meşketti; Rifru tarikatine girdi. İstanbul' a geldiğinde Hammamızade İsmail Dede'nin (1778-1846) kıymetli -talebesinden Mutafzade Ahmed Efendi' den (ö.1883) dini ve ladini mftsıkl ve Mevlid ı Mehmet Akif, Safalıat,Gölgeler, Mısır 1352/1933,s.75-81. 2 Said Paşa İmaını Hasan Rıza Efendi'yi ilk defa Sadeddin Nüzhet Ergun Türk Mılsıkfsi Afıtolojisi c.ii, s.471-475' de (İstanbul 1943) tanıtınış; aynca İbnillemin Mahmud Kemal İnal'ın bizzat tamamlayamadığı Hoş Sadfi'sının (İstanbul 1958) sonuna Avni Aktuç tarafından not halinde ona dair bilgiler eklenmiştir. Aynı konuda, arşiv vesikalarına dayanan en kapsamlı araştırınayı Dr. Talip Mert yaparak bunu V.Üsküdar Senıpozyumu (1-5 Kasını 2007), İstanbul 2008, c.2,s.161-174'de neşretmiştir.
Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 521 tilavetini öğrendi; Mevlidhan olarak tanındı. Kendisinde mevcud cezbe hali dolayısıyla ancak istediği zaman ve mekanda okurdu. Osmanlı devlet adamlarından Bursalı Mehmed Said Paşa (ö.1868), herhalde XIX. yüzyılın ilk yarısında iken bu Hasan Rıza Efendi'yi konağına imam olarak seçmiş3,hayah boyunca da onu benimsemiştir. 1836'da Sultan II. Mahmud'un (saltanah:1808-1839) kızı Mihriinah Sultan'la (1812-1838) evlenerek Saray' a dama d olan Said Paşa asker! ve mülki mühim vazifelerde bulunmuş (serasker, kapudan-ı derya, ticaret (1849-50) sırasında nazırı...) 4, muhtemelen Şam valiliği ve hac eınlrliği Hasan Rıza Efendi'yle beraber hac far!zasını lfa ehniştir. Said Paşa, Sultan Abdülmedd'in sadeiret teklifini kabul ehneyerek inzivaya çekilmiş ve kendisini hayır işlerine vermiştir; Üsküdar' daki Nasuhl Dergahı' nda medfund ur. İşte Hasan Rıza Efendi, vefahna kadar Said Paşa'yla hemhill olarak, sonrasında da ismi yerine bu dm vazifesiyle anılır olmuştu. Hatta padişah nezdinde kendisiyle a.iakalı şu hadise nakledilir: Sultan Abdülmedd'in bir cuma günü selamlık için geldiği Bayezici Camii'nde, orada bulunan Hasan Rıza Efendi ansızın kalkıp iç ezanını okumuş, sesinden ve tavrından çok hoşlanan Padişal1 onu kendisine imam tayin ehnek isteyince, Said Paşa: "Efendinıizin güzel sesli birçok bendegiinmız var. Bu ziitı da kuluııuza bırakınız" diyerek, imarnma sahip çıkmışhr. Daha sonra Sultan Abdülaz!z (saltanah:1861-1876) de onu - herha.ide Said Paşa'nın vefahnı müteakıb- hünkar imamlığına tayin ehniş; ilk cuma selamlığında kendisine, Padişah'ın hutbeyi hicaz makamından okumasını istediği yolunda haber gelince, "İradeyle hutbe okımmaz" diyerek sarığı, cübbeyi çıkarhp camiden ayrılmışhr. Sultan Aziz onun mecazib-i İlahiye' den olduğunu öğrenince kendisine ilisanda bulunup vazifesinden affehniştir. Hasan Rıza Efendi. büyüklük taslayanlara tal1ammül edemez, böyleleriyle karşılaşhğında bulunduğu rnekarn derhal terkederdi. Gittiği 3 Bkz. Mehıned Süreyya, Sicill-i Osmanf, ID, s.47-48, İstanbul 1311; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hfinedanlar, II, s.251-252,ankara 1989. 4 Cemaat namazının faziletine erişmek için imam vasfım taşıyan bir şahsı, ailenin ferdi gibi hanelerinin daimi kadrosuna almak ve -kendileri dışarda bulunsa bilekonak sakinlerinin toplu ibadetlerini sağlamak, Osmanlı devlet ricali arasında, dini bir vazife sayılırdı. Varlıklı kimselerin hanelerinde de bu teamül yaygındı.
522 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi dergahlann şeyh hücresinde de@. de, kahve ocağımn kenannda oturur; havasına girerse hemen Mevlid okumağa başlardı. Koynunda bulundurduğu yün yumaklarından çorap, takke ve şemle (başörtüsü) örer; Mevlid okurken de oturduğu pöstekilerin yünlerini kesip, onlardan hemen iplik eğirirdi. Kahve kutusuyla dolaşır, kahveyi bazan avucuyla ağzına atar, bazan enfiye gibi bumuna çekerdi. Gözünü örgüyle yorduğunu söyleyen bir tanıdığına: "Nazanmı ma.siva.dan vikiiye ediyorum" cevabını vermiştir. Onun Mevlid okuyuşunu dinleyen büyük musıkişinas Zekili Dede (1825-1897), oğlu Hafız Ahmed (İrsoy,1869-1943)'Efendi'ye: "Ha.Jız! İşte asıl Mevlid böyle okunur" demiştir. İrsoy, Said Paşa İmamı'nın Mevlid okuyuşunu şöyle anlabyor: "Güftelerin arasını kesmiyar ve nağıneleri mısra sonlannda yapıyordu. Bu yüzden de sözler iyice anlaşılıyordu ". Onun ladıru: musıkldeki maharetini gösteren bir hadise de şudur: Salacak tarafında bir evde kına gecesi yapılırken, oradan geçmekte olan Hasan Rıza Efendi d1nl kisvesine aldırmadan içeri girmiş. Herkesin hayretine karşılık saz heyetinin yanına giderek bir ses taksimine başlamış, soma da defi ele alıp sabaha kadar musıki faslım idare etmiş. Üsküdar Toygartepesi'nde Said Paşa İmamı'yla kapı karşı komşu olan rahmetli Hezarfen Necmeddin Okyay (1883-1976) üstadımdan işittiğim şu hadise, onun gönül gözünün açık bir şahsiyet olduğunu göstermektedir. Hiç mutadı olmadığı halde, doğumundan aylarca önce bir gün kapılarını çalıp üstadımın babası Abdünnebi Efendi'ye (ö.1908): "Bir oğlun olacak, adını Necmeddin koy!" deyip yürümüş. O gece evin penceresine bir kuyruklu yıldız indiğini de rüyasında gören Abdünnebi Efendi, oğlu doğunca adını Mehmed Necmeddin koymakta tereddüt etmemiştir. Okyay üstadım, kendisinin ilerde d1nin de, san'abn da yıldızı olacağını çeşm-i haklkatle uzaktan gören "ehl-i yakin" Said Paşa İmamı'nı komşuluk dolayısıyla ancak karşıdan görüp tanıdığını söylerdi. Yazdığı mushafın 55. Ralıman süresine geldiğinde, 31 kerre tekrarlanan "Febieı;yi a.'ia.i Rabbiküma. Tükezziba.n" ayetinin ilkini yazmış; semakileri ise "keza" manasma "Eyziin" ile geçiştirmiştir. Onun serazad ruhunun bu tezahürü için Ralıman olan Rabbinin afvine deha.iet olunur. Hasan Rızçı. Efendi'nin, Necmeddin Okyay üstadımdan intikai eden - kendine has- bir nesi/ı hatb nümünesini de bu vesileyle sayfalarımıza alıyoruz (Resim:1). Hazret, mutasavvıf şairlerimizden Sezm-i Gülşeni'nin (1669-1738) şu üç beytini, her halde kendi azlzü'n-nefs ve
Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 523 merdüm-girtz yaradılışma yakın bu1du ki, bunu yazmak gereğini duydu: "şah-ı istignaya milk oldum, reca bilmem, nedir? İltica-yı Hak'dan özge mülteca bilmem nedir? Farigam, dünya vü ukbaya taalluk etmezem, Terk-i tecrfdim bugün, hubb-ı siva bilmem, nedir? Her ne eylersen reva, canan, men-i dil-hasteye Men Sezafyem, anınçün na-seza bilmem, nedir?" Seyyid Rıza (Merhum Said Paşa İmaını Efendi yazmışclır) İlıniyye ve süfiyye tarlklerinden icazeti bu1unan Said Paşa İmaını'nın şai:rliğini de gösteren, 1290/1873 tarihli matbu bir divançesi varmış, ben rastlamadım. Ancak bunun 1294/1877 tarihli bir yazma nüshası YKB Serınet Çifter Kütüphanesi, Y.1029'daclır; 46 varaklı kitabın 15b-43b arası Hasan Rıza Efendi' nin eş' andır. Üzerinde bir çalışma yapıldığını işitınediğim bu divançesinde Said Paşa İmaını söze şöyle başlıyor: "Teslim oldukda Şeyh' e Seyyid Rıza, Feth oldu ebvab-ı esrar-ı Huda. Besmele'yle bed' edenlerher işe, Bi'l-hayr hitamına hep erişe." Mevli:d tilavetinde -kendisine yetişip dinlemediği halde Süleymaniye Camii başmüezzini Hafız Kemal (Gürses 1 1882-1939)5 Efendi'nin Said Paşa İmaını tavrında okuduğu hususundaki şu hatırayı s "Hafız Kemal", TDV İsliim Ansiklopedisi (Nuri Özcan), XV,s.92-93, İstanbul1997.
524 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi da nakletmek isterim: Kemankeş (okçu) olmak dolayısıyla Üstad Necmeddin Okyay'ın yakın çevresinde bulunan Hafız Kemal, bir yaz günü Okyay'ın Toygartepesi'ndeki evinin geniş bahçesinde6 Mevlid okurken, Necmeddin Efendi'nin vcllidesi Binnaz Hanım onu haylı dinledikten soma Necmeddin Efendi'ye: "Oğlum, kim bu okuyan? Said Paşa İmamı dirilip geldi de, Mevlid okuyar sandım" demiş. Kabına sığmayan yaradılışından olacak, Said Paşa İmaını yedi kere evlenmiş, bunların ikisinden vefat, dördünden talak yoluyla ayrılmış; evlijiklerinden olan yedi eviadının birkaçı kendisi henüz hayattayken vefat 'etmiştir. Zenci asıllı son hanımından doğan yarı siyahi oğlu Takunyacı Kemal Efendi 1960'1arda Üsküdar' da yaşıyordu (Resim:2). Babası gibi güzel sesi ve cezbesi vardı. Çağınldığı dükkanlarda, istenirse aşka gelip, gazel okurdu. Yolda giderken bazan 360 derece dönerek yürür ve arkasındaki koyununun kendisini takib etmesini ternin için, elinde ona doğru uzanan yapraklı bir dal taşırdı. Kalın cam gözlüklü, sevimli çehresiyle ne zaman karşılaşsam: "Necmi Efendi Ağabeyime selam" diyerek Okyay üstadıma selamını gönderirdi. Hasan Rıza Efendi seksen yaşını geçmiş olarak 8 Haziran 1890 günü Toygartepesi'ndeki evinde vefat edip mensubu bulunduğu Üsküdar Sandıkçılar Rifru Dergahı haziresine defnolunmuştur. Kitabesinde celf ta'lfk hattıyla şu ifade yer almaktadır (Resim:3): H u Meczub-ı İlahf Bende-i İmam Riflif Said Paşa İmamı Hasan Rıza Efendi Ruhuna Fatiha 19 Şevval1307 cumartesi Hasan Rıza Efendi'nin -verdiğim me'hazlarda- daha başka menkıbeleri bulunmakla beraber, beyanımı kıvammda bırakmak istiyorum. Şimdi sıra, konuşmamın başında sözünü ettiğim, Mehmed 6 Bkz.M.Uğur Derman, "Toygartepesindeki Ev", Türk Edebiyatı / 389. (Nisan 2006) s.24,32.
Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 525 Akif'e -3 beyti Şeyh Galib'den (1757-1799) olmak üzere- 56 beyitlik neş!desini yazdıran hadiseye geldi: Said Paşa İnıarnı bir gece Ortaköy' deki Valide Sultan Yalısı'na. davet olunur, fakat gitmez, gidemez. Mevlid tilavetini başka hafızlar tamamladıkları sırada, önce uzaklardan Said Paşa İmarnı'nın latlf sesiyle okuduğu kaside duyulur, sonra kendisi sandaldan iner. Valide Sultan'ın haklı sitemine karşı meşru gecikme sebebini anlatır. Bundan sonrasını Akif'in coşkun ifadesine bırakarak sözlerimizi bağlayalım7: Kesilir, gitgide, tedric ile sesler artık, Aktanr silhile Mevlidciyi bir köhne kayık. Koşarak, doğruca milbeyne alır karşı çıkan; "Nerde kaldın, hoca?" der, VaZide Sultan o zaman, "Sen de kalleşlik edersen, bize eyvahlar ola!" - Henüz akşamdı ki, gelsem diye, düştüm de yola, Yürüdüm haylıca... Derken -hele sen kısmete baki Öteden karşıma bir yaşlıca hiitun çıkarak, "Azıcık dursana, oğlum" dedi. Durdum, niiçar. - Göğsiin fmanlıya benzer, sana bir hizmet var, Ama reddetme ki, zilten beni malıvetmiş ölüm: Bir penşan anayım, dağ gibi evlild gömdüm! Kızıının canı için, bari bu kırkıncı gece, Şöyle bir Mevlid okutsam, diyorum, kendimce. Nasıl etsem? Okuyan çok ya, benim yufka elim... Hocasın, elbet okursun; hadi oğlum, gidelim. Ne olur bir yorulursan, hadi bekletme, günah! Sen benim yavrumu şild et ki, nzilen li'llillı, İki dünyilda azfz eylesin Allah da seni. 7 Mehmed Akif'in "Said Paşa İmanu" neşidesinin son 16 beyti buraya dercedilmiştir.
526 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi Hiitunun sözleri dfviineye döndürdü beni; Ne saray kaldı hayiilimde, ne sultan, ne filiin; "Çile dolsun, yürü öyleyse, dedim, oldu olan!" Size yüzlerce adam Mevlid okur benden iyi, Ama biçfire kızın, bağt1 yanık anneciği, _yoklasın merdinf, nii-merdinf, insan diyerek, ' ' Eli yüzlerce heyfiliiya değip boş dönecek! Fukariinın seneler, belki, siler gözyaşını; Hangi taş pekse, hemen vurmaya baksın başını, Elin evliidına yanmaz parasız bir kimse! Çiiresizdim sizi bekletmede, beklettimse. -"Hoca!" der Viiiide Sultan," beni ağlatma, yeter! Yeniden Mevlid okursun bize, da'vii da biter."
Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 527 R.l: Said Paşa İmanu'nın nesih hathyla yazdığı Sezai-i Gülşeni'nin üç beyti.
528 J Mevlid ve Süleyman Çelebi., '.. "'f. r~ '. R.2: Said Paşa İmaını'nın oğlu Takunyacı Kemal Efendi nargile içerken.
Mevlid ve Süleyman Çelebi 1 529 R.3: Said Paşa İmaını'nın Sandıkçılar Dergahı hazıresindeki kabrinin kitabesi.